We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.
Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा
Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Textbook Questions and Answers
अभ्यासः
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत-
(क) वनराजः कैः दुरवस्था प्राप्तः?
उत्तराणि:
तुच्छजीवैः
(ख) क: वातावरणं कर्कशध्वनिना आकुलीकरोति?
उत्तराणि:
काक:
(ग) काकचेष्टः विद्यार्थी कीदृशः छात्रः मन्यते?
उत्तराणि:
आदर्शः
(घ) क: आत्मानं बलशाली, विशालकायः, पराक्रमी च कथयति?
उत्तराणि:
गजः
(ङ) बकः कीदृशान् मीनान् क्रूरतया भक्षयति?
उत्तराणि:
वराकान्
प्रश्न 2.
अधोलिखितप्रश्नानामुत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखत-
(क) नि:संशयं कः कृतान्तः मन्यते?
उत्तराणि:
नि:संशयं सः एव कृतान्तः मन्यते यः पार्थिवरूपेण सदा परैः वित्रस्तान् पीड्यमानान् जीवान् न रक्षति।
(ख) बकः वन्यजन्तूनां रक्षोपायान् कथं चिन्तयितुं कथयति?
उत्तराणि:
बक: वन्यजन्तूनां रक्षोपायान् शीतले जले बहुकालपर्यन्तं ध्यानमग्नः स्थितप्रज्ञः इव स्थित्वा चिन्तयितुं कथयति।
(ग) अन्ते प्रकृतिमाता प्रविश्य सर्वप्रथम किं वदति?
उत्तराणि:
अन्ते प्रकृतिमाता प्रविश्य सर्वप्रथमं वदति- “भो: भो:प्राणिनः। यूयम् सर्वे एव में सन्तति।। कथं मित्रः कलह कुर्वन्ति। वस्तुतः सर्वे वन्यजीवनः अन्योन्याश्रिताः”।
(घ) यदि राजा सम्यक् न भवति तदा प्रजा कथं विप्लवेत्?
उत्तराणि:
यदि राजा सम्यक् न भवति तदा प्रजा अकर्णधारा जलधौ नौः इव इह विप्लवेत्।
(ङ) मयूरः कथं नृत्यमुद्रायां स्थितः भवति?
उत्तराणि:
मयूरः पिच्छानुद्घाट्य नृत्यमुद्रायां स्थितः भवति।
(च) अन्ते सर्वे मिलित्वा कस्य राज्याभिषेकाय तत्पराः भवति?
उत्तराणि:
अन्ते सर्वे मिलित्वा उलूक राज्याभिषेकाय तत्पराः भवति।
(छ) अस्मिन्नटिके कति पात्राणि सन्ति?
उत्तराणि:
अस्मिन्नाटके द्वादश पात्राणि सन्ति।
प्रश्न 3.
रेखांकितपदमाधृत्या प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
(क) सिंह वानराभ्यां स्वरक्षायाम् असमर्थः एवासीत्।
उत्तराणि:
कस्याम्
(ख) गजः वन्यपशून् तुदन्तं शुण्डेन पोथयित्वा मारयति।
उत्तराणि:
केन
(ग) वानरः आत्मानं वनराजपदाय योग्यः मन्यते।
उत्तराणि:
कस्मै किमर्थम्
(घ) मयूरस्य नृत्यं प्रकृतेः आराधना।
उत्तराणि:
कस्याः
(ङ) सर्वे प्रकृतिमातरं प्रणमन्ति।
उत्तराणि:
काम्
प्रश्न 4.
शुद्धकथनानां समक्षम् आम् अशुद्धकथनानां च समक्षं न इति लिखत-
(क) सिंहः आत्मानं तुदन्तं वानरं मारयति।
उत्तराणि:
न
(ख) का-का इति बकस्य ध्वनिः भवति।
उत्तराणि:
न
(ग) काकपिकयोः वर्णः कृष्णः भवति।
उत्तराणि:
आम्
(घ) गजः लघुकायः, निर्बलः च भवति।
उत्तराणि:
न
(ङ) मयूरः बकस्य कारणात् पक्षिकुलम् अवमानितं मन्यते।
उत्तराणि:
आम्
(च) अन्योन्यसहयोगेन प्राणिनाम् लाभः जायते।
उत्तराणि:
आम्
प्रश्न 5.
मञ्जूषातः समुचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-
स्थितप्रज्ञः, यथासमयम्, मेध्यामध्यभक्षकः, अहिभुक्, आत्मश्लाघाहीनः, पिकः
(क) काकः _________ भवति।
उत्तराणि:
मेध्यामध्यभक्षकः
(ख) _________ परभृत् अपि कथ्यते।
उत्तराणि:
पिकः
(ग) बकः अविचल: _________ इव तिष्ठति।
उत्तराणि:
स्थितिप्रज्ञः
(घ) मयूरः _________ इति नाम्नाऽपि ज्ञायते।
उत्तराणि:
अहिभुक्
(ङ) उलूकः _________ पदनिर्लिप्त चासीत्।
उत्तराणि:
आत्मश्लाघाहीनः
(च) सर्वेषामेव महत्त्वं विद्यते _________।
उत्तराणि:
यथासमयम्
प्रश्न 6.
वाच्यपरिवर्तनं कृत्वा लिखत-
उदाहरणम्-
क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति गर्जति च।
कुद्धेन सिंहेन इतस्ततः धाव्यते गय॑ते च।
(क) त्वया सत्यं कथितम्।
(ख) सिंहः सर्वजन्तून् पृच्छति।
(ग) काक: पिकस्य संततिं पालयति।
(घ) मयूरः विधात्रा एव पक्षिराजः वनराजः वा कृतः।
(ङ) सर्वैः खगैः कोऽपि खगः एवं वनराजः कर्तुमिष्यते स्म।
(च) सर्वे मिलित्वा प्रकृतिसौन्दर्याय प्रयत्नं कुर्वन्तु।
उत्तराणि:
(क) त्वम् सत्यं कथितवान्।
(ख) सिंहेन सर्वजन्तवः पृच्छयन्ते।
(ग) काकेन पिकस्य संततिः पाल्यते।
(घ) मयूर विधाता एवं पक्षिराज वनराज वा कृतवान्।
(ङ) सर्वे खगाः कमपि खगम् एवं वनराजं कर्तुं इच्छन्ति स्म।
(च) सर्वैः मिलित्वा प्रकृतिसौन्दर्याय प्रयत्नः क्रियताम्।
प्रश्न 7.
