Students can access the CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions and marking scheme Set 4 will help students in understanding the difficulty level of the exam.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 4 for Practice
समयः- होरात्रयम्
सम्पूर्णाङ्काः – 80
सामान्यनिर्देशाः
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे 19 प्रश्नाः सन्ति।
- उत्तरलेखनात् पूर्व प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः।
- अस्य प्रश्नपत्रस्य पठनाय 15 निमेषाः निर्धारिताः सन्ति। अस्मिन् अवधौ केवलं प्रश्नपत्रं पठनीयम् उत्तरपुस्तिकायां च किमपि न लेखनीयम्।
प्रश्नपत्रस्वरूपम्
‘अ’-भागः (बहुविकल्पात्मकः) 40 अङ्काः
‘आ’-भागः (वर्णनात्मकः) 40 अङ्काः
(i) अस्मिन् प्रश्नपत्रे द्वौ भागौ स्तः।
(ii) ‘अ’- भागः बहुविकल्पात्मकः अस्ति।
(iii) ‘आ’-भागः वर्णनात्मकः अस्ति।
(iv) प्रश्नसङ्ख्या प्रश्नपत्रानुसारम् अवश्यमेव लेखनीया।
(v) सर्वेषां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि।
(vi) प्रश्नानां निर्देशाः ध्यानेन अवश्यं पठनीयाः।
‘अ’-भागः- बहुविकल्पात्मकाः प्रश्नाः (अङ्काः 40)
अनुप्रयुक्त-व्याकरणम् (अङ्काः 25)
प्रश्न 1.
अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदस्य सन्धिपदं सन्धिच्छेदपदं वा चिनुत-(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 x 4 = 4)
(i) उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न च मनोरथैः।।
(क) मन + रथै
(ख) मनः + रथैः
(ग) मनो + रथैः
उत्तर
(ख) मनः + रथैः
(ii) मम गृहस्य समीपे दिक् + अम्बरस्य देवालयः अस्ति।
(क) दिम्बरस्य
(ख) दिकम्बरस्य
(ग) दिगम्बरस्य
उत्तर
(ग) दिगम्बरस्य
(iii) कीटः + अपि सुमन सङ्गात् शिरसि आरोहति।
(क) कीटोऽपि
(ख) कीटापि
(ग) कीटपि
उत्तर
(क) कीटोऽपि
(iv) वसुन्धरा एवं जगन्माता कथ्यते।
(क) जगद् + माता
(ख) जगति + माता
(ग) जगत् + माता
उत्तर
(ग) जगत् + माता
(v) मूर्खाः + च मूर्खः सुधियः सुधिभिः।
(क) मूखास्च
(ख) मूर्खाश्च
(ग) मूर्खाष्च
उत्तर
(ख) मूर्खाश्च
प्रश्न 2.
अधोलिखितवाक्येषु रेखान्तिपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चिनुत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 x 4 = 4)
(i) काकः क्रोधेन सहितम् प्रविश्य अवदत्।
(क) क्रोधसहम्
(ख) सक्रोधम्
(ग) क्रोधसहित
उत्तर
(ख) सक्रोधम्
(ii) भारतभूमिः वीरजननी अस्ति।
(क) वीरात् जननी
(ख) वीराणां जननी
(ग) वीरे जननी
उत्तर
(ख) वीराणां जननी
(iii) सुखदु:खयोः समभावः भवेत्।
(क) सुखे दुःखे
(ख) सुखस्य च दु:खस्य च
(ग) सुखेषुः दुःखेषु
उत्तर
(ख) सुखस्य च दु:खस्य च
(iv) एतत् स्थानं निर्जनम् अस्ति।
(क) जनात् अभावः
(ख) जनेषु अभावः
(ग) जनानाम् अभाव (तत्)
उत्तर
(ग) जनानाम् अभाव (तत्)
(v) ततः सभां कुशः च लवः च प्रविशताम्।।
(क) कुशलवयोः
(ख) कुशलवौ
(ग) कुशलवे
उत्तर
(ख) कुशलवौ
प्रश्न 3.
अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चिनुत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 x 4 = 4)
(i) न कालस्य बन्धुत्वम् अस्ति।
(क) बन्धु + त्व
(ख) बन्धु + त्वम्
(ग) बन्धु + तल्
उत्तर
(ख) बन्धु + त्वम्
(ii) मम कार्येण माता प्रसन्न + टाप् अस्ति।
(क) प्रसन्ने
(ख) प्रसन्नः
(ग) प्रसन्ना
उत्तर
(ग) प्रसन्ना
(iii) छात्र जीवने परिश्रमस्य महत्त्वं वर्तते।
(क) महत् + ङीप्
(ख) महत् + त्व
(ग) महत् + तल्
उत्तर
(क) महत् + ङीप्
(iv) पठनेन एव नरः गुण + मतुप भवति।
(क) गुणवान्
(ख) गुणवन्तौ
(ग) गुणवन्तः
उत्तर
(क) गुणवान्
अथवा
अध्यापकस्य एषः शिष्यः निष्ठावान् अस्ति
(क) निष्ठा + क्तवतु
(ख) निष्ठा + मतुप्
(ग) निष्ठा + तल्
उत्तर
(ख) निष्ठा + मतुप्
प्रश्न 4.
वाच्यस्य नियमानुगुणम् उचितं विकल्पं चिनुत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 x 3 = 3)
(i) मया दुग्धम् ………..
(क) पिबामि
(ख) पीयते
(ग) पिबति
उत्तर
(ख) पीयते
(ii) अहम् …………. गच्छामि।
(क) विद्यालयम्
(ख) विद्यालयात्
(ग) विद्यालयः
उत्तर
(क) विद्यालयम्
(iii) ………………. गीतं गीयते
(क) गीताम्
(ख) गीतया
(ग) गीता
उत्तर
(ख) गीतया
(iv) छात्रैः …………….. पठ्यते
(क) पाठम्
(ख) पाठः
(ग) पाठस्य
उत्तर
(ख) पाठः
प्रश्न 5.
प्रदत्तेभ्यः विकल्पेभ्यः समुचितं कालबोधकशब्दं चिनुत- (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 x 4 = 4)
(i) सूर्याशः प्रातः (7.00) …………….. वादने व्यायाम करोति।
(क) सप्त
(ख) अष्ट
(ग) सपाद-सप्त
उत्तर
(क) सप्त
(ii) सः सायंकाले (5.30) ………… वादने भ्रमणाय गच्छति।
(क) पादोन-पञ्च
(ख) सार्ध-पञ्च
(ग) पञ्च
उत्तर
(ख) सार्ध-पञ्च
(iii) गृहम् आगत्य सः (6.45) …………… वक्षे दूरदर्शनम् पश्यति।
(क) पादोन-सप्त
(ख) पादोन-षट
(ग) पादोन-अष्ट
उत्तर
(क) पादोन-सप्त
(iv) सूर्याशः (8.15) ” ….. वादने भोजनं करोति।
(क) अष्ट
(ख) पादोन-अष्ट
(ग) सपाद-अष्ट
उत्तर
(ग) सपाद-अष्ट
(v) रात्रौ (10.00) ……. वादनम् यावत् पठति।
(क) अष्ट
(ख) नव
(ग) दश
उत्तर
(ग) दश
प्रश्न 6.
वाक्यानुगुणम् उचिताव्ययपदं चिनुत- (केवलं प्रश्नत्रयम् ) (1 x 3 = 3)
(i) कुपितः जनकः ……वदति।
(क) शनैः
(ख) उच्चैः
(ग) यावत्
उत्तर
(ख) उच्चैः
(ii) अम्बा पुत्रम् पृच्छति …….त्वम् कुत्र आसी:?
(क) श्वः
(ख) ह्यः
(ग) अद्य
उत्तर
(ख) ह्यः
(iii) ………… मित्रम् आगमिष्यति तदा आवाम् खेलिष्यावः।
(क) कदा
(ख) सदा
(ग) यदा
उत्तर
(ग) यदा
(iv) यदि अहं कृष्णवर्णः त्वं किं गौराग:।
(क) तदा
(ख) तर्हि
(ग) यावत्
उत्तर
(ख) तर्हि
प्रश्न 7.
अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदम् अशुद्धम् अस्ति। शुद्धं पदं विकल्पेभ्यः चिनुत- (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 x 3 = 3)
(i) इदानीम् त्वं किं कुर्वन्ति?
