We have given detailed NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Grammar Book धातुरूपाणि Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.
Sanskrit Vyakaran Class 7 Solutions धातुरूपाणि
अधोदत्तानि वाक्यानि अवलोकयत।
(नीचे दिए गए वाक्यों को देखिए। Look at the setences given gelow.)
1. अद्य सुदीपः विज्ञान-विषयं पठति।
(आज सुदीप विज्ञान विषय पढ़ रहा है। Today Sudeep is reading the subject of science.)
2. ह्यः सः गणितविषयम् अपठत्।
(कल उसने गणित विषय पढ़ा। Yesterday he studied the subject of Mathematics.)
3. श्वः सः संस्कृतम् पठिष्यति।
(वह कल संस्कृत पढ़ेगा। Tomorrow he will study Sanskrit.)
4. पुत्र, ध्यानेन पठ।
(पुत्र ध्यान से पढ़ो। Son, read carefully.)
5. यथाकालं पठेत् यथाकालं च क्रीडेत्।
(उचित समय पर पढ़ना चाहिए और उचित समय पर खेलना चाहिए। One should study at the right time and play at the right time.)
उपरिलिखित वाक्यों में स्थूल अक्षरों में आए शब्द- पठति, अपठत्, पठिष्यति, पठ, पठेत्-क्रियापद हैं। ये सब क्रियापद पठ् धातु से बने हैं। क्रिया का बोध कराने वाले पद क्रियापद कहलाते हैं। सभी क्रियापद धातुओं से बनते हैं। प्रत्येक धातु के रूप पाँच लकारों’ में चलते हैं। काल
तथा अवस्था दर्शाने के लिए विविध लकारों का प्रयोग होता है।
- लट्लकारः – (वर्तमान काल, Present Tense) – पठति (पढ़ता / पढ़ती है, reads)
- लङ्ल कारः – (भूतकाल, Past Tense) – अपठत् (पढ़ा / पढ़ी, read)
- लुट्लकार: – (भविष्यत् काल, Future Tense) – पठिष्यति (पढ़ेगा / पढ़ेगी है, will read)
- लोट्लकार: – (आज्ञार्थक, Imperative Mood) – पठ (पढ़ो, read)
- विधिलिङ्लकार: – (विध्यर्थक, Potential Mood) – पठेत् (पढ़ना चाहिए)
(In the sentences given above, words in bold letters- पठति, अपठत्, पठिष्यति, पठ, पठेत् are Verbs. All these are formed from the root 46. Verbs are words that tell us about an action. All verbs are formed from roots. Each root is conjugated in 5 लकार. which are used to denote either time or Mood of Action as is clear from the above.)
पिछली कक्षा में हमने सीखा लट् लकार का प्रयोग वर्तमान काल तथा लृट् लकार का प्रयोग भविष्यत् काल की क्रिया को दर्शाने के लिए होता है। आवृत्ति हेतु नीचे ‘पठ्’ के ‘लट्’ व ‘लुट’ में रूप दिए गए हैं। (We learnt in the last class that लट् लकार is used to denote action in the present tense and is not is used for future tense. Given below is the conjugation of the root ‘पठ्’ in ‘लट’ and ‘लुट’ for the sake of revision.)
लङ्लकारः
भूतकाल – Past Tense
लङ् लकार का प्रयोग भूतकाल की क्रिया को दर्शाने के लिए किया जाता है। नीचे दिए गए ‘पठ्’ धातु के रूप व प्रयोग को देखिए। (लङ् लकार is used to denote action in the past tense. Look at the conjugation of the root ‘8’ and its usage given below.)
पठ्-लङ्लकारः
वाक्य-प्रयोगः
(क) सः बालक: / सा बालिका अपठत्।
किम् त्वम् अपठः?
अहम् न अपठम्।
(ख) तौ बालको / ते बालिके अपठताम्।
किम् युवाम् अपठतम्?
आवाम् अपि अपठाव।
(ग) ते बालकाः / ताः बालिकाः अपठन्।
किम् यूयम् अपठत?
आम्, वयम् अपठाम।
अभ्यासः
प्रश्न 1.
तालिकापूर्ति कुरुत- (तालिकापूर्ति कीजिए- Complete the tables.)
उत्तरम्-
प्रश्न 2.
‘क’ खण्डस्य वाक्यानि कोष्ठके दत्तस्य धातोः लट्लकाररूपैः ‘ख’ खण्डस्य च लृट्लकार रूपैः पूरयत-
[(‘क’ खण्ड के वाक्य कोष्ठक में दी गई धातु के लट् लकार के रूप से तथा ‘ख’ खण्ड के लृट् लकार के रूप से पूरे कीजिए- Complete the sentences of section ‘क’ by using लट् लकार (Present tense) and those of section ‘ख’ with लृट् लकार (Future tense) form of the root in bracket.)]