समासविग्रहं समस्तपदं वा लिखतु-
(क) तुच्छजीवैः _________।
(ख) वृक्षोपरि _________।
(ग) पक्षिणां सम्राट् _________।
(घ) स्थिता प्रज्ञा यस्य सः _________।
(ङ) अपूर्वम् _________।
(च) व्याघ्रचित्रको _________।
उत्तराणि:
(क) तुच्छेः जीवै:/तुच्छः जीवः, तैः
(ख) वृक्षस्य उपरि
(ग) पक्षिसम्राट्
(घ) स्थिप्रज्ञः
(ङ) न पूर्वम्
(च) व्याघ्रः च चित्रक: च
योग्यताविस्तारः
आजकल हम यत्र-तत्र सर्वत्र देखते हैं कि समाज में प्रायः सभी स्वयं को श्रेष्ठ समझते हुए परस्पर एक-दूसरे का तिरस्कार कर रहे हैं और स्वार्थ साधन में लगे हुए हैं
“नीचैरनीचैरतिनीचनीचैः सर्वैः उपायैः फलमेव साध्यम्”
अतः समाज में मेल-जोल बढ़ाने की दृष्टि से इस पाठ में प्रकृति माता के माध्यम से यह दिखाने का प्रयास किया गया है। कि सभी का यथासमय अपना-अपना महत्त्व है तथा सभी एक-दूसरे पर आश्रित हैं अतः हमें परस्पर विवाद करते हुए नहीं अपितु मिल-जुलकर रहना चाहिए. तभी हमारा कल्याण संभव है।
विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चित् निरर्थकम्।
अश्वश्चेत् धावने वीरः, भारस्य वहने खरः।।
महान्तं प्राप्य सद्बुद्धे! संत्यजेन्न लघु जनम्।
यत्रास्ति सूचिकाकार्यं कृपाणः किं करिष्यति॥
‘शाण्डिल्यशतकम्’ से उद्धृत ये दोनों श्लोक भी इसी बात की पुष्टि करते हैं कि संसार में कोई भी छोटा या बड़ा नहीं है, सभी का अपना-अपना महत्व है जैसे-घोड़ा यदि दौड़ने में निपुण है तो गधा भारवहन में, सुई जोड़ने का कार्य करती है तो कृपाण काटने का अतः संसार की क्रियाशीलता और गतिशीलता में सभी का अपना-अपना महत्व है। सभी के अपने-अपने कार्य हैं, अपना-अपना योगदान है अतः हमें न तो किसी कार्य को छोटा या बड़ा, तुच्छ या महान् समझना चाहिए और न ही किसी प्राणी को। आपस में मिलजुल कर सौहार्द-पूर्ण तरीके से जीवन यापन करने में ही प्रकृति का सौन्दर्य है। विभिन्न प्राणियों से सम्बन्धित निम्नलिखित श्लोकों को भी पढ़िए और रसास्वादन कीजिए-
इन्द्रियाणि च संयम्य बकवत् पण्डितो नरः।
देशकालबलं ज्ञात्वा सर्वकार्याणि साधयेत्॥
काकचेष्टः बकध्यानी श्वाननिद्रः तथैव च।
अल्पहारी गृहत्यागी विद्यार्थी पञ्चलक्षणः॥
स्पृशन्नपि गजो हन्ति जिघ्रन्नपि भुजङ्गमः।
हसन्नपि नृपो हन्ति, मानयन्नपि दुर्जनः।।
प्राप्तव्यमर्थ लभते मनुष्यो, देवोऽपि तं लङ्घयितुं न शक्तः।
तत्मान्न शोचामि न विस्मयो में यदस्मदीयं न हि तत्परेषाम्॥
अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम्।
उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम्॥
वस्तुतः तभी हमारी ये सभी कामनाएँ भी सार्थक हो सकती हैं-
सर्वे भवन्तु सुखिनः, सर्वे सन्तु निरामयाः।
सर्वे भद्राणि पश्यन्तु, मा कश्चित् दुःखभाग्भवेत्।।
तथा च
अधुना रमणीया हि सृष्टिरेषा जगत्पतेः। जीवाः सर्वेऽत्र मोदन्तां भावयन्तः परस्परम्।।
Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Additional Important Questions and Answers
अतिरिक्त प्रश्नाः
1. आधोलिखितस्य नाट्यांशं पठित्वा एतदाधारित प्रश्नानाम् उत्तराणि निर्देशानुसार लिखत-
(क) (वनस्य दृश्यम् समीपे एवैका नदी अपि वहति।)
एकः सिंहः सुखेन विश्राम्यते तदैव एकः वानरः आगत्य तस्य पुच्छ धुनोति। क्रुद्धः सिंहः तं प्रहर्तुमिच्छति परं वानरस्तु कृर्दित्वा वृक्षमारूढः। तदैव अन्यस्मात् वृक्षात् अपर: वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति। एवमेव वानराः वारं वारं सिंह तुदन्ति। क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति, गर्जति परं किमपि कर्तुमसमर्थः एव तिष्ठति। वानराः हसन्ति वृक्षोपरि च विविधाः पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृशीं दशा दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति।
निद्राभङ्गदुःखेन वनराजः सन्नपि तुच्छजीवैः आत्मनः एतादृश्या दुरवस्थया श्रान्तः सर्वजन्तून् दृष्ट्वा पृच्छति-
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) कस्य समीपे एका नदी वहति?
(ii) एकः सिंहः कथम् विश्राम्यते?
(iii) वानराः वारं वारं कम् तुदन्ति?
उत्तराणि:
(i) वनस्य
(ii) सुखेन
(ii) सिंहम्
प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) क्रुद्धः सिंहः किम् करोति?
(ii) पक्षिणः अपि सिंहस्य दशां दृष्ट्वा किं कुर्वन्ति?
उत्तराणि:
(i) क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति, गर्जति परं किमपि कर्तुम् समर्थः एव न तिष्ठति।
(ii) पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृशीं दशां दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति।
प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘तुदन्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(ii) पक्षिणः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
(iii) ‘क्रुद्धः सिंहः’ अनयो : पदयोः विशेष्यपदं किम्?
(iv) ‘तस्य पुच्छं धुनोति’ अत्र ‘तस्य’ पद कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
(i) वानरा:
(ii) कुर्वन्ति
(iii) सिंहः
(iv) सिंहाय
(ख) सिंहः- (क्रोधेन गर्जन्) भोः! अहं वनराजः किं भयं न जायते? किमर्थं मामेवं तुदन्ति सर्वे मिलित्वा?
एकः वानरः- यतः त्वं वनराजः भवितुं तु सर्वथाऽयोग्यः। राजा तु रक्षकः भवति पर त्वं तु भक्षकः। अपि च स्वरक्षायामपि समर्थः नासि तर्हि कथमस्मान् रक्षिष्यसि?
अन्यः वानरः-किं न श्रुता त्वया पञ्चतन्त्रोक्तिः
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) कः कथयति अहं वनराजः अस्मि?
(ii) सिंहः कथम् अवदत्?
(iii) राजा तु कीदृशः भवति?
उत्तराणि:
(i) सिंहः
(ii) क्रोधेन
(iii) रक्षक:
प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) वानरः सिंहम् किं कथयति?
(ii) सिंहः क्रोधेन गर्जन् किं वदति?
उत्तराणि:
(i) वानरः सिंहम् कथयति त्वं तु वनराजः भवितुम् तु सर्वथाऽयोग्यः। राजा तु रक्षक: भवति परं भवान् भक्षक:।
(ii) सिंहः क्रोधेन गर्जन् वदति यत्-भोः! अहं वनराजः किं भयं न जायते? किमर्थं मामेवं तुदन्ति सर्वे मिलित्वा?
प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘पीडयन्ति’ इति अर्थे कि पदं प्रयुक्तम्?
(ii) ‘भक्षकः’ इति विपर्ययपदं कि प्रयुक्तम्?
(iii) ‘त्वया’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदम् किम्?
(iv) ‘त्वं वनराजः भवितुं तु सर्वथाऽयोग्यः’ अत्र ‘त्वं’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
(i) तुदन्ति
(ii) रक्षकः
(iii) श्रुता
(iv) सिंहाय
(ग) काकः-आम् सत्यं कथितं त्वया-वस्तुतः वनराजः भवितुं तु अहमेव योग्यः।
पिकः- (उपहसन्) कथं त्वं योग्यः वनराजः भवितुं, यत्र तत्र का-का इति कर्कशध्वनिना वातावरणमाकुलीकरोषि। न रूपं न ध्वनिरस्ति।
कृष्णवर्ण, मेध्यामध्यभक्षकं त्वां कथं वनराजं मन्यामहे वयम्?
काकः- अरे! अरे! किं जल्पसि? यदि अहं कृष्णवर्णः तर्हि त्वं किं गौराङ्गः? अपि च विस्मर्यते किं यत् मम सत्यप्रियता तु जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा-‘अनृतं वदसि चेत् काकः दशेत्’-इति प्रकारेण। अस्माकं परिश्रमः ऐक्यं च विश्वप्रथितम् अपि च काकचेष्टः विद्यार्थी एव आदर्शच्छात्रः मन्यते।
पिकः-अलम् अलम् अतिविकत्थनेन। किं विस्मयते यत्-
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) अनृतं वदसि चेत् कः दशेत्?
(ii) क: वातावरणम् आकुली करोति?
(iii) कस्य सत्यप्रियता तु जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा?