(क) करोमि
(ख) कुर्मः
(ग) करोषि
उत्तर
(ग) करोषि
(ii) अयम् कन्या अतीव गुणवती।
(क) इदम्
(ख) इयम्
(ग) इमाम्
उत्तर
(ख) इयम्
(iii) छात्राः ह्यः भ्रमणाय गच्छन्ति।
(क) श्वः
(ख) कदा
(ग) अधुना
उत्तर
(ग) अधुना
(iv) मम मित्रः बुद्धिमान् अस्ति।
(क) मित्रम्
(ख) मित्र
(ग) मित्रे
उत्तर
(क) मित्रम्
पठितावबोधनम् (अङ्काः 15)
प्रश्न 8.
रेखाङ्कितपदानि आधृत्य समुचितं प्रश्नवाचकपदं चिनुत। (केवलं प्रश्नपञ्चकम् ) (1 x 5 = 5)
(i) सुराधिपः ताम् अपृच्छत्।
(क) कः
(ख) कौ
(ग) किम्
उत्तर
(क) कः
(ii) उभौ शवं चत्वरे स्थापितवन्तौ। ___
(क) के
(ख) कुत्र
(ग) कः
उत्तर
(ख) कुत्र
(iii) तत्वार्थम् निर्णयः विवेकेन कर्तुम् शक्यम्।
(क) केन
(ख) कया
(ग) कस्मै
उत्तर
(क) केन
(iv) न्यायाधीशः अतिथिम् ससम्मानं मुक्तवान्।
(क) कः
(ख) कम्
(ग) कथम्
उत्तर
(ग) कथम्
(v) मयूरस्य पिच्छानाम् सौन्दर्यम् अपूर्वम् अस्ति।
(क) काम्
(ख) केषाम्
(ग) कस्याः
उत्तर
(ख) केषाम्
(vi) महानगरेषु वाहनानाम् अनन्ताः पङक्तयः धावन्ति।
(क) कुतः
(ख) केषाम्
(ग) कुत्र/केषु
उत्तर
(ग) कुत्र/केषु
प्रश्न 9.
अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुकुलम् उचितार्थं चिनुत- (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 x 4 = 4)
(i) बहिः अन्तः जगति तु बहुशुद्धिकरणम्।।
(क) धरायाम्
(ख) संसारे
(ग) शुचि
उत्तर
(ख) संसारे
(ii) सः व्याघ्रः तथा कृत्वा काननं ययौ।
(क) कर्णम्
(ख) कङ्कणम्
(ग) वनम्
उत्तर
(ग) वनम्
(iii) वृषभः पृथिव्याम् अपतत्।
(क) भूमौ
(ख) संसारे
(ग) शरीरे
उत्तर
(क) भूमौ
(iv) मृगाः मृगैः सह व्रजन्ति।
(क) भ्रमन्ति
(ख) धावन्ति
(ग) गच्छन्ति
उत्तर
(क) भ्रमन्ति
(v) वानरः वृक्षात् वृक्षं कूर्दति।
(क) करः
(ख) मर्कटः
(ग) तुरङ्ग
उत्तर
(ख) मर्कटः
प्रश्न 10.
भाषिककार्यसम्बद्धानां प्रश्नानां समुचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चिनुत-(केवलं प्रश्नषटकम्) (1 x 6 = 6)
(i) चौरस्य पादध्वनिना अतिथिः प्रबुद्धः। ‘प्रबुद्ध’ इति क्रियापदस्य कर्तृपद किम्?
(क) चौरस्य
(ख) पादध्वनिना
(ग) अतिथि:
उत्तर
(ग) अतिथि:
(ii) ‘सुखानि” अस्य विशेषणम् पदं किम्?
(क) श्रेयः
(ख) अहितम्
(ग) प्रभूतानि
उत्तर
(ग) प्रभूतानि
(iii) ‘प्रविष्टः’ इति क्रियापदस्य कृर्तपदम् किम् अस्ति?
(क) गृहम्
(ख) रात्रौ
(ग) कश्चन
उत्तर
(ग) कश्चन
(iv) न कातरः इति स्थाने किम् पदं प्रयुक्तम्?
(क) अनकातरः
(ख) आकातरः
(ग) अकातरः
उत्तर
(ग) अकातरः
(v) ‘भार्या’ इति पदस्य विशेषणम् किम्?
(क) तस्य
(ख) बुद्धिमती
(ग) बुद्धिमान्
उत्तर
(ख) बुद्धिमती
(vi) ‘अहम् एव योग्यः’ अत्र अहम् पदं कस्मै प्रयुक्तम्?
(क) काकाय
(ख) पिकाय
(ग) गजाय
उत्तर
(ग) गजाय
(vii) ‘नीचैः’ इति पदस्य विपर्ययः पदं किम्?