(क) 1. तौ छात्रौ पाठम् ______________ (स्मृ)।
2. आवाम् भोजनम् ______________ (खाद्)।
3. युवाम् किम् ______________ (कृ)?
4. वयम् वीराः सैनिकाः ______________ (अस्)।
5. ते अधुना कार्टून-चित्रम् ______________ (दृश्)।
6. सुनीलः मित्राय उपहारम् ______________ (दा)।
7. किम् त्वम् दुग्धम् न ______________ (पा)?
8. सा पुष्पाणि ______________ (घ्रा/जिघ्र)।
9. शेखरः मोदकान् ______________ [गण (गणय्)]।
उत्तरम्-
1. स्मरतः
2. खादावः
3. कुरुथः
4. स्मः
5. पश्यन्ति
6. यच्छति
7. पिबसि
8. जिघ्रति
9. गणयति
(ख) 1. अम्बा भोजनम् ______________ (पच्)।
2. आवाम् दूरदर्शने क्रिकेट प्रतियोगिताम् ______________ (दृश्)।
3. सा गीतम् ______________ (गै)।
4. वयम् अध्यापकान् ______________ (नम्)।
5. त्वम् गणित-कार्यम् कदा ______________ (कृ)?
उत्तरम्-
1. पक्ष्यति
2. द्रक्ष्याव:
3. गास्यति
4. नस्यामः
5. करिष्यसि
प्रश्न 3.
उदाहरणानुसारं क्रियापदानि रिक्तस्थानेषु लिखत-
(उदाहरणानुसार क्रियापद रिक्त स्थान में लिखिए- Write the verbs in blanks as per example.)
उदाहरणम्- सः चित्रम् अपश्यत्। तौ चित्रम् अपश्यताम्।
1. अहम् मेलकम् अगच्छम्।
किं त्वम् न ______________?
2. वयम् लेखम् अलिखाम।
अहम् लेखम् ______________।
3. सः निबन्धम् अलिखत्?
ते निबन्धम् ______________।
4. तौ श्लोकम् अपठताम्।
किं युवाम् अपि ______________?
5. सा उद्यानम् अगच्छत्।
किं यूयम् न ______________?
6. तौ न अखेलताम्।
किं युवाम् ______________?
उत्तरम्-
1. अगच्छः
2. अलिखम्
3. अलिखन्
4. अपठतम्
5. अगच्छत\
6. अखेलतम्
प्रश्न 4.
निर्देशानुसारं लकारं परिवर्त्य वाक्यानि पुनः लिखत-
(निर्देशानुसार लकार बदलकर वाक्य पुनः लिखिए- Rewrite the sentences after making due changes in tense as per instructions.)
1. अहम् प्रतिदिनं खेलामि। (लङ्)
_____ _____ _____
2. त्वम् उद्याने भ्रमसि। (लृट् )
_____ _____ _____
3. आवाम् विद्यालयम् गच्छावः। (लङ्)
_____ _____ _____
4. युवाम् किं लिखथः? (लुट)
_____ _____ _____
5. तौ गुरून् नस्यतः। (लट्)
_____ _____ _____
6. ते खेलम् अपश्यन्। (लट् )
_____ _____ _____
उत्तरम्-
1. अहं प्रतिदिनम् अखेलम्।
2. त्वम् उद्याने भ्रमिष्यसि।
3. आवाम् विद्यालयम् अगच्छाव।
4. युवाम् किं लेखिष्यथ:?
5. तो गुरून् नमतः।
6. ते खेलम् पश्यन्ति।
प्रश्न 5.
लिख् धातुं लङ्लकारे प्रयोज्य वाक्यपूर्तिं कुरुत-
(लिख् धातु का लङ् लकार में प्रयोग करके वाक्य पूर्ति कीजिए- Fill in the blanks using the root लिख in लङ्ल कार Past Tense.) (क) रोहणः पत्रम् अलिखत्।
त्वम् निबन्धम् ______________।
अहम् सुलेखम् ______________।
(ख) रोहण: रोहितः च किम् ______________?
किं युवाम् अनुच्छेदम् ______________?
नहि, आवाम् निबन्धम् ______________।
(ग) ते स्वच्छम् ______________।
यूयम् अपि स्वच्छम् ______________।
वयम् शीघ्रम् ______________।
उत्तरम्-
(क) अलिखः, अलिखम्।
(ख) अलिखताम्, अलिखतम्, अलिखाव।
(ग) अलिखन्, अलिखत अलिखाम।