उत्तराणि:
(i) काकः
(ii) काक:
(iii) काकस्य
प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) काकः स्वविषये कि कथयति?
(ii) केषाम् किं विश्वप्रथितम्?
उत्तराणि:
(i) काकः स्वविषये कथयति यत् अस्माकम् परिश्रम ऐक्यं च विश्वप्रथितम् अपि च काकचेष्ट: विद्यार्थी एव आदर्शच्छात्रः मन्यते।
(ii) काकानाम् परिश्रमः ऐक्यं च विश्वप्रथितम्।
प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) अस्मिन् नाट्यांशे विपर्ययपदं किम् अस्ति?
(ii) “मम सत्यप्रियता …………………” अस्मिन् वाक्ये ‘मम’ पदं कस्मै प्रयुक्तम?
(iii) ‘असत्यम्’ इति पदस्य अर्थ किं पदं प्रयुक्तम्?
(iv) ‘कथितम्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) मेध्यामेध्यम्
(ii) काकाय
(ii) अनृतम्
(iv) त्वया
(घ) काकः- रे परभृत्! अहं यदि तव संततिं न पालयामि तर्हि कुत्र स्युः पिका:? अतः अहम् एव करुणापरः पक्षिसम्राट् काकः।
गजः- समीपतः एवागच्छन् अरे! अरे! सर्वां सम्भाषणं शृण्वन्नेवाहम् अत्रागच्छम्। अहं विशालकायः, बलशाली, पराक्रमी च। सिंहः वा स्यात् अथवा अन्यः कोऽपि। वन्यपशून् तु तुदन्तं जन्तुमहं स्वशुण्डेन पोथयित्वा मारयिष्यामि। किमन्यः कोऽप्यस्ति एतादृशः पराक्रमी। अतः अहमेव योग्यः वनराजपदाय।
वानरः- अरे! अरे! एवं वा (शीघ्रमेव गजस्यापि पुच्छ विधूय वृक्षोपरि आरोहति।)
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) काकः कस्य सन्ततिं पालयति?
(ii) करुणापरः पक्षिसम्राट् कः?
(iii) कः वनराजपदाय योग्यः?
उत्तराणि:
(i) पिकस्य
(ii) काक:
(iii) गजः
प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) गजः आत्मनः विषये किं कथयति?
(ii) काकः स्वविषये पिकं किं वदति?
उत्तराणि:
(i) गजः आत्मनः विषये कथयति यत् अहम् विशालकायः, बलशाली, पराक्रमी च। मया सदृशः कोऽपि पराक्रमी नास्ति।
(ii) काकः स्वविषये पिंक वदति-रे परभृत्! अहं यदि तव संततिं न पालयामि तर्हि कुत्र स्युः पिकाः? अतः अहम् एव करुणापरः पक्षिसम्राट् काकः।
प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘सर्वाम् वार्ताम्’ अत्र विशेष्यपदं किं प्रयुक्तम्?
(ii) ‘अहमेव योग्यः’ अत्र ‘अहम्’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?
(iii) ‘पालयामि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(iv) ‘वानरः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदम् किम्?
उत्तराणि:
(i) वार्ताम्
(ii) गजाय
(iii) अहम्
(iv) आरोहति
(ङ) (गजः तं वृक्षमेव स्वशुण्डेन आलोडयितुमिच्छति परं वानरस्तु कुर्दित्वा अन्यं वृक्षमारोहति। एवं गजं वृक्षात् वृक्षं प्रति धावन्तं दृष्ट्वा सिंहः अपि हसति वदति च।)
सिंह-भोः गज! मामप्येवमेवातुदन् एते वानराः।
वानरः-एतस्मादेव तु कथयामि यदहमेव योग्यः वनराजपदाय येन विशालकायं पराक्रमिणं, भयंकरं चापि सिंह गजं वा पराजेतुं समर्था अस्माकं जातिः। अतः वन्यजन्तूनां रक्षायै वयमेव क्षमाः।
(एतत्सर्वं श्रुत्वा नदीमध्यस्थितः एकः बकः)
बकः-अरे! अरे! मां विहाय कथमन्यः कोऽपि राजा भवितुमर्हति अहं तु शीतले जले बहकालपर्यन्तम् अविचलः ध्यानमग्नः स्थितप्रज्ञ इव स्थित्वा सर्वेषां रक्षायाः उपायान् चिन्तयिष्यामि, योजना निर्मीय च स्वसभायां विविधपदमलंकुर्वाणैः जन्तुभिश्च मिलित्वा रक्षोपायान क्रियान्वितान् कारयिष्यामि अतः अहमेव वनराजपदप्राप्तये योग्यः।
मयूर:- (वृक्षोपरितः-साट्टहासपूर्वकम् ) विरम विरम आत्मश्लाघायाः। किं न जानासि यत्-
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) गजः वृक्षम् केन आलोडयितुमिच्छति?
(ii) वानरः किम् कृत्व वृक्षामारोहति?
(iii) कः शीतले जले तिष्ठति?
उत्तराणि:
(i) स्वशुण्डेन
(ii) कूर्दित्वा
(iii) बक:
प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) बकः कुत्र स्थित्वा सर्वेषां रक्षायाः उपायान् चिन्तयिष्यति?
(ii) सिंहः कथं हसति वदति च?
उत्तराणि:
(i) बकः शीतले जले बहुकालपर्यन्तम् अविचलः ध्यानमग्नः स्थितप्रज्ञः इव स्थित्वा सर्वेषां रक्षायाः उपायान् चिन्तयिष्याति।
(ii) गजं वृक्षात् वृक्ष प्रति धावन्तं दृष्ट्वा सिंहः अपि हसति वदति च।
प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘स्थिता प्रज्ञा यस्य सः’ अस्य पदस्य समस्तपदं किम्?
(ii) ‘आकर्ण्य’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
(iii) ‘शीतले जले’ अत्र विशेषणपदं किम्?
(iv) ‘अयोग्यः’ पदस्य विपर्ययपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) स्थितप्रज्ञः
(ii) श्रुत्वा
(iii) शीतले
(iv) योग्यः
(च) को न जानाति तव ध्यानावस्थाम्। ‘स्थितप्रज्ञ’ इति व्याजेन वराकान् मीनान् छलेन अधिगृह्य क्रूरतया भक्षयसि। धिक् त्वाम्। तव कारणात् तु सर्वं पक्षिकुलमेवावमानित जातम्।
वानरः – (सगर्वम्) अतएव कथयामि यत् अहमेव योग्यः वनराजपदाय। शीघ्रमेव मम राज्याभिषेकाय तत्पराः भवन्तु सर्वे वन्यजीवाः।
मयूरः – अरे वानर! तूष्णीं भव। कथं त्वं योग्यः वनराजपदाय? पश्यतु पश्यतु मम शिरसि राजमुकुटमिव शिखां स्थापयता विधात्रा एवाह पक्षिराजः कृतः अतः वने निवसन्तं माम् वनराजरूपेणापि द्रष्टुं सज्जाः भवन्तु अधुना यतः कथं कोऽप्यन्यः विधातुः निर्णयम् अन्यथाकर्तुं क्षमः।
काकः – (सव्यङ्ग्यम्) अरे अहिभुक्। नृत्यातिरिक्तं का तव विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्यामहे वयम्।
मयूरः – यतः मम नृत्यं तु प्रकृतेः आराधना। पश्य! पश्य! मम पिच्छानामपूर्वं सौंदर्यम् (पिच्छानुद्घाट्य नृत्यमुद्रायां स्थितः सन् ) न कोऽपि त्रैलोक्ये मत्सदृशः सुन्दरः। वन्यजन्तूनामुपरि आक्रमणं कर्तारं तु अहं स्वसौन्दर्येण नृत्येन च आकर्षितं कृत्वा वनात् बहिष्करिष्यामि। अत: अहमेव योग्यः वनराजपदाय।
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) ‘को न जानाति तव ध्यानावस्थाम्।’ इति कः कथयति?