(क) उच्चैः
(ख) सर्वैः
(ग) तैः
उत्तर
(क) उच्चैः
(viii) ‘सहायकः’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
(क) त्रिदशाधिपः
(ख) विनिपातः
(ग) नायकः
उत्तर
(ख) विनिपातः
‘आ’-भाग:- वर्णनात्मकाः प्रश्नाः (अङ्काः 40)
अपठितावबोधनम् (अङ्काः 10)
प्रश्न 11.
अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत। (10)
एकस्मिन् नगरे द्वे मित्रे वसतः स्म। एकस्य नाम सोमेशः आसीत् अन्यस्य नाम धनेशः आसीत्। सोमेशः विद्याम् इच्छति स्म धनेशः च प्रभूतं धनम्। एकदा मित्रद्वयं विदेशम् अगच्छत्। तत्र सोमेशः परिश्रमेण अध्ययनं कृत्वा विद्यां प्राप्तवान्। धनेशः बहु-धनसङ्ग्रहणं कृतवान् एवं अनेकानि वर्षाणि व्यतीतानि। तौ अचिन्तयताम्-अधुना आवाम् गृह गच्छावः।’ गृहम् प्रति आगमनसमये मार्गे चौराः आगच्छन्। ते धनेशस्य सर्वम् धनम् अहरन्। धनेशः दुःखी अभवत्। सः रिक्तहस्तः गृहम् आगच्छत्। परन्तु सामेशः विद्याधनयुक्तः आसीत्। विद्याधनेन युक्तः सः शीघ्रम् एव अतीव प्रसिद्धः अभवत्। तस्य प्रसिद्धिम् श्रुत्वा राजा विद्यावन्तम् सोमेशम् आहूय तस्य सम्मानम् अकरोत्। सः तस्मै मन्त्रिपदमपि अयच्छत्।
सत्यं एव कथ्यते-‘विद्या एव सर्वत्र पूज्यते’।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 x 2 = 2)
(i) सोमेशः काम् इच्छति?
(ii) द्वे मित्रे कुत्र वसतः स्म?
(iii) मार्गे के आगच्छन्?
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवल प्रश्नद्वयम्) (2 x 2 = 4)
(i) सोमेशः कथम् विद्यां प्राप्तवान्?
(ii) सत्यं किम् उक्तम्?
(iii) धनेशः दु:खी किमर्थम् आसीत्?
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत। (1)
(ई) यथानिर्देशम् उत्तरत्-(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 x 3 = 3)
(i) अचिन्तताम् इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(क) धनेशः
(ख) तौ
(ग) सोमेशः
(ii) ‘सः तस्मै मंत्रीपदम् अयच्छत्’ अत्र ‘तस्मै’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?
(क) सोमेशाय
(ख) धनेशाय
(ग) नृपाय
(iii) ‘प्रभूतम्’ कस्य पदस्य विशेषणपदम् अस्ति।
(क) विदेशस्य
(ख) परिश्रमस्य
(ग) धनस्य
(iv) शनैः’ पदस्य विपर्ययम् अनुच्छेदात् चित्वा लिखत।
(क) शीघ्रम्
(ख) एकदा
(ग) अतीव
रचनात्मकं कार्यम् (अङ्काः 15)
प्रश्न 12.
भवान् हर्षः/भवतः मित्रं संस्कृतपठने काठिन्यम् अनुभवति। मित्रं प्रति लिखिते पत्रे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पत्रं च पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखतु। ( 1/2 x 10 = 5)
कमलानगरं
दिल्लीतः प्रिय मित्र गोपाल! सस्नेहं (i) …….. अत्र सर्व कुशलम् तत्रापि कुशलं कामये। मित्र! त्वया पत्रे (ii) ……………… यत् त्वम संस्कृतस्य पठने काठिन्यम् अनुभवसि। किन्तु अहं तु किञ्चिदपि काठिन्यम् न अनुभवामि। प्रथमं तु अहं कक्षायाम् दत्तचित्तः भूत्वा सर्वं पाठं शृणोमि यत्र च काचित् (iii) ………… । भवति तत्र आचार्यम् पृष्टवा लिखामि। गृहम् आगत्य पुनः पुनः (iv) …………. वाचनम् करोमि। यत्र अर्थस्य अवबोधने च शङ्का भवति अग्रिमे दिवसे कक्षायां (v) .. … पृच्छामि। अहम् व्याकरणस्य (vi) ……………… अध्ययनम् करोमि। अनेन मम अबबोधनक्षमताया(vii) ……. भवति। मित्र! यदि त्वम् प्रतिदिनं नियमेन पाठानाम् पुनः पुनः (viii) ……….. करिष्यसि तदा त्वम् अपि शीघ्रमेव संस्कृतेन वार्तालापं कर्तुम् समर्थः भविष्यसि। स्वपितृभ्याम् मम प्रणामाः निवेदनीयाः, आशासे (ix) ……. शीघ्रमेव पत्रोत्तरं संस्कृतेन एव लिखित्वा प्रेषयिष्यसि।
तव अभिन्न मित्रं
(x) ………….
