By going through these CBSE Class 6 Sanskrit Notes Chapter 6 समुद्रतटः Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 6 Sanskrit Chapter 6 समुद्रतटः Summary Notes

समुद्रतटः पाठ का परिचय

इस पाठ में तृतीया तथा चतुर्थी विभक्ति के शब्द-रूप का प्रयोग आया है। सरल शब्दों में ‘के द्वारा’, ‘से’ (with, by) के अर्थ में तृतीया विभक्ति पद तथा ‘के लिए’ (for) के अर्थ में चतुर्थी विभक्ति पद का प्रयोग किया जाता है। यथा

1. ‘कन्दुकेन’-गेंद से (with a ball), तरङ्गैः-लहरों से (with waves) (तृतीया)
2. ‘पर्यटनाय’–पर्यटन/घूमने के लिए (for excursion), पठनाय-पढ़ने के लिए (for study) (चतुर्थी)

वाक्य-प्रयोग

1. बालकः कन्दुकेन क्रीडति।
1. बच्चा गेंद से खेलता है।

2. सः पठनाय विद्यालयम् गच्छति।
2. वह पढ़ने के लिए विद्यालय जाता है।

समुद्रतटः Summary

इस पाठ में तृतीया व चतुर्थी विभक्ति के पदों का प्रयोग हुआ है। साथ ही इस पाठ में चित्रों के माध्यम से भारत के प्रसिद्ध समुद्रीय तटों का वर्णन है। चित्र में एक समुद्र तट को चित्रित किया गया है। यहाँ प्रणव नाम का एक बालक दोस्तों के साथ खेलता है। वह बालू (रेत) से घर बनाता है। दूसरे बालक गेंद से खेलते हैं। वे पैर से गेंद फेंकते हैं। कुछ बालक पानी की लहरों से क्रीडा करते हैं। दूसरे बालक लहरों के साथ उछलते हैं।
समुद्रतटः Summary Notes Class 6 Sanskrit Chapter 6

यहाँ अनेक नौकाएँ भी हैं। मल्लाहों के साथ सैलानी नौकाओं से समुद्र विहार करते हैं। हमारे देश में अनेक समुद्रतट हैं। इनमें बम्बई, गोवा, कन्याकुमारी अत्यधिक प्रसिद्ध हैं। विदेशी लोगों को गोवा तट अधिक रुचिकर लगता है। कोच्चि तट नारियल के फलों के लिए जाना जाता है। चेन्नई नगर का मेरीना तट देश के सागर तटों में सबसे लम्बा है। इस प्रकार भारत की तीनों दिशाओं में समुद्रतट हैं।

समुद्रतटः Word Meanings Translation in Hindi

(क) एषः समुद्रतटः। अत्र जनाः पर्यटनाय आगच्छन्ति। केचन तरङ्गैः क्रीडन्ति। केचन च नौकाभिः जलविहारं कुर्वन्ति। तेषु केचन कन्दुकेन क्रीडन्ति। बालिकाः बालकाः च बालुकाभिः बालुकागृहं रचयन्ति। मध्ये मध्ये तरङ्गाः बालुकागृह प्रवाहयन्ति। एषा क्रीडा प्रचलति एव। समुद्रतटा: न केवलं पर्यटनस्थानानि। अत्र मत्स्यजीविनः अपि स्वजीविकां चालयन्ति।

शब्दार्थाः (Word Meanings) :
समुद्रतट:-समुद्र का किनारा (shore), पर्यटनाय-घूमने के लिए (for excursion), आगच्छन्ति-आते हैं (come), केचन-कुछ (लोग) some (people), तरङ्गै -लहरों से (with waves), नौकाभिः-नौकाओं/नावों द्वारा (by boats), जलविहारम्-पानी में घूमना/खेल (make fun/roam around in water), तेषु केचन-उनमें से कुछ (some of them), बालुकाभिः -रेत से (with sand), बालुकागृहम्-रेत के घर (sand houselet), मध्ये मध्ये-बीच-बीच में (at some intervals), प्रवाहयन्ति-बहा ले जाती है (wash/carry away), प्रचलति एव-चलता ही रहता है। (keeps on going), मत्स्यजीविनः-मत्स्यजीवी/ मछुआरे (fishermen), स्वजीविकां चालयन्ति-अपनी आजीविका चलाते हैं, (carry on their livelihood)।

सरलार्थ :
यह समुद्र तट है। यहाँ लोग पर्यटन के लिए आते हैं। कुछ लहरों से क्रीडा करते हैं। कुछ नौकाओं द्वारा जलविहार करते हैं। उनमें से कुछ गेंद से खेलते हैं। लड़कियाँ और लड़के रेत से रेत के घर बनाते हैं। बीच-बीच में लहरें रेत का घर बहा ले जाती हैं। यह खेल चलता ही रहता है। समुद्र तट केवल पर्यटन-स्थल नहीं। यहाँ मछुआरे भी अपनी आजीविका चलाते हैं।

English Translation:
This is a beach. People come here for excursion. Some play with waves (of the sea). Some indulge in water sports by boats i.e, using boats. Among them some play with a ball. Girls and boys make sand castles (house) with sand. At intervals the waves wash away the sand-castle. This play keeps on going. The beaches are not mere tourist spots. Here the fishermen too earn their livelihood.

(ख) अस्माकं देशे बहवः समुद्रतटाः सन्ति। एतेषु मुम्बई-गोवा-कोच्चि-कन्याकुमारी विशाखापत्तनम्-पुरीतटाः अतीव प्रसिद्धाः सन्ति। गोवातटः विदेशिपर्यटकेभ्यः समधिकं रोचते। विशाखापत्तनम्-तटः वैदेशिकव्यापाराय प्रसिद्धः। कोच्चितटः नारिकेलफलेभ्यः ज्ञायते। मुम्बईनगरस्य जुहूतटे सर्वे जनाः स्वैरं विहरन्ति। चेन्नईनगरस्य मेरीनातटः देशस्य सागरतटेषु दीर्घतमः।

शब्दार्थाः (Word Meanings) :
अस्माकं-हमारे (our), देशे-देश में (in country), बहवः-अनेक (many), अतीव (अति + इव)-बहुत ज़्यादा (very much, excessive), प्रसिद्धाः -मशहर (famous), विदेशिपर्यटकेभ्यः -विदेशी सैलानियों के लिए (for foreign tourists), समधिकम्-बहुत ज्यादा (in excess), रोचते-अच्छा लगता है, (is favourite), वैदेशिकव्यापाराय-विदेशी व्यापार के लिए (foreign trade), नारिकेलफलेभ्यः-नारियल के लिए (for coconuts), ज्ञायते-जाना जाता है (is known), स्वैरं-अपनी इच्छानुसार (according to own will), विहरन्ति-घूमते हैं (roam around), देशस्य-देश का/के/की (of country), सागरतटेषु-समुद्री तटों में (among beaches), दीर्घतमः-सबसे बड़ा/लंबा (longest)।

सरलार्थ : हमारे देश में बहुत से समुद्रतट हैं। इनमें मुम्बई, गोवा, कोच्चि, कन्याकुमारी, विशाखापत्तनम् तथा पुरी का तट बहुत प्रसिद्ध है। गोवा का तट विदेशी पर्यटकों को बहुत ज़्यादा पसंद है। विशाखापत्तनम् का तट विदेशी व्यापार के लिए प्रसिद्ध है। कोच्चि का तट नारियल के लिए जाना जाता है। मुम्बई नगर के जुहू तट पर. सब लोग अपनी इच्छानुसार विहार करते हैं। चेन्नई का मेरीना तट देश के सभी तटों में सबसे लंबा है।

English Translation:
In our country there are many beaches. Among them the beaches at Mumbai, Goa, Kochi, Kanyakumari, Vishakhapattanam and Puri are very famous. The Goa beach is favourite with foreign tourists. The beach at Vishkhapattnam is famous for foreign trade. The Kochi-beach is known for coconuts. Everyone roams around according to one’s will at the Juhu beach of Mumbai city. The Marina beach of Chennai is the largest among all the beaches of the country.

(ग) भारतस्य तिसृषु दिशासु समुद्रतटाः सन्ति। अस्माद् एव कारणात् भारतदेशः प्रायद्वीपः इति कथ्यते। पूर्वदिशायां बगोपसागरः दक्षिणदिशायां हिंदमहासागरः पश्चिमदिशायां च अरबसागरः अस्ति। एतेषां त्रयाणाम् अपि सागराणां सङ्गमः कन्याकुमारीतटे भवति। अत्र पूर्णिमायां चन्द्रोदयः सूर्यास्तं च युगपदेव द्रष्टुं शक्यते।

शब्दार्थाः (Word Meanings) :
भारतस्य-भारत का/के/की (of India), तिसृषु दिशासु-तीनों दिशाओं में (in all three directions), अस्माद् एव कारणात्-इसी कारण से (for this very reason), प्रायद्वीप-प्रायद्वीप (तीन दिशाओं में समुद्र से घिरा) (peninsula), इति-ऐसा (thus/this), कथ्यते-कहा जाता है (is said), पूर्वदिशायाम्-पूर्व दिशा में (in the East), बङ्गोपसागर-बंगाल की खाड़ी (Bay of Bengal), दक्षिण दिशायाम्-दक्षिण दिशा में (in the Southern direction), एतेषां त्रयाणाम्-इन तीनों का (of these three), सङ्गमः-मिलने का स्थान (place, where rivers or oceans meet), पूर्णिमायाम्-पूर्णिमा पर (on Poornima, full moon), चंद्रोदयः-चाँद का उदय होना (Moon-rise), द्रष्टुम् शक्यते-देखा जा सकता है (can be seen), सागराणाम्-सागरों का (of the seas), कन्याकुमारी तटे-कन्याकुमारी के तट पर (on the beach of Kanyakumari), युगपदेव (युगपद् + एव)-एक साथ ही (at the same time, simultaneously)

सरलार्थ :
भारत की तीनों दिशाओं में समुद्रतट हैं। इसी कारण से भारत देश को प्रायद्वीप भी कहा जाता है। पूर्व दिशा में बंगाल की खाड़ी, दक्षिण दिशा में हिंद महासागर और पश्चिम दिशा में अरब सागर है। इन तीनों सागरों का संगम कन्याकुमारी के तट पर होता है। यहाँ पूर्णिमा के अवसर पर चन्द्रोदय और सूर्यास्त एक साथ ही देखा जा सकता है।

English Translation: There are beaches in all the three directions of India. For this very reason India is called a peninsula. In the east direction there is Bay of Bengal, in the South there is the Indian ocean and in the West there is the Arbian Sea. There is confluence of all these three at the Kanyakumari-beach. On the Full-Moon day it is possible to see both the Moon rise and the Sun-set at the same time.

हमने सीखा संस्कृत में संज्ञा शब्दों के लिंग पूर्व निर्धारित होते हैं। अकारान्त शब्दों में कुछ पुल्लिग और कुछ नपुंसकलिंग शब्द हैं। आकारान्त शब्द स्त्रीलिंग होते हैं। दोनों के रूप भिन्न हैं।

ध्यातव्यम्-तृतीया विभक्ति से अकारांत पुल्लिग तथा नपुंसकलिंग शब्दों के रूप में कोई भेद नहीं होता। यथा मित्र शब्द के रूप भी ‘बालक’ की भाँति होते हैं।
समुद्रतटः Summary Notes Class 6 Sanskrit Chapter 6.1
समुद्रतटः Summary Notes Class 6 Sanskrit Chapter 6.2

(घ) सः मित्रेण सह खेलति। (मित्र के साथ)

  • सह (साथ) के योग में तृतीया विभक्ति पद का प्रयोग किया जाता है।
  • ददाति (देना) के योग में चतुर्थी विभक्ति पद का प्रयोग किया जाता है।