(ii) केषाम् सौन्दर्यम् अपूर्वम् अस्ति?
(iii) वानरः कस्मै आत्मानं योग्यः वदति?
उत्तराणि:
(i) मयूरः
(ii) पिच्छानाम्
(iii) वनराजपदाय
प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) विधात्रा मयूरः पक्षिराजः किमर्थम् कृतः?
(ii) काकः मयूर सव्यङ्ग्यं किं वदति?
उत्तराणि:
(i) मयूरस्य शिरसि राजमुकुटमिव शिखां स्थापयता विधात्रा एव मयूरम् पक्षिराजः कृतः।
(ii) काकः मयूर सव्यङ्ग्यं वदति-अरे अहिभुक्। नृत्यातिरिक्तं का तव विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्य मन्यामहे वयम्।
प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) “अहिं भुङक्ते यः सः” इति पदस्य समस्तपदं कि प्रयुक्तम्?
(ii) ‘वराकान्’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम्?
(iii) ‘धिक् त्वाम्’ अत्र ‘त्वाम्’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?
(iv) ‘बहिष्करिष्यामि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) अहिभुक्
(ii) मीनान्
(iii) बकाय
(iv) अहम्
(छ) (एतस्मिन्नेव काले व्याघ्रचित्रको अपि नदीजलं पातुमागतौ एतं विवाद शृणुतः वदतः च)
व्याघ्रचित्रकी – अरे किं वनराजपदाय सुपात्रं चीयते?
एतदर्श तु आवामेव योग्यौ। यस्य कस्यापि चयनं कुर्वन्तु सर्वसम्मत्या।
सिंह – तूष्णीं भव भोः। युवामपि मत्सदृशौ भक्षकौ न तु रक्षकौ। एते वन्यजीवाः भक्षकं रक्षकपदयोग्यं न मन्यन्ते अतएव विचारविमर्शः प्रचलित।
बकः – सर्वथा सम्यगुक्तम् सिंहमहोदयेन। वस्तुतः एव सिंहेन बहुकालपर्यन्तं शासनं कृतम् परमधुना तु कोऽपि पक्षी एव राजेति निश्चेतव्यम् अत्र तु संशीतिलेशस्यापि अवकाशः एव नास्ति।
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) नदीजलं पातुम् को आगतौ?
(ii) ‘आवामेव योग्यौ’ इति को वदतः?
(iii) केन बहुकालपर्यन्तं शासनं कृतम्?
उत्तराणि:
(i) व्याघ्रचित्रकी
(ii) व्याघ्रचित्रको
(iii) सिंहेन
प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) सिंहः किम् कथयति?
(ii) बकानुसारेण किं निश्चेतव्यम्?
उत्तराणि:
(i) सिंहः व्याघ्रचित्रको कथयति यत् युवामापि मत्सदृशौ भक्षको न तु रक्षको। एते वन्यजीवाः भक्षक रक्षकपदयोग्यं न मन्यन्ते अतएव विचारविमर्शः प्रचलति।
(ii) सर्वथा सम्यगुक्तम् सिंहमहोदयेन। वस्तुतः एव सिंहेन बहुकालपर्यन्तं शासनं कृतम् परमधुना तु कोऽपि पक्षी एव राजेति बकानुसारेण निश्चेतव्यम् अत्र।
प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘भक्षको’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
(ii) ‘रक्षको’ इति पदस्य कर्तृपदं किम्?
(iii) ‘सम्प्रति’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
(iv) ‘नद्याः जलम्’ इत्यस्य पदस्य समस्तपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) रक्षकौ
(ii) युवाम्
(iii) अधुना
(iv) नदीजलम्
(ज) सर्वे पक्षिणः-(उच्चैः) आम् आम्-कश्चित् खगः एव वनराजः भविष्यति इति।
(परं कश्चिदपि खगः आत्मानं विना नान्यं कमपि अस्मै पदाय योग्यं चिन्तयन्ति तर्हि कथं निर्णयः भवेत् तवा तैः सर्वैः गहननिद्रायां निश्चिन्तं स्वपन्तम् उलूकं वीक्ष्य विचारितम् यदेषः आत्मश्लाघाहीनः पदनिर्लिप्तः उलूको एवास्माकं राजा भविष्यति। परस्परमादिशन्ति च तदानीयन्ता नृपाभिषेकसम्बन्धिनः सम्भाराः इति।)
सर्वे पक्षिणः सज्जायै गन्तुमिच्छन्ति तर्हि अनायास एव……
काकः – (अट्टहासपूर्णेन-स्वेरण)-सर्वथा अयुक्तमेतत् यन्मयूर-हंस-कोकिल-चक्रवाक-शुक-सारसादिषु पक्षिप्रधानेषु विद्यमानेषु दिवान्धस्यास्य करालवक्त्रस्याभिषेकार्थ सर्वे सज्जाः। पूर्ण दिनं यावत् निद्रायमाणः
एषः कथमस्मान् रक्षिष्यति। वस्तुतस्तु।
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) सर्वे पक्षिणः कस्य सज्जायै गन्तुमिच्छन्ति?
(ii) गहननिद्रायां कः स्वपिति?
(iii) आत्मश्लाघाहीनः को वर्तते?
उत्तराणि:
(i) उलूकम्
(ii) उलूक:
(iii) उलूकः
प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) सर्वे पक्षिण: उच्चैः किं कथयन्ति?
(ii) काक: अट्टहासपूर्णेन स्वरेण किं वदति?
उत्तराणि:
(i) काकः अट्टहासपूर्णन स्वरेण वदति-सर्वे पक्षिण: उच्चैः कथयन्ति यत् आम् आम् कश्चित् खगः एव वनराजः भविष्यति इति।
(ii) काकः अट्टहासपूर्णन स्वेरण वदति-सर्वथा अयुक्तमेतत् यन्मयूर-हंस-कोकिल-चक्रवाक-शुक-सारसादिषु पक्षिप्रधानेषु विद्यमानेषु दिवान्धस्यास्य करालवकत्रस्याभिषेकार्थ सर्वे सज्जाः। पूर्ण दिनं यावत् निद्रायमाण: एषः कथमस्मान् रक्षिष्यति।
प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘पशवः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् अस्ति?
(ii) ‘सर्वे पक्षिणः’ अत्र विशेष्य पदं किम् प्रयुक्तम्?
(iii) ‘रक्षिष्यति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(iv) ‘नीचैः’ इति पदस्य विपर्ययः पदम् किम् प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
(i) पक्षिणः
(ii) पक्षिणः
(iii) एषः
(iv) उच्चैः
(झ) (सस्नेहम्) भोः भोः प्राणिनः। यूयम् सर्वे एव मे सन्ततिः। कथं मिथः कलह कुर्वन्ति। वस्तुतः सर्वे
वन्यजीविनः अन्योन्याश्रिताः। सदैव स्मरत
ददाति प्रतिगृह्णाति, गुह्यमाख्यति पृच्छति।
भुङ्क्ते भोजयते चैव षड्-विधं प्रीतिलक्षणम्॥
(सर्वे प्राणिनः समवेतस्वरेण)
मातः। कथयति तु भवती सर्वथा सम्यक् परं वयं भवतीं न जानीमः। भवत्याः परिचयः कः?
प्रकृतिमाता-अहं प्रकृति युष्माकं सर्वेषां जननी? यूयं सर्वे एव मे प्रियाः। सर्वेषामेव मत्कृते महत्वं विद्यते यथासमयम् न तावत् कलहेन समयं वृथा यापयन्तु अपितु मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं कुरुध्वम्। तद्यथा कथितम्
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) सर्वेषाम् प्राणिनाम् माता का?
(ii) सर्वे प्राणिनः परस्परम् किं कुर्वन्ति?
(iii) प्रीतिलक्षणम् कतिविधम् अस्ति?
उत्तराणि:
(i) प्रकृतिमाता
(ii) कलहम्
(iii) षड्विधम्
प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) प्रकृतिमाता किं कथयति?
(ii) सर्वे जीवाः किं कुर्वन्तु?