मञ्जूषा- वाचनम्, पाठस्य, विकासः, आचार्यम्, नियमितम्, नमोनमः, शङ्का, यत्, हर्षवर्धनः, लिखितम्
प्रश्न 13.
प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मज्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत- (1 x 5 = 5)
मञ्जूषा- जलमग्नानि, ग्रामाः सैनिकाः, भोजनपुटकानि, वृद्धान्, नौकायाः, पातयन्ति, सहायताम् जलौघपीड़िताः, गृहाणि, विमानात् क्षेत्राणि, लम्बसोपानेन
अथवा
मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत (1 x 5 = 5)
विषयः भष्टाचारः इति विषयं आधृत्य
मञ्जूषा- भ्रष्टः आचरणः, अपकीर्तिः, धनस्य दुरुपयोगः, नेतारः, अपव्ययः, कृष्णधनं, अधिकारिणः, नागरिकाः,निर्धनाः, उद्योगिनः, जनाः, समाजः, कीटम् इव
प्रश्न 14.
अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं वाक्यपञ्चकम् ) (1 x 5 = 5)
(i) विद्या के बिना जीवन व्यर्थ है। (The life is waste without knowledge.)
(ii) परिश्रमी सदैव सफल होता है। (Hardworking is always successful.)
(iii) हम सब मिल कर राष्ट्रगान करेंगे। (We all will do national anthem together.)
(iv) तुम सबको स्वास्थ्य के नियमों का पालन करना चाहिए। (You all should follow the rules of health.)
(v) तुम दोनों खीर खाओ। (You both eat kheer.)
(vi) किसान खेत की ओर जा रहे है। (Farmers are going towards the field.)
(vi) तुम सब गेंद से खेलते हो। (All of you play by ball.)
प्रश्न 15.
पठितावबोधनम् (अङ्काः 15)
अधोलिखितं गद्यांश पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत। (3)
बहून्यपतानि से सन्तीति सत्यम्। तथाप्यहमेतस्मिन् पुत्रे विशिष्य आत्मवेदनामनुभवामि। यतो हि अयमन्येभ्योः दुर्बलः। सवेष्वषत्येषु जननी तुल्यवत्सला एव। तथापि दुर्बले सुते मातुः अभ्यधिका कृपा सहजैव इति। सुरभिवचनं श्रुत्वा भृशं विस्मितस्याखण्डलस्यापि हृदयमद्रवत्। स च तामेवमसान्त्वयत्-“गच्छ वत्से! सर्वं भद्रं जायते”। अचिरादेव चण्डवातेन मेघरवैश्च सह प्रवर्षः समजायत। पश्यतः एव सर्वत्र जलोपप्लवः सञ्जातः कृषक: हर्षतिरिकेण कर्षणाविमुखः सन् वृषभौ नीत्वा गृहमगात्।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 x 2 = 1)
(i) कुत्र जलोपप्लवः सञ्जातः?
(ii) सुरभिः कस्मिन् आत्मवेदनाम् अनुभवति?
(iii) जननी कीदृशी अस्ति?
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवल प्रश्नद्वयम्) (1 x 2 = 2)
(i) इन्द्रः सुरभिम् किम् असान्त्वयत्?
(ii) कृषकः वृषभौ नीत्वा गृहम् किमर्थम् आगतः?
(iii) इन्द्रस्य हृदयं किम् श्रुत्वा अद्रवत्?
प्रश्न 16.
अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत (3)
वाक्पटुधैर्यवान् मंत्री सभायामप्यकातरः।
सः केनापि प्रकारेण परैर्न परिभूयते।।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 x 2 = 1)
(i) कः परैः न परिभूयते?
(ii) अत्र ‘सः’ पदम् कस्मै प्रयुक्तम्?