उत्तराणि:
(i) प्रकृतिमाता कथयति सर्वेषामेव महत्वं विद्यते यथासमयम् न तावत् कलहेन समयं वृथा यापयन्तु अपितु मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं कुरुध्वम्।
(ii) सर्वे जीवाः यथासमयम् न तावत् कलहेन समयं वृथा यापयन्तु अपितु मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं कुरुध्वम्।
प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘स्नेहेन सहितम्’ इत्यर्थे कि समस्तपदं प्रयुक्तम्?
(ii) ‘माता’ इति पदस्य पर्यायपदं किं प्रयुक्तम्?
(iii) ‘युष्माकम् सर्वेषां जननी’ अत्र ‘जननी’ पदं कस्यै आगतम्?
(iv) गद्यांशे ‘भवतः’ इति पदस्य स्त्रीलिंगे किमस्ति?
उत्तराणि:
(i) सस्नेहम्
(ii) जननी
(iii) प्रकृतिमात्रे
(iv) भवत्याः
2. अधोलिखितस्य श्लोकं पठित्वा एतदाधारित प्रश्नानाम् उत्तराणि निर्देशानुसार लिखत-
(क) यो न रक्षति वित्रस्तान् पीड्यमानान्परैः सदा।
जन्तून् पार्थिवरूपेण स कृतान्तो न संशयः॥
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) कीदृशान् जनान् राजा न रक्षति?
(ii) जन्तव कीदृशैः जनैः पीडयन्ति?
(iii) नृपः कान् रक्षेत्?
उत्तराणि:
(i) वित्रस्तान्
(ii) अपरैः
(iii) जन्तून्
प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) कः कृतान्तः (यमराजः) भवति?
(ii) नृपः कान् रक्षेत्?
उत्तराणि:
(i) यः (राजा) पार्थिवरूपेण सदा अपरैः वित्रस्तान् पीड्यमानान् जन्तून् न रक्षति सः कृतान्तः भवति।
(ii) नृपः सदा परैः पीड्यमानान् वित्रस्तान् जन्तून् रक्षेत्।
प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘यमराजः’ इत्यर्थे कि पदं प्रयुक्तम्?
(ii) ‘रक्षति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(iii) ‘वित्रस्तान् जन्तून्’ अत्र विशेष्यपदं किम्?
(iv) अत्र श्लोके अव्ययपदं किम् प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
(i) कृतान्तः
(ii) यः
(iii) जन्तून्
(iv) सदा
(ख) काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिककाकयोः।
वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः॥
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) काकस्य वर्णः कीदृशः भवति?
(ii) पिकस्य वर्णः कीदृशः भवति?
(iii) कयोः वर्णः कृष्णः भवति?
उत्तराणि:
(i) कृष्णः
(ii) कृष्णः
(ii) पिककाकयोः
प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) पिककाकयोः भेदः कदा प्राप्यते?
(ii) काकः कदा काकः भवति?
उत्तराणि:
(i) पिककाकयोः भेदः वसन्त समये प्राप्यते।
(ii) वसन्त समये प्राप्ते काकः काकः भवति।
प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘पिकः च काकः च तयोः’ अस्य पदस्य समस्तपदं किम्?
(ii) श्लोके ‘आगमने’ इति पदस्य पर्यायपदं कि प्रयुक्तम्?
(iii) अत्र ‘श्वेतः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् आगतम्?
(iii) अस्मिन् श्लोके क्रियापदं किम् प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
(i) पिककाकयोः
(ii) प्राप्ते
(iii) कृष्णः
(iv) प्राप्ते
(ग) यदि न स्यान्नरपतिः सम्यङ्नेता ततः प्रजा।
अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव॥
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) नेता कीदृशः भवेत्?
(ii) प्रजा कीदृशे जलधौ निमज्जति।
(iii) का जलधौ विप्लवति?
उत्तराणि:
(i) सम्यक्
(ii) अकर्णधारा
(iii) नौः
प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) प्रजाः कुत्र कीदृशम् इव निमज्जति?
(ii) प्रजायाः नरपतिः कः भवेत्?
उत्तराणि:
(i) यदि नरपतिः सम्यङ्नेता न भवति तदा प्रजा की यावत् जलयुक्त जलधौ विप्लवन्ती नौका इव संसार सागरे निमज्जति।
(ii) प्रजायाः नरपतिः सम्यक् नेता भवेत्।
प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘राजा’ इति अर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
(ii) ‘प्रजा’ इति पदस्य विपर्ययपदं किं प्रयुक्तम्?
(iii) ‘सागरे’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
(iv) ‘नौः इव’ इति पदस्य कृते किं पदम् प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
(i) नरपतिः
(ii) नरपतिः
(iii) जलधौ
(iv) नौरिव
(घ) स्वभावरौद्रमत्युग्रं क्रूरमप्रियवादिनम्।
उलूकं नृपतिं कृत्वा का नु सिद्धिर्भविष्यति।।
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) अति रौद्रः कस्य स्वभावः आसीत्।
(ii) अति क्रूरः कः अस्ति?
(iii) अप्रियवादिनं कं कथ्यते?
उत्तराणि:
(i) उलूकस्य
(ii) उलूकः
(ii) उलूकम्
प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) काकः उलूकस्य विषये किं कथयति?
(ii) उलूकस्य स्वभावः कीदृशः भवति?
उत्तराणि:
(i) काकः उलूकस्य विषये कथयति यत् इमं भयङ्कर-स्वभावम् अतीव क्रोधिनम् निर्दयम् अपियवादिनम् उलूकं नृपं कृत्वा भवतां सर्वेषाम् कः लाभः भविष्यति अर्थात् कश्चिदपि न।
(ii) उलूकस्य स्वभावः रौद्रम् अति उग्रं च भवति।
प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘प्रियवादिनम्’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
(ii) ‘सफलता’ इत्यर्थे कि पदं प्रयुक्तम्?
(iii) ‘अति उग्रम् उलूकम्’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
(iv) ‘राजानम्’ इति पदस्य पयार्यपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) अप्रियवादिनम्
(ii) सिद्धिः
(iii) अति उग्रम्
(iv) नृपतिम्
(ङ) ददाति प्रतिगृह्णाति, गुहूयमाख्याति पृच्छति।
भुङ्क्ते योजयते चैव षड्-विधं प्रीतिलक्षणम्॥
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) प्रीतिलक्षणम् कति विधम्?
(ii) षड्विधं किम् अस्ति?
(iii) ‘गुह्यमाख्याति’ कतमः गुणः अस्ति?
उत्तराणि:
(i) षड्विधम्
(ii) तृतीयः
(ii) प्रीतिलक्षणम्
प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) प्रीतिलक्षणम् कति सन्ति? नामानि लिखत।
(ii) कस्याः षड्विध लक्षणं भवति?
उत्तराणि:
(i) प्रीतिलक्षणम् षड्विधं सन्ति-
- ददाति
- प्रतिगृह्णाति
- गुह्यमाख्याति
- पृच्छति
- भुङ्क्ते
- योजयते
(ii) प्रीते: षड्विधं लक्षणं भवति।
प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘प्रतिगृह्णाति’ इति पदस्य विपर्ययपदं पद्यांशे किमस्ति?
(ii) ‘खादति’ इत्यर्थे पद्यांशे किं पदम् प्रयुक्तम्?
(iii) ‘प्रीते: लक्षणम्’ इत्यस्य पदस्य कृते किं समस्तपदं प्रयुक्ते?
(iv) ‘गुह्यमाख्यति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) ददाति
(ii) भुङ्क्ते
(iii) प्रीतिलक्षणम्
(iv) मित्रम्
(च) प्रजासुखे सुखं राज्ञः, प्रजानां च हिते हितम्।
नात्मप्रियं हितं राज्ञः, प्रजानां तु प्रियं हितम्॥
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) राज्ञः सुखं कस्मिन् भवति?
(ii) प्रजानां हिते न हितं भवति?
(iii) राज्ञः हितं किं नास्ति?
उत्तराणि:
(i) प्रजासुखे
(ii) राज्ञः
(iii) आत्मप्रियम्
प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) राज्ञः किं प्रियम् किं च प्रियं न भवति?
(ii) केषां हिते राज्ञः हितं भवति?
उत्तराणि:
(i) राज्ञः आत्महितं प्रियं न भवति, प्रजानां तु हितम् तस्य प्रियम् भवति।
(ii) प्रजानां हिते राज्ञः हितं भवति।
प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)
(i) ‘प्रियम् हितम्’ अत्र विशेषणपदं किम्?
(ii) ‘प्रजानाम् सुखे’ इत्यस्य पदस्य कृते समस्तपदं किम्?
(iii) ‘अहितम्’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
(iv) ‘नृपस्य’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) प्रियम्
(ii) प्रजासुखे
(iii) हितम्
(iv) राज्ञः
(छ) अगाधजलसञ्चारी न गवं याति रोहितः।
अङ्गुष्ठोदकमात्रेण शफरी फुफुरायते॥
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) कः मत्स्यः गर्वं न करोति?
(ii) कः मत्स्यः फुफुरायते?
(iii) अगाधजलं सञ्चारी कः अस्ति?
उत्तराणि:
(i) रोहितः
(ii) शफरी
(iii) रोहितः
प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) शफरी कीदृशे जले फुफुरायते?
(ii) रोहितः मत्स्यः कुत्र गर्वं न करोति?
उत्तराणि:
(i) शफरी मत्स्यः अगुष्ठमात्रे जले फुफुरायते।
(ii) रोहितः मत्स्यः अगाध जले सञ्चारी अपि गर्व न करोति।
प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘रोहितः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
(ii) ‘अङ्गुष्ठः उदकः’ अत्र विशेषणपदं किम्?
(iii) ‘फुफुरायते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(iv) ‘आयाति’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) याति
(ii) अङ्गुष्ठः
(iii) शफरी
(iv) याति
(ज) प्राणिनां जायते हानिः परस्परविवादतः।
अन्योन्यसहयोगेन लाभस्तेषां प्रजायते॥
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) परस्परविवादतः किम् भवति?
(ii) केषाम् हानिः भवति?
(iii) परस्पर विवादतः प्राणिना का जायते?
उत्तराणि:
(i) हानिः
(ii) प्राणिनाम्
(ii) हानिः
प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) प्राणिनां लाभः कदा भवति?
(iii) अन्योन्य सहयोगेन कः प्रजायते?
उत्तराणि:
(i) अन्योन्य सहयोगेन प्राणिनां लाभः जायते।
(ii) अन्योन्य सहयोगेन लाभः प्रजायते।
प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘जायते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(ii) ‘लाभः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
(iii) ‘हानिः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
(iv) ‘अन्योन्यः’ इति पदस्य पर्यायपदं किम् प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
(i) हानिः
(ii) प्रजायते
(iii) लाभः
(iv) परस्पर
3. निम्नवाक्येषु रेखांकितपदानां आधृत्य विकल्पेभ्यः उचितं पदं चित्वा प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
(क) मयूरः विधात्रा एव पक्षिराजः कृतः।
(i) कस्य
(ii) केन
(iii) किम्
(iv) क:
उत्तराणि:
(ii) केन
(ख) मयूरस्य नृत्यं तु प्रकृतेः आराधना।
(i) कस्य
(ii) कस्याः
(iii) कः
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(ii) कस्याः
(ग) व्याघ्रचित्रको नदीजलं पातुम् आगतौ।
(i) क:
(ii) कौ
(iii) कस्योः
(iv) कयोः
उत्तराणि:
(ii) कौ
(घ) मयूरस्य पिच्छानाम् सौन्दर्य अपूर्वम् अस्ति।
(i) कीदृशम्
(ii) केषाम्
(iii) कीदृशः
(iv) किम्
उत्तराणि:
(ii) केषाम्
(ङ) सिंहमोदयेन सम्यक् उक्तम्।
(i) कथम्
(ii) केन
(ii) किम्
(iv) काम्
उत्तराणि:
(ii) केन
(च) अधुना तु कोऽपि पक्षी एव रोजति निश्चेतव्यम्।
(i) कदा
(ii) कुत्र
(iii) का
(iv) किमर्थम्
उत्तराणि:
(i) कदा
(छ) व्याघ्रचित्रको भक्षको न तु रक्षको।
(i) कौ
(ii) कीदृशौ
(iii) कयौः
(iv) कस्योः
उत्तराणि:
(i) कौ
(ज) बकस्य कारणात् तु सर्वं पक्षिकुलम् अवमानितं जातम्।
(i) कीदृशः
(ii) कीदृशम्
(iii) किम्
(iv) कम्
उत्तराणि:
(ii) कीदृशम्
(झ) काकस्य सत्यप्रियता तु जानानां कृते उदाहरणस्वरूपा अस्ति।
(i) काम्
(ii) केषाम्
(ii) कथम्
(iv) किम्
उत्तराणि:
(ii) केषाम्
(ञ) काकः कर्कशध्वनिना वातावरणम् आकुलीकरोति।
(i) का
(ii) केन
(ii) केभ्यः
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(ii) केन
(ट) काकः मेध्यामध्यम् सर्वं भक्षयति।
(i) कीदृशम्
(ii) कम्
(iii) किम्
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(iii) किम्
(ठ) राजा तु रक्षकः भवति।
(i) का
(ii) कः
(iii) काः
(iv) किम्
उत्तराणि:
(ii) कः
(ड) पिककाकयोः भेदः वसन्तसमये प्राप्ते।
(i) के
(ii) कयो:
(iii) कदा
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(iii) कदा
(ढ) सिंहः सर्वजन्तून दृष्ट्वा पृच्छति।
(i) किम्
(ii) कान्
(iii) कम्
(iv) कः
उत्तराणि:
(ii) कान्
(ण) परस्पर विवादतः प्राणिनां हानिः जायते।
(i) काम्
(ii) केषाम्
(iii) किम्
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(ii) केषाम्
(त) नदीमध्ये एकः बकः आसीत्।
(i) कुत्र
(ii) के
(iii) कदा
(iv) कयोः
उत्तराणि:
(i) कुत्र
4. वाक्येषु रेखाकितपदानां स्थाने प्रश्नवाचकं पदं प्रयुज्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
(क) परस्परविवादतः प्राणिनां हानिः जायते।
उत्तराणि:
केषाम्
(ख) मयूरस्य पिच्छानाम् सौन्दर्य अपूर्व अस्ति।
उत्तराणि:
केषाम्
(ग) त्रैलोक्ये मयूरस्य सदृशः कोऽपि नास्ति।
उत्तराणि:
कुत्र
(घ) व्याघ्रचित्रको योग्यौ स्तः।
उत्तराणि:
को
(ङ) बकः वन्यजन्तूनां प्रति रक्षोपायान् चिन्तयति।
उत्तराणि:
केषाम्