(iii) मंत्री केन प्रकारेण न परिभूयते?
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 x 2 = 2)
(i) मंत्री कीदृशः भवेत्?
(ii) कीदृशः नरः परैः न परिभूयते?
(iii) ‘अकातरः’ पदस्य अभिप्रायः किम्?
प्रश्न 17.
अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत। (3)
सर्वे पक्षिण:- (उच्चैः) आम्! आम्! कश्चिद् खगः एव वनराजः भविष्यति इति। (परं कश्चिदपि खगः आत्मानं विना नान्यं कमपि अस्मै पदाय योग्यं चिन्तयन्ति तर्हि कथं निर्णयः भवेत् तदा तैः सर्वैः गहननिद्रायां निश्चिन्तं स्वपन्तम् उलूकं वीक्ष्य विचारितम् यदेषः आत्मश्लाघहीनः पदनिर्लिप्तः उलूको एवास्माकं राजा भविष्यति। परस्परमादिशन्ति च तदानीयन्तां नृपाभिषेक सम्बन्धिनः सम्भाराः इति। सर्वे पक्षिणः सज्जायै गन्तुमिच्छन्ति तर्हि अनायास एव(अट्टाहासपूर्णेन-स्वरेण)-सर्वथा अयुक्तमेतत्। यन्मयूर-हंस-कोकिल-चक्रवाक-शुक-सारसादिषु पक्षिप्रधानेषु विद्यमानेषु दिवान्धस्यास्य करालवक्त्र स्याभिषेकार्थम् सर्वे सज्जाः। पूर्णम् दिनम् यावत्
निद्रायमाणः एषः कथमस्मान् रक्षिष्यति।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) ( 1/2 x 2 = 1)
(i) क: गहननिद्रायां स्वपिति?
(ii) क: साट्टाहसेन अवदत्?
(iii) सर्वे पक्षिणः कम् नृपस्य पदाय चीतवन्त:?
(आ) पूर्णवाक्य में उत्तरत। (केवल प्रश्नद्वयम् ) (1 x 2 = 2)
(i) सर्वे पक्षिण: उच्चैः किम् अवदन्?
(ii) काकः अट्टाहासपूर्णेन किम् अवदत्?
(iii) सर्वेः खगैः किम् विचारितम्?
प्रश्न 18.
मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखित-श्लोकस्य अन्वयं पूरयत ( 1/2 x 4 = 2)
श्लोकः- विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चिन्निरर्थकम्।
अश्वश्चेद् धावने वीरः भारस्य वहने खरः।।
अन्वयः- विचित्रे
(i) खलु किञ्चित्
(ii) नास्ति। अश्वः चेत्
(iii) … वीरः (तर्हि) भारस्यं वहने
(iv) ……. (वीरः) अस्ति। काक:
मञ्जूषा- निरर्थकम्, खरः, धावने, संसारे
अथवा
मञ्जूषायाः साहाय्येन श्लोकस्यभावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत। (1/2 x 4 = 2)
श्लोकः- काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिक-काकयोः।
वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः।।
भावार्थ:- अस्य भावोऽस्ति यत्
(i) …………. वर्णः कृष्णः वर्तते पिकस्य अपि वर्णः
(ii) ………… एव अस्ति। अतः तयो पिके काके च कः भेद अस्ति। वर्णदृष्टया काक-पिकयोः कश्चिद् भेदः न दृश्यते परन्तु यदा
(iii) ……….. समयः आगच्छति तदा तयोः स्वरैः ज्ञायते यत् कः
(iv) … अस्ति कश्च पिको वर्तते।
मञ्जूषा- काकस्य, वसन्तस्य, काकः कृष्णः
प्रश्न 19.
अधोलिखित-कथांशं समुचितक्रमेण लिखत। ( 1/2 x 8 =4)
(i) कथम् एकैकशः व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः।
(ii) कश्चित् धूर्तः शृगालः हसन् अवदत्।
(iii) त्वम् मानुषादपि विभेषि।
(iv) तस्य भार्या बुद्धिमती पुत्रयोपेता पितृगृहं प्रति चलिता।
(v) भवान् कुतः भयात् पलायितः।
(vi) व्याघ्रः भयाकुलचित्तो नष्टः।
(vii) बुद्धिमती व्याघ्रजाद भयात् पुनरपि मुक्ताऽभवत्।
(viii) तौ एव विभज्य भुज्यताम्।