(च) सिंहः वनानराभ्याम् स्वरक्षायाम् असमर्थः आसीत्।
उत्तराणि:
काभ्याम्
(छ) गजः वन्यपशून् तुदन्तं शुण्डेन पोथयित्वा मारयति।
उत्तराणि:
कान्
(ज) सर्व प्रकृतिमातरं प्रणमन्ति।
उत्तराणि:
काम्
(झ) बकः मीनान् छलेन अधिगृत्य भक्षयति।
उत्तराणि:
केन
(ञ) बकः वराकान् मीनान् भक्षयति।
उत्तराणि:
कीदृशान्
(ट) मयूरस्य नृत्यं प्रकृतेः आराधना।
उत्तराणि:
कस्याः
(ठ) वानरः आत्मनं वनराजपदाय योग्यः मन्यते।
उत्तराणि:
कस्मै/किमर्थम्
(ड) सर्वेप्राणिनां जननी प्रकृतिमाता अस्ति।
उत्तराणि:
का
(ढ) पिककाकयोः कोऽपिभेद: न भवति।
उत्तराणि:
कयोः
(ण) काकानाम् ऐक्यं परिश्रमः च विश्वप्रथितम् अस्ति।
उत्तराणि:
केषाम्
(त) वनस्य समीपे एका नदी वहति।
उत्तराणि:
कस्य
(थ) एकः वानरः वृक्षोपरि आरोहति।
उत्तराणि:
कुत्र
(द) क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति गर्जति च।
उत्तराणि:
कीदृशः
(ध) विविधाः पक्षिणः कलरवं कुर्वन्ति।
उत्तराणि:
कीदृशाः / कति
(न) गजः विशालकायः बलशाली पराक्रमी अस्ति।
उत्तराणि:
कः
(प) बकः शीतले जले बहुकालपर्यन्तम् तिष्ठति।
उत्तराणि:
कीदृशे
5. अधोलिखिते श्लोकेस्यान्वये मञ्षायाः सहायतयां रिक्तस्थानानि पूरयत-
(क) यो न रक्षति वित्रस्तान् पीड्यमानान्परैः सदा।
जन्तून् पार्थिवरूपेण स कृतान्तो न संशयः॥
अन्वयः
यः (i) _________ वित्रस्तान् परैः (ii) _________ पीड्यमानान् (iii) _________ न रक्षति स (iv) _________ न संशयः।
मञ्जूषा- कृतान्तो, पार्थिवरूपेण, सदा, जन्तून्।
उत्तराणि:
(i) पार्थिवरूपेण
(ii) सदा
(ii) जन्तून्
(iv) कृतान्तो
(ख) काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिककाकयोः।
वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः॥
अन्वयः
काकः कृष्ण (i) _________ कृष्ण: को (ii) _________ पिककाकयोः (iii) _________ प्राप्ते काक: (iv) _________ पिकः पिकः।
मञ्जूषा- वसन्तसमये, काकः, पिकः, भेदः
उत्तराणि:
(i) पिकः
(ii) भेद:
(ii) वसन्तसमये
(iv) काकः
(ग) यदि न स्यान्नरपतिः सम्यनेता ततः प्रजा।
अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव॥
अन्वयः
यदि सम्यङनेता (i) _________ न स्यात् ततः (ii) _________कर्णधारा (iii) _________ नौरिव इव (iv) _________
मञ्जूषा- विप्लवेत्, नरपतिः, जलधौ, प्रजा
उत्तराणि:
(i) नरपतिः
(ii) प्रजा
(iii) जलधौ
(iv) विप्लवेत्
(घ) स्वभावरौद्रमत्युग्रं कूरमप्रियवादिनम्।
उलूकं नृपतिं कृत्वा का नु सिद्धिर्भविष्यति॥
अन्वयः
स्वभाव रौद्रम् (i) _________ क्रूरम् (ii) _________ उलूकं (iii) _________ कृत्वा का नु (iv) _________ भविष्यति।
मञ्जूषा- प्रियवादिनम्, भविष्यति, अतिउग्रं, नृपति
उत्तराणि:
(i) अतिउग्रं
(ii) प्रियवादिनम्
(iii) नृपतिं
(iv) भविष्यति
(ङ) ददाति प्रतिगृह्णाति, गुह्यमाख्याति पृच्छति।
भुङ्क्ते योजयते चैव षड्-विधं प्रीतिलक्षणम्॥
अन्वयः
ददाति (i) _________ गुह्यम् आख्याति (ii) _________ भुङ्क्ते (iii) _________ च एव (iv) _________ प्रीतिलक्षणम्॥
मञ्जूषा- योजयते, पृच्छति, षड्विधं, प्रतिगृह्णाति
उत्तराणि:
(i) प्रतिगृह्णाति
(ii) पृच्छति
(iii) योजयते
(iv) षड्विधं
(च) प्रजासुखे सुखं राज्ञः, प्रजानां च हिते हितम्।
नात्मप्रियं हितं राज्ञः, प्रजानां तु प्रियं हितम्॥
अन्वयः
राज्ञः (i) _________ सुखं च (ii) _________ हिते हितम् न आत्मप्रियं (iii) _________ हितं प्रजानां तु (iv) _________ प्रियम्।
मञ्जूषा- प्रजानां, प्रजासुखे, राज्ञः, हितम्
उत्तराणि:
(i) प्रजासुखे
(ii) प्रजानां
(iii) राज्ञः
(iv) हितम्
(छ) अगाधजलसञ्चारी न गर्वं याति रोहितः।
अङ्गुष्ठोदकमात्रेण शफरी फु(रायते॥
अन्वयः
अगाध जलसञ्चारी (i) _________ न गर्व (ii) _________ (iii) _________ अङ्गुष्ठ (iv) _________ फुफुरायते।
मञ्जूषा- उदकमात्रेण, याति, रोहितः, शफरी
उत्तराणि:
(i) रोहितः
(ii) याति
(iii) शफरी
(iv) उदकमात्रेण
(ज) प्राणिनां जायते हानिः परस्परविवादतः।
अन्योन्यसहयोगेन लाभस्तेषां प्रजायते॥
अन्वयः
परस्पर विवादतः (i) _________ हानिः (ii) _________ अन्योन्य (iii) _________ तेषां (iv) _________ प्रजायते।
मञ्जूषा- लाभः, प्राणिनां, सहयोगेन, जायते
उत्तराणि:
(i) प्राणिनां
(ii) जायते
(iii) सहयोगेन
(iv) लाभ:
6. भावार्थलेखनम्-
समुचितपदेन रिक्तस्थानानि पूरयत, येन कथनानां भावार्थः स्पष्ट भवेत-
(क) यो न रक्षति वित्रस्तान् पीड्यमानान्परैः सदा।
जन्तून् पार्थिवरूपेण स कृतान्तो न संशयः॥
भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् यः राजा (i) _________ दु:खी: त्रस्तान् (ii) _________ च पीड्यमानान जीवान् स्व (iii) _________ न रक्षति सः तु निस्संदेहं साक्षात् (iv) _________ एव भवति।
मञ्जूषा- यमराजः, नृपरूपेण, जीवान्, पराक्रमात्
उत्तराणि:
(i) नृपरूपेण
(ii) जीवान्
(iii) पराक्रमात्
(iv) यमराजः
(ख) काकः कृष्णः पिकः कृष्णः कोः भेदः पिककाकयोः।
वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः॥
भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् (i) _________ वर्णः कृष्णः वर्तते पिकस्य अपि वर्णः (ii) _________ एव अस्ति। अतः तयोः पिके काके च कः भेदः अस्ति। अर्थात् वर्ण दृष्ट्या तयोः कश्चिद् भेदा न दृश्यते। परन्तु यदा (iii) _________यः आगच्छति तदा तयोः स्वरै ज्ञायते यत् कः (iv) _________ अस्तूि कश्च पिकोव
र्तते। मञ्जूषा- वसन्तस्य, काकस्य, काकः, कृष्णः
उत्तराणि:
(i) काकस्य
(ii) कृष्णः
(iii) वसन्तस्य
(iv) काक:
(ग) यदि न स्यान्नरपतिः सम्यङ्नेता ततः प्रजा।
अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव॥
भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् यदि प्रजायाः उत्तमः (i) _________ नृपः न भवेत् तदा तस्य प्रजा को (ii) _________ जलयुक्ते (iii) _________ विप्लवन्ती नौका इव(iv) _________ निमज्जति।
मञ्जूषा- संसारसागरे, नेता, यावत्, सागरे
उत्तराणि:
(i) नेता
(ii) यावत्
(iii) सागरे
(iv) संसारसागरे
(घ) स्वभावरौद्रमत्युग्रं क्रूरमप्रियवादिनम्।
उलूक नृपतिं कृत्वा का नु सिद्धिर्भविष्यति।।
भावार्थ:
अस्य भावोदास्ति यत् काकः उलूकविषये सर्वान् (i) _________ वदति यत् इमम् भयङ्कर, स्वभावम्, अतीव (ii) _________ निर्दयम् अप्रियवादिनम् च (iii) _________ नृपं कृत्वा भवतां सर्वेषाम् कः (iv) _________ भविष्यति? अर्थात् कश्चिदपि न।
मञ्जूषा- खगान्, लाभः, क्रोधिनम्, उलूकं
उत्तराणि:
(i) खगान्
(ii) क्रोधिनम्
(iii) उलूकं
(iv) लाभः
(ङ) ददाति प्रतिगृह्णाति, गुयमाख्याति पृच्छति।
भुङ्क्ते योजयते चैव षड्विधं प्रीतिलक्षणम्॥
भावार्थ:
अर्थात् मित्रं सदैव स्वमित्रं सुखं (i) _________ तस्माच्च (ii) _________ गृह्णाति, गुप्तवार्ताः उक्त्वा (iii) _________ प्रश्नान् पृच्छति, खादति तेन सह आत्मानं योजयति इति षट्विधं (iv) _________ लक्षणं भवति।
मञ्जूषा- प्रीते, सुखम्, यच्छति, ज्ञानार्थम्
उत्तराणि:
(i) यच्छति
(ii) सुखम्
(iii) ज्ञानार्थम्
(iv) प्रीते
(च) प्रजासुखे सुखं राज्ञः, प्रजानां च हिते हितम्।
नात्मप्रियं हितं राज्ञः, प्रजानां तु प्रियं हितम्।।
भावार्थ:
अर्थात् श्रेष्ठः राजा (i) _________ सुखे एव स्व सुखं प्रजानाञ्च (ii) _________ एव स्वहितं मन्यते। तहय हितन्तु कदापि (iii) _________ प्रियं न भवति (iv) _________ तु हितमेव तस्मै प्रियं भवति।
मञ्जूषा- प्रजानाम्, आत्मनः, प्रजानाम, हिते
उत्तराणि:
(i) प्रजानाम्
(ii) हिते
(iii) आत्मनः
(iv) प्रजानाम्
(छ) अगाधजलसञ्चारी न गवं याति रोहितः।
अङ्गुष्ठोदकमात्रेण शफरी फु(रायते॥
भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् ये जनाः धैर्यशालिनः (i) _________ भवन्ति ते अगाधजले सञ्चरन्तं (ii) _________ मत्स्यम् इव शान्ताः भवन्ति। परं अशान्ताः जनाः (iii) _________ प्रकृतेः भवन्ति ते सदैव अल्पामपि सफलतां प्राप्य शफरी मत्स्यमिव अल्पमात्रैव (iv) _________ भवन्ति।
मञ्जूषा- चञ्चल, शान्तिप्रियाः, अहंकारिणः, रोहितं
उत्तराणि:
(i) शान्तिप्रियाः
(ii) रोहित
(iii) चञ्चल
(iv) अहंकारिण:
(ज) प्राणिनां जायते हानिः परस्परविवादतः।
अन्योन्यसहयोगेन लाभस्तेषां प्रजायते॥
भावार्थ:
यदा जीवाः प्राणिनोवा परस्परं (i) _________ कुर्वन्ति तदा तेषां (ii) _________ एवं भवति परं यदा तेषां (iii) _________ सहयोगो भवति तदैव तेषां (iv) _________ भवति।
मञ्जूषा- लाभः, विवाद, हानिः, परस्परं
उत्तराणि:
(i) विवाद
(ii) हानिः
(iii) परस्परं
(iv) लाभ:
7. अधोलिखितवाक्यानि घटनाक्रमानुसार पुनर्लिखत-
I. (क) वनस्य समीपे एका नदी वहति।
(ख) अपर: वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्यति।
(ग) सिंहः क्रुद्धः भवति।
(घ) एवमेव वानराः वारं वारं सिंहम् तुदन्ति।
(ङ) एक सिंह सुखेन विश्रामं करोति।
(च) सः तम् प्रहर्तुमिच्छति।
(छ) एकः वानरः तस्य पुच्छ धुनोति।
(ज) वानरः कूर्दित्वा वृक्षमारोहति।
उत्तराणि:
(क) वनस्य समीपे एका नदी वहति।
(ख) एक सिंह सुखेन विश्रामं करोति।
(ग) एकः वानरः तस्य तुच्छ धुनोति।
(घ) सिंहः कुद्धः भवति।
(ङ) सः तम् प्रहर्तुमिच्छति।
(च) वानरः कूर्दित्वा वृक्षमारोहति।
(छ) अपर: वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्यति।
(ज) एवमेव वानराः वार वार सिंहम् तुदन्ति।
II. (क) सिंहः क्रोधेन गर्जति अहम् वनराजः असि्म्।
(ख) बकः कथयति अहम् अविचलः ध्यानमग्नः अस्तः अहम् योग्यः।
(ग) वानरः कथयति राजा तु रक्षकः भवति परं भवान् तू भक्षकः।
(घ) सिंहस्य दुर्वस्थाम् दृष्ट्वा सर्वे जीवाः हसन्ति।
(ङ) मयूरः कथयति मम पिच्छानामपूर्व सौन्दर्यम् अतः अहमेव योग्यः।
(च) पिकः कथयति अहम् मधुभाषिणी अतः अहमेव योग्यः।
(छ) ततः काकं प्रवेशं कृत्वा कथयति अहमेव योग्य:।
(ज) गजः कथयति अहं विशालकाय: बलशाली पराक्रमी अतः अहम् योग्यः अस्मि।
उत्तराणि:
(क) सिंहस्य दुर्वस्थाम् दृष्ट्वा सर्वे जीवाः हसन्ति।
(ख) सिंहः क्रोधेन गर्जति अहम् वनराजः असि्म्।
(ग) वानरः कथयति राजा तु रक्षकः भवति परं भवान् तू भक्षकः।
(घ) ततः काकं प्रवेशं कृत्वा कथयति अहमेव योग्यः।
(ङ) पिकः कथयति अहम् मधुभाषिणी अतः अहमेव योग्यः।
(च) गजः कथयति अहं विशालकाय: बलशाली पराक्रमी अतः अहम् योग्यः अस्मि।
(छ) बकः कथयति अहम् अविचलः ध्यानमग्नः अत: अहम् योग्यः।
(ज) मयूरः कथयति मम पिच्छानामपूर्वं सौन्दर्यम् अतः अहमेव योग्यः।
III. (क) एक: सिंह: सुप्यति स्म।
(ख) ततः प्रकृति माता प्रविशति।
(ग) वानराः तम् तुदन्ति स्म।
(घ) पशुराजा न भवितव्यम् अपितु कोऽपित पक्षी एव राजेति निश्तेतव्यम्।
(ङ) सर्वे प्राणिनः स्व-स्वगुणस्य चर्चा कुर्वन्ति।
(च) सर्वेषाम् प्राणिनामेव यथासमयम् महत्त्वं विद्यते।
(छ) सर्व प्राणिनः परस्परं विवादं कुर्वन्ति योग्य च कथयन्ति।
(ज) मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं रसमयं कुरुध्यम्।
8. अधोलिखितपदानां तेषाम् पर्यायपदैः च मेलनं कुरुत-
उत्तराणि:
9. (अ) विशेषण-विशेष्यपदानि योजयत-
उत्तराणि:
(क) (v), (ख) (vi), (ग) (i), (घ) (ii), (ङ) (ii), (च) (iv)
(आ) संस्कृतेन वाक्यप्रयोगं कुरुत-
उत्तराणि:
(क) कौशल्या दशरथस्य ज्येष्ठा राज्ञी आसीत्।
(ख) शत्रुघ्नः कनिष्ठः पुत्रः आसीत्।
(ग) रामः दशरथस्य प्रियः पुत्रः आसीत्।
(घ) भरत-लक्ष्मणौ च मध्यमौ पुत्रौ आस्ताम्।
10. अधोलिखितपदानां तेषाम् विपर्ययपदानि सह मेलनं कुरुत-
उत्तराणि:
