Category: CBSE Class 10

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 4 चित्रवर्णनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 4 चित्रवर्णनम्

यहाँ ध्यातव्य है कि प्रत्येक चित्र के साथ दी गई मञ्जूषा में प्रदत्त पद छात्रों की सहायता के लिए हैं, किंतु उनका प्रयोग अनिवार्य नहीं है। छात्र स्वेच्छा से भी वाक्य-संरचना कर सकते हैं।

1. अधोलिखितं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तपदानां सहायतया पञ्चवाक्यानि लिख्यन्ताम्-


वाक्यानि
(i) अत्र रक्षाबन्धनपर्वणः आयोजनं भवति।
(ii) भगिनी अग्रजस्य मणिबन्धे रक्षासूत्रस्य बन्धनं करोति।
(iii) तस्याः अनुजः अपि स्वक्रमस्य प्रतीक्षा करोति।
(iv) अग्रजस्य रक्षाबन्धनं कृत्वा भगिनी अनुजस्य मणिबन्धे अपि रक्षाबन्धनं करिष्यति।
(v) मातापितरौ रक्षाबन्धनं दृष्ट्वा मोदेते।

2. अधोलिखित चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तपदानां सहायतया पञ्च वाक्यानि लिख्यन्ताम्-

वाक्यानि
(i) इदम् चित्रम् जलौघस्य अस्ति।
(ii) ग्रामस्य क्षेत्राणि गृहाणि च जलमग्नानि सन्ति।
(iii) विमानानि जलौघपीडितेभ्यः भोजनपुतकानि क्षिपन्ति/पातयन्ति।
(iv) सैनिक: वृद्धस्य सहायताम् कृत्वा तम् नौकायाम् आरोहयति।
(v) जनाः सहायतार्थं आवाह्नकुर्वन्ति/आवाह्यन्ति।

3. अधोलिखितं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तपदानां सहायतया पञ्च वाक्यानि लिख्यन्ताम्-

वाक्यानि
(i) इदं चित्र अन्तराष्ट्रियसीमाक्षेत्रस्य अस्ति।
(ii) अत्र देशरक्षकम्यः अनेक सनिकाः सन्ति।
(ii) ते पलायितौ आतङ्कवादिनौ धृत्वा देशं रक्षन्ति।
(iv) अत्र प्रहरिणः भुक्षुण्डिं गृहीत्वा निशिवासरः देशस्य रक्षां कुर्वन्ति।
(v) देशरक्षकेभ्यः नमः।

4. अधोलिखितं चित्रं दृष्ट्वा मजूषायां प्रदत्तपदानां सहायतया पञ्च वाक्यानि लिख्यन्ताम्-

वाक्यानि
(i) अस्मिन् चित्रे रेलयानस्य दुर्घटनायाः वर्णनम् अस्ति।
(ii) पतितानि जनाः उत्थाय इतस्यतः धावन्ति।
(iii) विपत्तौ धैर्यस्य आवश्यकता लवति।
(iv) चिकित्सा परिचारिकाः च वणितम् जनाः चिकित्सां कुर्वन्ति।
(v) अद्यत्वे रेलयानम् एक महत्वपूर्ण परिवहनं वर्तते।

5. अधोलिखितं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तपदानां सहायतया पञ्च वाक्यानि लिख्यन्ताम्-

वाक्यानि
(i) अस्मिन् चित्रे एकं व्यस्तं मार्ग दृश्यते।
(ii) मार्गे वृक्षाः गृहाणि च अवि दृश्यते।
(iii) तत्र एकः आरक्षक: यातायातस्य सुरक्षायै तिष्ठति।
(iv) यदा चालक: आत्मरक्षायै यातायातस्य नियमान् पालयति तदा यातायात् निर्बाधम् भवितुं शक्नोति।
(v) अतः सर्वैः जनाः यातायातस्य नियमान् पालनीया।

6. अधोलिखितं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तपदानां सहायतया पञ्च वाक्यानि लिख्यन्ताम्-

वाक्यानि
(i) इदम् चित्रम् श्रावणमासस्य वर्षायाः अस्ति।
(ii) आकाशे इन्द्रधनुषम् अस्ति।
(iii) मयूरः प्रसन्नं भूत्वा नृत्यति।
(iv) मण्डूकाः टर्र-टर्र इति शब्द कुर्वन्ति।
(v) वर्षायां वृक्षेषु पुष्पाणि पत्राणि च स्वच्छनि दृश्यन्ते।

7. अधोलिखितं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तपदानां सहायतया पञ्च वाक्यानि लिख्यन्ताम्-

वाक्यानि
(i) इदम् कारयानयोः, दुर्घटनायाः चित्रम् अस्ति।
(ii) अत्र द्वौ नरौ कुद्धौ स्तः।
(iii) एकस्य कारयानस्य क्षतिग्रस्ते अभवत्।
(iv) सः नरः आक्रोशपूर्वकम् दोषारोपणम् करोति।
(v) अन्यत् नरः स्वदोष मन्यते। अत्र क्षमाभावस्य धैर्यस्य च आवश्यकता अस्ति।

8. अधोलिखित चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तपदानां सहायतया पञ्च वाक्यानि लिख्यन्ताम्-

वाक्यानि
(i) इदं चित्रं फल आपणस्य अस्ति।
(ii) अत्र आपणे अनेकानि फलानि सन्ति। यथा-कदलीफलानि, अमृतफलम्, नारिकेलानि च।
(iii) जनाः अत्र फलानि क्रेतुम् आगतानि सन्ति।
(iv) फलविक्रेता ग्राहकाय फलानि तोलयति।
(v) फलभक्षणम् स्वास्थ्यवर्धनम् भवति।

9. अधोलिखित चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तपदानां सहायतया पञ्च वाक्यानि लिख्यन्ताम्-

वाक्यानि
(i) इदम् चित्रम् क्रीडाङ्गणस्य अस्ति।
(ii) अत्र एकः रेफ्री/प्रशिक्षकः सप्त बालिकाः च दृश्यते।
(iii) अत्र एका धावन-प्रतियोगिता भवति।
(iv) तत्र एक: विजेतृमञ्चम् अस्ति। तस्य उपरि प्रथम, द्वितीय तृतीय स्थाने च लिखिताः आसन्।
(v) प्रशिक्षक: सीटिकारवं कर्तुं तत्परः अस्ति।

10. अधोलिखितं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तपदानां सहायतया पञ्च वाक्यानि लिख्यन्ताम्-

वाक्यानि
(i) अस्मिन् चित्रे एकस्य क्षेत्रस्य दृश्यम् अस्ति।
(ii) कृषक: हलम् कर्षतः वृषभौ चालयति।
(iii) जलः अभावात् सः मेघानाम् प्रतीक्षा करोति।
(iv) सूर्यातपे परिश्रम कारणात् तस्य शरीरम् स्वेदपूर्णम् भवति।
(v) अन्नोत्पादने योगदानम् अस्मात् कारणात् कृषकम् अन्नदाता अपि कथ्यते।

Must Read:

HDFCAMC Pivot Point Calculator

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book समासाः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions समासाः

अभ्यास:

प्रश्न 1.
उदाहरणमनुसृत्य रिक्तस्थानानां पूर्तिः कोष्ठकात् समुचितैः समस्तपदैः कुरुत-

उदाहरण- तौ लवकुशौ वाल्मीके: आश्रमे पठतः (लवकुशे / लवकुशौ)
(क) __________ जनः नित्यकर्म कृत्वा प्रातराशं करोति। (विशालवृक्षः / सुप्तोत्थितः)
(ख) त्रयाणां लोकानां समाहारः __________ इति कथ्यते। (त्रिलोकी / त्रिलोकम्)
(ग) ऋषे आश्रमः __________ अस्ति। (प्रतिगृहम् / उपगङ्गम्)
(घ) तव __________ मलिनम् अस्ति। (पाणिपादाः / पाणिपादम्)
(ङ) __________ सैनिकः व्रणयुक्तः जातः। (स्वर्गपतित: / अश्वपतितः)
(च) __________ जीवनस्य उद्देश्याः सन्ति। (धर्मार्थकाममोक्ष / धर्मार्थकाममोक्षाः)
उत्तराणि:
(क) सुप्तोत्थितः
(ख) त्रिलोकी
(ग) उपगङ्गम्
(घ) पाणिपादम्
(ङ) अश्वपतितः
(च) धर्मार्थकाममोक्षाः

प्रश्न 2.
अधोलिखितवाक्येषुस्थूलपदानि आश्रित्यसमस्तपदविग्रहंवालिखित-

यथा- भिक्षुकः प्रत्येकं गृहं गच्छति। – एकम् एकम् इति
(क) शरणम् आगतः तु सदैव रक्षणीयः। – __________
(ख) विद्यया हीनः छात्रः न शोभते। – __________
(ग) असत्यं तु त्याज्यं भवति। – __________
(घ) रामः महारातः आसीत्। – __________
(ङ) सीता च रामः च वनम् अगच्छताम्। – __________
(च) तडागः नीलोत्पलैः शुभोभतते – __________
उत्तराणि:
(क) शरणागतः
(ख) विद्याहीनः
(ग) न सत्यम्
(घ) महान् राजा / महान् च असौ राजा
(ङ) सीतारामौ
(च) नीलानि च तानि उत्पलानि, तैः।

प्रश्न 3.
उदाहरणानि पठित्वा तदनुसारं विग्रहं समासनामानि च लखित।

उदाहरण-
पाणी च पादौ च तेषां समाहारः – पाणिपदाम् (समाहार द्वन्द्व)
माता च पिता च इति – मातापितरौ (इतरेतर द्वन्द्व)
माता च पिता च इति – पितरौ (एकशेष)
(क) ब्राह्मणौ – __________
(ख) सुखदुःखम् – __________
(ग) शिरोग्रीवम् – __________
(घ) रामलक्ष्मणभरताः – __________
(ङ) अजौ – __________
(च) बालकाः – __________
(छ) शास्त्रप्रवीणः – __________
(ज) नरसिंहः – __________
(झ) प्रत्यक्षम् – __________
(ञ) दशाननः – __________
उत्तराणि:
(क) ब्राह्मणः च ब्राह्मणः च (एकशेष)
(ख) सुखम् च दुःखम् च तयोः समाहारः (समाहार द्वंद्व)
(ग) शिरः च ग्रीवा च तयोः समाहार (समाहार द्वंद्व)
(घ) रामः च लक्ष्मण च भरतः च (इतरेतर द्वंद्व)
(ङ) अजा च अज्ञः च/अजः च अजः च (एकशेष)
(च) बालकः च बालकौ च (एकशेष)
(छ) शास्त्रेषु प्रवीणः (सप्तमी तत्पुरुष)
(ज) नरः सिंहः इव (कर्मधारयः)
(झ) अक्षम् अक्षम् इति (अव्ययीभावः)
(ञ) दश आननानि यस्य सः (बहुव्रीहिः)

प्रश्न 4.
अधोलिखितवाक्येषु समस्तपदं चित्वा तस्य विग्रहं लिखित-

समस्तपदम् – विग्रहम्
(क) विष्णुः पीताम्बरं धारयति। – __________
(ख) भवतः कार्यं निर्विघ्नं समापयेत्। – __________
(ग) दुर्गासप्तशती पठितव्या। – __________
(घ) शरविद्धः हंसः भूमौ पतितः। – __________
(ङ) वृद्धः पुत्रपौत्रम् दृष्ट्वा प्रसीदति। – __________
(च) विष्णु चक्रपाणिः कथ्यते। – __________
उत्तराणि:
(क) पीताम्बर – पीतम् च तत् अम्बरम्।
(ख) निर्विघ्नं – विघ्नानाम् अभावः।
(ग) सप्तशती – सप्तनाम् शतस्य समाहारः।
(घ) शरविद्धः – शरेण विद्धः।
(ङ) पुत्रपौत्रम् – पुत्रः च पौत्रः च तयोः समाहारः।
(च) चक्रपाणि – चक्रम् पाणौ यस्य सः।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोलिखितेषु रेखाङ्कितपदेषु समासं कृत्वा लिखत-

1. पितामहः – वत्स, पुष्पाणाम् वाटिका।
2. पितामहः – महान् आत्मा यस्य सः।
3. अष्टावक्र: जनकस्य सभाम् अगच्छत्।
4. गुरोः समीपम् स्थित्वा जनकः ज्ञान प्राप्तवान्।
5. अर्धः घटः नूनं घोषमुपैति।
6. कुमारस्य सम्भवः हर्षवर्धकः भवति।
7. “पीतानि अम्बराणि यस्य सः” इति देवस्य इदं मन्दिरम् अस्ति।
8. युधिष्ठिरः पाण्डवानाम् अग्रजः आसीत्।
9. बालकाः क्रीडायाः क्षेत्रे क्रीडन्ति।
10. एकदा सिद्धः अर्थः यस्य सः विहाराय नगरम् अगच्छत्।
11. बालकाः विद्यायाः आलये पठन्ति।
12. शक्तिम् अनतिकस्य कृत कार्यम् उत्तमं फलं ददाति?
13. वृक्षम् आरुढाः वानराः कूर्दन्ति।
14. सर्वेभ्यः मधुरम् वचनं रोचते?
15. शतस्य अब्दानाम् समाहारः एकेन पदेन किं कथ्यन्ते?
16. हंसस्य पक्षाः दुग्धम् इव धवलाः।
17. धर्मप्रदां वाचं मूढा बुद्धिः यस्य सः त्यजति?
18. विद्यायाः पराङ्मुखम् यस्य सः लोके आदरं न लभते?
19. शिष्याय उपादेयं गुरुणाम् वचनम् अस्ति।
20. युष्माकं विद्यालये महान् उत्सवः कदा अस्ति?
21. त्व समयम् अनतिक्रम्य विद्यालयम् गच्छसि?
22. सः एव धन्यः यः शरणम् आगतस्य रक्षां करोति।
23. जनाः देशस्य भक्तान् पूजयन्ति।
24. माता च पिता च आगच्छतः।
25. सः पीतम् अम्बरं धारयति।
26. कूपम् प्राप्तः काकः जलम् अलभत।
27. सा विधिम् अनतिक्रम्य गणितम् शिक्षते।
28. सः नरः श्रेष्ठः यः शरणम् आश्रितस्य पालनं करोति।
29. त्वं शक्तिम् अनतिक्रम्य परिश्रमं करोषि।
30. धन्याः राज्ञः सेवकाः ये तं रक्षन्ति।
31. तौ पाणी च पादौ च प्रक्षालयतः।
32. अष्टावक्र: जनकस्य सभाम् अगच्छत्।
33. सरोवरे नीलानि उत्पलानि शोभन्ते।
34. अहं भवतः शरणम् आगताः अस्मि।
35. रामः च लक्ष्मणः च विश्वामित्रस्य शिष्यौ आस्ताम्।
36. ब्रह्मचर्याश्रमे शिक्षायाः ग्रहणे स्त्रीणाम् पुरुषाणाम् च समानः अधिकारः आसीत्।
37. किन्तु महान् आत्मा यस्य सः जनकः तस्य योग्यतां ज्ञात्वा तं स्वगुरुम् अमन्यत।
उत्तराणि:
1. पुष्पवाटिका
2: महात्मा
3. जनकसभाम्
4. उपगुरु
5. अर्धघटः
6. कुमारसम्भवः
7. पीताम्बरः
8. पाण्डवाग्रजः
9. क्रीडाक्षेत्रे
10. सिद्धार्थः
11. विद्यालये
12. यथाशक्ति
13. वृक्षारूढाः
14. मधुरवचनम्
15. शताब्दी
16. दुग्धधवलाः
17. मूढबुद्धिः
18. विद्यापराङ्मुखः
19. गुरुवचनम्
20. महोत्सवः
21. यथासमयम्
22. शरणागतस्य
23. देशभक्तान्
24. मातापितरौ
25. पीताम्बर्
26. कूपप्राप्तः
27. यथाविधि
28. शरणाश्रितस्य
29. यथाशक्ति
30. राजसेवकाः
31. पाणिपादम्
32. जनकसभाम्
33. नीलोत्पलानि
34. शरणागता
35. रामलक्ष्मणौ
36. समानाधिकारः
37. महात्मा

प्रश्न 2.
अधोलिखिते संवादे रेखाङ्कितपदेषु समास-विग्रहं कृत्वा लिखत-

1. मानवजीवनम् चतुर्षु आश्रमेषु विभक्तम्।
2. कोऽपि जनः तत्र अशिक्षितः न आसीत्।
3. पितामहः – पीतपुष्पाणि।
4. पितामहः – कोकिलमयूरौ।
5. जनकसुता सीता आसीत्।
6. तस्य वक्रदेहम् दृष्ट्वा सर्वे पण्डिताः अहसन्।
7. ‘पञ्चवटी‘ इति स्थाने सीता रामः लक्ष्मणश्च अवसन्।
8. काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिककाकयोः?
9. सरसि नीलोत्पलानि शोभन्ते।
10. सुखदुःखे समे कृत्वा जीवनं यापयत।
11. यशोदा श्रीकृष्णस्य मुखचन्द्रं पश्यति।
12. इदं स्थान निर्मक्षिकम् अस्ति अतः अत्र रोगाः नवर्तन्ते।
13. चक्रपाणिः आसीत् अर्जुनस्य सारथिः?
14. तुभ्यं किं नीलकमलं रोचते?
15. अर्जुनस्य सारथिः पीताम्बरः आसीत्?
16. नरः साधुवृत्ति समाचरेत्?
17. विमूढधीः अपक्वं फलं भुङ्क्ते?
18. मधुरवचनं विना भाषणं व्यर्थम् एव अस्ति।
19. पीताम्बरः कुत्र न वसति?
20. पश्यतु इदं सचित्रं पुस्तकम्।
21. नीलकण्ठः हिमालये वसति।
22. नीलकण्ठः हिमालये तपते।
23. बालकः अष्टध्यायीं स्मरति।
24. चक्रपाणिः सागरे शेते।
25. शङ्खपाणिः विष्णुः वर्तते।
26. स जलजं पश्यति।
27. काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिककाकयोः।
28. अयं संसारः मरणशीलः अस्ति।
29. सरोवरे नीलकमलानि शोभन्ते।
30. विनयशीलः बुद्धः शास्त्रपारङ्गतः आसीत्।
31. सः प्रतिदिनं दानं करोति स्म।
32. सः प्रजाभ्यः धनधान्यं दातुं दानशालाः अकारयत्।
33. गृहस्थाश्रमे जनाः यथाशक्ति धनम् अन्नम् च दत्त्वा अन्येषाम् आश्रमवासिनां रक्षां कुर्वन्ति स्म।
34. ‘पञ्चवटी’ इति स्थाने वने रामः लक्ष्मणेन सीतया च सह अवसत्।
उत्तराणि:
1. मानवस्य जीवनम्
2. न शिक्षितः
3. पीतानि पुष्पाणि
4. कोकिलः च मयूरः च
5. जनकस्य सुता
6. वक्रम् देहम्
7. पञ्चानां वटानां समाहारः
8. पिकश्च काकश्च तयोः
9. नीलानि उत्पलानि
10. सुखं च दु:खं च
11. मुखम् चन्द्रः इव
12. मक्षिकाणाम् अभावः
13. चक्रम् पाणौ यस्य सः
14. नीलम् कमलम्
15. पीतानि अम्बराणि यस्य सः
16. साधुनाम् वृत्तिम्
17. विमूढाः धीः यस्य सः
18. मधुरम् वचनम्
19. पीतानि अम्बराणि यस्य सः
20. चित्रेण सहितम्/सह
21. नीलः कण्ठः यस्य सः
22. नीलः कण्ठः यस्य सः
23. नीलम् कमलम्
24. चक्रम् पाणौ यस्य स:
25. शङ्खम् पाणौ तस्य स:
26. जले जायजे इति
27. पिकः च काकः च तयोः
28. मरणम् एव शीलं यस्य सः
29. नीलम् कमलम्, तानि/नीलानि कमलानि
30. विनयः एव शीलः यस्य सः
31. दिने दिने इति
32. धनम् च धान्यम् च
33. शक्तिम् अनतिक्रम्य
34. पञ्चानाम् वटानाम् समाहारः।

प्रश्न 3.
अधुना अधोलिखितानि पदानि योजयित्वा समस्तपदानि रचयत-

(अब निम्नलिखित पदों को जोड़कर समस्त पद बनाइए।)
(क) कर्मणि कुशलः
(ख) प्रजानां पालकः
(ग) रघोः वंशः
(घ) कुमारस्य सम्भवः
(ङ) राष्ट्रपतेः भवनम्
उत्तराणि:
(क) कर्मकुशलः
(ख) प्रजापालकः
(ग) रघुवंशः
(घ) कुमारसम्भवम्
(ङ) राष्ट्रपतिभवनम्।

प्रश्न 4.
अधोलिखितविग्रहान् पठत, तेषां समक्षं समस्तपदानि लिखत-

यथा- (क) वृक्षस्य मूले – वृक्षमूले
(ख) आत्मनः रक्षायै – __________
(ग) ग्रामं गतः – __________
(घ) वातानुकूलनाय यन्त्राणि – __________
(ङ) मानवस्य शक्तिः – __________
(च) वने वसति इति – __________
(छ) मानवेन निर्मितम् – __________
(ज) आपणं गतानि – __________
(झ) यन्त्रस्य दर्शनेन – __________
(ञ) यन्त्रेण चालितम् – __________
(ट) सञ्चाराय मार्गाः – __________
(ठ) विज्ञानस्य अधीनः – __________
(ड) यन्त्रेण निर्मितानि – __________
(ढ) विद्युतः व्यजनानि – __________
(ण) शीतस्य निवारणाय – __________
(त) आश्चर्येण विमूढः – __________
(थ) घटिकाभ्यः पतत् – __________
(द) भोजनाय सामग्री – __________
(ध) परिधानाय वस्त्राणि – __________
(न) शरीरस्य शोभायै – __________
(प) ग्रीष्मस्य तापस्य हरणाय – __________
उत्तराणि:
(क) वृक्षमूले
(ख) आत्मरक्षायै
(ग) ग्रामगतः
(ङ) मानवशक्तिः
(च) वनवासम्
(छ) मानवनिर्मितम्
(झ) यन्त्रदर्शनेन
(ज) यन्त्रचालितम्
(ट) सञ्चारमार्गाः
(ड) यन्त्रनिर्मितानि
(ढ) विद्युद्व्यजनानि
(ण) शीतनिवारणाय
(थ) घटिकापतत्
(द) भोजनसामग्री
(ध) परिधानवस्त्राणि
(प) ग्रीष्मतापहरणाय

प्रश्न 5.
अधोलिखिततालिकां पूरयत।

यथा-
(क) जले जायते इति – जलजम्
(ख) __________ – तोयजम्
(ग) __________ – नीरजम्
(घ) अम्बुनि जायते इति – __________
(ङ) अम्भसि जायते इति – __________
(च) वारि ददाति इति – वारिदः
(छ) जलम् ददाति इति – __________
(ज) __________ – पयोदः
(झ) अम्बु ददाति इति – __________
(ञ) अम्भः ददाति इति – __________
(ट) वारि अस्मिन् धीयते इति – वारिधिः
(ठ) __________ – जलधिः
(ड) __________ – पयोधिः
(ढ) __________ – अम्भोधिः
(ण) महीं पाति (रक्षति) इति – __________
(त) नृन् पाति इति – __________
(थ) भुवं पालयति इति – __________
(द) भुवं पाति इति – भूपाल:
(ध) महीं पालयति इति – __________
(न) पृथ्वीं पालयति इति – __________
(प) पादैः पिबति इति – पादपः
(फ) मधु पिबति इति – __________
(ब) खे (आकाशे) गच्छति इति – खगः
(भ) विहायसि गच्छति इति – __________
(म) खे चरति इति – __________
(य) अण्डात् जायते इति – __________
(र) महीं धारयति इति – महीधरः
उत्तराणि:
जलजम्
(ख) तोये जायते इति
(ग) नीरे जायते इति
(घ) अम्बुजम्
(ङ) अम्भोजम्
(च) वारिदः
(छ) जलदः
(ज) पयः ददाति इति
(झ) अम्बुदः
(ञ) अम्भदः
(ट) वारिधिः
(ठ) जले अस्मिन् धीयते इति
(ड) पयसि अस्मिन् धीयते इति
(ढ) अम्भसि अस्मिन् धीयते इति
(ण) महीप:
(त) नृपः
(थ) भूपः
(द) भूपाल:
(ध) महीपाल:
(न) पृथ्वीपालः
(प) पादपः
(फ) मधुपः
(ब) खगः
(भ) विहगः
(म) खेचरः
(य) अण्डजः
(र) महीधरः

प्रश्न 6.
अधोलिखितविग्रहपदानि पठित्वा समस्तपदानि रचयत। (निम्नलिखित विग्रह पदों को पढ़कर समस्तपद बनाइए।)

यथा-
न मतम् – अमतम्
(क) न विज्ञातम् – __________
(ख) न दृष्टम् – __________
(ग) न परीक्षितम् – __________
(घ) न श्रुतम् – __________
(ङ) न पठितम् – __________
(च) न धार्मिकः – __________
(छ) न ऋतम् – __________
(ज) न उपस्थितः – __________
(झ) न आदरः – __________
उत्तराणि:
(क) अविज्ञातम्
(ख) अदृष्टम्
(ग) अपरीक्षितम्
(घ) अश्रुतम्
(ङ) अपठितम्
(च) अधार्मिकः
(छ) अनृतम्
(ज) अनुपस्थितः
(झ) अनादरः

प्रश्न 7.
अधोलिखितसूक्तिषु नञ्-तत्पुरुषस्य उदाहरणानि रेखाङ्कितानि कुरुत।

(अधोलिखित सूक्तियों में नञ्-तत्पुरुष के उदाहरण रेखांकित कीजिए।)
(क) न अनृतं ब्रूयात्।
(ख) अविवेकः परमापदां पदम्।
(ग) न अपरीक्षितम् अभिनिविशेत्।
(घ) किं हेयम्? अकार्यम्।
(ङ) किं जीवितम्? अनवद्यम्।
उत्तराणि:
(क) अनृतं
(ख) अविवेकः
(ग) अपरीक्षितम्
(घ) अकार्यम्
(ङ) अनवद्यम्।

प्रश्न 8.
अधोलिखितेषु वाक्येषु संयोज्य इतरेतरद्वन्द्वसमस्तपदानि रचयत।

(क) रामः च लक्ष्मण च __________ विश्वामित्रस्य शिष्यौ आस्ताम्।
(ख) लक्ष्मणः, शत्रुघ्न च __________ सुमित्रायाः पुत्रौ आस्ताम्।
(ग) नकुलः सहदेवः च __________ मायाः पुत्रौ आस्ताम्।
(घ) युधिष्ठिरः, भीमः, अर्जुनः च __________ कुन्त्याः पुत्राः आसन्।
(ङ) वसिष्ठः च विश्वामित्रः च __________ आचार्यों आस्ताम्।
उत्तराणि:
(क) रामलक्ष्मणौ
(ख) लक्ष्मणशत्रुघ्नौ
(ग) नकुलसहदेवौ
(घ) युधिष्ठिरभीमार्जुनाः
(ङ) वसिष्ठविश्वामित्रौ।

प्रश्न 9.
अधोलिखितेषु कोष्ठेषु समाहारद्वन्द्वसमस्तपदानि पूरयत। सहायतार्थं सूची प्रदत्ता अस्ति।

(क) पाणी च पादौ च __________ प्रक्षाल्य भोजनं कुरु।
(ख) तव पुत्राः च पौत्राः च __________ चिरं जीवन्तु।
(ग) शीतं च उष्णं च __________ योगिनं न बाधते।
(घ) शुकेन कोटरात् शिरः च ग्रीवा च __________ बहिः प्रसार्यते।
(ङ) धीराय सम्पत् च विपत् च __________ समम्।
उत्तराणि:
(क) पाणिपादम्
(ख) पुत्रपौत्रम्:
(ग) शीतोष्णम्
(घ) शिरोग्रीवम्
(ङ) सम्पद्विपदम्।

सहायतार्थं सूची – सम्पद्विपदम्, पाणिपादम्, शीतोष्णम्, पुत्रपौत्राः, शिरोग्रीवम्

प्रश्न 10.
अधोलिखितेषु समस्तपदेषु द्विगुसमस्तपदानि रेखाङ्कितानि कुरुत-

सप्तबालकाः, सप्तपर्णी, अष्टाध्यायी, चतुर्वेदम्, अष्टवादने, चतुर्युगम्, चतुर्मुखानि, नवरत्नम्, नवरात्रम्, नवदिनानि, अष्टांगम्।
उत्तराणि:
सप्तपर्णी, अष्टाध्यायी, चतुर्युगम्, नवरत्नम्, नवरात्रम्, अष्टांगम्, चतुर्वेदम्।

प्रश्न 11.
अधोलिखितसमस्तपदानां विग्रहं कुरुत-
यथा-

उत्तराणि:
(ख) श्रान्तः पथिकः (श्रान्त स्थाने श्रान्तः)
(ग) महान् आत्मा
(घ) स्वच्छम् जलम्
(ङ) उन्नतः प्रासादः
(च) शीतलम् सलिलम्।

प्रश्न 12.
समस्तपदानि रचयत। (समस्त पद बनाइए।)

यथा- (क) महान् पुरुषः – महापुरुषः
(ख) पवित्रं मनः – __________
(ग) विस्तृता नाटिका – __________
(घ) पुष्पितः वृक्षः – __________
(ङ) विकसितानि पुष्पाणि – __________
उत्तराणि:
(ख) पवित्रमनः
(ग) विस्तृतनाटिका
(घ) पुष्पितवृक्षः
(ङ) विकसितपुष्पाणि।

प्रश्न 13.
अधोलिखितविग्रहाणां स्थाने समस्तपदानि लिखत। (निम्नलिखित विग्रहों के स्थान पर समस्त पद लिखिए।)

(क) यथा- कमलम् इव नयनम् – कमलनयनम्

(क) पर्वतः इव उन्नतः – __________
(ख) उत्पलम् इव कोमलम् – __________
(ग) पुत्रः इव नकुलः – __________
(घ) सलिलम् इव शीतलम् – __________
उत्तराणि:
(क) पर्वतोन्नतः
(ख) उत्पलकोमलम्
(ग) नकुलपुत्रः / पुत्रनकुलः
(घ) शीतलसलिलम्।

(ख) यथा- सुभाषितम् रत्नम् इव – सुभाषितरत्नम्

(क) मुखं चन्द्रः इव – __________
(ख) हिमकणं मौक्तिकम् इव – __________
(ग) गीता अमृतम् इव – __________
उत्तराणि:
(क) चन्द्रमुखम्
(ख) मौक्तिकहिमकणम्
(ग) गीतामृतम्।

प्रश्न 14.
अधोलिखितविग्रहाणां स्थाने समस्तपदानि लिखत-

उत्तराणि:
(ग) पतितपर्णम्
(घ) पतितपर्णः
(ङ) पीताम्बरम्
(च) पीताम्बरः
(छ) वृक्षारूढः
(ज) आरूढवृक्षः
(झ) दशाननानि
(ञ) दशाननः
(ट) कृताभिषेकः
(ठ) कृताभिषेकः
(ड) ग्रीष्मवसन्तशिशिराः
(ढ) रामसीते
(ण) फलपुष्पाणि
(त) पशुपक्षिणः
(थ) पितापुत्रौ

प्रश्न 15.
अधुना उदाहरणम् अनुसृत्य अव्ययीभावसमासस्य समस्तपदानि लिखत।

उत्तराणि:
(क) उपवृक्षम्
(ख) यथाशक्ति
(ग) प्रतिग्रामम्
(घ) सचित्रम्
(ङ) उपगङ्गम्
(च) अनुरूपम्
(छ) प्रतिदिनम्
(ज) जलाभावः / निर्जलम्
(झ) निरङ्कुशम्
(ञ) निर्विघ्नम्
(ट) अनुरथम्।

प्रश्न 16.
कोष्ठकात् शुद्धम् उत्तरं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-

(क) अनेन सदृशो महापुरुषः __________ नास्ति। (त्रिलोके / त्रिलोक्याम्)
(ख) सः __________ फलानि खादति। (यथेच्छया / यथेच्छम्)
(ग) __________ सरः दृष्ट्वा कः न प्रसीदति? (विकसितपङ्कज / विकसितपङ्कजम्)
(घ) __________ वेदान्तस्य प्रचारः कृतः (स्वामीविवेकानन्देन / स्वामिविवेकानन्देन)
(ङ) रामः __________ धावति। (अनुमृगम् / अनुमृगः)
(च) सः पण्डितः __________ अस्ति। (विद्याधनः / विद्याधनम्)
उत्तराणि:
(क) त्रिलोके
(ख) यथेच्छम्
(ग) विकसितपङ्कजम्
(घ) स्वामिविवेकानन्देन
(ङ) अनुमृगम्
(च) विद्याधनः।

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

1. स्थूलपदानां विकल्पेषु प्रदत्तेषु उत्तरेषु यत् उत्तरम् शुद्धम् अस्ति तत् चीयताम्।
(मोटे छपे शब्दों के विकल्पों में दिए गए उत्तरों में से जो उत्तर शुद्ध है उसे चुनिए। Choose the appropriate answer from the options given below.)

प्रश्न 1.
सिंहात् भयम् नास्ति।
(क) सिंहभयम्
(ख) सिंहभयः
(ग) सिंहाभयः
(घ) सिंहः भयः
उत्तराणि:
(क) सिंहभयम्

प्रश्न 2.
सरस्वती सर्वदा अस्ति।
(क) सर्वं ददाति इति
(ख) सर्वं ददाति या सा
(ग) सर्वं दहति या सा
(घ) सर्वस्य ददाति इति
उत्तराणि:
(क) सर्वं ददाति इति

प्रश्न 3.
सः शास्त्रपारङ्गतः अस्ति।
(क) शास्त्रेषु पारङ्गतः
(ख) शास्त्राणाम् पारङ्गतः
(ग) शास्त्रात् पारङ्गतः।
(घ) शास्त्राणी पारङ्गतः
उत्तराणि:
(क) शास्त्रेषु पारङ्गतः

प्रश्न 4.
माता शिशोः मुखम् कमलम् इव दृष्ट्वा हृष्यति।
(क) मुखकमल:
(ख) मुखकमलम्
(ग) मुखकमला
(घ) मुखकमलाः
उत्तराणि:
(ख) मुखकमलम्

प्रश्न 5.
‘शरीरस्य विमोक्षणम्’ अस्य कृते एकम् पदम् लिखत।
(क) शरीरविमोक्षणम्
(ख) शरीरोविमोक्षणम्
(ग) शरीरस्यविमोक्षणम्
(घ) शरीरस्विमोक्षणम्।
उत्तराणि:
(क) शरीरविमोक्षणम्

प्रश्न 6.
नास्ति त्यागसमम् सुखम्।
(क) त्यागेन समम्
(ख) त्यागात् समम्
(ग) त्यागं समम्
(घ) त्यागस्य समम्।
उत्तराणि:
(क) त्यागेन समम्

प्रश्न 7.
अकातरः कः?
(क) न कातरः
(ख) अनकातरः
(ग) कातरेण सहितम्
(घ) कातरात् रहितः
उत्तराणि:
(क) न कातरः

प्रश्न 8.
राजपुत्राः वानरयूथं पुष्टिं नयन्ति स्म।
(क) वानरस्य यूथम्
(ख) वानराय यूथम्
(ग) वानराणाम् यूथम्
(घ) वानरेण यूथम्।
उत्तराणि:
(ग) वानराणाम् यूथम्

2. स्थूलपदेषु समासम् अथवा विग्रहं विकल्पेभ्यः चित्त्वा उत्तरपुस्तिकायाम् लिखत।

(स्थूल पदों में समास अथवा समास विग्रह विकल्पों से चुनकर उत्तरपुस्तिका में लिखिए। Join or disjoin compounds in the bold words choose the appropriate answer from the options given below and write in the answer sheet.)

प्रश्न 1.
प्र० शिष्याय उपादेयं किम्?
उ० गुरुवचनम्।
(क) गुरौ वचनम्
(ख) गुरौः वचनम्
(ग) गुरुम् वचनम्
(घ) गुरोः वचनम्।
उत्तराणि:
(घ) गुरोः वचनम्।

प्रश्न 2.
प्र० युष्माकं विद्यालये किम् अस्ति?
उ० महोत्सवः।
(क) महा उत्सवः
(ख) महान् उत्सवः
(ग) महत् उत्सवः
(घ) महत् उत्सवं तत्।
उत्तराणि:
(ख) महान् उत्सवः

प्रश्न 3.
तस्याः सुतौ, लवकुशौ महर्षिणा वाल्मीकिना पालितौ-पोषितौ च।
(क) महर्षिना वाल्मीकि
(ख) महर्षि वाल्मीकिना
(ग) महर्षि वाल्मीकिः
(घ) महर्षि वाल्मीकिम्।
उत्तराणि:
(ख) महर्षि वाल्मीकिना

प्रश्न 4.
तस्य वक्रदेहम् दृष्ट्वा सर्वे पण्डिताः अहसन्।
(क) वक्रं देहम्
(ख) वक्रः देहम्
(ग) वक्रस्य देहम्
(घ) वक्रम् देहम् तस्य।
उत्तराणि:
(क) वक्रं देहम्

प्रश्न 5.
युधिष्ठिरः पाण्डवानाम् अग्रजः आसीत्।
(क) पाण्डवाग्रजः
(ख) पाण्डवग्रजः
(ग) पाण्डवाअग्रजः
(घ) पाण्डवअग्रजः।
उत्तराणि:
(क) पाण्डवाग्रजः

प्रश्न 6.
जनाः देशस्य भक्तान् पूजयन्ति।
(क) देशभक्तान्
(ख) देशभक्तान्
(ग) देशभक्तान्
(घ) देशभक्ताः तान्।
उत्तराणि:
(क) देशभक्तान्

प्रश्न 7.
कूपम् प्राप्तः काकः जलम् अलभत।
(क) कूपप्राप्तः
(ख) कूप्प्राप्तः
(ग) कूपप्राप्ताः
(घ) कूपप्राप्तम्।
उत्तराणि:
(क) कूपप्राप्तः

प्रश्न 8.
स नरः श्रेष्ठः यः शरणम् आश्रितस्य पालनं करोति।
(क) शरणाश्रितः
(ख) शरणाश्रितस्य
(ग) शरणाश्रितम्
(घ) शरणाश्रिता।
उत्तराणि:
(ख) शरणाश्रितस्य

प्रश्न 9.
अष्टावक्र: अष्टौ अङ्गवक्रः आसीत्।
(क) अङ्गम् वक्रः
(ख) अङ्गात् वक्रः
(ग) अङ्गः वक्रः
(घ) अङ्गेभ्यः वक्रः।
उत्तराणि:
(ग) अङ्गः वक्रः

प्रश्न 10.
पञ्चवटी इति स्थाने वने रामः लक्ष्मणेन सीतया च सह अवसत्।
(क) पञ्चानाम् वटानाम् समाहारः
(ख) पञ्चानाम् वटानाम् गुच्छम्
(ग) पञ्चानि वटानि समूहः
(घ) पञ्चभ्यः वृक्षेभ्यः समूहः।
उत्तराणि:
(क) पञ्चानाम् वटानाम् समाहारः

प्रश्न 11.
अहं भवतः शरणम् आगता अस्मि।
(क) शरणागतः
(ख) शरणागता
(ग) शरणागतम्
(घ) शरणागते।
उत्तराणि:
(ख) शरणागता

प्रश्न 12.
वीरजननी त्वं शोचितुं न अर्हसि।
(क) वीराणाम् जननी
(ख) वीरः जननी
(ग) वीरा जननी
(घ) वीरेण जननी।
उत्तराणि:
(क) वीराणाम् जननी

प्रश्न 13.
मधुरवचनं विना भाषणं व्यर्थम् एव अस्ति।
(क) मधुरं वचनं
(ख) मधुरं वचनः
(ग) मधुरः वचनं
(घ) मधुरा वचनं।
उत्तराणि:
(क) मधुरं वचनं

प्रश्न 14.
बालकः पीतम् अम्बरम् स्मरति।
(क) पीतम्बरम्
(ख) पिताम्बरम्
(ग) पीताम्बरम्
(घ) पीताम्बरः।
उत्तराणि:
(ग) पीताम्बरम्

प्रश्न 15.
कः शास्त्रपारङ्गतः आसीत्?
(क) शास्त्रात् पारङ्गतः
(ख) शास्त्राय पारङ्गतः
(ग) शास्त्रेषु पारङ्गतः
(घ) शास्त्रेभ्यः पारङ्गतः।
उत्तराणि:
(ग) शास्त्रेषु पारङ्गतः

प्रश्न 16.
राजा अपि नीलोत्पलम् इव चक्षुः उत्पाट्य याचकाय समर्पितवान्।
(क) नीलम्च उत्पलम्च
(ख) नीलम् उत्पलम्
(ग) नीलः उत्पलः, तम्
(घ) नीलानि उत्पलानि, तत्।
उत्तराणि:
(ख) नीलम् उत्पलम्

प्रश्न 17.
अस्माकं क्षेत्रे सुवर्णपूरितः कलश: विद्यते।
(क) सुवर्णेन पूरितः
(ख) सुवर्णम् पूरितः
(ग) सुवर्णात् पूरितः
(घ) सुवर्णस्य पूरितः।
उत्तराणि:
(क) सुवर्णेन पूरितः

प्रश्न 18.
भारतीयमासानां नामानि नक्षत्रनामभिः सम्बद्धानि।
(क) भारतीयस्य मासानां
(ख) भारतीयानां मासानां
(ग) भारतीयाय मासानां
(घ) भारतीये मासानां।
उत्तराणि:
(ख) भारतीयानां मासानां

प्रश्न 19.
युधिष्ठिरार्जुनौ रथारोहणं नाटयतः।
(क) रथस्य आरोहणं
(ख) रथे आरोहणं
(ग) रथेन आरोहणं
(घ) रथाय आरोहण।
उत्तराणि:
(ख) रथे आरोहणं

प्रश्न 20.
ज्ञानवृद्धः पूज्यः भवति।
(क) ज्ञाने वृद्धः
(ख) ज्ञानस्य वृद्धः
(ग) ज्ञानात् वृद्धः
(घ) ज्ञानम् वृद्धः।
उत्तराणि:
(क) ज्ञाने वृद्धः

प्रश्न 21.
मदोद्धताः कपयः यूथपतिं प्रहस्य अवदन्।
(क) मदात् उद्धताः
(ख) मदेन उद्धताः
(ग) मदस्य उद्धताः
(घ) मदे उद्धताः।
उत्तराणि:
(ख) मदेन उद्धताः

प्रश्न 22.
अन्धः अकार्यरतः भवति।
(क) न कार्यरतः
(ख) अकार्ये रतः
(ग) अकार्यात् रतः
(घ) अकार्येण रतः।
उत्तराणि:
(ख) अकार्ये रतः

प्रश्न 23.
अर्थिनां विरलसंख्यां दृष्ट्वा नृपोऽचिन्तयत्।
(क) विरला संख्यां
(ख) विरला संख्यां
(ग) विरलाः संख्याः
(घ) विरला संख्या।
उत्तराणि:
(क) विरला संख्यां

प्रश्न 24.
मनः अभ्यासवशगं भवति।
(क) अभ्यासेन वशगं
(ख) अभ्यासात् वशं गच्छति
(ग) अभ्यासेन वशं गच्छति इति
(घ) अभ्यासम् वश्म् गच्छति इति।
उत्तराणि:
(ग) अभ्यासेन वशं गच्छति इति

प्रश्न 25.
नरः बुद्धेः नाशात् प्रणश्यति।
(क) बुद्धिनाशात्
(ख) बुद्धिर्नाशात्
(ग) बुद्धिष्नाशात्
(घ) बुद्धिस्नाशात्।
उत्तराणि:
(क) बुद्धिनाशात्

प्रश्न 26.
स्वगृहगतः प्रच्छन्नभाग्यः अचिन्तयत्।
(क) गृहः गतः
(ख) गृहे गतः
(ग) गृहेण गतः
(घ) गृहम् गतः।
उत्तराणि:
(घ) गृहम् गतः।

प्रश्न 27.
जनाः प्रियस्य आगमनसङ्केतं मत्वा हृष्यन्ति।
(क) आगमनाय सङ्केतं
(ख) आगमनस्य सङ्केतं
(ग) आगमने सङ्केतं
(घ) आगमनेन सङ्केतं।
उत्तराणि:
(ख) आगमनस्य सङ्केतं

प्रश्न 28.
मन्त्री वाक्पटुः भवेत्।
(क) वाके पटुः
(ख) वाकि पटुः
(ग) वाचि पटुः
(घ) वाच पटुः
उत्तराणि:
(ग) वाचि पटुः

3. स्थूलपदानां विकल्पेषु प्रदत्तेषु उत्तरेषु यत् उत्तरम् शुद्धम् अस्ति तत् चीयताम्।
(मोटे छपे शब्दों के विकल्पों में दिए गए उत्तरों में से जो उत्तर शुद्ध है उसे चुनिए। Choose the appropriate answer from the options given below.)

प्रश्न 1.
यथासमयं विद्यालयम् आगच्छ।
(क) समयेन अनतिक्रम्य
(ख) समयम् अनतिक्रम्य
(ग) समयः अनतिक्रम्य
(घ) समयस्य अनतिक्रम्य।
उत्तराणि:
(ख) समयम् अनतिक्रम्य

प्रश्न 2.
मुनयः कन्दमूलफलानि खादन्ति।
(क) कन्दं च मूलं च फलं च
(ख) कन्दः च मूलः च फलः च
(ग) कन्दौ च मूलौ च फलौ च
(घ) कन्देन च मूलेन च फलेन च।
उत्तराणि:
(क) कन्दं च मूलं च फलं च

प्रश्न 3.
रमा च सीता च पठतः।
(क) रमासीताः
(ख) रमासीतौ
(ग) रमासीते
(घ) रमासीता।
उत्तराणि:
(ग) रमासीते

प्रश्न 4.
ग्रीष्मवसन्तशिशिराः ऋतवः उत्तरायणे भवन्ति।
(क) ग्रीष्मं च वसतं च शिशिरं च
(ख) ग्रीष्मः च वसन्तः च शिशिरः च
(ग) ग्रीष्माः च वसन्ताः च शिशिराः च
(घ) ग्रीष्मे च वसन्ते च शिशिरे च।
उत्तराणि:
(ख) ग्रीष्मः च वसन्तः च शिशिरः च

प्रश्न 5.
अस्मिन् विद्यालये प्रत्येकम् छात्रः परिश्रमी अस्ति।
(क) एकम्-एकम्
(ख) एके-एके
(ग) एकस्मिन्-एकस्मिन्
(घ) एकः च एकः च।
उत्तराणि:
(क) एकम्-एकम्

4. स्थूलपदेषु समासम् अथवा विग्रहं विकल्पेभ्यः चित्त्वा उत्तरपुस्तिकायाम् लिखत।
(स्थूल पदों में समास अथवा समास विग्रह विकल्पों से चुनकर उत्तरपुस्तिका में लिखिए। Join or disjoin compounds in the bold words choose the appropriate answer from the options given below and write in the answer sheet.)

प्रश्न 1.
प्र० धर्मप्रदां वाचं कः त्यजति?
(क) मूढा बुद्धिः
(ख) मूढा बुद्धिः यः सः
(ग) मूढा बुद्धिः यस्य सः
(घ) मूढा बुद्धिः यस्याः सा।
उत्तराणि:
(ग) मूढा बुद्धिः यस्य सः

प्रश्न 2.
प्र० क: लोके आदरं न लभते?
(क) विद्यया पराङ्मुखं यस्य सः
(ख) विद्यायाः पराङ्मुखः यस्य सः
(ग) विद्याम् पराङ्मुखं यस्य सः
(घ) विद्याम् पराङ्मुखः यः सः
उत्तराणि:
(क) विद्यया पराङ्मुखं यस्य सः

प्रश्न 3.
प्र० त्वं यथासमयं विद्यालयं गच्छसि।
(क) समयम् अनतिक्रम्य
(ख) समस्य समीपम्
(ग) समयेन सह
(घ) समयस्य अभावः।
उत्तराणि:
(क) समयम् अनतिक्रम्य

प्रश्न 4.
नगरस्य समीपे एव सा वरयात्रा अतिष्ठत्।
(क) अनुनगरम्
(ख) यथानगरम्
(ग) सनगरम्
(घ) उपनगरम्।
उत्तराणि:
(घ) उपनगरम्।

प्रश्न 5.
गुरोः समीपम् स्थित्वा जनकः ज्ञानं प्राप्तवान्।
(क) उपगुरु
(ख) उपगुरुः
(ग) अनुगुरु
(घ) अधिगुरु।
उत्तराणि:
(क) उपगुरु

प्रश्न 6.
नीलकण्ठः शिवः हिमालये वसति।
(क) नीलः कण्ठः
(ख) नीलं कण्ठं सः
(ग) नीलं कण्ठं यस्य सः
(घ) नीलस्य कण्ठः।
उत्तराणि:
(ग) नीलं कण्ठं यस्य सः

प्रश्न 7.
‘पीतानि अम्बराणि यस्य सः, तस्य’ देवस्य इदं मन्दिरम् अस्ति।
(क) पीताम्बरः तस्य
(ख) पीताम्बरस्य
(ग) पीताम्बर तस्य
(घ) पीताम्बरः।
उत्तराणि:
(ख) पीताम्बरस्य

प्रश्न 8.
इदं स्थानं निर्मक्षिकम् अस्ति अतः अत्र रोगाः न वर्तन्ते।
(क) मक्षिकस्य अभावः
(ख) मक्षिके अभावः
(ग) मक्षिकायाः अभावः
(घ) मक्षिकाणाम् अभावः।
उत्तराणि:
(घ) मक्षिकाणाम् अभावः।

प्रश्न 9.
एकदा लब्धा प्रतिष्ठा येन सः राजा विहाराय नगरम् अगच्छत्।
(क) लब्धप्रतिष्ठा
(ख) लब्धप्रतिष्ठः
(ग) लब्धप्रतिष्ठं
(घ) लब्धप्रतिष्ठ।
उत्तराणि:
(ख) लब्धप्रतिष्ठः

प्रश्न 10.
सा विधिम् अनतिक्रम्य गणितं शिक्षते।
(क) यथाविधिम्
(ख) यथाविधिः
(ग) यथाविधी
(घ) यथाविधि।
उत्तराणि:
(घ) यथाविधि।

प्रश्न 11.
मह्यम् दधिओदनं न रोचेते।
(क) दधिम् च ओदनं च
(ख) दधि च ओदनं च
(ग) दधिः च ओदनं च
(घ) दधिना च ओदनेन च।
उत्तराणि:
(ग) दधिः च ओदनं च

प्रश्न 12.
विनयशीलः बुद्धः तथागतः कथ्यते।
(क) विनयम् शीलम् यस्य सः
(ख) विनय एव शील:
(ग) विनयस्य शीलः
(घ) विनयेन शीलः।
उत्तराणि:
(क) विनयम् शीलम् यस्य सः

प्रश्न 13.
सः प्रतिदिनं दानं करोति स्म।
(क) दिनात् दिनात् इति
(ख) दिनेन दिनेन इति
(ग) दिनाय दिनाय इति
(घ) दिनम् दिनम् इति।
उत्तराणि:
(घ) दिनम् दिनम् इति।

प्रश्न 14.
अहः च निशा च ईश्वरः ध्यातव्यः?
(क) अहोनिशा
(ख) अहर्निशा
(ग) अहर्निशम्
(घ) अहर्निशः।
उत्तराणि:
(ग) अहर्निशम्

प्रश्न 15.
को भेदः पिकः च काकः च तयोः?
(क) पिककाकयोः
(ख) पिककाको
(ग) पिककाकम्
(घ) काकौ।
उत्तराणि:
(क) पिककाकयोः

प्रश्न 16.
दुष्टा बुद्धिः यस्य सः सद्वचनानि तिरस्कृत्य ग्रामाभिमुखम् प्राचलत्।
(क) दुष्टबुद्धी
(ख) दुष्टबुद्धिः
(ग) दुष्टबुद्धि
(घ) दुष्टाबुद्धिः।
उत्तराणि:
(ख) दुष्टबुद्धिः

प्रश्न 17.
अहम् अस्य सर्वं क्रियाकलापं पश्यामि।
(क) क्रिया कलापं च
(ख) क्रिया च कलापं च
(ग) क्रिया च कलापं च तयोः समाहारः
(घ) क्रियायाः कलापम्।
उत्तराणि:
(ग) क्रिया च कलापं च तयोः समाहारः

प्रश्न 18.
अधुना मम माता च पिता च आगच्छतः।
(क) मातापितौ
(ख) मातापितरौ
(ग) मातपितरौ
(घ) मातपितः।
उत्तराणि:
(ख) मातापितरौ

प्रश्न 19.
नीलकण्ठः शिवः हिमालये तपते।
(क) नीलः कण्ठः यस्यसः
(ख) नीलः कण्ठः
(ग) नीलम् कण्ठम् सः
(घ) नीलम् कण्ठः।
उत्तराणि:
(क) नीलः कण्ठः यस्यसः

प्रश्न 20.
भोजनसमये तो पाणी च पादौ च प्रक्षालयतः।
(क) पाणिपादौ
(ख) पाणीपादौ
(ग) पाणिपादम्
(घ) पाणिपादः।
उत्तराणि:
(ग) पाणिपादम्

प्रश्न 21.
रामः च लक्ष्मणः च ऋषि-विश्वामित्रस्य शिष्यौ आस्ताम्।
(क) रामलक्ष्मणः
(ख) रामलक्ष्मणोः
(ग) रामलक्ष्मणम्
(घ) रामलक्ष्मणौ।
उत्तराणि:
(घ) रामलक्ष्मणौ।

प्रश्न 22.
वृद्धान् उपसेवितुं शीलं यस्य सः राजा याचकाय द्वितीयमपि नेत्रं दत्तवान्।
(क) वृद्धोपसेवा
(ख) वृद्धोपसेवः
(ग) वृद्धोपसेवी
(घ) वृद्धोपसेविन्।
उत्तराणि:
(ग) वृद्धोपसेवी

प्रश्न 23.
को गुरुः? अधिगततत्त्वः।
(क) अधिगतः तत्त्वः
(ख) अधिगतम् तत्त्वम्, सः
(ग) अधिगतः तत्त्वः, सः
(घ) अधिगतम् तत्त्वम् येन सः।
उत्तराणि:
(घ) अधिगतम् तत्त्वम् येन सः।

प्रश्न 24.
कौ पूज्यौ? मातापितरौ एव।
(क) माता च पिता च
(ख) मातृ च पितृ च
(ग) मातृ च पिता च
(घ) माता च पितृ च।
उत्तराणि:
(क) माता च पिता च

प्रश्न 25.
सर्वेषामेव महत्त्वं विद्यते यथासमयम्।
(क) समयम् अनुसारम्
(ख) समयम् अतिक्रम्य
(ग) समयम् अनतिक्रम्य
(घ) समयस्य योग्यम्।
उत्तराणि:
(ग) समयम् अनतिक्रम्य

प्रश्न 26.
सर्वेषामेव महत्त्वं विद्यते अनुदिनम्।
(क) दिनस्य समीपम्
(ख) दिनस्य योग्यम्
(ग) दिनस्य पूर्वम्
(घ) दिनस्य अभावः।
उत्तराणि:
(ख) दिनस्य योग्यम्

प्रश्न 27.
प्रत्येकम् अयनस्य अवधिः षण्मासाः।
(क) एकस्मात् इति
(ख) एकस्मात्-एकस्मात् इति
(ग) एकम्-एकम् इति
(घ) एके-एके इति।
उत्तराणि:
(ग) एकम्-एकम् इति

प्रश्न 28.
अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत्।
(क) प्रियम् च अहितम् च
(ख) प्रियम् च हिताय च
(ग) प्रियः च हितम् च
(घ) प्रियम् च हितम् च।
उत्तराणि:
(घ) प्रियम् च हितम् च।

प्रश्न 29.
प्रच्छन्नं भाग्यं यस्य सः स्वपत्नी सम्बोध्य उवाच।
(क) प्रच्छन्नभाग्य
(ख) प्रच्छन्नभाग्यम्।
(ग) प्रच्छन्नभाग्याः
(घ) प्रच्छन्नभाग्यः।
उत्तराणि:
(घ) प्रच्छन्नभाग्यः।

प्रश्न 30.
ध्यानमग्नः स्थिता प्रज्ञा यस्य स इव तिष्ठामि।
(क) स्थितप्रज्ञः
(ख) स्थितप्रज्ञा
(ग) स्थितप्रज्ञम्
(घ) स्थितप्रज्ञाम्।
उत्तराणि:
(क) स्थितप्रज्ञः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 9 अव्ययानि Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 9 अव्ययानि

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोलिखितानि वाक्यानि पठित्वा अव्ययपदानि चित्वा लिखत-

(i) एकदा तस्य माया पितृाहिं प्रति चलिता – अव्ययपदानि
(ii) भवान् कुतः भयात् पलायित् – _______________
(iii) तत्र गम्यताम्। – _______________
(iv) त्वं सत्वरं चल। – _______________
(v) तेन सदृशं न अस्ति। – _______________
(vi) गीता सुगीता च वदतः। – _______________
(vii) यदा सः पठति तदा एव शोभते। – _______________
(viii) तापसौ लवकुशौ ततः प्रविशतः। – _______________
(ix) अलम् अतिदाक्षिण्येन। – _______________
(x) अहम् अपि श्रावयामि। – _______________
उत्तरम्:
(i) एकदा, प्रति
(ii) कुतः
(iii) तत्र
(iv) सत्वरं
(v) सदृशं
(vi) च
(vii) चदा, चदा
(viii) ततः
(ix) अलग
(x) अपि

प्रश्न 2.
उचिताव्ययपदैः रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) मम गुरुः _______________ भगवान् वाल्मीकिः।
(ii) कः _______________ भणति?
(iii) कपिता सा _______________ वदति।
(iv) त्वं _______________ गच्छ।
(v) यूयं चापलं _______________ कुरुत।
(vi) कृषीवल: बहुवार प्रयत्नमकरोत् _______________ वृषः नोत्थितः।
(vii) कृषक: बलीव _______________ पीडयति।
(viii) बहूनि अपत्यानि मे सन्ति _______________ सत्यम्।
(ix) सर्वेषु अपत्येषु जननी तुल्यवत्सला _______________ जलोपप्लवः सञ्जातः।
उत्तरम्:
(i) ननु
(ii) उच्चैः
(iii) एवम्
(iv) तत्र
(v) मा
(vi) तथापि
(vii) बहुधा
(viii) इति
(ix) एव
(x) सर्वत्र

प्रश्न 3.
विपर्ययाव्ययपदैः सह योजयत-

उत्तरम्:
तत्र, तथा, तथैव, तदा, तदैव, तावत्, तत्र, तर्हि

प्रश्न 4.
उचितार्थैः सह मेलनं कुरुत-

उत्तरम्:
(i) – प्राचीनकाल में
(ii) – ज़ोर से
(iii) – निश्चय
(iv) – इस प्रकार से
(v) – सब प्रकार से
(vi) – इस प्रकार
(vii) – ही
(viii) – परंतु
(ix) – हमेशा
(x) – नहीं / मत।

प्रश्न 5.
उचिताव्ययपदैः सह रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) _________ लवः _________ कुशः।
(ii) _________ अहं कृष्णवर्णः _________ त्वं किं गौराङ्गः!
(iii) _________ गुरुः वदति _________ शिष्यः करोति।
(iv) _________ वृक्षाः _________ खगाः।
(v) _________ लता आगच्छति _________ त्वं तिष्ठ।
उत्तरम्:
(i) यथा, तथा
(ii) यदि, तर्हि
(iii) यथैव, तथैव
(iv) यत्र तत्र
(v) यावत्, तावत्

प्रश्न 6.
उदाहरणानुसारं लिखत-

उत्तरम्:
(i) अद्य रविवासरः।
(ii) परश्वः सोमवासरः अद्य शनिवासरः।
(iii) अधुना शुष्कता श्वः जलवर्षा भविष्यति।
(iv) तयः शनिवासरः अद्य रविवासरः।
(iv) अद्य मंगलवासरः हयः सोमवासरः।

प्रश्न 7.
पर्यायाव्ययपदानि लिखत-


उत्तरम्:
1. नूनम्
2. खलु
3. अधुना
4. इदानीम्

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 8 प्रत्यया: Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 8 प्रत्यया:

1. अधोलिखितानि वाक्यानि पठत-

(i) बालकः पठितुं विद्यालयं गच्छति।
(ii) पठित्वा गुरुं प्रणम्य सः गृहमागच्छति।
(iii) ततः सः तर्तुम् तरणतालं गच्छति।
(iv) तस्य मित्रं व्यायामं कर्तुं व्यायामशालां गच्छति।
(v) ततः आगत्य तौ पाठान् स्मरतः।

उपरिलिखितानि रेखाङ्कितपदानि प्रत्यययुक्तानि सन्ति। भवन्तः नवकक्षायां एतान् प्रत्ययान् पठितवन्तः, अधुना तेषां पुनरभ्यासं कृत्वा एतानि अतिरिच्य कतिपयान् प्रत्ययान् पठिष्यामः।
(क) शब्दस्य धातोः वा अन्ते ये शब्दांशाः प्रयुज्यन्ते ते प्रत्ययाः भवन्ति।
(ख) प्रत्ययानां योगेन शब्दस्य अर्थः परिवर्तते।
(ग) प्रत्ययाः त्रिविधाः भवन्ति।

ध्यातव्यम् तथ्यम्-
(क) क्त्वा-तुमुन्-प्रत्यययुक्तानि पदानि अव्ययानि भवन्ति।
(ख) धातुना विशेषणं निर्मातुं, “कर्तुं योग्यम्” इत्यर्थे तव्यत्, अनीयर्, यत् प्रत्ययाः युज्यन्ते।
(ग) धातुना (क्रियया) विशेषणं निर्मातुं शतृशानचौ प्रत्ययौ प्रयुज्यते।
(घ) भूतकालिकक्रियाणां प्रयोगाय क्त-क्तवतू प्रत्ययौ प्रयुज्यते।
(ङ) अनेन गुणेन युक्त इत्यर्थे मतुप/वतुप्, ठक्, णिनि च प्रत्ययाः प्रयुज्यन्ते।
(च) भाववाचकसंज्ञा विज्ञापयितुं त्व, तल् च प्रत्ययौ प्रयुज्यते।

शत-प्रत्यय

2. अधोलिखितानि वाक्यानि ध्यानेन पठन्तु-

(i) ध्यायतः विषयान् पुंसः तेषु सङ्गः उपजायते।
(ii) गच्छन्तः यात्रिणः जल्पन्ति।
(iii) खादन् नरः न वदति।
(iv) चिन्तयन् लवः लिखति।
(v) गायन्ती बालिका प्रशंसा प्राप्नोति।
(vi) पतत् फलं त्रुट्यति (विभक्तं भवति)

उपरिलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानि शतृ-प्रत्ययुक्तानि सन्ति। शतृप्रत्यययुक्तानि पदानि विशेषणानि भवन्ति। एतेषां रूपम् एवं भवति-
पठ् + शतृ – पठत्
क्रीड् + शतृ – क्रीडत्
लिख् + शतृ – लिखत्
ब्रू + शतृ – वदत्
धाव् + शतृ – धावत्
श्रु + शतृ – शृण्वित्
गम् + शतृ – गच्छत्
कृ + शतृ – कुर्वत्
भू + शतृ – भवत्
पा/पिब् + शतृ – पिबत्
नी + शतृ – नयत्

शानच्-प्रत्ययः

3. शानच्-प्रत्यययुक्तपदानि अपि विशेषणानि भवन्ति।

परस्मैपदी-धातुभिः सह शतृप्रत्ययः प्रयुज्यते। आत्मनेपदीधातुभिः सह शानच् प्रत्ययः अपि प्रयुज्यते-
सेव् + शानच – सेवमानः
मुद् + शानच – मोदमानः
रुच् + शानच् – रोचमानः
वृध् + शानच् – वर्धमानः
सह् + शानच् – सहमानः
लभ् + शानच् – लभमानः

एतेषां प्रयोगान् अधः पश्यामः
सेवमानः बालकः – सेवमानौ बालको – सेवमाना: बालकाः

एतस्य रूपाणि पुल्लिने बालकवत् भवन्ति।
सेवमाना बालिका – सेवमाने बालिके – सेवमानाः बालिकाः

एतस्य रूपं स्त्रीलिङ्गे लतावत् चलति।
लभमानं धनम् – लभमाने धने – लभमानानि धनानि
सेवमानं मित्रम् – सेवमाने मित्रे – सेवमानानि धनानि

नपुंसकलिङ्गे एतस्य रूपं फलवत् भवति।

अभ्यासः

1. शतृप्रत्ययं योजयित्वा वाक्यपूर्तिं कुरूत-

(i) _______ धावकाः यशः प्राप्नुवन्ति। (धाव् + शतृ)
(ii) वस्त्राणि _______ रजकः श्रान्तः भवति। (नी + शतृ)
(iii) जलं _______ तृषार्ती सन्तुष्टौ स्तः। (पिब् + शतृ)
(iv) कथां _______ महिला शिशुं शाययति। (श्रु + शत)
(v) कार्य _______ स्रियः गीतं गायन्ति। (कृ + शत)
उत्तरम्:
(i) धावन्तः
(ii) नयन्
(iii) पिबन्तौ
(iv) शृण्वन्ती
(v) कुर्वन्त्यः

2. शानच्प्रत्ययं योजयित्वा वाक्यपूर्ति कुरूत-

(i) गुरुं सेव् + शानच् ____________ छात्राः सफलतां लभन्ते।
(ii) कष्टं सह + शानच् ____________ जनाः दु:खिनः भवन्ति।
(iii) सत्यं ब्रू + शानच् ____________ नराः सम्मान प्राप्नुवन्ति।
(iv) तस्य वध + शानच ____________ प्रगतिः पितरं हृष्यति।
(v) मुद् + शानच् ____________ बालिका नृत्यति।
उत्तरम्:
(i) सेवमानाः
(ii) सहमानाः
(iii) ब्रूवाणाः
(iv) वर्धमाना
(v) मोदमाना

3. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदस्य शुद्धमुत्तरं प्रदत्तेभ्यः विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत-

(i) कथां श्रु + शतृ महिलाः ज्ञानं लभन्ते।
शृण्वन्
शृण्वन्ती
शृण्वन्त्यः

(ii) गम् + शतृ बालिके चिन्तयतः।
गच्छन्ती
गच्छन्त्यौ
गच्छन्तौ

(iii) वद् + शतृ बालकम् आकारय।
वदन्
वदन्तौ
वदन्तम्

(iv) धाव् + शतृ क्रीडकेन पथिकः आहतः।
धावन्
धावन्तम्
धावता

(v) श्रान्तः भू + शतृ अरुणः स्वपिति।
भवन्
भवन्तौ
भवन्तः
उत्तरम्:
(i) शृण्वन्ती
(ii) गच्छन्ती
(iii) वदन्
(iv) धावन्
(v) भवन्

तव्यत्-प्रत्ययः

अधोलिखितानि वाक्यानि पठत-

अत्र भवन्तः किं पश्यन्ति?
एतानि सर्वाणि वाक्यानि ‘तव्यत्’ प्रत्यययुक्तानि सन्ति।

विशेष:

• तव्यत्-प्रत्ययस्य प्रयोगः ‘विधिलिङ्लकारस्य’ अर्थे भवति।
• अस्य अर्थः भवति सम्भावना, अनुमतिः इत्यादयः।
• तव्यत्-प्रत्ययस्य ‘त्’ वर्णस्य लोपः भवति ‘तव्य’ धातोः पश्चात् प्रयुज्यते।
  यथा- पठ् + तव्यत् = पठितव्य
• प्रत्ययस्य पश्चात् अस्य रूपाणि
  
• ‘तव्यत्’ प्रत्ययस्य प्रयोगः कर्मवाच्ये भवति-

अभ्यासः

1. रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) रमेण पाठः ____________। (लिख् + तव्यत्)
(ii) लतया पुष्पाणि न ____________। (त्रुट् + तव्यत्)
(iii) त्वया जलं वृथा न ____________। (कृ + तव्यत्)
(iv) त्वया उच्चैः न ____________। (वद् + तव्यत्)
(v) अस्माभिः बहिः ____________। (भ्रम् + तव्यत्)
(vi) सर्वैः सत्यं ____________। (वद् + तव्यत्)
(vii) युष्माभिः सन्तुलितभोजनम् एव ____________। (खाद् + तव्यत्)
(viii) अमितेन अवश्यमेव तत्र ____________। (गम् + तव्यत्)
(ix) नकुलेन पाठाः ____________। (पठ् + तव्यत्)
(x) तैः धर्मः ____________। (पाल् + तव्यत्)
उत्तरम्:
(i) लेखितव्यः
(ii) त्रोटितव्यानि
(iii) कर्तव्म्
(iv) वक्तव्यम्
(v) भ्रमितव्यम्
(vi) वक्तव्यम्
(vii) खादितव्यम्
(viii) गन्तव्यम्
(ix) पठितव्याः
(x) पालयितव्यः

2. कोष्ठकप्रदत्तशब्दैः सह उचितां विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) ____________ एतत् कार्यं कर्त्तव्यम्। (अस्मद्)
(ii) ____________ खगाः रक्षणीयाः। (युष्मद्)
(iii) ____________ पाठाः पठितव्याः। (नमित)
(iv) ____________ अनुशासनं पालयितव्यम्। (सर्व)
(v) ____________ देशरक्षा कर्त्तव्या। (सैनिक)
(vi) ____________ मधुरं वक्तव्यम्। (जन)
(vii) ____________ परिश्रमः कर्त्तव्यः। (श्रमिक)
(viii) ____________ नियमाः पालयितव्याः। (अध्यापक)
(ix) ____________ मनसा पाठयितव्यम्। (शिक्षक)
(x) ____________ लेखौ लिखितव्यौ। (तत्)
उत्तरम्:
(i) मचा / अस्माभिः
(ii) त्वया / युष्माभिः
(iii) नमितेन
(iv) सर्वैः
(v) सेनिकेन / सैनिकैः
(vi) जनेन / जनैः
(vii) श्रमिकेण / श्रमिकैः
(viii) अध्यापकेन
(ix) शिक्षकेण
(x) तेन / ताभ्याम्

3. कोष्ठकप्रदत्तशब्दैः सह उचितां विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) न्यायाधीशेन ____________ कर्त्तव्यः। (न्याय)
(ii) त्वया ____________ खादितव्यम्। (पौष्टिक भोजन)
(ii) सर्वैः प्रातः ____________ कर्त्तव्यम्। (भ्रमण)
(iv) तेन ____________ पठितव्याः। (कथा)
(v) अस्माभिः ____________ स्मर्तव्याः। (पाठ)
(vi) युष्माभिः ____________ एव सवितव्यानि। (सुचरित)
(vii) जनैः ____________ एव कर्तव्यानि। (सुकार्य)
(viii) छात्रैः ____________ प्रष्टव्याः। (प्रश्न)
(ix) बालैः ____________ न दूषयितव्यम्। (जल)
(x) यष्माभिः ____________ न त्रोटयितव्यानि। (पुष्प)
उत्तरम्:
(i) न्यायः
(ii) पौष्टिकभोजनं
(iii) भ्रमणं
(i) कथा:
(v) पाठा:
(vi) सुचरितानि
(vii) सुकार्याणि
(vii) प्रश्नाः
(ix) जलम्
(x) पुष्पाणि

अनीयर्-प्रत्ययः

1. अधोलिखितानि वाक्यानि पठत-

(i) बालैः वृद्धाः सदैव पूजनीयाः।
(ii) छात्रैः अध्यापकाः सम्माननीयाः।
(iii) अस्माभिः पितरौ पूजनीयौ।
(iv) युष्माभिः गुरूणां आज्ञा पालनीया।
(v) सर्वैः जलं रक्षणीयम्।
(vi) जनैः धरा रक्षणीया।
(vii) सर्वैः वृक्षाः आरोपणीयाः।
(viii) अस्माभिः पुष्पाणि न त्रोटनीयानि।
(ix) सर्वैः अनुशासनं पालनीयम्।
(x) सुमितेन सुचरितानि सेवितव्यानि।

उपरि यानि रेखाङ्कितानि पदानि सन्ति तानि ‘अनीयर्’ प्रत्यययुक्तानि सन्ति।

• ‘अनीयर’ प्रत्ययस्य प्रयोगः योग्यार्थे भवति।
• ‘अनीयर्’ प्रत्ययस्य ‘र’ वर्णस्य लोपः भवति, केवलम् ‘अनीय’ धातोः पश्चात् प्रयुज्यते।
  यथा- पठ् + अनीयर् = पठनीय।
• धातोः पश्चात् यदा ‘अनीयर’ प्रत्ययस्य प्रयोगः भवति तदा अस्य रूपाणि-
  

‘अनीयर्’ प्रत्ययस्य प्रयोगः कर्मवाच्ये भवति।

1. अधोलिखितानि वाक्यानि पठित्वा ‘अनीयर्’ प्रत्यययुक्तपदानि चित्वा समक्षं लिखत-

उत्तरम्:
(i) आचरणीयः
(ii) करणीयः
(iii) करणीयाः
(iv) पालनीयाः
(v) पठनीयः
(vi) प्रश्न में ‘अनीयर्’ प्रत्यययुक्त पद नहीं है।
(vii) वदनीयम्
(viii) करणीयम्
(ix) पानीयम्
(x) खादनीयम्

2. अधोलिखितेषु वाक्येषु ‘अनीयर’ प्रत्यययुक्तानि पदानि इति (✓) चिह्नन चिह्नितं कुरुत-

(i) मनसा सततं स्मरणीयम्।
(ii) वचसा सततं वदनीयम्।
(iii) लोकहितं मम करणीयम्।
(iv) न भोगभवने रमणीयम्।
(v) न सुखशयने शनीयम्।
(vi) अहर्निशं जागरणीयम्।
(vii) लोकहितं मम करणीयम्।
(viii) न जातु दु:खं गणनीयम्।
(ix) न च निजसौख्यं मननीयम्।
(x) कार्यक्षेत्रे त्वरणीयम्।
(xi) लोकहितं मम करणीयम्।
(xii) दु:खसागरे तरणीयम्।
(xiii) कष्टपर्वते चरणीयम्।
(xiv) विपत्तिविपिने भ्रमणीयम्।
(xv) लोकहितं मम करणीयम्।
(xvi) सदा मया सञ्चरणीयम्।
(xvii) लोकहितं मम करणीयम्।
उत्तरम्:
(i) स्मरणीयम्
(ii) वदनीयम्
(iii) करणीयम्
(iv) रमणीयम्
(v) शयनीयम्
(vi) जागरणीयम्
(vii) करणीयम्
(viii) गणनीयम्
(ix) मननीयम्
(x) त्वरणीयम्
(xi) करणीयम्
(xii) तरणीयम्
(xiii) चरणीयम्
(xiv) भ्रमणीयम्
(xv) करणीयम्
(xvi) सञ्चरणीयम्
(xvii) करणीयम्

3. कोष्ठकप्रदत्तपदैः सह उचितां विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) युष्माभिः प्रातः उत्थाय ____________। (पठ् + अनीयर्)
(ii) जनैः सर्वदा सर्वेषां कल्याणं ____________। (कृ + अनीयर्)
(iii) अस्माभिः सुकार्याणि ____________। (कृ + अनीयर्)
(iv) सर्वैः ईशवन्दना ____________। (स्मृ + अनीयर)
(v) त्वया मधुराणि वचनानि ____________। (वद् + अनीयर)
(vi) सैनिकैः दु:खं न ____________। (गण् + अनीयर्)
(vii) अस्माभिः धर्मः ____________। (आ + चर् + अनीयर्)
(viii) त्वया वृथा न ____________। (वच् + अनीयर्)
(ix) जनैः प्रातः ____________। (जागृ + अनीयर)
उत्तरम्:
(i) पठनीयम्
(ii) करणीयम्
(iii) करणीयानि
(iv) स्मरणीया
(v) वदनीयानि
(vi) गणनीयम्
(vii) आचरणीयः
(viii) वचनीयम्
(ix) जागरणीयम्

4. उदाहरणानुसारं लिखत-

उत्तरम्:

तद्धित-प्रत्ययाः
शिक्षकः- अधोलिखितवाक्यानि ध्यानेन पठत-
(i) बुद्धिमान् सदैव सफलः भवति।
(ii) कीर्तिमान् सर्वत्र यशः प्राप्नोति।
(iii) धनवान् निर्धनस्य साहाय्यं करोति।
(iv) शक्तिमान् जनः भारं वोढुं समर्थः भवति।
(v) बलवान् जनः निर्बलं न उपहरेत्।

एतेषु वाक्येषु कर्तृपदेषु वयं बुद्धिकीर्तिधनशक्तिबलम् इत्यादिषु किं योजितवन्तः येन अर्थः बुद्ध्या युक्तः, कीर्त्या युक्तः, शक्त्या युक्तः, बलयुक्तः च भवति।
छात्रः – महोदय! बुद्धिकीर्तिशक्तयः इत्यादिशब्देषु ‘मान्’ इति योजितः धन-बलशब्दाभ्यां वान् इति योजितः।
शिक्षकः – सुष्ठु! सम्यगभिज्ञातम्
1. मान् वान् एवं मतुप्, वतुप् प्रत्यययोः प्रयोगः युक्ततायाः अर्थे भवति।
2. मतुप् प्रत्ययस्य मत्, वतुप् प्रत्ययस्य च वत् शब्देषु संयोज्यते पुनः हलन्तशब्दानुसारं रूपनिर्माणं भवति।
3. अकारान्तशब्देषु वतुप् प्रत्ययः अ-भिन्नस्वरान्तशब्देषु च मतुप्-प्रतययस्य प्रयोगः भवति।
4. स्त्रीलिङ्गे बुद्धिमती, धनवती इत्यादिप्रकारेण नदीशब्दवत् रूपनिर्माणं भवति। अधुना अनयोः प्रयोगस्य अभ्यासं कुर्मः।
यथा-


अन्यासु विभक्तिषु पुँल्लिङ्गवद् रूपाणि भवन्ति।
इन् प्रत्यययुक्तपदानां रूपाण्यपि हलन्तशब्दवद् भवन्ति। तेभ्यः स्त्रीलिङ्गावबोधाय स्त्रीप्रत्ययस्य प्रयोगं कृत्वा स्त्रीलिङ्गपदनिर्माणम् अपि भवति यथा-

अभ्यासः

1. अधोलिखितवाक्येषु समुचितपदेन रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत-

(i) (बल + इन्) _______ जनाः निर्बलेषु बलप्रयोग न कुर्युः।
(ii) रथिनम् (_______ + _______) जनम् वार्तायां मग्नं न कर्तव्यम्।
(iii) शिल्पिन्यः (_______ + _______) बालिकाः कुत्र गताः?
(iv) दण्डिनि (_______ + _______) जने न विश्वसिहि।
(v) (कर + इन्) ____________ वने वसति।
(vi) धनिनः (_______ + _______) गर्विताः न भवेयः।
(vii) सीता अवदत्-अहम् (_______ + _______) (कुशल + इन्) अस्मि।
(viii) बलिनौ (_______ + _______) अपमान न सेहेते।
(ix) (_______ + _______) गुणिना जनेन एतत् कार्य सुष्ठु कृतम्।
(x) दण्डिनः (_______ + _______) दण्डं धारयन्ति।
उत्तरम्:
(i) बलिनः
(ii) रथ + इन्
(iii) शिल्प + इन्
(iv) दण्ड + इन्
(v) करी
(vi) धन + इन्
(vii) कुशलिनी
(viii) बल + इन्
(ix) गुण + इन्
(x) दण्ड + इन

2. प्रदत्तशब्देषु मतुप् अथवा वतुप् प्रत्ययस्य यथापेक्षितं रूपं संयुज्य / वियुज्य लिखत-

(i) बुद्धिमती (_______ + _______) नारी प्रशस्यते।
(ii) एतौ छात्रौ (शक्ति + मतुप्) ______________ स्तः।
(iii) ताः कन्याः गुणवत्यः (_______ + _______) सन्ति।
(iv) लक्ष्मीवान् (_______ + _______) लक्ष्म्याः आदरं कुर्यात्।
(v) __________ (धन + वतुप्) जनाः दरिद्राणां सहायता कुर्वन्तु।
(vi) सत्यवत्यै (_______ + _______) नार्य पुस्तकं यच्छ।
(vii) (सत्य + वतुप्) ____________ जनैः सदा सत्यभाषणं क्रियते।
(viii) बलवता (_______ + _______) जनेन निर्बलेषु बलं न प्रयोक्तव्यम्।
(ix) (शक्ति + मतुप्) ____________ नार्मा इदं कार्यं कृतम्।
(x) गुणवद्भिः (_______ + _______) छात्रैः ध्यानेन पठ्यते।
उत्तरम्:
(i) बुद्धि + मतुप्
(ii) शक्तिमन्तौ
(iii) गुण + वतुप्
(iv) लक्ष्मी + मतुप्
(v) धनवन्तः
(vi) सत्य + वतुप्
(vii) सत्यवद्भिः
(viii) बल + वतुप्
(ix) शक्तिमत्या
(x) गुण + वतुप्

इन् (णिनि) प्रत्ययः

अकारान्तशब्दैः सह ‘युक्त’ इत्यर्थे णिनि (इन्) प्रत्ययस्य प्रयोगः अपि भवति यथा-
गुण + णिनि (इन्) – गुणिन् – गुणैः युक्तः
दण्ड + इन् – दण्डिन् – दण्डने युक्तः
शिल्प + इन् – शिल्पिन् – शिल्पकलया युक्तः
कर + इन् – करिन् (गजः) – करेण (शुण्डेन) युक्तः
बल + इन् – बलिन् – बलेन युक्तः
एतेषां प्रयोगः अपि वाक्येषु शब्दरूपनिर्माणाय क्रियते।

त्व-तल्-प्रत्ययौ
शिक्षकः – एतं श्लोकं पठत
विद्वत्त्वं च नृपत्वं च नैव तुल्यं कदाचन।
स्वदेशे पूज्यते राजा, विद्वान् सर्वत्र पूज्यते।।
अत्र ‘विद्वत्त्वम्, नृपत्वम्’ इति पदयोः कस्य प्रत्ययस्य प्रयोगः?
छात्राः – गुरुवर! न जानीमः वयम्। कृपया बोधयतु।
शिक्षकः – अत्र भाववाचकस्य ‘त्व’ इति प्रत्ययस्य प्रयोगः।
विद्वस + त्व = विद्वत्त्वम्
नृप + त्व = नृपत्वम्
‘त्व’ प्रत्ययस्य प्रयोगः इत्येवं क्रियते

अस्य प्रत्ययस्य प्रयोगेण शब्दः नपुसंकलिङ्गे भवति। अतः शब्दरूपं ‘फलम्’ इति शब्दवत् निर्मीयते।
उमेशः – यथा दीर्घत्वम्।
शिक्षकः – आम् शोभनम्। एवमेव अन्यशब्दानपि निर्माय वदन्तु।
महेशः – लघुत्वम्, महत्त्वम्
शिक्षकः – अतिशोभनम् अधुना एतां पङ्क्तिं पठत-
का जडता? पाठतोऽप्यनभ्यासः।
अर्थात् यदि पठितस्य अभ्यासः न क्रियते तर्हि जडता आयाति। अत्र भाववाच्ये एव तल् प्रत्ययः प्रयुक्तः।
रहीमः – किं त्व, तल् च द्वावेव भाववाचकौ प्रत्ययौ?
शिक्षकः – आम् सम्यगवगतम्।
रमेशः – तर्हि किमन्तरं द्वयोः मध्ये?
शिक्षकः – अन्तरं केवलं लिङ्गप्रयोगस्य एव।
छात्राः – कथमिव?
शिक्षकः – तल् प्रत्ययस्य प्रयोगेण शब्दः स्त्रीलिङ्गेः भवति। यथा जडता, दीर्घता, लघुता, महत्ता इत्यादिप्रकारेण तल् प्रत्यययुतस्य शब्दस्य रूपाणि ‘बालिका’ शब्दवत् भवन्ति।
इदानीमस्याः तालिकायाः माध्यमेन अवगच्छामः
लघु – लघुता – लघुत्वम्
महत् – महत्ता – महत्त्वम्
दीर्घ – दीर्घता – दीर्घत्वम्
गुरु – गुरुता – गुरुत्वम्
पवित्र – पवित्रता – पवित्रत्वम्
छात्राः – तालिकां पूरयन्ति।
शिक्षकः – अधुना वाक्येषु एतयोः अभ्यासं कुर्मः।

अधः प्रदत्तवाक्येषु त्व/तल्-प्रत्ययस्य संयोजनं/वियोजनं वा कृत्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-
(i) कृष्णसुदाम्नोः मित्रता (_______ + _______) विश्वप्रसिद्धा।
(ii) विद्वत्वम् (_______ + _______) च नृपत्वम् (_______ + _______) च नैव तुल्यम्।
(iii) कार्येषु दीर्घसूत्रता (_______ + _______) कदापि न कर्तव्या।
(iv) आकारस्य (लघु + त्व) ____________ कार्यबाधकः न भवेत्।
(v) पशवः स्वपशुत्वम् (_______ + _______) तु दर्शयन्ति एव।
(vi) वेदानां (महत् + त्व) _____________ को न जानाति।
(vii) गङ्गायाः पवित्रता (_______ + _______) जगत्प्रसिद्धा।
(viii) मूर्खः स्वमूर्खतां (_______ + _______) सभायां न प्रदर्शयेत्।
(ix) नदीनां (दीर्घ + तल्) _____________ चिन्तनात् परः विषयः।
(x) मित्रेण सह मित्रत्वम् (_______ + _______) कदापि न त्याज्यम्।
उत्तरम्:
(i) मित्र + तल्
(ii) विद्वस + त्व, नृप + त्व
(iii) दीर्घसूत्र + तल्
(iv) लघुत्वं
(v) स्वपशु + त्व
(vi) महत्त्वं
(vii) पवित्र + तल्
(viii) स्वमूर्ख + तल्
(ix) दीर्घता
(x) मित्र + त्व

ठक्-प्रत्ययः
अधोलिखितानि वाक्यानि पठत-

• स एकः श्रेष्ठः नागरिकः अस्ति।
• एतद् आध्यात्मिकं कार्यम् अस्ति।
• एषः धार्मिकः ग्रन्थेऽस्ति।
• अद्य विद्यालये सांस्कृतिकः कार्यक्रमोऽस्ति।
• देशस्य सेवा अस्माकं नैतिकं कर्त्तव्यम् अस्ति।
• एतत् अस्माकं दैनिक कार्यम् अस्ति।
• अद्य अस्मांक वार्षिकी परीक्षा अस्ति।
• एषः कार्मिकः परिश्रमी अस्ति।
• एषा मासिकी पत्रिका अस्ति।
• दिल्लीप्रदेशे अनेकानि ऐतिहासिकानि स्थानानि सन्ति।

उपरि यानि रेखाङ्कितानि पदानि सन्ति तानि सर्वाणि ‘ठक’ प्रत्यय-युक्तानि सन्ति।

• ‘ठक्’ प्रत्ययः भावार्थे प्रयुज्यते।
• ‘ठक्’ प्रत्ययः ‘इक’ रूपेण परिवर्तितः भवति।
• ‘ठक्’ प्रत्ययः आदिस्वरे वृद्धिः भवति।

यथा – धर्म + ठक् = धार्मिक

• ‘ठक्’ प्रत्ययस्य रूपाणि त्रिषु लिङ्गेषु भवन्ति।

यथा-

‘ठक्’ प्रत्ययस्य प्रयोगः विशेषरूपेण भवति।

अभ्यासः

1. अधोलिखितेषु कोष्ठकप्रदत्तशब्दैः सह ‘ठक्’ प्रत्ययस्य प्रयोगं कृत्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) __________ (धर्म + ठक्) जनाः धर्मम् एव आचरन्ति।
(ii) अद्य __________ (वर्ष + ठक्) परीक्षापरिणामः प्राप्स्यते।
(iii) अद्य वयं __________ (इतिहास + ठक्) स्थलानि द्रष्टुं गच्छामः।
(iv) __________ (प्रथम + ठक्) शिक्षा बाल्यतः एव भवति।
(v) __________ (सेना + ठक्) देशं रक्षन्ति।
(vi) अधना __________ (अध्यात्म + ठक्) शिक्षा अनिवार्या।
(vii) __________ (नगर + ठक्) एव देशम् उन्नयन्ति।
(viii) एताः __________ (विज्ञान + ठक्) चिन्तायां मग्नाः सन्ति।
उत्तरम्:
(i) धार्मिकाः
(ii) वार्षिक:
(iii) ऐतिहासिकानि
(iv) प्राथमिकी
(v) सैनिकाः
(vi) आध्यात्मिकी
(vii) नागरिकाः
(vii) वैज्ञानिकाः / वैज्ञानिक्यः

2. ‘ठक्’ प्रत्यययुक्तपदानि चित्वा लिखत-

(i) भौतिकी उन्नतिरिपि अनिवार्या।
(ii) अधुना वार्षिकं कार्यं सम्पन्नम्।
(iii) सैनिकाः देशम् उन्नयन्ति।
(iv) दैविकी विपदा कष्टकारी भवति।
(v) एषः सार्वभौमिकः सिद्धान्तोऽस्ति।
(vi) सार्वकालिकाः उपदेशाः एते।
(vii) सामाजिक कार्यम् एव एतत्।
(viii) वैज्ञानिकाः अन्वेषणे रताः भवन्ति।
(ix) भारतस्य भौगौलिकी स्थितिः सुन्दरा अस्ति।
(x) एषा कवेः मौलिकी कृतिः।
उत्तरम्:
(i) भौतिकी
(ii) वार्षिक
(iii) सैनिकाः
(iv) दैविकी
(v) सार्वभौमिकः
(vi) सार्वकालिकाः
(vii) सामाजिकं
(viii) वैज्ञानिकाः
(ix) भौगोलिकी
(x) मौलिकी

स्त्री-प्रत्ययाः
अधोलिखितवाक्यानि ध्यानेन पठन्तु-

• इयं इका छात्रा अस्ति।
• विद्योत्तमा विदुषी आसीत्।
• अध्यापिका छात्रान् पाठयति।
• अजा तृणं चरति।
• आचार्या स्नेहेन पाठयति।
• गायिका गीतं गायति।
• सुता गृहस्य भूषणं भवति।
• नदी मलिना न कर्त्तव्या।
• गायिका अभिनयं करोति।

उपरि लिखितानि रेखाङ्कितपदानि स्त्रीलिङ्गे सन्ति। पुल्लिङ्गपदानां स्त्रीलिङ्गे परिवर्तनाय स्त्रीप्रत्ययाः प्रयुज्यन्ते। अत्र वयं टाप् ङीप् च प्रत्ययौ पठिष्यामः। टाप् प्रत्यये (आ) शिष्यते, ङीप् च प्रत्ययः (ई/आनी) शिष्यते।
नद + ङीप् – नदी
गोप + ङीप् – गोपी
महिष + ङीप् – महिषी
ब्राह्मण + ङीप् – ब्राह्मणी
वदन् + ङीप् – वदन्ती
श्रीमन् + ङीप् – श्रीमती
दातृ + ङीप् – दात्री
गुणिन् + ङीप् – गुणिनी
तपस्विन् + ङीप् – तपस्विनी

सर्वेषां रूपाणि नदीवत् भवन्ति यथा-गोपी गोप्यौ गोप्यः।
छात्र + टाप् – छात्रा
गायक + टाप् – गायिका
धावक + टाप् – धाविका
शिक्षक + टाप् – शिक्षिका
साधक + टाप् – साधिका
प्रथम + टाप् – प्रथमा
द्वितीय + टाप् – द्वितीया
सरल + टाप् – सरला
अज + टाप् – अजा
मूषक + टाप् – मूषिका
सुत + टाप् – सुता
बालक + टाप् – बालिका

सर्वेषां रूपाणि लतावत् भवन्ति यथा-गायिका गायिके गायिकाः

अभ्यासः

1. शुद्धं विकल्पं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) इयं ___________ पठति। (छात्र: / छात्रा)
(ii) बालिकासु ___________ अध्ययनशीला अस्ति। (प्रथम: / प्रथमा)
(iii) शोभनानां भोजनानां ___________ भव। (दातृ / दात्री)
(iv) एषा ___________ हवनं करोति। (तपस्वी / तपस्विनी)
(v) गङ्गा एका ___________ अस्ति। (नद / नदी)
उत्तरम्:
(i) छात्रा
(ii) प्रथमा
(iii) दात्री
(iv) तपस्विनी
(v) नदी

2. कोष्ठकप्रदत्तपदानां समुचितं प्रयोगं कुर्वन्तः / कुर्वन्त्यः रिक्तस्थानानि पूरयत-

मञ्जूषा
श्रीमती, प्राध्यापिका, नदी, तपस्विन्या, नदीम्, प्रथमा, मातुलानी, बालिकाः, गच्छन्ती, मेधाविनी, छात्राः
(i) इयम् एका __________ अस्ति।
(ii) __________ परितः वृक्षाः सन्ति।
(iii) __________ सह तस्य पुत्रः अपि प्रवचनं करोति।
(iv) एताः __________ सन्ति।
(v) ताः सर्वाः __________ सन्ति।
(vi) __________ वाचाला अस्ति।
(vii) ग्रामं __________ श्रमिका श्रान्ता अस्ति।
(viii) एषा बालिका __________ अस्ति।
(ix) मम __________ विदेशं गच्छति।
(x) __________ रमा एका __________ अस्ति।
उत्तरम्:
(i) नदी
(ii) नदीम्
(iii) तपस्विन्या
(iv) छात्राः
(v) बालिकाः
(vi) प्रथमा
(vii) गच्छन्ती
(viii) मेधाविनी
(ix) मातुलानी
(x) श्रीमती, प्राध्यापिका

3. अधोलिखिते अनुच्छेद रेखाङ्कितपदानि स्त्रीलिङ्गे परिवर्त्य अनुच्छेदं पुनः लिखत-

एक: बालकः ग्रामे वसति। सः विद्यालयं गच्छति। तेन सह तस्य भ्राता अपि गच्छति। तस्य शिक्षकः तं प्रेम्णा पाठयति। विद्यालये अनेके छात्राः सन्ति। तेषु एकः अत्यधिक: मेधावी अस्ति।
उत्तरम्:
एका बालिका ग्रामे वसति। सा विद्यालयं गच्छति। तया सह तस्याः भ्राता अपि गच्छति। तस्याः शिक्षिका तां प्रेम्णा पाठयति। विद्यालये अनेकाः छात्राः सन्ति। तासु एका अत्यधिकी मेधाविनी अस्ति।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 7 समासा: Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 7 समासा:

श्रुतिः – अहं दिनम् दिनम् विद्यायाः आलयम् समयम् अनतिक्रम्य गच्छामि।
अनुकृतिः – अहम् अपि प्रतिदिनं विद्यालयं यथासमयं गच्छामि।
श्रुतिः – किं त्वं जानासि यद् वसुदेवस्य सुतः कः आसीत्?
अनुकृतिः – जानामि। वसुदेवसुतः श्रीकृष्णः आसीत्।
श्रुतिः – मां पीतः वर्णः रोचते। सः अपि पीतम् अम्बरं धारयति स्म।
अनुकृतिः – सत्यं वदसि। सः पीताम्बरं धारयति स्म अतः सः ‘पीताम्बरः’ इति नाम्ना अपि प्रसिद्धः। मया पठितं यत् कृष्णः च बलरामः च यमुनायाः तटे क्रीडतः स्म।
श्रुतिः – मयापि पठितं यत् कृष्णबलरामौ यमुनातटे क्रीडतः स्म।

उपरिलिखितेषु संवादवाक्येषु श्रुतिः यानि वाक्यानि वदति तेषु रेखाङ्कित-पदानि पृथक् पृथक् सन्ति परन्तु अनुकृतिः यानि वाक्यानि वदति तेषु वाक्येषु तानि एव रेखाङ्कित-पदानि समस्तरूपेण (संक्षिप्तरूपेण) योजयित्वा प्रदर्शितानि सन्ति। यथा शब्दानां पृथक्-पृथक् लेखनं ‘विग्रहः’ कथ्यते तथैव समस्तरूपेण (संक्षिप्तरूपेण) वा लेखनं ‘समासः’ इति कथयते।
समासानां विभाजनं मुख्यतः चतुर्धा भवति-
1. अव्ययीभावः
2. तत्पुरुषः
3. द्वन्द्वः
4. बहुव्रीहिः
(कर्मधारयः द्विगुः चेति तत्पुरुष-समासस्य एव द्वौ भेदी स्तः।)

1. अव्ययीभावः

(क) प्रायः जनाः प्रत्यक्षम् एव सत्यं स्वीकुर्वन्ति।
(ख) तस्मिन् विद्यालये प्रतिमासं परीक्षाः भवन्ति।
(ग) छात्राः यथामति अध्ययनं कुर्वन्ति।
(घ) हरिद्वारे उपङ्गम् अनेके देवालयाः सन्ति।
उल्लिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु चतस्रः विशेषताः सन्ति-
(i) सर्वेषु पदेषु प्रथम/पूर्व-पदम् अव्ययम् उपसर्गो वा अस्ति।
(ii) सर्वाणि पदानि नपुसंकलिङ्गे सन्ति।
(iii) सर्वेषां पदानां प्रयोगः अव्ययवत् भवति।
(iv) एतेषु समस्तपदेषु पूर्वपदम् प्रधानम् अस्ति यतो हि वाक्येषु क्रियापदानि प्रथम/पूर्व पदस्य अनुसारम् अर्थ बोधयन्ति।

इत्थं वयं जानीमः यत् अव्ययीभाव समासः पूर्वपदप्रधानः भवति। अयं समासः सर्वदा नपुसंकलिने तिष्ठति।
एवम् अव्ययीभावसमासं स्पष्टरूपेण विज्ञाय अस्त इतिराणि उदाहरणानि द्रष्टव्यानि-

क्रमः	समस्तपदम्	विग्रहः
1.	यथामति	मतिम् अनतिक्रम्य
2.	अनुगुणम्	गुणानाम् अनुरूपम्
3.	निर्बाधम्	बाधानाम् अभाव:
4.	अनुरथम्	रथस्य पश्चात्
5.	निर्विघ्नम्	विघ्नानाम् अभाव:
6.	प्रतिमासम्	मासं मासम् इति
7.	उपगुरु	गुरोः समीपम्
8.	अधिहरि	हरौ इति
9.	सपरिवारम्	परिवारेण सह
10.	प्रतिदिनम्	दिन दिने इति

अभ्यासः

प्रदत्त-तालिकायां समस्तपदं विग्रहं वा लिखत-

क्रमः	समस्तपदम्	विग्रहः
1.	निर्मलम्	____________
2.	____________	एकम् एकम् इति
3.	____________	दोषाणाम् अभाव:
4.	सव्यवधानम्	____________
5.	निरर्थकम्	____________
6.	____________	चिन्तायाः अभाव:
7.	स्नेहेन सहितम्	____________
8.	____________	समयम् अनतिक्रम्य
9.	____________	गङ्गायाः समीपम्
10.	सहर्षम्	____________

उत्तरम्:

1. मलस्य/मलानाम् अभावः
2. प्रत्येकम्
3. निर्दोषम्
4. व्यवधानेन सह
5. अर्थस्य अभावः
6. निश्चितम्
7. सस्नेहम्
8. यथासमयम्
9. उपगङ्गगम्
10. हर्षेण सह

2. तत्पुरुषः

(क) वानराः वृक्षोपरि क्रीडन्ति। (वृक्षस्य उपरि)
(ख) वनराजः उच्चैः गर्जति। (वनस्य राजा)
(ग) संन्यासी पदनिर्लिप्तः भवति। (पदाय निर्लिप्तः)
(घ) रामः शरणागतं विभीषणम् अरक्षत्। (शरणम् आगतम्)
(ङ) चिकित्सकः अग्निदग्धस्य उपचारम् अकरोत्। (अग्निना दग्धस्य)

उल्लिखितेषु उदाहरणेषु वयं पश्यामः यत्-
(i) प्रथम/पूर्वपदेषु द्वितीया, तृतीया, चतुर्थी, षष्ठी चेति भिन्न-भिन्न विभक्तीनां प्रयोगः वर्तते।
(ii) क्रियायाः प्रयोगः द्वितीय/उत्तरपदाय भवति।

अतः यस्मिन् समासे प्रथम/पूर्वपदेषु द्वितीया विभक्तितः सप्तमी विभक्ति-पर्यन्तं विभिन्नविभक्तीनां प्रयोगः भवति सः समासः तत्पुरुषसमासः भवति।

तत्पुरुषसमासस्य इतराणि उदाहरणानि-

क्रमः	समासः	विग्रहः	उपभेदः
1.	ग्रामगतः	ग्रामं गतः	द्वितीया-तत्पुरुषः
2.	पर्वतारूढः	पर्वतम् आरूढः	द्वितीया-तत्पुरुषः
3.	कालिदासलिखितम्	कालिदासेन लिखितम्	तृतीया-तत्पुरुषः
4.	चक्रहतः	चक्रेण हतः	तृतीया-तत्पुरुषः
5.	यज्ञसामग्री	यज्ञाय सामग्री	चतुर्थी-तत्पुरुषः
6.	निद्राकुलः	निद्रया आकुलः	चतुर्थी-तत्पुरुषः
7.	सिंहभीत:	सिंहात् भीतः	पञ्चमी-तत्पुरुषः
8.	आकाशपतितम्	आकाशात् पतितम्	पञ्चमी-तत्पुरुषः
9.	गृहपतिः	गृहस्य पतिः	षष्ठी-तत्पुरुषः
10.	गौरीशः	गौर्याः ईशः	षष्ठी-तत्पुरुषः
11.	सङ्गीतपटुः	सङ्गीते पटुः	सप्तमी-तत्पुरुषः
12.	चिन्तामग्नः	चिन्तायां मग्नः	सप्तमी-तत्पुरुषः
13.	असत्यम्	न सत्यम्	नञ्-तत्पुरुषः
14.	अनुपकार:	न उपकार:	नञ्-तत्पुरुषः

आकाशात् पतितं तोयं यथा गच्छति सारगम्। सर्वदेव नमस्कार: केशवं प्रति गच्छति।

अभ्यासः

अधोलिखितेषु समासं विग्रहं वा कृत्वा लिख्यताम्-

क्रमः	समासः	विग्रहः
1.	___________	न्यायस्य अधीश:
2.	देहविनाश:	___________
3.		न मन्त्रः
4.	अयोग्यः	___________
5.	वृक्षोपरि	___________
6.	___________	निद्रायाः भङ्गस्य दुःखम्
7.	वनराज:	___________राजा
8.	___________	नराणां पतिः
9.	पक्षिकुलम्	___________
10.	___________	प्रीते: लक्षणम्
11.	निशान्धकारे	___________
12.	___________	न पक्वम्
13.	मृत्तिकाक्रीडनकम्	___________
14.	___________	वृद्धेः लाभाः
15.	अधर्मः	___________

उत्तरम्:

1. न्यायाधीशः
2. देहस्य विनाशः
3. अमन्त्रः
4. न योग्यः
5. वृक्षस्य उपरि
6. निद्राभङ्गदुःखम्,
7. वनस्य
8. नरपतिः
9. पक्षिणाम् कुलम् / पक्षीणाम् कुलम्
10. प्रीतिलक्षणम्
11. निशाया: अन्धकारः, तस्मिन्
12. अपक्वम्
13. मृत्तिकायाः क्रीडनकम्
14. वृद्धिलाभः
15. न धर्मः

कर्मधारयः

(विशेषण – विशेष्यौ)
(i) कृष्णसर्पः बिलम् प्राविशत्। (कृष्णः च एषः सर्प: / कृष्णः सर्पः)
(ii) महादेवी करुणां करोतु। (महति च इयं देवी / महती देवी)
(ii) महावृक्षः फलानि ददाति। (महान् च अयं वृक्ष: / महान् वक्षः) (उपमानोपमेयौ (उपमान + उपमेयौ)
(iv) सिंहपुरुष:/पुरुषसिंहः श्री रामः रावणं हतवान्। (सिंह इव पुरुष: / पुरुषः सिंह: इव)
(v) देव्याः कमलनेत्रे दृष्ट्वा भक्तः प्रसन्नः अभवत्। (कमलम् इव नेत्रे)
(vi) तस्याः चन्द्रमुखं दृष्ट्वा सः मोहितः अभवत्। (चन्द्रः इव मुखम्)

उल्लिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु विशेषणविशेष्ययोः अथवा उपमानोपमेययोः प्रयोगः अस्ति। एतेषु विशेष्यपदम् अथवा उपमेयपदम् एव प्रधानं भवति। उपमानपदस्य पश्चात् ‘इव’ इति अव्ययस्य प्रयोगेण उपमानोपमेय-कर्मधारयसमासस्य विग्रहः भवति। किन्तु विशेषण-विशेष्ययोः प्रथमा-विभक्त्या: प्रयोगेण समासविग्रहः भवति।

अभ्यासः

समस्तपदं विग्रह वा लिखत-

क्रमः	समस्तपदम्	विग्रहः
1.	_________	महान् वृक्षः
2.	पुरुषव्याघ्रः	_________
3.	_________	महत् कम्पनम्
4.	महाविनाशः	_________
5.	_________	रक्तम् उत्पलम्
6.	पीतपुष्पाणि	_________
7.	_________	घन इव श्यामः
8.	महोत्सवः	_________
9.	_________	विशालः पर्वतः
10.	महागौरी	_________

उत्तरम्:

1. महावृक्षः
2. पुरुषः व्याघ्रः द्व
3. महाकम्पनम्
4. महान् विनाशः
5. रक्तोत्पलम्
6. पीतानि पुष्पाणि
7. घनश्यामः
8. महान् उत्सवः
9. विशालपर्वतः
10. महती गौरी

द्विगु-समासः

(i) जगत्पालकः त्रिलोकं रक्षति।
(ii) नवरात्रे सः सप्तशतीं पठति।
(ii) दानस्य महत्त्वं चतुर्युगं यावद् भवति।
(iv) दण्डकारण्ये ‘पञ्चवटी‘ इति स्थाने श्रीरामः सीतया लक्ष्मणेन च सह अवसत्।
(v) इयं शताब्दी विज्ञानस्य अस्ति।

उल्लिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु चतस्रः विशेषताः सन्ति-
(क) एतानि पदानि सङ्ख्याशब्दैः प्रारभन्ते।
(ख) बहुवचनसङ्ख्या प्रयोगे अपि सर्वेषु पदेषु एकवचनस्य प्रयोगः विद्यते।
(ग) समस्तपदानि नपुंसकलिङ्गे अथवा स्त्रीलिङ्गे भवन्ति।
(घ) समस्तपदानि/समूहस्य/समाहारस्य बोधं कारयन्ति।

एतादृशाः समासाः/एतादृशानि समस्तपदानि द्विगुसमासाः कथ्यन्ते।
इत्थं वयं जानीमः यत् द्विगुसमासेषु प्रथमशब्दः सङ्ख्यावाचको भवति। एते समासाः नपुंसकलिङ्गे स्त्रीलिलिङ्गे वा भवन्ति।

समाहार / समूहकारणात् एतेषां समासानां विग्रहः एवं भवति-

क्रमः	समस्तपदम्	विग्रहः
1.	नवरात्रम्	नवाना रात्रीणां समाहारः
2.	पञ्चवटी	पञ्चानां वटानां समाहारः
3.	चतुर्युगम् / चतुर्युगी	चतुर्णा युगानां समाहार:
4.	त्रिलोकम् / त्रिलोकी	त्रयाणां लोकानां समाहारः
5.	शताब्दम् / शताब्दी	शतस्य अब्दानां समाहार:

अधोलिखित-तालिकायाम् समस्तपदं विग्रह वा लिख्यन्ताम्-

क्रमः	समस्तपदानि	विग्रहः
1.	__________	सप्तानाम् अह्रां समाहारः
2.	पञ्चानां पात्राणां समाहारः	__________
3.	__________	त्रयाणां भुवनानां समाहारः
4.	पञ्चरात्रम्	__________
5.	अष्टाध्यायी	__________

उत्तरम्:

1. सप्ताहम्
2. पञ्चपात्रम्
3. त्रिभुवनम्
4. पञ्चानां रात्रीणाम् समाहारः
5. अष्टाणाम् अध्यायाम् समाहार:

3. द्वन्द्व-समासः

(i) इतरेतरद्वन्द्वः
(क) दशरथस्य चत्वारः पुत्राः रामलक्ष्मणभरतशत्रुघ्नाः आसन्। (रामः च लक्ष्मणः च भरतः च शत्रुघ्नः च)
(ख) रामलक्ष्मी मिथिलाम् अगच्छताम्। (रामः च लक्ष्मणः च)
(ग) मयूरीकुक्कुटौ संवदत:/कुक्कुटमयूयौं संवदतः। (मयूरी च कुक्कुटः च/कुक्कुटः च मयूरी च)

उल्लिखितवाक्येषु चतस्रः विशेषताः सन्ति-
(i) समासेषु शब्दानां सङ्ख्यायाः अनुसार द्विवचन बहुवचन वा प्रयुक्तम्।
(ii) वाक्येषु सर्वेषां पदानां सङ्ख्यायाः अनुसार क्रियापदस्य वचनं निर्धारितम् भवति अतः सर्वाणि पदानि प्रधानानि सन्ति।
(iii) समासस्य अन्तिमपदानुसारं समासस्य लिङ्ग निर्धार्यते।

(ii) समाहार द्वन्द्वः
(i) योगिनं शीतोष्णं न बाधते। (शीतं च उष्णं च, तयोः समाहारः)
(ii) सः पुत्रपौत्रं दृष्ट्वा प्रसीदति। (पुत्रः च पौत्रः च, तयोः समाहारः)
(iii) सः दिवारानं प्रसन्नः तिष्ठति (दिवा च रात्रिः च, तयोः समाहारः)

उल्लिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु यद्यपि द्वे एव पदे प्रधाने परन्तु तयोः समाहार / समूहकरणात् एकवचनस्य प्रयोगः अभवत् एवम् एतेषु उदाहरणेषु अधोलिखित-विशेषताः सन्ति-
(i) समस्तपदानि नपुंसकलिङ्गे एकवचने सन्ति।
(ii) द्वयोः पदयोः एकः समहारः भवति।

(iii) एकशेषद्वन्द्वः
पितरौ- माता च पिता च अत्र एकस्य पितृशब्दस्य द्विवचने प्रयोगेण एकशेषद्वन्द्वः समासः कथ्यते। इतरेतरद्वन्द्व समासे ‘मातापितरौ’ इत्यस्य अपि प्रयोगः भवति।

अभ्यासः

अधोलिखिततालिकायां समस्तपदेभ्यः विग्रह विग्रहेभ्यः च समस्तपदानि लिख्यन्ताम्-

क्रमः	समस्तपदम्	विग्रहः
1.	अग्निसोमो	___________
2.	पाणिपादम्	___________
3.	___________	साता च रामः च
4.	इन्द्रः च वरुणः च	___________
5.	___________	रमा च शारदा च
6.	___________	धर्मः च अर्थः च कामः च मोक्षः च
7.	लतापुष्पम्	___________
8.	___________	मूषकः च मार्जारः च
9.	अहोरात्रम्	___________
10.	___________	सुखं च दुःखम् च

उत्तरम्:
1. अग्निः च सोमः च
2. पाणी च पादौ च तेषां समाहारः
3. सीतारामौ
4. इन्द्रवरुणौ
5. रसाशारदे,
6. धर्मार्थकाममोक्षाः
7. लताः च पुष्पाणि च तेषां समाहारः
8. मूषकमार्जारौ
9. आहश्च रात्रिः च तयोः समाहारः
10. सुखदुःखम्

4. बहुव्रीहिः

(क) चतुर्मुखः ब्रह्मा सृष्टिरचनां करोति। (चत्वारि मुखानि यस्य सः)
(ख) चतुर्भुजः विष्णुः सृष्टेः पालनं करोति। (चतस्रः भुजाः यस्य सः)
(ग) त्रिनेत्रः शिवः जगत् सहरति। (त्रीणि नेत्राणि यस्य सः)
(घ) क्रूरकर्मा जनः आतङ्कवादी भवति। (क्रूरं कर्म यस्य सः)
(ङ) सिंहवाहना दुर्गा महिषासुरस्य वधम् अकरोत्। (सिंहः वाहनं यस्याः सा)

उल्लिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु किमपि पदं प्रधानं नास्ति। अपि तैः पदैः सङ्केतितं किमपि अन्यद् एव पदं प्रधानम् अस्ति। एतेषु समासेषु अधोलिखिताः विशेषताः सन्ति।
(i) द्वे पदे मिलित्वा अन्यपदं सङ्केतयन्ति।
(ii) द्वे पदे यदा परस्परं विशेषणम् विशेष्यं च भवतः तदा ते प्रथमाविभक्तौ समानलिङ्गे च तिष्ठतः।
(iii) विग्रहाय अन्ते यस्य सः/यस्याः सा इत्यादीनां प्रयोगः भवति।

इत्थं वयं जानीमः यद् बहुव्रीहिसमासः अन्यपदप्रधानः भवति। यदा बहुव्रीहिसमासे द्वे पदे एकस्मिन् एव विभक्तौ भवतः तदा समानाधिकरण बहुव्रीहिः भवति। बहुव्रीहिसमासे यदा द्वे पदे पृथक्-पृथक् विभक्तौ भिन्न-लिङ्गे वा तदा व्यधिकरण-बहुव्रीहिः समासः भवति।

अभ्यासः

अधोलिखितसमस्तपदेभ्यः विग्रहाः, विग्रहेभ्यः च समस्तपदानि लिख्यन्ताम्-

क्रमः	समस्तपदानि	विग्रहः
1.	___________	लम्बम् उदरं यस्य सः
2.	पीताम्बरः	___________
3.	___________	कृतः उपकारः येन सः
4.	प्रत्युपन्नमतिः	___________
5.	___________	गज इव आननं यस्य सः
6.	चन्द्रमुखी	___________
7.	___________	चक्रं पाणौ यस्य सः
8.	चन्द्रमौलि:	___________
9.	___________	बहूनि कमलानि यस्मिन् तत्
10.	___________	जितानि इन्द्रियाणि येन सः

उत्तरम्:
1. लम्बोदरः
2. पीतम् अम्बरं यस्य सः
3. कृतोपकारः
4. प्रत्युत्पन्ना मतिः यस्य सः
5. गजाननः
6. चन्द्रम् इव मुखं यस्याः सा
7. चक्रपाणिः
8. चन्द्रः मौलौ यस्य सः
9. बहुकमलम्
10. जितेन्द्रियः

मिश्रिताभ्यास:
अधोलिखितसमस्तपदेभ्यः विग्रहान् विग्रहेभ्यः च समस्तपदानि निर्माय तेषां नामानि अपि लिख्यन्ताम्-

क्रमः	समस्तपदम्	विग्रहः	समासनाम
1.	मेघश्यामः	_____________	_____________
2.	_____________	न युक्तम्	_____________
3.	देहाविनाशाय	_____________	_____________
4.	_____________	नीलं च तत् कमलम्	_____________
5.	_____________	हर्षेण मिश्रितम्	_____________
6.	_____________	कर्कश: ध्वनिः	_____________
7.	_____________	पञ्चानां वटानां समाहारः	_____________
8.	वनराज	_____________	_____________
9.	_____________	स्थिता प्रज्ञा यस्यः सः	_____________
10.	_____________	माता च पिता च	_____________

उत्तरम्:
1. मेघः इव श्यामः, कर्मधारयः
2. अयुक्तम्, नञ् तत्पुरुषः
3. देहस्य विनाशाय, षष्ठी तत्पुरुषः
4. नीलकमलम्, कर्मधारयः
5. हर्षमिश्रितम्, तृतीया तत्पुरुषः
6. कर्कशध्वनिः, कर्मधारयः
7. पञ्चवटम् / पञ्चवटी, द्विगुः
8. वनस्य राजा, षष्ठी तत्पुरुषः
9. स्थितप्रज्ञः, बहुव्रीहिः
10. मातापितरौ, इतरेतर द्वन्द्वः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book अपठित-अवबोधनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions अपठित-अवबोधनम्

गद्यांशः
गद्यांश के प्रश्नों के उत्तर लिखने से पहले निम्नलिखित बातों का ध्यान रखना आवश्यक है-

• सबसे पहले दिए गए गद्यांश को तीन-चार बार ध्यान से पढ़ना चाहिए।
• गद्यांश में दिए गए अव्ययों तथा विभक्तियों का पूरा ध्यान रखना चाहिए।
• किसी शब्द का अर्थ स्पष्ट न होने की स्थिति में पूरे वाक्य (जिस वाक्य में शब्द दिया गया है) को ध्यान से पढ़कर शब्द का भाव ग्रहण करना चाहिए।
• शीर्षक सार्थक वाक्य या सूक्ति की एक प्रसिद्ध पंक्ति में ही होना चाहिए।
• ‘भाषिककार्यम्’ से संबंधित प्रश्नों के उत्तर संबंधित वाक्यों को अच्छी तरह से पढ़कर और उन्हें समझकर ही दिए जा सकते हैं।

निम्नलिखित गद्यांशों पर आधारित प्रश्नोत्तरों को ध्यान से पढ़िए।

गद्यांश 1

दीपावली प्राचीनतमं पर्व। अस्मिन् दिने सर्वाधिकम् आकर्षकं मनोरञ्जञ्च भवति स्फोटकानाम् आस्फोटनम्। विचित्राणि वर्णयुक्तानि स्फोटकानि आकाशे भूमौ च विविधरूपाणि दर्शयन्ति। जनाः तानि दृष्ट्वा तुष्यन्ति। परन्तु अति सर्वत्र वर्जयेत्। रात्रौ आस्फोटकानां शब्दः कर्णौ बधिरीकरोति वायुमण्डलं च दूषयति। पूर्वं जनसंख्या सीमिता आसीत्। वृक्षाः वायुं शुद्धं कुर्वन्ति स्म। इदानीम् जनसंख्या प्रवृद्धा, वृक्षसंख्या क्षीणा। विस्फोटकेभ्यः निर्गतः धूमः रुग्णान् पीडयति, नवजातशिशुभ्यः हानिकरः सिध्यति। दीपावली-समये शरदि आकाशः निर्मलः भवति। सर्वत्र पवित्रता विराजते। अतः वयम् आनन्देन दीपावलीम् मानयेम, वसुन्धरां भूषितां कुर्याम न तु दूषिताम्। सर्वेषां जीवन सुखमयं भवेत्। किं तेन उत्सवेन यः कस्मैचित् अपि कष्टकर: भवेत्? ‘मा कश्चिद् दुःखभाग भवेत्’ इति अस्माकम् आदर्शः।

प्रश्न I.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) केषाम् आस्फोटनम् सर्वेभ्यः आकर्षकम् मनोरञ्जकम् च?
(ii) दीपावली कस्यां ऋतौ भवति?
(iii) दीपावली कीदृशं पर्व अस्ति?
उत्तराणि:
(i) स्फोटकानाम्
(ii) शरदि
(ii) प्राचीनतमम्

प्रश्न II.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence only two questions.)
(i) अस्माकं कः आदर्शः?
(ii) स्फोटकानां धूमः कान् पीडयति?
(iii) वयं दीपावलीम् कथं मानयेम?
उत्तराणि:
(i) ‘मा कश्चिद् दुःखभाग् भवेत्’ इति अस्माकम् आदर्शः।
(ii) स्फोटकानां धूमः रुग्णान् पीडयति।
(iii) वयम् आनन्देन दीपावलीम् मानयेम, वसुन्धरां भूषितां कुर्याम न तु दूषिताम्।

प्रश्न III.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language-only three questions.)
(i) ‘प्रवृद्धा’ इत्यस्य किं विलोमपदम् अत्र प्रयुक्तम्?
(क) सीमिता
(ख) निर्गतः
(ग) क्षीणा
(घ) पवित्रता
उत्तराणि:
(ग) क्षीणा

(ii) ‘पर्व’ इत्यस्य किं विशेषणम् अत्र प्रयुक्तम् ?
(क) प्राचीनतमम्
(ख) आकर्षकम्
(ग) मनोहरम्
(घ) शुद्धम्
उत्तराणि:
(क) प्राचीनतमम्

(iii) ‘लाभकरः’ इत्यस्य किं विपर्ययपदं प्रयुक्तम्?
(क) निर्गतः
(ख) कष्टकर:
(ग) आदर्श:
(घ) हानिकरः
उत्तराणि:
(घ) हानिकरः

(iv) ‘सर्वत्र पवित्रता विराजते’ अत्र क्रियापदं किम्?
(क) सर्वत्र
(ख) विराजते
(ग) पवित्रता
(घ) पवित्रताम्
उत्तराणि:
(ख) विराजते

प्रश्न IV.
अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद के लिए समुचित शीर्षक लिखिए। Write a suitable title for this paragraph.)
उत्तराणि:
दीपावल्याः पर्यावरणे प्रभावः / अति सर्वत्र वर्जयेत् / वयं दीपावली कथं मानयेम / दीपावली महापर्व।

गद्यांश 2

तक्षकः तं सकौतूहलं पृष्टवान् “भोः! भवान् केन वा उद्देश्येन राजधानीं गच्छति? तत्र तु इदानीं महती विशृङ्खला वर्तते। श्वः तक्षक : नाम विषधरः सर्पः महाराजं दक्ष्यति इति श्रूयते। अतः तत्र सुरक्षा व्यवस्था दृढ़तरा सञ्जाता। कोऽपि महाराज्ञः समीप गन्तुं तं द्रष्टुं वा न अनुमन्यते” इति।
“एतत् सर्वं ज्ञायते मया। किन्तु अहं मृतसञ्जीवनी विद्यां जानामि। तक्षक: यदि राजानं दशेत् तर्हि अहमेव तस्मै पुनर्जीवनं प्रदातुं शक्नोमि इति मन्ये। तदर्थमेव तत्र गच्छामि” इति धन्वन्तरिः सस्पृहम् अवदत्। तच्छ्रुत्वा छद्मवेषी तक्षकः शंकितोऽभवत्। ‘यदि सत्यमेव धन्वन्तरिः राजानं मरणाद् रक्षेत्, तर्हि मुनिवचनस्य अन्यथा गतिः भवेत्, ततः मुनेरपि अवमाननं स्यात्’ इति विचिन्त्य सः धन्वन्तरि बहुधा अबोधयत् – “भोः, तक्षकस्य विषम् अतिभीषणम् अस्ति। तक्षक-दंशमात्रेण प्राणी भस्मीभविष्यति। अतः तस्य राज्ञः समीपं गमनेन प्रयोजनमेव नास्ति।”

प्रश्न I.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए -केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) कः तक्षक सस्पृहम् अवदत्?
(ii) कः धनवन्तरि बहुधा अबोधयत्?
(iii) तक्षकः तं कथं पृष्टवान्?
उत्तराणि:
(i) धन्वन्तरिः
(ii) सः
(iii) सकौतूहलम्

प्रश्न II.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence-only two questions.)
(i) धन्वन्तरिः छद्मवेशं तक्षक सस्पृहं किम् अवदत्?
(ii) किं विचिन्त्य तक्षकः धन्वन्तरि बहुधा अबोधयत्?
(iii) तच्छ्रुत्वा कः शंकितोऽभवत्?
उत्तराणि:
(i) धन्वन्तरिः छद्मवेशं तक्षकं सस्पृहम् अवदत्-“एतत् सर्वं ज्ञायते मया। किन्तु अहं मृतसञ्जीवनीविद्यां जानामि। तक्षक: यदि राजानं दशेत् तर्हि अहमेव तस्मै पुनर्जीवनं प्रदातुं शक्नोमि इति मन्ये। तदर्थमेव तत्र गच्छामि।”
(ii) ‘यदि सत्यमेव धन्वन्तरिः राजानं मरणाद् रक्षेत् तर्हि मुनिवचनस्य अन्यथा गतिः भवेत्, ततः मुनेरपि अवमाननं स्यात्’ इति विचिन्त्य तक्षकः धन्वन्तरिं बहुधा अबोधयत्।
(iii) तच्छ्रुत्वा छद्मवेषी तक्षकः शंकितो ऽभवत्।

प्रश्न III.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language only three questions.)
(i) अनुच्छेदे ‘चिन्तयित्वा’ इति पदस्य कः पर्यायः आगतः?
(क) सस्पृहम्
(ख) अन्यथा
(ग) विचार्य
(घ) विचिन्त्य
उत्तराणि:
(घ) विचिन्त्य

(ii) ‘ह्यः’ इति पदस्य कः विपर्ययः अत्र लिखितः?
(क) श्वः
(ख) तर्हि
(ग) अतः
(घ) अन्यथा
उत्तराणि:
(क) श्वः

(iii) ‘एतत् सर्वं ज्ञायते मया’। अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम्?
(क) मया
(ख) सर्वम्
(ग) ज्ञायते
(घ) एतत्
उत्तराणि:
(ग) ज्ञायते

(iv) ‘विषम् अतिभीषणम्’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
(क) विषम्
(ख) अतिभीषणम्
(ग) अति
(घ) भीषणम्
उत्तराणि:
(ख) अतिभीषणम्

प्रश्न IV.
उपरिलिखिताय अनुच्छेदाय समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद के लिए समुचित शीर्षक लिखिए। Write a suitable title for this paragraph.)
उत्तराणि:
मुनेः शापस्य गतिः। धन्वन्तरिः महावैद्यः।

गद्यांश 3

‘रामायणम् इतिहासः, न तु पुराणम्’ इति हि भारतीया श्रद्धा। या घटना प्रवृत्ता तां विवृणोति इतिहासः। किन्तु पुराणं तथा न। भक्तिश्रद्धादीनाम् उत्पादनाय कथा कल्पते तत्र। पुराणेषु अपि क्वचित् ऐतिहासिकाः अंशाः समाविष्टाः भवन्ति इति तु अन्यद् एतत्। इतिहासग्रन्थे तु यत् वर्ण्यते तत् समग्रं वास्तविकं भवति। वर्णनादिषु कविकल्पना स्यात् चेदपि वृत्तं तु वास्तविकमेव। रामायणमहाभारतयोः ऐतिहासिकताविषये पारम्परिकाणां न सन्देहः कदापि।
किन्तु आधुनिकाः इतिहासपुराणयोः भेदस्य अवगमने (ज्ञातुम्) असमर्थाः सन्ति। येन कथा वर्ण्यते विस्तरेण, सः सर्वोऽपि ग्रन्थराशिः पुराणतुल्यः एव इति तेषां मतम् अस्ति। अतः ते रामायणस्य ऐतिहासिकताविषये प्रमाणम् अपेक्षन्ते। तद्विषये मान्येन पुष्कर भटनागर वर्येण कश्चन सफलः प्रयासः कृतः अस्ति। आधुनिकं तन्त्रांशम् (Software) उपयुज्य सः रामायणे वर्णिताः खगोलीयघटनाः वास्तविकाः एव इति सप्रमाणं निरूपितवान् अस्ति।

प्रश्न I.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए -केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) रामायणम् किम्?
(ii) या घटना प्रवृत्ता तां कः विवृणोति?
(iii) पुराणेषु क्वचित् कीदृशाः अंशाः समाविष्टाः भवन्ति?
उत्तराणि:
(i) इतिहासः
(ii) इतिहासः
(iii) ऐतिहासिकाः

प्रश्न II.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence only two questions.)
(i) किन्तु आधुनिकाः कस्मिन् असमर्थाः सन्ति?
(ii) पुराणेषु का कल्पते?
(iii) कुत्र कदापि पारम्परिकाणां न सन्देहः?
उत्तराणि:
(i) किन्तु आधुनिकाः इतिहासपुराणयोः भेदस्य अवगमने (ज्ञातुम्) असमर्थाः सन्ति।
(ii) पुराणेषु भक्तिश्रद्धादीनाम् उत्पादनाय कथा कल्पते।
(iii) रामायणमहाभारतयोः ऐतिहासिकताविषये पारम्परिकाणां न सन्देहः कदापि।

प्रश्न III.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language-only three questions.)
(i) ‘आधुनिकं तन्त्रांशम्’। अनयोः पदयोः विशेष्यपदं किम्?
(क) आधुनिकम्
(ख) तन्त्रांशम्
(ग) तन्त्रांशः
(घ) आधुनिकः
उत्तराणि:
(ख) तन्त्रांशम्

(ii) अनुच्छेदे ‘कल्पते’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
(क) उत्पादनाय
(ख) भक्तिश्रद्धादीनाम्
(ग) तत्र
(घ) कथा
उत्तराणि:
(घ) कथा

(iii) ‘या घटना प्रवृत्ता’ अत्र क्रियापदं किम्?
(क) या
(ख) घटना
(ग) प्रवृत्ता
(घ) घटनाः
उत्तराणि:
(ग) प्रवृत्ता

(iv) अनुच्छेदे ‘असफलः’ इति पदस्य कः विपर्ययः आगतः?
(क) प्रयासः
(ख) सफल:
(ग) कृतः
(घ) सन्देहः
उत्तराणि:
(ख) सफल:

प्रश्न IV.
उपरिलिखितस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद के लिए समुचित शीर्षक लिखिए। Write a suitable title for this paragraph.)
उत्तराणि:
ऐतिहासिकं काव्यं रामायणम्।

गद्यांश 4

कश्चन बालकः आसीत्। तस्य पिता नितरां निर्धनः आसीत्। बालकः अध्ययनं कर्तुम् इच्छति स्म। किन्तु यस्मिन् गृहे उदरपूर्ति-समस्यायाः एव उत्तरं न स्यात् तत्र तस्य अध्ययनाय व्यवस्था कथं भवेत्? अतः बालक: विद्यालयं गच्छतः स्वसम वयस्कान् बालकान् दृष्ट्वा निश्श्वसिति स्म।
सः स्नेहपरः मृदुभाषी, उत्साहमूर्तिः च आसीत्। पित्रा सह कार्यं कुर्वन् स: बहूनां बालानां मैत्री सम्पादितवान्। ते बालाः तम् अक्षराणि अपाठयन्। अक्षराभ्यासं कृत्वा अन्यैः उपयुक्तपूर्वाणि पुस्तकानि पठन् शब्दज्ञानादिकं प्राप्तवान् सः। ‘पुत्रः विद्यालयं प्रति प्रेषणीयः’ इति पितुः अपि तीव्र इच्छा आसीत्। किन्तु निर्धनता जन्या असहायकता तं बाधते स्म। अधिक धनसम्पादनस्य आशया सः कदाचित् पुत्रेण सह कलकत्ता नगरं प्रति प्रस्थितवान्। रेलयानेन गमनाय धनं नासीत् अतः तौ पादाभ्याम् एव प्रस्थितवन्तौ।

प्रश्न I.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) बालकस्य पिता कीदृशः आसीत्?
(ii) तौ कथमेव प्रस्थितवन्तौ?
(iii) बालकस्य गृहे कस्याः समाधानं न आसीत्?
उत्तराणि:
(i) निर्धनः
(ii) पादाभ्याम्
(iii) उदरपूर्ति-समस्यायाः

प्रश्न II.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence-only two questions.)
(i) सः बालकः कथं निश्श्वसिति स्म?
(ii) सः कीदृशः आसीत्?
(iii) सः कथं शब्दज्ञानिदिकं प्राप्तवान्?
उत्तराणि:
(i) सः बालक: विद्यालयं गच्छतः स्वसमवयस्कान् बालकान् दृष्ट्वा निश्श्वसिति स्म।
(ii) सः स्नेहपरः, मृदुभाषी उत्साहमूर्तिः च आसीत्।
(iii) अक्षराभ्यासं कृत्वा अन्यैः उपयुक्तपूर्वाणि पुस्तकानि पठन् शब्दज्ञानादिकं प्राप्तवान् सः।

प्रश्न III.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language only three questions.)
(i) ‘कश्चन बालकः आसीत्। अत्र कर्तृपदं किम् अस्ति?
(क) कश्चन
(ख) कः
(ग) बालकः
(घ) आसीत्
उत्तराणि:
(ग) बालकः

(ii) ‘सः स्नेहपरः, मृदुभाषी, उत्साहमूर्तिः च आसीत्।’ अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम्?
(क) सः
(ख) आसीत्
(ग) स्नेहपरः
(घ) मृदुभाषी
उत्तराणि:
(ख) आसीत्

(iii) ‘तस्य पिता नितरां निर्धनः आसीत्।’ अस्मिन् वाक्ये ‘पिता’ पदस्य किं विशेषणम् आगतम्?
(क) नितरां
(ख) निर्धनः
(ग) तस्य
(घ) आसीत्
उत्तराणि:
(ख) निर्धनः

(iv) अनुच्छेदे “धनहीनः” पदस्य कः पर्यायः आगत?
(क) अधनः
(ख) सधनः
(ग) निर्धनः
(घ) निर्धनता
उत्तराणि:
(ग) निर्धनः

प्रश्न IV.
उपरिलिखितस्य अनुच्छेदस्य कृते उचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद के लिए समुचित शीर्षक लिखिए। Write a suitable title for this paragraph.)
उत्तराणि:
विद्याप्रेमिणौ पितापुत्रौ।

गद्यांश 5

संस्कृतं नाम भारतम्। संस्कृतं नाम भगवद्गीता। संस्कृतं नाम वेदाः रामायणं महाभारतं वा। संस्कृतं हि भारतस्य आत्मा वर्तते। सा भारतस्य आउत्तरात् दक्षिणान्तं, आपूर्वस्मात् पश्चिमान्तं च ऐक्यसाधिकाशक्तिः अस्ति। संस्कृतस्य स्मरणात् पञ्चाङ्गं स्मर्यते, तत्रत्याः तिथयः नक्षत्राणि च अपि स्मर्यन्ते, यासाम् आधारेण एव सर्वैः अपि भारतीयैः पर्वाणि, कुम्भ-मेलकं, होलिकोत्सवः, दीपावली, दुर्गापूजा, रक्षाबन्धनम् इत्यादीनि आचर्यन्ते। गुरुः गोविन्द सिंहः स्वीयान् श्रेष्ठान् सिक्खपण्डितान् काशी प्रति प्रेषितवान् आसीत्-संस्कृतम् अधीयताम् इति आदिश्य। ते च योद्धाः, पण्डिताः क्रान्तिकारिणः च ‘नामधारिणः’ इति विख्याताः आसन्। संस्कृतं भारतात् अपसारितं चेत् तेनेदं नाम एव अस्माकं शरणं स्यात्। आजन्मनः मरणपर्यन्तं संस्कृतस्य अवलम्बनम् अपरिहार्यम् एव अस्माकम्।

प्रश्न I.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) भगवद्गीता कस्यां भाषायां वर्तते?
(ii) संस्कृतस्य समरणात् किं स्मर्यते?
(iii) के “नामधारिणः’ इति विख्याताः सन्ति?
उत्तराणि:
(i) संस्कृतभाषायाम्
(ii) पञ्चाङ्गम्
(iii) पण्डिताः

प्रश्न II.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence only two questions.)
(i) गुरुः गोविन्द सिंहः कान् काशी प्रति प्रेषितवान् आसीत्?
(ii) संस्कृतं भारतात् अपसारितं चेत् कि भविष्यति?
(iii) अस्माकं कस्य अवलम्बनम् अपरिहार्यम् एव?
उत्तराणि:
(i) गुरुः गोविन्द सिंहः स्वीयान् श्रेष्ठान् सिक्खपण्डितान् काशी प्रति प्रेषितवान् आसीत्।
(ii) संस्कृतं भारतात् अपसारितं चेत् तेनेदं नाम एव अस्माकं शरणं स्यात् इति।
(iii) अस्माकम् आजन्मनः मरणपर्यन्तं संस्कृतस्य अवलम्बनम् अपरिहार्यम् एव।

प्रश्न III.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language only three questions.)
(i) ‘ऐक्यसाधिका शक्तिः’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
(क) शक्तिः
(ख) ऐक्यसाधिका
(ग) साधिका
(घ) ऐक्यम्
उत्तराणि:
(ख) ऐक्यसाधिका

(ii) ‘प्रेषितवान् आसीत्’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम् वर्तते अनुच्छेदे?
(क) गुरुः गोविन्दसिंहः
(ख) गुरुः
(ग) गोविंद सिंहः
(घ) काशीम्
उत्तराणि:
(क) गुरुः गोविन्दसिंहः

(iii) ‘अवलम्बनम् अपरिहार्यम् एव अस्माकम्।’ अत्र ‘अस्माकम्’ पदं केभ्यः प्रयुक्तम्?
(क) भारतीय
(ख) भारतीयाय
(ग) भारतीयेभ्यः
(घ) जनेभ्यः
उत्तराणि:
(ग) भारतीयेभ्यः

(iv) अनुच्छेदे ‘विद्वांसः’ पदस्य कः पर्यायः आगतः?
(क) योद्धाः
(ख) शिष्याः
(ग) क्रान्तिकारिणः
(घ) पण्डिताः
उत्तराणि:
(घ) पण्डिताः

प्रश्न IV.
अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद के लिए समुचित शीर्षक लिखिए। Write a suitable title for this paragraph.)
उत्तराणि:
संस्कृतभाषायाः महत्त्वम्।

गद्यांश 6

षट् कारणानि श्रियं विनाशयन्ति। प्रथमं कारणमस्ति असत्यम्। यः नरः असत्यं वदति, तस्य कोऽपि जनः विश्वासं न करोति। उक्तञ्च–’सत्यं ब्रूयात्, प्रियं ब्रूयात्, न ब्रूयात् सत्यमप्रियम्।’ निष्ठुरता अस्ति द्वितीयं कारणम्। कदापि केनापि सह निष्ठुरता (निर्दयता) न उचिता। सदैव जगति सर्वैः सह करुणा, दया नम्रता च करणीयाः। तृतीयं कारणम् अस्ति कृतघ्नता। जीवने अनेके जनाः अस्मान् उपकुर्वन्ति। प्रायः जनाः उपकारिणं विस्मरन्ति, प्रत्युपकारं न कुर्वन्ति। एतादृशः स्वभावः कृतघ्नता इति उच्यते। आलस्यम् अपरः महान् दोषः, ‘आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थः महारिपुः’। अहङ्कारः मनुष्यस्य मतिं नाशयति। अहङ्कारी मनुष्यः सर्वदा आत्मप्रशंसाम् एव करोति। न कदापि कस्यचित् उपकारं करोति। व्यसनानि अपि श्रियं हरन्ति। ये मद्यपानं कुर्वन्ति तेषाम् आत्मिकबलम्, बुद्धिबलं शारीरिकबलं च नश्यन्ति। अतः बुद्धिमान् एतान् दोषान् सर्वथा त्यजेत्।

प्रश्न I.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) कीदृशं सत्यं न ब्रूयात्?
(ii) मनुष्याणां शरीरस्थ: महारिपुः कः?
(iii) द्वितीयं कारणं किमस्ति?
उत्तराणि:
(i) अप्रियम्
(ii) आलस्यम्
(ii) निष्ठुरता

प्रश्न II.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence-only two questions.)
(i) अहङ्कारी मनुष्यः किं करोति?
(ii) तृतीयं कारणं किम् उच्यते?
(iii) किम् उक्तम्?
उत्तराणि:
(i) अहङ्कारी मनुष्यः सर्वदा आत्मप्रशंसाम् एव करोति। न कदापि कस्यचित् उपकारं करोति।
(ii) तृतीयं कारणं कृतघ्नता उच्यते।
(iii) उक्तञ्च–’सत्यं ब्रूयात्, प्रियं ब्रूयात्, न ब्रूयात् सत्यमप्रियम्।’

प्रश्न III.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language only three questions.)
(i) ‘नाशयति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(क) अहङ्कारः
(ख) गर्वम्
(ग) धनम्
(घ) बलम्
उत्तराणि:
(क) अहङ्कारः

(ii) ‘स्मरन्ति’ इति क्रियापदस्य किं विपर्ययपदम् अत्र प्रयुक्तम्?
(क) उपकुर्वन्ति
(ख) अनुस्मरन्ति
(ग) विस्मरन्ति
(घ) कुर्वन्ति
उत्तराणि:
(ग) विस्मरन्ति

(iii) ‘षट्’ इति पदं कस्य विशेषणम्?
(क) कारणस्य
(ख) कारणाम्
(ग) अहङ्कारस्य
(घ) श्रियस्य
उत्तराणि:
(क) कारणस्य

(iv) अनुच्छेदे ‘बुद्धिम्’ इति पदस्य कः पर्यायः आगतः?
(क) मतिम्
(ख) कृतज्ञेता
(ग) निष्ठुरता
(घ) विषम्
उत्तराणि:
(क) मतिम्

प्रश्न IV.
अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद के लिए समुचित शीर्षक लिखिए। Write a suitable title for this paragraph.)
उत्तराणि:
मनुष्याणां षड्दोषाः।

गद्यांश 7

एकदा शरीरस्य सर्वाणि इन्द्रियाणि-हस्तौ, पादौ, मुखं, नासिका, कर्णी इत्यादीनि मिलित्वा अचिन्तयन्-“वयं सर्वे प्रतिदिनं परिश्रमं कुर्मः। एतद् उदरं सर्वं स्वीकरोति, स्वयं किमपि कार्यं न करोति। अद्यप्रभृति वयमपि कार्यं न करिष्यामः”। एवं चिन्तयित्वा सर्वाणि अङ्गानि कार्यम् अत्यजन्। पादौ स्थिरौ भूत्वा अतिष्ठताम्। हस्तौ निश्चलौ अभवताम्। मुखं अन्नकणम् अपि न प्रावेशयत् एवं द्वे दिने व्यतीते जाते। शनैः शनैः सर्वाणि अङ्गानि शिथिलानि अभवन्। कार्यशक्तिः क्षीणा अभवत्। कथमपि पुनः मिलित्वा विचारम् अकुर्वन् “अहो! अस्माकं प्रमादः। भुक्तस्य अन्नस्य पाचनं तु उदरमेव करोति। एतद् एव अस्मभ्यं शक्तिं ददाति। अस्य कृपया एव वयं जीवामः। अतः अस्माभिः सर्वैः अनेन सह सहयोगः करणीयः”। नूनं संहतिः एव कार्यसाधिका।

प्रश्न I.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) शनैः शनैः सर्वाणि अङ्गानि कीदृशानि अभवन्?
(ii) कार्यसाधिका का भवति?
(iii) कानि मिलित्वा अचिन्तयन्?
उत्तराणि:
(i) शिथिलानि
(ii) संहतिः
(iii) इन्द्रियाणि

प्रश्न II.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence-only two questions.)
(i) कानि अङ्गानि मिलित्वा कार्यं त्यक्तवन्तः?
(ii) कस्य कृपया अङ्गानि शक्तियुक्तानि भवन्ति?
(iii) सर्वाणि इन्द्रियाणि मिलित्वा कि विचारम् अकुर्वन्?
उत्तराणि:
(i) शरीरस्य सर्वाणि इन्द्रियाणि-हस्तौ, पादौ, मुखं, नासिका, कौँ इत्यादीनि मिलित्वा कार्यं त्यक्तवन्तः।
(ii) उदरस्य कृपया अङ्गानि शक्तियुक्तानि भवन्ति।
(iii) मिलित्वा विचारम् अकुर्वन्-“अहो! अस्माकं प्रमादः। भुक्तस्य अन्नस्य पाचनं तु उदरमेव करोति। एतद् एव अस्मभ्यं शक्तिं ददाति। अस्य कृपया एव वयं जीवामः। अतः अस्माभिः सर्वैः अनेन सह सहयोगः करणीयः”।

प्रश्न III.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language only three questions.)
(i) ‘करिष्यामः’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(क) वयमपि
(ख) वयम्
(ग) कार्यम्
(घ) अद्यप्रभृति
उत्तराणि:
(ख) वयम्

(ii) ‘भुक्तस्य’ इति विशेषणस्य विशेष्यपदं किम्?
(क) अन्नस्य
(ख) कार्यस्य
(ग) अन्नकणस्य
(घ) सहयोगस्य
उत्तराणि:
(क) अन्नस्य

(iii) ‘चलौ’ इति पदस्य किं विपर्ययपदम् अत्र प्रयुक्तम्?
(क) हस्तौ
(ख) अचलौ
(ग) निश्चलौ
(घ) पादौ
उत्तराणि:
(ग) निश्चलौ

(iv) अनुच्छेदे ‘सर्वाणि अङ्गानि’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम् अस्ति?
(क) अभवन्
(ख) शिथिलानि
(ग) अतिष्ठताम्
(घ) करोति
उत्तराणि:
(क) अभवन्

प्रश्न IV.
अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद के लिए समुचित शीर्षक लिखिए। Write a suitable title for this paragraph.)
उत्तराणि:
संहतिः एव कार्यसाधिका।

गद्यांश 8

चीनदेशस्य प्रख्यातः दार्शनिकः ‘हू लाई’ प्रतिदिनं प्रातः पर्वते अभ्रमत्। मार्गे तस्य मित्रम् अमिलत् यः तं प्राणमत् परं स दार्शनिक: तस्य उत्तरम् अर्धहोराऽनन्तरमददात् यतः स विचारेषु मग्नः अभवत्। एकदा मित्रस्य एको बन्धुः तेन सह आसीत्। सः स्वभावत: दार्शनिकमनमत् अग्रे च गत्वा अवदत्। “अहो कीदृशं शोभनमस्ति प्रभातम्, कीदृशानि मनोमोहकानि सन्ति दृश्यानि अत्र।” दार्शनिक: स्वमित्रं तस्य बन्धुं च सक्रोधमपश्यत्। यथैव दिने दार्शनिकमित्रं तस्य गृहं प्राप्तः तु दार्शनिक: अकथयत्–’तव बन्धुः तु अधिकमेव वदति, पुनः एनं मम गृहे मा आनय। एषः सर्वान् दर्शयति एतानि सुन्दराणि दृश्यानि।’

प्रश्न I.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) कः पर्वते अभ्रमत्?
(ii) दार्शनिक: स्वमित्रं कथमपश्यत्?
(iii) मार्गे कः अमिल?
उत्तराणि:
(i) दार्शनिकः
(ii) सक्रोधम्
(iii) मित्रम्

प्रश्न II.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer ina complete sentence only two questions.)
(i) गृहे प्राप्तं स्वमित्रं दार्शनिकः किम् अकथयत्?
(ii) दार्शनिकस्य मित्रस्य बन्धुः अग्रे गत्वा किम् अवदत्?
(iii) कः प्रातः पर्वते अभ्रमत्?
उत्तराणि:
(i) गृहं प्राप्तं स्वमित्रं दार्शनिक: अकथयत् ‘तव बन्धुः तु अधिकमेव वदति, पुनः एनं मम गृहे मा आनय। एषः सर्वान् दर्शयति एतानि सुन्दराणि दृश्यानि’।
(ii) दार्शनिकस्य मित्रस्य बन्धुः अग्रे गत्वा अवदत्-‘अहो कीदृशं शोभनमस्ति प्रभातम्, कीदृशानि मनोमोहकानि सन्ति दृश्यानि अत्र’।
(iii) चीनदेशस्य प्रख्यातः दार्शनिकः ‘हू लाई’ प्रतिदिनं प्रातः पर्वते अभ्रमत्।

प्रश्न III.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language only three questions.)
(i) ‘दृश्यानि’ अस्य किं विशेषणम् अनुच्छेदे आगतम्?
(क) सुन्दराणि
(ख) एतानि
(ग) सुन्दरम्
(घ) एतत्
उत्तराणि:
(क) सुन्दराणि

(ii) ‘अवदत्’ अस्याः क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
(क) स्वभावतः
(ख) दार्शनिकम्
(ग) अग्रे
(घ) सः
उत्तराणि:
(घ) सः

(iii) अनुच्छेदे ‘असुन्दराणि’ अस्य विपर्ययपदं किम्?
(क) मनोमोहकानि
(ख) मोहकानि
(ग) सुन्दराणि
(घ) उत्तमानि
उत्तराणि:
(ग) सुन्दराणि

(iv) अनुच्छेदे ‘दार्शनिकः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
(क) अकथयत्
(ख) आनय
(ग) अवदत्
(घ) अमिलत्
उत्तराणि:
(क) अकथयत्।

प्रश्न IV.
अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद के लिए समुचित शीर्षक लिखिए। Write a suitable title for this paragraph.)
उत्तराणि:
दार्शनिकस्य चिन्तनम्।

गद्यांश 9

एकस्य भिक्षुकस्य भिक्षापात्रे अञ्जलिपरिमिताः तण्डुलाः आसन्। सः अवदत्- “भगवन्! दयां कुरु। कथम् अनेन उदरपूर्तिः भविष्यति ।” तदैव अन्यः एक: अभिक्षुकः तत्र आगच्छति वदति च ‘भिक्षां देहि।’ क्रुद्धः प्रथमः भिक्षुकः अगर्जत्-‘रे भिक्षुक! भिक्षुकमेव भिक्षां याचसे । तव लज्जा नास्ति।” द्वितीयः भिक्षुकः उक्तवान्–“तव भिक्षापात्रे अञ्जलिपरिमिताः तण्डुलाः, मम तु पात्रं रिक्तम्। दयां कुरु।” अर्धं देहि । प्रथमः भिक्षुकः तत् न स्वीकृतवान्। द्वितीयः भिक्षुकः पुनः अवदत्- “भोः, कृपणः मा भव। केवलम् एकं तण्डुलं देहि।” प्रथमः भिक्षुकः तस्मै एकम् एव तण्डुलं ददाति। द्वितीये भिक्षुके गते सति प्रथमः भिक्षुकः भिक्षापात्रे तण्डुलाकारं स्वर्णकणं पश्यति। आश्चर्यचकितः शिरः ताडयन् सः पश्चात्तापम् अकरोत्-“धिक माम्। धिक् मम मूर्खताम्।”

प्रश्न I.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) कस्य भिक्षुकस्य भिक्षापात्रं रिक्तम् आसीत्?
(ii) धिक् माम्’ इति कः वदति?
(iii) तदैव अन्यः कः तत्र आगच्छति?
उत्तराणि:
(i) द्वितीयस्य
(ii) प्रथमभिक्षुकः
(iii) भिक्षुकः

प्रश्न II.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence only two questions.)
(i) प्रथमः भिक्षुकः स्वभिक्षापात्रे किं पश्यति?
(ii) द्वितीयः भिक्षुकः एकस्य तण्डुलस्य कृते किं ददाति?
(iii) प्रथमः भिक्षुकः किं कथयित्वा पश्चात्तापमकरोत्?
उत्तराणि:
(i) प्रथमः भिक्षुकः स्वभिक्षापात्रे तण्डुलाकारं स्वर्णकणं पश्यति।
(ii) द्वितीयः भिक्षुकः एकस्य तण्डुलस्य कृते तण्डुलाकारं स्वर्णकणं ददाति।
(iii) आश्चर्यचकितः शिरः ताडयन् सः प्रथमः भिक्षुकः पश्चात्तापम् अकरोत्-“धिक माम्। धिक् मम मूर्खताम्।”

प्रश्न III.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language-only three questions.)
(i) ‘क्रुद्धः’ इति कस्य विशेषणम्?
(क) प्रथमस्य भिक्षुकस्य
(ख) भिक्षुकस्य
(ग) प्रथमस्य
(घ) द्वितीयस्य भिक्षुकस्य
उत्तराणि:
(ग) प्रथमस्य भिक्षुकस्य

(ii) प्रथम भिक्षुकः तस्मै एकं तण्डुलं ददाति। अत्र ‘तस्मै’ सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
(क) एकम्
(ख) तस्मै
(ग) ददाति
(घ) भिक्षुकः
उत्तराणि:
(ग) ददाति

(iii) ‘स्वीकृतवान्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदम् किम्?
(क) भिक्षुकः
(ख) द्वितीयः भिक्षुकः
(ग) प्रथमः
(घ) प्रथमः भिक्षुकः
उत्तराणि:
(घ) प्रथमः भिक्षुकः

(iv) अनुच्छेदे भरितम् (पूर्णम्) अस्य पदस्य कः विपर्ययः आगतः?
(क) अपूर्णम्
(ख) रिक्तम्
(ग) पात्रम्
(घ) मम
उत्तराणि:
(ख) रिक्तम्

प्रश्न IV.
अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद के लिए समुचित शीर्षक लिखिए। Write a suitable title for this paragraph.)
उत्तराणि:
लोभः पापस्य कारणम्।

गद्यांश 10

एकदा एकः कर्तव्यपरायणः नगररक्षकः इतस्ततः भ्रमन् एकम् अशीतिवर्षीयं महापुरुषम् अपश्यत्। सः आम्रवृक्षस्य आरोपणे तल्लीनः आसीत्। इदं दृष्ट्वा नगररक्षकः तं महापुरुषम् अवदत्-अवलोकनेन प्रतीयते यत् यदा एषः वृक्षः फलिष्यति तदा भवान् जीवितः न भविष्यति। अतः किमर्थं वृथा परिश्रमं कुर्वन्ति भवन्तः? महापुरुषः हसित्वा अवदत्-पश्यन्तु एतान् फलयुक्तान् वृक्षान्। एतेषाम् आरोपणं मया न कृतं परं फलानि अहं खादित्वा सन्तुष्टः भवामि। अतः यदा मम आरोपितस्य वृक्षस्य फलानि अन्ये खादिष्यन्ति, अहं पुनः प्रसन्नः भविष्यामि। महापुरुषस्य वचनं श्रुत्वा तं स नमस्कृत्य नगररक्षकः उक्तवान्-अनुकरणीया एव सज्जनानां सज्जनता।

प्रश्न I.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) नगररक्षकः कीदृशं महापुरुषम् अपश्यत्?
(ii) सज्जनानां सज्जनता कीदृशी भवति?
(iii) कः हसित्वा अवदत्?
उत्तराणि:
(i) अशीतिवर्षीयं
(ii) अनुकरणीया
(iii) महापुरुषः

प्रश्न II.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence only two questions.)
(i) नगररक्षक: अशीतिवर्षीयं महापुरुषं कुत्र अपश्यत्?
(ii) महापुरुषेण आरोपितस्य वृक्षस्य फलानि के खादिष्यन्ति?
(iii) महापुरुषस्य वचनं श्रुत्वा सः नगररक्षकः किम् उक्तवान्?
उत्तराणि:
(i) नगररक्षक: अशीतिवर्षीयं महापुरुषं इतस्ततः भ्रमन् अपश्यत्।
(ii) महापुरुषेण आरोपितस्य वृक्षस्य फलानि अन्ये खादिष्यन्ति।
(iii) महापुरुषस्य वचनं श्रुत्वा तं नमस्कृत्य स:नगररक्षकः उक्तवान्–अनुकरणीया एव सज्जनानां सज्जनता।

प्रश्न III.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language-only three questions.)
(i) ‘नगररक्षकः’ इति पदस्य विशेषणपदं किम् अस्ति?
(क) एकदा
(ख) एकः
(ग) कर्तव्यपरायणः
(घ) परायणः
उत्तराणि:
(ग) कर्तव्यपरायणः

(ii) ‘दुर्जनानाम्’ इति पदस्य क: विपर्ययः?
(क) सज्जनानाम्
(ख) महापुरुषणाम्
(ग) जनानाम्
(घ) सज्जननाम्
उत्तराणि:
(क) सज्जनानाम्

(iii) अस्मिन् गद्यांशे भविष्यामि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(क) पुनः
(ख) प्रसन्नः
(ग) सन्तुष्टः
(घ) अहम्
उत्तराणि:
(घ) अहम्

(iv) अनुच्छेदे ‘दर्शनेन’ इति पदस्य कः पर्यायः लिखितः?
(क) प्रतीयते
(ख) अन्ये
(ग) अवलोकनेन
(घ) आरोपणे
उत्तराणि:
(ग) अवलोकनेन

प्रश्न IV.
अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद के लिए समुचित शीर्षक लिखिए। Write a suitable title for this paragraph.)
उत्तराणि:
‘अनुकरणीया एव सज्जनानां सज्जनता’ अथवा ‘कर्त्तव्यपरायणता’।

गद्यांश 11

एकस्मिन् वने एकः विशाल: वृक्षः आसीत् । तस्मिन् बहवः खगाः वसन्ति स्म। एकदा ते अतीव बुभुक्षिताः आसन्। अतः भोजनं खादितुम् इतस्ततः भ्रमन्ति स्म। ते दूर-दूरं गच्छन्ति स्म। अन्ते च एकस्मिन् क्षेत्रे तण्डुलकणान् अपश्यन्। ते तत्र गत्वा प्रसन्नतया तण्डुलान् खादन्ति स्म परन्तु जालेन बद्धाः अभवन्। ‘अधुना किं करणीयम्’ इति चिन्तयित्वा ते सर्वे जालेन सह एव एकं स्वमित्रम् उपागच्छन्। तेषां मित्रम् एकः मूषकः आसीत्। सः जालं दन्तैः अकर्तयत्। अन्ते सर्वे स्वतन्त्राः भूत्वा अनृत्यन् अगायन् च-सुखं तु एकतायाम् एव विद्यते।

प्रश्न I.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) विशालवृक्षे के वसन्ति स्म?
(ii) सुखं कुत्र विद्यते?
(ii) खगाः एकस्मिन् क्षेत्रे कान् अपश्यन्?
उत्तराणि:
(i) खगाः
(ii) एकतायाम्
(iii) तण्डुलकणान्

प्रश्न II.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence only two questions.)
(i) खगाः भोजनाय कुत्र भ्रमन्ति स्म?
(ii) मूषकः किम् अकरोत्?
(iii) अन्ते सर्वे किम् अगायन्?
उत्तराणि:
(i) खगाः भोजनाय इतस्ततः भ्रमन्ति स्म।
(ii) मूषकः जालं दन्तैः अकर्तयत्।
(iii) अन्ते सर्वे स्वतन्त्राः भूत्वा अनृत्यन्-अगायन् च-सुखं तु एकतायाम् एव विद्यते।

प्रश्न III.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language-only three questions.)
(i) अस्मिन् गद्यांशे ‘वृक्षः’ किं विशेषणपदं प्रयुक्तम्?
(क) वने
(ख) विशाल:
(ग) एकः
(घ) सः
उत्तराणि:
(ख) विशालः

(ii) अस्मिन् गद्यांशे ‘खादन्ति स्म’ इति क्रियापदस्य कतृपदं किम्?
(क) ते
(ख) मूषकाः
(ग) बहवः
(घ) खगाः
उत्तराणि:
(ख) खगाः

(iii) ‘मुक्ताः’ इति पदस्य अत्र किं विपर्ययपदं प्रयुक्तम्?
(क) स्वतन्त्रताः
(ख) बहवः
(ग) बुभुक्षिताः
(घ) बद्धाः
उत्तराणि:
(घ) बद्धाः

(iv) अनुच्छेदे ‘ते सर्वे’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
(क) स्वतन्त्रताः
(ख) वसन्ति स्म
(ग) आसन्
(घ) उपागच्छन्
उत्तराणि:
(घ) उपागच्छन्

प्रश्न IV.
अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद के लिए समुचित शीर्षक लिखिए। Write a suitable title for this paragraph.)
उत्तराणि:
‘एकतायाम् सुखम्’ अथवा खगाः मूषकः च “सुखं तु एकतायाम् एव विद्यते।”

गद्यांश 12

एकदा राजकुमारः सिद्धार्थः विहाराय उद्यानं गतवान् । अकस्मात् सः क्रन्दनध्वनिम् अशृणोत् । तदैव च एक: हंसः तस्य सम्मुखे भूमौ अपतत् । तं दृष्ट्वा सिद्धार्थः करुणापूर्णः सञ्जातः । पुनश्च स हंसस्य शरीराद् बाणं निष्कास्य यावत्पश्यति तावद् देवदत्तः तत्र समागतः। स सिद्धार्थम् उक्तवान् “भो सिद्धार्थ! एषः हंसः मया हतः, अतः इमं हंसं मह्यं देहि।” सिद्धार्थः उच्चैः अवदत्-“न दास्यामि इमम् हंसम्, यतः अहम् अस्य रक्षकः” तौ परस्परम् विवदमानौ राजसभां गतवन्तौ। राजा सर्वम् उदन्तं श्रुत्वा आदिष्टवान्-‘यस्य समीपे हंस: गमिष्यति स तस्यैव भविष्यति । हंस: तु सानन्दम् सिद्धार्थमेव उपगतः।” उक्तम् हि रक्षकः भक्षकात् श्रेयान्।

प्रश्न I.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) भूमौ कः पतितः आसीत्?
(ii) क: उच्चैः अवदत्?
(iii) सिद्वार्थः विहाराय कुत्र गतवान्?
उत्तराणि:
(i) हंसः
(ii) सिद्धार्थः
(iii) उद्यानम्

प्रश्न II.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer ina complete sentence only two questions.)
(i) देवदत्तः किम् अवदत्?
(ii) राजा किम् आदिष्टवान्?
(iii) संसारे किम् उक्तम्?
उत्तराणि:
(i) देवदत्तः अवदत्-‘भो सिद्धार्थ ! एषः हंसः मया हतः, अतः इमं हंसं मह्यं देहि।”
(ii) राजा आदिष्टवान्–“यस्य समीपे हंस: गमिष्यति स तस्यैव भविष्यति।”
(iii) संसारे उक्तम् हि रक्षकः भक्षकात् श्रेयान्।

प्रश्न III.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language only three questions.)
(i) अत्र ‘गमिष्यति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(क) समीपे
(ख) यस्य
(ग) हंसः
(घ) नृपः
उत्तराणि:
(ग) हंसः

(ii) ‘सहसा’ इति अव्ययस्य कः पर्यायः?
(क) अकस्मात्
(ख) सः
(ग) उच्चैः
(घ) यतः
उत्तराणि:
(क) अकस्मात्

(iii) ‘सिद्धार्थः करुणापूर्णः’ अनयोः पदयोः विशेषणं किम्?
(क) सिद्धार्थः
(ख) करुणापूर्णः
(ग) सिद्धार्थ
(घ) करुणा
उत्तराणि:
(ख) करुणापूर्णः

(iv) अनुच्छेदे ‘परोक्षे’ इति पदस्य कः विपर्ययः?
(क) उच्चैः
(ख) अकस्मात्
(ग) सहसा
(घ) सम्मुखे
उत्तराणि:
(घ) सम्मुखे

प्रश्न IV.
अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद के लिए समुचित शीर्षक लिखिए। Write a suitable title for this paragraph.)
उत्तराणि:
सिद्धार्थस्य दयालुता अथवा राजकुमारः सिद्धार्थः।

गद्यांश 13

अस्माकं विद्यालयः राजकीयः विद्यालयः अस्ति। अत्र पठनस्य तु श्रेष्ठा व्यवस्था अस्ति एव, युगपदेव क्रीडानामपि सुलभा व्यवस्था अस्ति। अतएव अस्माकं विद्यालयस्य सर्वासां कक्षाणां परिणाम: शतप्रतिशतं भवति। क्रीडानां प्रतियोगितासु अपि अस्माकं विद्यालयस्य छात्राः बहुन् पुरस्कारान् अलभन्त। अस्माकं विद्यालयस्य वार्षिकोत्सवः परह्यः सम्पन्नो जातः। तदा अस्माकं राज्यस्य राज्यपाल: मुख्यातिथिः आसीत्। यदैव मुख्यातिथि: द्वारं सम्प्राप्तः छात्रा: वाद्ययन्त्राणां ध्वनिना तस्य स्वागतमाचरन्। ततः सः मञ्चस्य सम्मुखे आसनं भूषितवान्।

प्रश्न I.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) अस्माकं विद्यालयः कीदृशः अस्ति?
(ii) परीक्षापरिणामः कीदृशः अस्ति?
(iii) परह्यः विद्यालये कः सम्पन्न जातः?
उत्तराणि:
(i) राजकीयः
(ii) शतप्रतिशतं
(iii) वार्षिकोत्सवः

प्रश्न II.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence-only two questions.)
(i) वार्षिकोत्सवे मुख्यातिथिः कः आसीत्?
(ii) मुख्यातिथौ आगते छात्राः किम् अकुर्वन्?
(iii) अत्र पठनस्य कीदृशी व्यवस्था अस्ति?
उत्तराणि:
(i) वार्षिकोत्सवे राज्यस्य राज्यपाल: मुख्यातिथिः आसीत्।
(ii) मुख्यातिथौ आगते छात्रा: वाद्ययन्त्राणां ध्वनिना तस्य स्वागतम् आचरन् (अकुर्वन्)।
(iii) अत्र पठनस्य तु श्रेष्ठा व्यवस्था अस्ति।

प्रश्न III.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language only three questions.)
(i) ‘व्यवस्था’ इति पदस्य किं विशेषणम्?
(क) युगपत्
(ख) युगपदेव
(ग) श्रेष्ठा
(घ) क्रीडानाम्
उत्तराणि:
(ग) श्रेष्ठा

(ii) ‘जातः’ इत्यस्य विलोमपदं किम्?
(क) अस्ति
(ख) भवति
(ग) आसीत्
(घ) आचरन्
उत्तराणि:
(ख) भवति

(iii) अस्मिन् गद्यांशे ‘आचरन्’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
(क) मुख्यातिथि:
(ख) स्वागतम्
(ग) छात्राः
(घ) तस्य
उत्तराणि:
(ग) छात्राः

(iv) अनुच्छेदे ‘छात्राः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
(क) अलभन्त
(ख) भूषितवान्
(ग) अस्ति
(घ) भवति
उत्तराणि:
(क) अलभन्त

प्रश्न IV.
अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद के लिए समुचित शीर्षक लिखिए। Write a suitable title for this paragraph.)
उत्तराणि:
“अस्माकं विद्यालयः” अथवा “विद्यालयस्य वार्षिकोत्सवः।।”

गद्यांश 14

सत्सङ्गतेः महिमानं को न जानाति? संसारे सज्जनाः अपि दुर्जनाः अपि सन्ति। दुर्जनस्य संगतिं कोऽपि कर्तुं न इच्छति। अपरत्र सत्संगं विना मानवस्य जीवनम् एव दुर्जीवनं भवति। वस्तुतः सत्संगतिः जनानां पोषिका कुसंगतिश्च नाशिका। सर्वे जनाः स्वपोषमेव इच्छन्ति विनाशं तु न इच्छन्ति। अतः सत्संगतिः एव श्रेयसी। सज्जना: तु स्वगुणैः एव सन्तः कथ्यन्ते, अतएव जनाः सज्जनानां गुणेभ्यः स्पृह्यन्ति। सद्गुणेनैव जनः मनसा वाचा कर्मणा स्वस्थो भवति। तेन तस्य आयुः वर्धते, यशः अपि सततं वर्धते। को न जानाति यत् सर्वेषां देशानां महापुरुषाः अपि सत्संगत्या श्रेष्ठां पदवी प्राप्नुवन्। उक्तं हि भवभूतिना-‘सत्संगजानि निधनान्यपि तारयन्ति।’

प्रश्न I.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) सत्संगतिं विना जीवनं किं भवति?
(ii) कुसंगतिः कीदृशी?
(ii) कस्याः महिमानं को न जानाति?
उत्तराणि:
(i) दुर्जीवनम्
(ii) नाशिका
(iii) सत्संगते:

प्रश्न II.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence-only two questions.)
(i) संसारे कीदृशाः जनाः सन्ति?
(ii) भवभूतिना किम् उक्तम्?
(ii) सर्वे जनाः किम् इच्छन्ति किं वा न?
उत्तराणि:
(i) संसारे सज्जनाः दुर्जनाश्च जनाः सन्ति।
(ii) भवभूतिना उक्तम्- “सत्संगजानि निधनान्यपि तारयन्ति।”
(iii) सर्वे जनाः स्वपोषमेव इच्छन्ति विनाशं तु न इच्छन्ति।

प्रश्न III.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन के ही। Work of Language only three questions.)
(i) ‘कुसंगतिः’ पदस्य किं विपर्यय पदं गद्यांशे लिखितम्?
(क) सत्संगतेः
(ख) सत्संगतिः
(ग) सद्गुणेन
(घ) दुस्संगति
उत्तराणि:
(ख) सत्संगतिः

(ii) ‘जनाः गुणेभ्यः स्पृह्यन्ति’ अत्र कर्तृपदं किम्?
(क) जनाः
(ख) गुणः
(ग) गुणेभ्यः
(घ) स्पृह्यन्ति
उत्तराणि:
(क) जनाः

(iii) ‘श्रेष्ठां पदवीम्’ अनयोः विशेषणं किम्?
(क) पदवी
(ख) पदवीं
(ग) श्रेष्ठा
(घ) श्रेष्ठाम्
उत्तराणि:
(घ) श्रेष्ठाम्

(iv) अनुच्छेद ‘दुष्टाः’ इति पदस्य कः पर्यायः वर्तते?
(क) दुर्जनाः
(ख) दुर्जीवनम्
(ग) सज्जनाः
(घ) कर्मणा
उत्तराणि:
(क) दुर्जनाः

प्रश्न IV.
अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छदे के लिए समुचित शीर्षक लिखिए। Write a suitable title for this paragraph.)
उत्तराणि:
सत्सङ्गतिः।

Studying from CBSE Class 10 Sanskrit Notes helps students to prepare for the exam in a well-structured and organised way. Making NCERT Sanskrit Notes for Class 10 saves students time during revision as they don’t have to go through the entire textbook. In CBSE Notes, students find the summary of the complete chapters in a short and concise way. Students can refer to the NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit (Shemushi), to get the answers to the exercise questions.

NCERT Sanskrit Notes for Class 10

1. शुचिपर्यावरणम् Class 10 Notes
2. बुद्धिर्बलवती सदा Class 10 Notes
3. व्यायामः सर्वदा पथ्यः Class 10 Notes
4. शिशुलालनम् Class 10 Notes
5. जननी तुल्यवत्सला Class 10 Notes
6. सुभाषितानि Class 10 Notes
7. सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Class 10 Notes
8. विचित्रः साक्षी Class 10 Notes
9. सूक्तयः Class 10 Notes
10. भूकंपविभीषिका Class 10 Notes
11. प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुह्रद् Class 10 Notes
12. अनयोक्त्यः Class 10 Notes

We hope students have found these CBSE Class 10 Sanskrit Notes useful for their studies. If you have any queries related to NCERT Sanskrit Notes for Class 10, drop your questions below in the comment box.

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book सरलवाक्यानां संस्कृतभाषायाम् अनुवाद: Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions सरलवाक्यानां संस्कृतभाषायाम् अनुवाद:

आवश्यकं निर्देशम्

1. सबसे पहले वाक्यों को पढ़कर कर्ता व क्रिया की पहचान करनी चाहिए।
2. विशेषण व विशेष्य को एक ही लिंग, विभक्ति तथा वचन में लिखना चाहिए।
3. अव्ययों का प्रयोग भी यथास्थान करना चाहिए।
4. कारक-चिह्नों के अनुसार ही विभक्तियों तथा नियमानुसार उपपद विभक्तियों का प्रयोग करना चाहिए।
5. यदि संभव हो तो यथास्थान सन्धि युक्त तथा समास युक्त शब्दों का भी प्रयोग करना अच्छा रहेगा।

कुछ वाक्यों का उदाहरणार्थ अनुवाद-

1. वे सब देवालय को गए।
They all went to the temple.
उत्तराणि:
ते सर्वे देवालयम् अगच्छन्।

2. देव सदैव उपकार करते हैं।
God always does good.
उत्तराणि:
देवाः सदैव उपकारं कुर्वन्ति।

3. राम रावण का युद्ध असत्य पर सत्य की विजय था।
The war of Ram and Ravans was a victory of truth over evils.
उत्तराणि:
रामरावणयोः युद्धः असत्ये सत्यस्यविजयः आसीत्।

4. परिश्रमी छात्र ही सफलता प्राप्त करते हैं।
Only industrious students achieve success.
उत्तराणि:
परिश्रमिणः छात्राः एव सफलता प्राप्नुवन्ति।

5. ईश्वर सदा कर्मशीलों के साथ होते हैं।
God helps those who are hard. working/laborioius.
उत्तराणि:
ईश्वरः सदा कर्मशीलैः सह भवन्ति।

6. तुम यहाँ क्यों आए हो?
Why did you come here?
उत्तराणि:
त्वम् अत्र कथम् आगच्छ:?

7. श्रेष्ठ अध्यापक सदा छात्रों का हित करते हैं।
Senior teachers always do good to students.
उत्तराणि:
श्रेष्ठाः अध्यापकाः सदा छात्राणां हितं कुर्वन्ति।

8. मोहन अब कहाँ जाएगा?
Where will go now, Mohan?
उत्तराणि:
मोहन:अधुना कुत्र गामिष्यति?

9. कर्ण दुर्योधन का मित्र था।
Karana was Duryodhans friend.
उत्तराणि:
कर्णः दुर्योधनस्य मित्रम् आसीत्।

10. श्रीकृष्ण ने अर्जुन को गीता का ज्ञान दिया था।
Sri Krishna gave Arjuna lesson in the Geeta.
उत्तराणि:
श्रीकृष्णः अर्जुनाय गीतायाः ज्ञानम् अगच्छत्।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book चित्रवर्णनम् अथवा अनुच्छेदलेखनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions चित्रवर्णनम् अथवा अनुच्छेदलेखनम्

चित्रवर्णनम्

चित्रवर्णने ध्यातव्याः सामान्याः नियमाः

• चित्र में एक ही भाव अथवा विचार प्रस्तुत करना चाहिए।
• भूमिका अथवा उपसंहार नहीं होना चाहिए।
• विषय का प्रारंभ शीघ्र ही करना चाहिए।
• वाक्य आपस में संबद्ध होने चाहिए।
• रोचकता गुण इसकी विशेषता होनी चाहिए।
• भाषा सरल, सुबोध और प्रवाहयुक्त होनी चाहिए।
• वाक्य बहुत बड़े अथवा बहुत छोटे नहीं होने चाहिए।
• केवल पाँच वाक्य ही लिखने चाहिए।

चित्र का वर्णन मंजूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से करना है तथा उन शब्दों का प्रयोग चित्र के अनुसार करना है। चित्र को ध्यान से देखकर शब्दों के लिंग, वचन और पुरुष में परिवर्तन किया जा सकता है।

उदाहरणम्

प्रश्न 1.

उपरिदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि अवचित्य रिक्तस्थानानि पूरयन्तु-
1. इदं चित्रम् _____________ अस्ति।
2. अत्र वृक्षौ _____________।
3. बालक: _____________ सह क्रीडत।
4. _____________ कन्या रज्ज्वा क्रीडति।
5. _____________ बालकाः वेगेन धावन्ति।
6. _____________ एकं पुष्पभाजनम् अपि अस्ति।
7. महिला _____________ धारयति।
8. _____________ घासस्य उपरि उपविशतः।
9. समीपे एव एकः _____________ अस्ति।
10. जलाशये मीनाः _____________।
मञ्जूषा – तरन्ति, उद्यानस्य, मित्रैः, एका, स्तः, चत्वारः, शाटिका, कोणे, दम्पती, जलाशयः।
उत्तराणि:
1. उद्यानस्य
2. स्तः
3. मित्रैः
4. एका
5. चत्वारः
6. कोणे
7. शाटिकाम्
8. दम्पती
9. जलाशयः
10. तरन्ति

प्रश्न 2.

उपरिदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि अवचित्य रिक्तस्थानानि पूरयन्तु-
1. अस्मिन् चित्रे एकः _____________ परिवारः वर्णितः।
2. _____________ पुस्तकानि सन्ति।
3. प्रकोष्ठे मंचस्य _____________ समाचारपत्रम् अस्ति।
4. एका बालिका स्वपुस्तकानि _____________ स्थापयति।
5. माता स्वसन्ततिं कार्यरतां दृष्ट्वा _____________।
मञ्जूषा – प्रसीदति, दत्तचित्तः, आदर्शः, पितुः, चरणस्पर्शम्, कापाटिकायाम्, उपरि।
उत्तराणि:
1. आदर्शः
2. कापाटिकायाम्
3. उपरि
4. कापाटिकायाम्
5. प्रसीदति

प्रश्न 3.

उपरिदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि अवचित्य रिक्तस्थानानि पूरयन्तु-
1. अस्मिन् चित्रे एकः द्रुमः एव _____________।
2. _____________ वृक्षाः तु काष्ठकारैः छिन्नाः।
3. अत्र एकः बालक: मात्रा _____________ आगतः, भयभीतः च।
4. राजमार्गे धूम्र _____________ एकं कारयानम् अपि गच्छति।
5. वृक्षाणां संरक्षणेन हि पर्यावरणं _____________।
मञ्जूषा- रक्षणीयम्,अन्ये, क्षिपत्, सह, अवशिष्टः, अङ्कितम्।
उत्तराणि:
1. अवशिष्टः
2. अन्ये
3. सह
4. क्षिपत्
5. रक्षणीयम्

प्रश्न 4.

उपरिदत्तं चित्रं ध्यानेन दृष्ट्वा अधोदत्त-मञ्जूषातः पदानि चित्वा वाक्यानि रचयन्तु-
मञ्जूषा – दर्दुराः, वर्षा-ऋतोः, गृहीत्वा, मेघाच्छन्नम्, धारयति, कर्गदनौकाः, उपविष्टाः, आतपत्रम्
उत्तराणि:
1. चित्रम् इदम् वर्षा-ऋतोः अस्ति।
2. बालकाः वर्षायाम् क्रीडित्वा खेलन्ति।
3. ते कर्गदनौकाः जले तारयन्ति।
4. दर्दुराः प्रसन्नाः भवन्ति ‘टर-टरम्’ च कुर्वन्ति।
5. गगनम् मेघाच्छन्नं भवति।

प्रश्न 5.

उपरिदत्तं चित्रं विलोक्य मञ्जूषातः पदानि चित्वा वाक्यानि रचयन्तु-
मञ्जूषा – चित्रे, शुकः, अनेके, पक्षिपरिषद्, काकः, मयूरः।
उत्तराणि:
1. अत्र चित्रे पक्षिपरिषद् भवति।
2. बहवः खगाः वृक्षे तिष्ठन्ति।
3. काकः, मयूरः, शुकः च परस्परम् वार्तायन्ति।
4. मयूरः नृत्यम् करोति।
5. एकः पुरुषः जले तिष्ठति।

परीक्षोपयोगिनि विविध चित्रवर्णनानि

प्रश्न 1.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषा-सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- उद्यानस्य, केचन, क्रीडन्ति, उद्याने, वृक्षाः, भ्रमणम्, मालाकारः, वृक्षान्, पुष्पाणि, बालकाः।
उत्तराणि:
1. इदम् एकस्य उद्यानस्य चित्रम् अस्ति।
2. अत्र अनेके बालकाः बालिकाः च सन्ति।
3. तैः सह शिक्षिका अपि वर्तते।
4. बालाः वृक्षेषु फलानि पश्यन्ति।
5. तडागे अनेकानि पुष्पाणि विकसन्ति।

प्रश्न 2.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषा-सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- क्रीडकाः, क्रीडाक्षेत्रे, त्रयः, पादेन, पादकन्दुकम्, दर्शकाः, पश्यन्ति, उत्साहेन, क्रीडन्ति, प्रसन्नाः, द्वे, दले।
उत्तराणि:
1. इदं क्रीडाक्षेत्रस्य चित्रम् अस्ति।
2. क्रीडाक्षेत्रे पञ्च बालाः क्रीडन्ति।
3. बालाः पादकन्दुकं खेलन्ति।
4. अनेके दर्शकाः तान् पश्यन्ति।
5. क्रीडाक्षेत्रे द्वे दले स्तः।

प्रश्न 3.
इदं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायाः च पदानि नीत्वा संस्कृते पञ्च वाक्यानि रचयत।
चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- अनेके जनाः, आन्दोलनं, कुर्वन्ति, जयघोषं, कुर्वन्ति, एकं प्रदर्शनपट्टम्, विरोधरूपेण आन्दोलनं, भवति, क्रोधिताः।
उत्तराणि:
1. इदं जनान्दोनस्य चित्रम् अस्ति।
2. जनाः क्रोधिताः भूत्वा आन्दोलनं कुर्वन्ति।
3. अनेके जनाः हस्तम् उत्थाय जयघोष कुर्वन्ति।
4. पृष्ठे एकं प्रदर्शनपट्टम् अस्ति।
5. जनाः विरोधरूपेण आन्दोलनं कुर्वन्ति।

प्रश्न 4.
इदं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायाश्च पदानां सहायतया सरल संस्कृते पञ्चवाक्यानि रचयत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से सरल संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five simple Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- सभागारस्य, दृश्यम्, सावधानाः, त्रिवर्णपट्टम्, धारयन्ति, राष्ट्रगीतम्, गायन्ति, पुष्पपात्रम्
उत्तराणि:
(1) इदं चित्रम् एकस्य सभागारस्य अस्ति।
(2) अत्र अनेके जनाः सन्ति।
(3) सर्वे त्रिवर्णपट्टम् धारयन्ति।
(4) ते सर्वे सावधानाः भूत्वा राष्ट्रगीतं गायन्ति।
(5) तत्र एकं पुष्पपात्रम् अपि अस्ति।

प्रश्न 5.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषायाश्च सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर और मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- विद्यालयः, प्रधानाचार्यः, अध्यापिका, छात्रा, ध्वनिविस्तारकयन्त्रम्, प्रार्थनासभा, सुन्दरम्, भवनम्, प्रात:काले, शिक्षिका, प्रार्थना, एक: बालः, कुर्वन्ति, उत्थिता।
उत्तराणि:
1. इदं चित्रं विद्यालयस्य-प्रार्थनासभायाः अस्ति।
2. तत्र अनेके छात्राः शिक्षकाः च सन्ति।
3. एक: बालः ध्वनिविस्तारकयन्त्रेण वदति।
4. विद्यालयस्य प्रधानाचार्यः अपि तत्र तिष्ठति।
5. भित्तौ अनेकानि चित्राणि सन्ति।

प्रश्न 6.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषा-सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- भवने प्रीतिभोजः, जनाः पङ्क्तिद्वये, अनेके, भोजनं कुर्वन्ति, एकः परिवेशयति, सर्वेषाम् अग्रे, स्थाल्यः, मग्नाः, जनद्वयम् भोजनम् आनयतः, पृष्ठे, एक: वृक्षः, हरिते पट्टे उपविष्टाः।
उत्तराणि:
1. इदं प्रीतिभोजस्य चित्रम् अस्ति।
2. जनाः पङ्क्तिद्वये उपविष्टाः सन्ति।
3. जनद्वयं भोजनं वितरति।
4. सर्वे जनाः मोदित्वा भोजनं खादन्ति।
5. पृष्ठे अनेकाः लताः अपि सन्ति।

प्रश्न 7.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषापद-सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- उद्याने, हरिततृणानि, नलयन्त्रम्, पिपासिता, बालिका, पतति, जलम्, एकेन हस्तेन, पिबति, एकेन, गृह्णाति, हस्तयोः, बालिकायाः, केशाः, अस्तव्यस्ताः।
उत्तराणि:
1. इदम् एकस्य उद्यानस्य चित्रम् अस्ति।
2. तत्र एकं नलयन्त्रम् अपि अस्ति।
3. एका पिपासिता कन्या तत्र जलं पिबति।
4. बालिकायाः केशाः अस्तव्यस्ता: न सन्ति।
5. तत्र अनेके वृक्षाः सन्ति।

प्रश्न 8.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषायाः सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- गुरुकुलम्, शिष्याः, कुटीरम्, खगाः, सरणिः, उपविशति, पाठयति, पठन्ति, वृक्षः, पर्वतः।
उत्तराणि:
1. इदं चित्रं गुरुकुलस्य अस्ति।
2. गुरुकुले शिष्याः पठन्ति।
3. वृक्षे एक: खगः उपतिष्ठति।
4. गुरुः शिष्यान् सम्यक् पाठयति।
5. तत्र एकः मृगः शशकः च स्तः।

प्रश्न 9.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषायाः सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- वायुयानम्, नीले आकाशे, पर्वतशिखराणि, सर्वत्र, हिमपातः, उच्चैः, उड्डयति, मध्ये वृक्षाः, पक्षद्वयम्, विस्तीर्णम्, स्वच्छः आकाशः, द्वौ पक्षौ, पुच्छे त्रिवर्णाः।
उत्तराणि:
1. अस्मिन् चित्रे एकं वायुयानम् उड्डयति।
2. आकाशे बद्दलाः सन्ति।
3. पर्वत शिखराणि हिमाच्छादितानि सन्ति।
4. वायुयानस्य द्वौ पक्षौ स्तः।
5. आकाशः स्वच्छः प्रतीयते।

प्रश्न 10.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषापद-सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- विश्वस्य सप्त-आश्चर्येषु, चीनदेशीया भित्तिः, विस्तृता, द्वौ जनौ, एकः, अधः पश्यति, महिला अवतरति, पर्वतम्, उपरि, देशस्य रक्षणार्थम्, एकतया, विचित्रा, आश्चर्यमयी, गण्यते।
उत्तराणि:
1. अस्मिन् चित्रे चीनदेशीया भित्तिः दृश्यते।
2. इयम् अतीव विशाला विस्तृता च वर्तते।
3. इयं विश्वस्य सप्तआश्चर्येषु गण्यते।
4. चीन देशस्य राजा इमां देश-रक्षार्थम् निर्मितवान्।
5. चित्रे त्रयः जनाः दृश्यन्ते।

प्रश्न 11.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषायाः सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- संस्कृतसम्भाषणशिविरम्, महिलाः, पाठयति, अनेके, पुरुषाः, एकपक्षे, एकः अध्यापकः, श्रावयति, समाचारान्, परितः, वृक्षाः, पृष्ठे भवनानि, सर्वे, भूमौ, अनेके।
उत्तराणि:
1. अस्मिन् चित्रे संस्कृतसम्भाषण-शिविरम् अस्ति।
2. तत्र अनेके पुरुषाः महिलाः च सन्ति।
3. एक: अध्यापकः तान् प्रशिक्षयति।
4. सर्वे सावधानाः भूत्वा तान् शृण्वन्ति।
5. पृष्ठे अनेके वृक्षाः भवनानि च सन्ति।

प्रश्न 12.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषा-सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- कारयानानि, द्विचक्रिका, जनाः, यातायातः, व्याकुलाः, मार्गः, अवरुद्धः, बसयानानि, अस्त-व्यस्तः।
उत्तराणि:
1. इदं चित्रम् एकस्य चतुष्पथस्य अस्ति।
2. अत्र अनेकानि कारयानानि बसयानानि च दृश्यन्ते।
3. केचिज्जनाः द्विचक्रिकाभिः अपि गच्छन्ति।
4. तत्र अतीव जनसम्मर्दः अपि दृश्यते।
5. तत्र अनेकानि भवनानि अपि सन्ति।

प्रश्न 13.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषा-सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- बालमेलकम्, रमणीयम्, परिधानानि, विक्रयः, विविधाः क्रीडाः, फलानि, दोला, पयोहिमम् (Ice cream)।
उत्तराणि:
1. इदम् एकस्य बाल मेलकस्य चित्रम् अस्ति।
2. तत्र बालाः सुन्दराणि परिधानानि धृत्वा प्रसीदन्ति।
3. चित्र एका दोला अपि अस्ति।
4. एकः बालः वातपुटकं (गुब्बारा) क्रीणाति।
5. तत्र वृक्षाः अपि सन्ति।

प्रश्न 14.
अधोदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः च पदानि नीत्वा संस्कृत्भाषायां पञ्चवाक्यानि रचयत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- जनाः, महिलाः, वार्तालापम्, कार्यालयस्य दृश्यम्, विचारान्, शृण्वन्ति समाधानं च कुर्वन्ति, अधिकारिणः, पुष्पपात्राणि।
उत्तराणि:
1. इदम् एकस्य कार्यालयस्य दृश्यम् अस्ति।
2. तत्र अनेके जनाः महिलाः च सन्ति।
3. ते अधिकारिभिः सह वार्तालापं कुर्वन्ति।
4. अधिकारिणः तेषां विचारान् शृण्वन्ति समाधानं च कुर्वन्ति।
5. तत्र अनेकानि पुष्पपात्राणि सन्ति।

अनुच्छेदलेखनम्

योगिता एक छात्रा है। उसने अपनी संस्कृत पाठ्यपुस्तक में ‘दीपावलिः’ के विषय से ये वाक्य पढ़ें-
दीपावलीपर्व भारतीयानां प्रमुख पर्व वर्तते। दीपावलि इत्युक्ते दीपानाम् अवलिः। अयम् उत्सवः कार्तिकमासास्य अमावस्यायां भवति। जनाः अस्मिन् पर्वणि नवीनानि वस्त्राणि धारयन्ति। ते परस्परं उपहारन् अपि प्रयच्छन्तिकोचित् जनाः विस्फोटक पदर्थान प्रज्वाल्य पर्यावरणं प्रदूषयन्ति।

ऊपर लिखी पंक्तियों में दीपावली के विषय में बताया गया है। किसी विषय के एक केंद्रीय भाव अथवा विचार | के आधार पर किया गया लघु निबंधात्मक चित्रण अनुच्छेद कहलाता है।

अनुच्छेदस्य सामान्याः विशेषताः
• अनुच्छेदलेखने भूमिका उपसंहारो वा न भवति।
अनुच्छेद-लेखन में भूमिका या उपसंहार नहीं होता है।

• अनुच्छेदे एक एव भावः प्रस्तोतव्यः।
अनुच्छेद में एक ही भाव प्रस्तुत करना चाहिए।

• अनुच्छेदलेखने विषयस्य सद्यः एवं आरंभ क्रियते।
अनुच्छेद-लेखन में विषय तुरंत आरंभ किया जाता है।

• रोचकतागुणः अनुच्छेदस्य विशिष्टता।
रोचकता का गुण अनुच्छेद की विशेषता है।

• अनुच्छेदे प्रस्तुतविषयस्य केन्द्रीयभावः प्रारम्भे वा अन्ते वा अवश्यं दातव्यः ।
अनुच्छेद में प्रस्तुत विषय का केन्द्रीय भाव आरम्भ में अथवा अन्त में अवश्य देना चाहिए।

• अस्य भाषा सरला सुबोधा च भवेत्।
इसकी भाषा सरल और सुबोध होनी चाहिए।

• अनुच्छेदः अतिविस्तृतः अति लघुः वा न स्यात् ।
अनुच्छेद बहुत बड़ा अथवा बहुत छोटा नहीं होना चाहिए।

उदाहरणम्

1. मञ्जूषातः पदानि चित्वा पञ्चवाक्येषु एकम् अनुच्छेदं लिखत।
जलम्, क्षेत्राणाम्, विना, जीवने, स्नानाय, भोजनस्य, अस्माभिः, महत्त्वपूर्णम्, कर्तुः, क्षालनाय, दूषितेन, जायन्ते।
उत्तराणि:
1. जलम् अस्माकं जीवनम् अस्ति।
2. जलेन एव क्षेत्राणाम् सेचनम् भवति।
3. वस्त्र क्षालनाय अपि जलस्य प्रयोगः भवति।
4. जलेन विना अस्माकं जीवनम् निष्प्राणम् भवति।
5. दूषितेन जलेन बहवः रोगाः जायन्ते।

2. मञ्जूषातः पदानि विचित्य पञ्चवाक्येषु एकम् अनुच्छेदं लिखत।
अस्माभिः, पोषणम्, स्वर्गादपि, येन-केन-प्रकारेण, सत्यम्, मातृभूमिः, अहम्, माता, यच्छति, वन्दनीया।
उत्तराणि:
1. मम मातृभूमिः मम प्रिया अस्ति।
2. सा अस्मान् पोषयति वर्धयति च।
3. सत्यम् इदम् यत् सा पोषिका।
4. सा तु सर्वेभ्यः भारतीय-जनेभ्यः वन्दनीया अस्ति।
5. सा स्वर्गादपि गरीयसी अस्ति।

3. मञ्जूषातः पदानि विचित्य पञ्चवाक्येषु एकम् अनुच्छेदं लिखत।
चतुर्वादने, एकाकी, प्रतिवेशिनां, स्निह्यति, महिला, विज्ञानस्य, परिश्रमी, मयि, करोति, अस्मि, अध्यापयति।
उत्तराणि:
1. मम जननी एका परिश्रमी महिला अस्ति।
2. सा प्रातः चतुर्वादने उत्तिष्ठति।
3. सा विज्ञानस्य विज्ञात्री अस्ति।
4. सा प्रतिवेशिनां सहायतां करोति।
5. सा मयि स्निह्यति।

4. मञ्जूषातः पदानि विचित्य पञ्चवाक्येषु एकम् अनुच्छेदं लिखत।
प्रसिद्धसंगीतगायकस्य, अहम्, पञ्चवर्षीयः, रोचते, इच्छामि, संगीतश्रवणे, मह्यम्, आरब्धम्, स्वगुरुं, संगीतशिक्षकरूपे, भैरवीरागः।
उत्तराणि:
1. अहम् प्रसिद्धसंगीतगायकस्य रूपे प्रसिद्धिम् इच्छामि।
2. संगीतश्रवणे मम रुचिः वर्तते।
3. अहम् पंचवर्षीयः अस्मि।
4. भैरवीरागः मह्यम् अतीव रोचते।
5. संगीतशिक्षकरूपे अपि अहम् स्वकर्त्तव्यान् पूरीकर्तुम् इच्छामि।

5 मञ्जूषातः पदानि विचित्य पञ्चवाक्येषु एकम् अनुच्छेदं लिखत।
रुग्णः, वर्धते, व्यायामः, अहम्, चतुर्दशवर्षीयः, एकः, प्रातः-भ्रमणेन, मया, कस्मिन्, चत्वारि।
उत्तराणि:
1. अहम् चतुर्दशवर्षीयः छात्रः अस्मि।
2. अहम् प्रतिदिनम् प्रातः भ्रमणम् करोमि।
3. प्रातः भ्रमणेन अहम् स्वस्थः अस्मि।
4. अहम् प्रातः भ्रमणाय एकस्मिन् उद्याने गच्छामि।
5. सर्वैः प्रातः भ्रमणम् करणीयम्।

परीक्षोपयोगिनः अन्य-प्रश्नाः

1. मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानाम् सहायतया वृक्षाणाम् महत्त्वम्’ इति विषयम् अधिकृत्य पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत।
मञ्जूषा
आश्रमस्थलम्, औषधम् , काष्ठम् सहायकाः, फलानि, मेघवर्षणे, विहगानाम्, पुष्पाणि, प्रकृतेः, यच्छन्ति, रक्षकाः प्राणवायुम्, शोभा, पर्यावरणस्य, छायाम्।
उत्तराणि:
वृक्षाः न केवलम् प्रकृतेः शोभां वर्धयन्ते अपितु सर्वेषाम् प्राणिनाम् कृते जीवनदायकाः खलु। वृक्षाः अस्मभ्यम् औषधम्,
काष्ठम्, पुष्पाणि फलानि च यच्छन्ति। इमे मेघवर्षणे सहायकाः प्राणिनाम् उपजीवनञ्च सन्ति। वृक्षाः स्वयम् आतपे स्थित्वा अपि आश्रितेभ्यः प्राणिभ्यः छायाम् यच्छन्ति। अत्र अस्माभिः सर्वैरपि वृक्षाः आरोपणीयाः।

2. “मम प्रियं पुस्तकं-शेमुषी-II” इति विषयम् अधिकृत्य संस्कृतेन उत्तरपुस्तिकायां पञ्चवाक्यानि लिखत। अधः सहायतायै मञ्जूषा दत्ता।|
मञ्जूषा
अभ्यासवशगं मनः, एकादशपाठाः, रटनकार्यम्, सम्प्रेषणाधारितम्, न, रोचते, रमणीया हि सृष्टिरेषा, महाभारतात्, प्रश्ननिर्माणम्, घटनाक्रमनिर्धारणम् शब्दार्थाः, भावार्थाः, अन्वयाः।
उत्तराणि-
मम प्रियं पुस्तकम् शेमुषी (भाग-2) अस्ति। अस्मिन् पुस्तके एकादशपाठाः वर्तन्ते। इदम् पुस्तकम् सम्प्रेषणाधारितम् वर्तते। अत्र केचन पाठाः गद्याधारिताः केचन श्लोकाधारिताः केचन च नाट्याधारिताः सन्ति। अत्र अभ्यासकार्ये प्रश्ननिर्माणम्, घटनाक्रम निर्धारणम्, शब्दार्थाः, भावार्थः, अन्वयः चादयः प्रश्नाः छात्रान् रटनकार्यम् विरमन्ति।

3. मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानाम् सहायतया ‘दीपावलीपर्व’ इति विषयम् अधिकृत्य पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत।
मञ्जूषा
विस्फोटकपदार्थाः, श्रीरामचन्द्रः, पर्यावरणम्, प्रमुखं पर्व, अयोध्यावासिनः, प्रज्वालयन्ति, नवीनवस्त्राणि, उपहारान्, कान्दविकानाम्, प्रदूषयन्ति, आपणाः।
उत्तराणि:
दीपावलीपर्व भारतीयानां प्रमुखं पर्व वर्तते। इदं कार्तिक मासस्य अमावस्यायाम् आयोज्यते। जनाः अस्मिन् पर्वणि नवीनानि वस्त्राणि धारयन्ति। ते परस्परं उपहारान् अपि प्रयच्छन्ति। केचित् जनाः विस्फोटकपदार्थान् प्रज्वाल्य पर्यावरणं प्रदूषयन्ति।

4. मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानाम् सहायतया ‘मम प्रियः आचार्यः’ इति विषयम् अधिकृत्य पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत।
मञ्जषा
अध्यक्षः, परीक्षापरिणामः, मृदुभाषी, संस्कृतभाषायाः, वक्ता, त्यागशीलः, विलम्बेन, आदर्शवान्, शतप्रतिशतम्, पाठयति।
उत्तराणि:
मम प्रियः आचार्यः मृदुभाषी अस्ति। सः संस्कृतभाषायाः वक्ता त्यागशीलः च वर्तते। तस्य परीक्षापरिणामः शतप्रतिशतम् आगच्छति। सः परिश्रमेण छात्रान् पाठयति। सः संस्कृतविभागस्य अध्यक्षः वर्तते।

5. मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानाम् सहायतया ‘मम प्रियकविः’ इति विषयम अधिकत्य पञ्चवाक्यानि संस्कतेन लिखत।
मञ्जूषा
कालिदासः, संस्कृतस्य, अद्वितीयः, कवीनां, उपमा अलंकारस्य, अभिज्ञानशाकुन्तलम्, प्रकृतिवर्णनम्।
उत्तराणि:
कालिदासः एव मम प्रियः कविः अस्ति। सः संस्कृतस्य अद्वितीयः कविः वर्तते। तस्य रचना अभिज्ञानशाकुन्तलम् अमरग्रन्थो वर्तते। कालिदासः उपमा अलंकारस्य प्रयोगे अतिनिपुणोऽस्ति। कालिदासस्य प्रकृति वर्णनम् अद्वितीयम् अस्ति।

6. मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानाम् सहायतया प्रातः भ्रमणम्’ इति विषयम् अधिकृत्य पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत।
मञ्जूषा
प्रात:कालः, मन्दः पवनः, शीतलः, मनोहराणि दृश्याणि, सर्वत्र, सर्वे, वृद्धाः, पुष्पाणि, बालकाः उद्यानस्य, प्रकृतिवर्णनम्।
उत्तराणि-
प्रातः भ्रमणम् अतीव स्वास्थ्यकरं वर्तते। प्रातः काले मन्दः शीतलः च पवन: वहति। सर्वत्र मनोहराणि दृश्याणि भवन्ति। वृद्धाः, बालाः महिलाः च उद्याने भ्रमन्ति । उद्यानस्य वातावरणं शुद्धं भवति।

7. मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानाम् सहायतया बालदिवस-समारोहः’ इति विषयम् अधिकृत्य पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत।
मञ्जूषा
विद्यालये, अध्यापकाः, छात्राः, गतवर्षे, उत्साहेन मान्यते, पुरस्कारः, प्रथमम्, भाषणप्रतियोगिता, स्वागतम्।
उत्तराणि:
गतवर्षे अस्माकं विद्यालये बालदिवस-समारोहः अति उत्साहेन मानितः। तदा छात्राणां विविधाः प्रतियोगिताः अभवन्। छात्राः शिक्षकाः च मिलित्वा मुख्यातिथेः स्वागतम् अकुर्वन्। एकः छात्रः प्रथम पुरस्कारम् अलभत। मुख्यातिथि: स्वभाषणे विद्यालयं प्राशंसत्।

8. ‘रक्षाबन्धनपर्व’ इति विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषापदसाहाय्येन पञ्च संस्कृतवाक्यानि लिखत।
मञ्जूषा
भ्रातुः, भगिनी, राखीबन्धनम्, करोति, आशीर्वादम्, उपहारम्, धनम्, प्रमुदितमनः सर्वे, देशे, भारतदेशे।
उत्तराणि:
रक्षाबन्धन पर्व सम्पूर्णे भारतदेशे उत्साहेन मान्यते। अस्मिन् पर्वणि भगिनी भ्रातुः हस्ते राखीबन्धनम् बध्नाति। प्रमुदितमनः भ्राता तस्यै उपहारं धनं वा यच्छति। भगिनी तस्मै आशीर्वादं यच्छति। इदं पर्व अतीव प्रेम्णः पर्व अस्ति।

9. ‘आदर्शः छात्रः’ इति विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषापदसाहाय्येन पञ्च संस्कृतवाक्यानि लिखत।
मञ्जूषा
विद्यालयः, गुरुम्, सम्मानम्, प्रतिदिनम्, व्यवहारकुशलः, सत्यवादी, गुणनिपुणः, अध्ययने, पुस्तकानाम् आदरः।
उत्तराणि:
आदर्शः छात्रः व्यवहार कुशलः भवति। सः प्रतिदिनं गुरवे सम्मानं यच्छति। एवमेव सः गुणनिपुणः सत्यवादी च भवति। सः समये विद्यालयं गच्छति। तत्र सः पुस्तकानाम् अध्ययने समय-व्यतीतं करोति।

10. ‘वर्षा ऋतुः’ इति विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषापदसाहाय्येन पञ्च संस्कृतवाक्यानि लिखत।
मञ्जूषा
मेघाः, जलम् सर्वत्र, दादुराः, ध्वनिः, रात्रौ, शीतलः वायुः, हरीतिमा, दामिनी, अपि, भीताः जनाः, कृषकाः प्रसन्नाः वृक्षाः मार्गाः, अवरुद्धाः।
उत्तराणि:
वर्षा ऋतौ सर्वत्र जलं दृश्यते। तदा सर्वत्र दादुराणां ध्वनिः गुज्जिता भवति। वर्षायाम् सर्वत्र जलं दृष्ट्वा कृषकाः प्रसन्नाः भवन्ति। रात्रौ शीतलः वायु: वहति। तदा मार्गाः अवरुद्धाः भवन्ति।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book सन्धिः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions सन्धिः

अभ्यास:

I.
प्रश्न 1.
अधोलिखितेषु समुचितं सन्धिपदं चित्वा लिखत-

यथा- चन्द्र + उदयः = चन्द्रोदयः / चन्द्रौदयः / चन्द्रुदयः
उत्तरम्:
चन्द्रोदय:
(i) मातृ + ऋणम् = मातर्णम् / मातृणम् / मातृणम् – _____________
(ii) यदि + अपि = यद्यपि / यदपि / यदापि – _____________
(iii) मत + ऐक्यम् = मतेक्यम् / मतैक्यम् + मत्येकम् – _____________
(iv) भानु + उदयः = भान्वुदयः / भानुदयः / भानूदयः – _____________
(v) भौ + उकः = भावकः / भाविकः / भावुकः – _____________
(vi) विष्णो + इह = विष्णविह / विष्णवेह / विष्णोह – _____________
(vii) सर्वे + अत्र = सर्वेअत्र / सर्वेऽत्र / सर्वअत्र – _____________
(viii) गङ्गा + इव = गङ्गव / गङ्गोव / गङ्गेव – _____________
उत्तराणि:
(i) मातृणम्
(ii) यद्यपि
(iii) मतैक्यम्
(iv) भानूदयः
(v) भावुक:
(vi) विष्णविह
(vii) सर्वेऽत्र
(viii) गङ्गव

प्रश्न 2.
अधोलिखितेषु सन्धिविच्छेदं रूपं पूरायित्वा सन्धेः नाम अपि लिखत-

यथा- अन्वेषणम् – अनु + एषणम् – यण् सन्धि।
(i) तवैव – ___________ + एव – ___________
(ii) नदीव – नदी + ___________ – ___________
(iii) केऽपि – ___________ अपि – ___________
(iv) अत्याचारः – अति + ___________ – ___________
(v) शयनम् – ___________ + अनम् – ___________
(vi) यथोचितम् – यथा + ___________ – ___________
उत्तराणि:
(i) तव + एव – वृद्धि सन्धिः
(ii) नदी + इव – दीर्घ सन्धिः
(ii) के + अपि – पूर्वरूप सन्धिः
(iv) अति + आचारः – यण् सन्धिः
(v) शे + अनम् – अयादि सन्धिः
(vi) यथा + उचितम् – गुण सन्धिः

प्रश्न 3.
यत्र प्रकृति भाव-सन्धिः अस्ति तत्पदं (✓) इति चिनेन चिह्नीकुरुत यत्र च नास्ति तत्पदं (✗) इति चिहनेन चिनीकुरुत-

(i) नदी एते ( )
(ii) वृक्षे अति ( )
(iii) मुनी एतौ ( )
(iv) साधू उपरि गच्छतः ( )
(v) सखी एषा ( )
(vi) मुनी इच्छतः ( )
(vii) सभायाम् कवी आगतौ ( )
(viii) नदी इयं वहति ( )
उत्तराणि:
(i) (✓)
(ii) (✓)
(iii) (✓)
(iv) (✓)
(v) (✓)
(vi) (✓)
(vii) (✓)
(viii) (✓)

प्रश्न 4.
अधोलिखितेषु स्थूलपदेषु सन्धिविच्छेदं कृत्वा लिखत-

(i) कवीन्द्रः अथ नवीनां कविता श्रावयति।
______ + ______
(ii) कंसः सर्वेषु अत्याचारम् करोति स्म।
______ + ______
(iii) गंगा गंगेति यो ब्रूयात् योजनानां शतैरपि सः पापेभ्यः विमुच्यते।
______ + ______
(iv) यथा रामः पठति तथैव श्यामः पठति।
______ + ______
(v) वानरः सर्वत्र वृक्षेऽपि कूदीन्ति।
______ + ______
उत्तराणि:
(i) कवि + इन्द्रः
(ii) अति + आचारम्
(iii) गंगा + इति
(ii) तथा + एव
(v) वृक्षे + अपि

II.
प्रश्न 1.
समुचितं सन्धिविच्छेदरूपं पूरयत-

(i) दिगम्बरः – __________ + अम्बरः (दिक् / दिग्)
(ii) मच्छिरः – मत् + __________ (छिरः / शिरः)
(ii) जगदीशः – __________ + ईशः (जगत् / जगद्)
(iv) अयं गच्छति – __________ + गच्छति (अयं / अयम्)
(v) नीरोगः – __________ + रोगः (निर् + नीर्)
(vi) तल्लीनः – तत् + __________ (लिनः / लीनः)
उत्तराणि:
(i) दिक्
(ii) शिरः
(iii) जगत्
(iv) अयम्
(v) निर्
(vi) लीनः

प्रश्न 2.
समुचितं सन्धिपदं चित्वा लिखत-

(i) सत् + जनः – सज्जनः / सत्जनः – __________
(ii) तत् + श्रुत्वा – तच्श्रुत्वा / तच्छ्रुत्वा – __________
(iii) विद्वान् + लिखिति – विद्वांल्लिखति / विद्वाँतिलिखति – __________
(iv) सम् + कल्पः – सम्कल्पः / सङ्कल्पः – __________
(v) उत् + लेखः – उल्लेखः / उच्लेखः – __________
उत्तराणि:
(i) सज्जनः
(ii) तच्छ्रुत्वा
(iii) विद्वाँल्लिखति
(iv) सङ्कल्पः
(v) उल्लेखः

प्रश्न 3.
अधोलिखितवाक्येषु स्थूलपदानां यथापेक्षं सन्धिम् अथवा सन्धिविच्छेदं कृत्वा लिखत-

(i) सर्वे जगच्छिवानि कार्याणि कुर्वन्तु। __________
(ii) यत्पाठे उत् + लिखितम् तत् सर्वं पठत। __________
(iii) नीरोग: जनः सुखी भवन्ति। __________
(iv) कोकिलः पं + चमे स्वरे गायति। __________
(v) सः तरुच्छायायाम् पठति। __________
(vi) मानी मानम् + न त्यजति। __________
उत्तराणि:
(i) जगत् + शिवानि
(ii) उल्लिखितम्
(iii) निर् + रोगः
(iv) पञ्चमे
(v) तरु + छायायाम्
(vi) मानन्न

III.
प्रश्न 1.
समुचितं सन्धिपदं चित्वा लिखत-

(i) इतः + ततः – इतस्ततः / इतश्ततः – __________
(ii) दुः + कर्म – दश्कर्म + दुष्कर्म – __________
(iii) शिवः + अवदत् – शिवावदत् / शिवोऽवदत् – __________
(iv) मुनिः + आगच्छति – मुनिरागच्छति / मुनिरगच्छित – __________
(v) मनः + रथः – मनरथः / मनोरथः – __________
(vi) छात्र + अयम् – छात्रोऽयम् / छात्रायम् – __________
(vii) प्रथमः + नाम – प्रथमो नाम / प्रथमोऽनाम – __________
(viii) कपिः + चलति – कपिर्चलित / कपिश्चलति। – __________
उत्तराणि:
(i) इतस्ततः
(ii) दुष्कर्म
(iii) शिवोऽवदत्
(iv) मुनिरागच्छति
(v) मनोरथः
(vi) छात्रोऽयम्
(vii) प्रथमो नाम।
(viii) कपिश्चलति

प्रश्न 2.
सन्धिविच्छेदं कृत्वा लिखत-

(i) कीटोऽपि – __________ + अपि।
(ii) भोजो नाम – __________ + नाम।
(iii) वर्षयोरुपरान्तम् – वर्षयोः + __________।
(iv) शिविर्जयति – __________ + जयति।
(v) कैश्चत् – कैः + __________।
(vi) महापुरुषैरपि – __________ + अपि।
(vii) नमस्कारः – नमः + __________।
(viii) धनुष्टङ्कारः – __________ + टङ्कारः।
उत्तराणि:
(i) कीटः
(ii) भोजः
(iii) उपरान्तम्
(iv) शिविः
(v) चित्
(vi) महापुरुषैः
(vii) कारः
(viii) धनुः

प्रश्न 3.
अधोलिखितवाक्येषु स्थूलपदेषु सन्धिविच्छेदं कृत्वा लिखत-

(i) पितुरिच्छा वर्तते। – __________ + __________
(ii) छात्रः तपोवनम् गच्छति – __________ + __________
(iii) अध्यापकः उत्तमं छात्रं पुरस्करोति। – __________ + __________
(iv) मन्दबुद्धिः सेवकः स्वामिनः मतस्तापस्य कारणमभवत्। – __________ + __________
(v) निष्कपटः जनः शोभते। – __________ + __________
(vi) बालो गच्छति। – __________ + __________
उत्तराणि:
(i) पितुः + इच्छा
(ii) तपः + वनम्
(iii) पुरः + करोति
(iv) मनः + तापस्य
(v) निः + कपटः
(vi) बालः + गच्छति।

IV.
प्रश्न 1.
अधोलिखितानि यथापेक्षितं योजयत-

(i) जननीजनकविहीनम् अनाथम् पश्यामि = __________
(ii) सीता पुस्तकम् अपठत् = __________
(iii) कुरु न त्वम् अनर्थम् = __________
(iv) बालकम् अनाथम् पालय = __________
(v) सर्वम् अहर्निशं मानय = __________
उत्तराणि:
(i) विहीनमनाथं
(ii) पुस्तकमपठत्
(iii) त्वमनर्थम्
(iv) बालकमनाथं
(v) सर्वमहर्निशं

प्रश्न 2.
सन्धिविच्छेद रूपं पूरयत-

(i) वृक्षच्छायायाम् = __________ + छायायाम
(ii) नाववतु = __________ + अवतु
(iii) वागर्थाविव = वाक् + __________ + डव
(iv) कोऽत्र = __________ + अत्र
(v) वेत्तासि = वेत्ता + __________
(vi) महोदयः = महा + __________
(vii) सर्वैरत्र = __________ + अत्र
(viii) अभ्युदयः = अभि + __________
(ix) तदर्थम् = तत् + __________
(x) शरच्चन्द्रः = __________ + चन्द्रः
उत्तराणि:
(i) वृक्ष
(ii) नौ
(iii) अर्थों
(iv) को
(v) असि
(vi) उदयः
(vii) सर्वैः
(viii) उदयः
(ix) अर्थम्
(x) शरत्

प्रश्न 3.
सन्धिं कृत्वा लिखत-

(i) जगत् + जननी = __________
(ii) महा + ऐश्वर्यम् = __________
(iii) न + अधीतम् = __________
(iv) अहः + अहः = __________
(v) जीवति + अनाथः + अपि = __________
(vi) गृहे + अपि = __________
(vii) जगत् + माता = __________
(viii) महान् + लिखति = __________
(ix) द्वौ + एतौ = __________
(x) यत् + भविष्यः + विनश्यति = __________
उत्तराणि:
(i) जगज्जननी
(ii) महैश्वर्यम्
(iii) नाधीतम्
(iv) अहोऽहः
(v) जीवत्यनाथोऽपि
(vi) गृहेऽपि
(vii) जगन्माता
(viii) महाँल्लिखति
(ix) द्वावेतौ
(x) यद्भविष्यो विनश्यति

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलाक्षरपदेषु सन्धि-विच्छेदं कृत्वा लिखत।

1. अद्यावकाशः अस्ति।
2. अहो! तत्र क्रीडितुम् आनुरपि।
3. गृहादागतः।
4. अम्ब! अद्याहम् मित्रेण सह शुक्रतालम गतवान्।
5. तरुच्छाया सुघना।
6. अद्य तस्योपदेशस्य सारः अस्ति ‘दानेन तुल्यो निधिरास्ति नान्यः’।
7. अधुना वागीशः विद्यालयम् गच्छति।
8. अहम् वनोत्सव द्रष्टुं गच्छामि।
9. त्वमपि देवालयम् गच्छ।
10. अद्यावकाशः अस्ति।
11. भानुरपि गृहादागतः।
12. तत्रैव मम् मित्रम् आगमिष्यति।
13. कीटोऽपि सुमन:सङ्गाद् आरोहति सतां शिरः।
14. यत्करिष्ये तच्छयताम्।
15. ते नरा धन्याः सन्ति।
16. कूपोदकं वटच्छाया च ग्रीष्मे शीतायते।
17. केऽपि जनाः केवलं सुखम् इच्छन्ति परं।
18. प्राचीनकालेऽपि आणविक-अस्त्राणि आसन्।
19. पावकः सर्व दहति।
20. खगाः आकाशे स्वच्छन्दम् विहरन्ति।
21. ग्रामम् गत्वा हलञ्चालयति।
22. हरिश्चलति।
23. स्वच्छन्दं वातावरणं सर्वेभ्यः रोचते।
24. तावत्र आगच्छतः।
25. इदं एव भवति।
26. कपी इतस्ततः भ्रमतः।
27. दिल्लीश्वरो वा जगदीश्वरो वा
28. एतच्छङ्करेण गीताभाष्ये कथितम।
29. विशालौ पर्वताविव।
30. तच्छरेण तरुशाखा छिन्ना अभवत्।
31. सह नाववतु।
32. पश्य एतच्चित्रम् लिखत।
33. नाहं स्वर्ग कामये।
34. सः विशालं भवनम् दृष्ट्वा विस्मितः अभवत्।
35. तच्छ्लोकं श्रुत्वा कः प्रसन्नः न भविष्यति।
36. यत्र-यत्र वृक्षच्छाया तत्र-तत्र पथिकाः।
37. मुनीन्द्राः वने वसन्ति।
38. एतच्छ्रुत्वा जनाः ततो गताः।
39. अस्माकं कक्षाया नायकः अतिस्निग्धः अस्ति।
40. त्वम् एकम् अनुच्छेदं लिख।
41. त्वं स्वच्छन्दं न भ्रम।
42. द्वावेव (__________ + __________) मुनी आसने तिष्ठतः।
43. जय जगदीश हरे।
44. पापिनाञ्च सदा दुःखम्।
45. त्वम् इन्द्रियाण्यादौ नियम्य कामं जहि।
46. वाक्पटुधैर्यवान् मन्त्री परैर्न परिभूयते।
उत्तराणि:
1. अद्य + अवकाशः
2. भानुः + अपि
3. गृहात् + आगत
4. अद्य + अहम्
5. तरु + छाया
6. निधिः + अस्ति
7. वाक् + ईश
8. वन + उत्सवः
9. देव + आलयम्
10. अद्य + अवकाशः
11. भानुः + अपि
12. तत्र + एव
13. कीट: + अपि
14. तत् + श्रूयताम्
15. नराः + धन्याः
16. वट + छाया
17. के + अपि
18. प्राचीनकाले + अपि
19. पौ + अकः
20. स्व + छन्दम्
21. हलम् + चालयति
22. हरिः + चलति
23. स्व + छन्दम्
24. तौ + अत्र
25. भो + अति
26. इतः + ततः
27. दिल्लीश्वरः + वा
28. एतत् + शम् + करेण
29. पर्वतौ + इव
30. तत् + शरेण
31. नौ + अवतु
32. एतत् + चित्रम्
33. न + अहम्
34. भो + अनम्
35. तत् + श्लोकं
36. वृक्ष + छाया
37. मुनि + इन्द्राः
38. एतत् + श्रुत्वा
39. नै + अकः
40. अनु + छेदं
41. स्व + छन्द
42. द्वौ + एव
43. जगत् + ईश
44. पापीनाम् + च
45. इन्द्रियाणि + आदौ
46. वाक्पटुः + धैर्यवान्।

प्रश्न 2.
अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलाक्षरपदेषु सन्धिं कृत्वा लिखत।

1. अहम् + वाटिका गमिष्यामि।
2. सः + अपि महा सहगमिष्यति।
3. तेन सह श्यामः + अपि अस्ति।
4. तत्र गङ्गायाः + तटे एकः प्राचीनः विशालः वटः अस्ति।
5. मुखात् + अमृतं वचः श्रोतुं जनाः आगच्छन्ति।
6. समधे नमः + ते।
7. राष्ट्रपतेः भो + अनम् द्रष्टुम् गमिष्यति।
8. तेन सह जगत् + ईश अपि अस्ति।
9. त्वाम् अत्र प्राप्य अहम् अतीव प्रसन्न + अस्मि।
10. गुरुम् दृष्ट्वा कृष्णः उत् + लसितः जातः।
11. सुथे! कथं त्वं विलम्बात् + आगतः।
12. श्यामस्य हृदयं निः + छलम् अस्ति।
13. सन्तोष एव सत् + निधानम्।
14. विद्या मानवः विपुलां कीर्ति धनम् + च लभते।
15. त्यागात् + शान्तिः प्राप्यते।
16. भवेत् अत्र नित्यं प्रभो + अनुग्रहः ते।
17. द्वौ + एव मुनी आसने तिष्ठतः।
18. इमम् अनु + छेदं ध्यानेन पठत।
19. वयं जगत् + नाथं प्रणमामः।
20. उभौ + अपि अतिथि अत्र तिष्ठतः।
21. प्रभो + अत्र स्वानुग्रहं करोतु।
22. हे प्रभो! मह्यं सत् + मतिं देहि।
23. एकम् अनु + छेदं लिखत।
24. पर्वतीयं वातावरणं स्व + छं भवति।
25. आगच्छतु + अत्र मोहन।
26. केचन जनाः विद्याम् इच्छन्ति केचन धनम् + च।
27. तौ द्वौ + एव जनौ धान्यौ।
28. सा एव कीर्तिं धनम् + च प्राप्नोति।
29. रामः + च लक्ष्मणश्च वनं गतौ।
30. सा प्रातः देव + आलयं गच्छति।
31. उभौ + एव तत्र आगमिष्यतः।
32. राजा सुधीभ्यः धनं मानं + च यच्छति।
33. सन्तोषः एव सत् + निधानम्।
34. मेघः + गर्जति।
35. आश्रमे उभौ + अपि अतिथी तिष्ठतः।
36. वने मृगाः + चरन्ति।
37. मतिमतां + च विलोक्य दरिद्रतां विधिरहो बलवान् इति मे मतिः।
38. विद्यालाभः सुख-अभिलाषाः द्वौ + अपि परस्परं विरोधिनौ एव।
उत्तराणि:
1. अहंवाटिकां।
2. सोऽपि।
3. श्यामोऽपि।
4. गङ्गायास्तटे।
5. मुखादमृतं।
6. नमस्ते।
7. भवनम्।
8. जगदीशः।
9. प्रसन्नोऽस्मि।
10. उल्लासितः।
11. विलम्बादागता।
12. निरछलम्।
13. सन्निधानम्।
14. धनञ्च।
15. त्यागाच्छान्तिः।
16. प्रभोऽनुग्रहः।
17. द्वावेव।
18. अनुच्छेदम्।
19. जगन्नाथं।
20. उभावपि।
21. प्रभोऽत्र।
22. सन्मतिम्।
23. अनुच्छेदम्।
24. स्वच्छं।
25. आगच्छत्वत्र।
26. धनञ्च अथवा धनं च।
27. द्वावेव।
28. धनञ्च अथवा धनं च।
29. रामश्च।
30. देवालय।
31. उभावेव।
32. मानञ्च।
33. सन्निधानम्।
34. मेघोगर्जति।
35. उभावपि।
36. मृगाश्चरन्ति।
37. मतिमताञ्च।
38. द्वावपि।

प्रश्न 3.
अधोलिखितेषु सन्धिं कृत्वा सन्धिनाम च लिखत-

(निम्नलिखित में सन्धि करके सन्धि का नाम लिखिए)-

उत्तराणि:
सन्धिपदम् – नाम
(i) परीक्षा – दीर्घ
(ii) चञ्चलोर्मिः – गुण
(iii) परोपकारः – गुण
(iv) चलाचले – दीर्घ
(v) नियमोल्लंघनम् – गुण
(vi) हर्षोल्लास: – गुण
(vii) बालेन्दुः – गुण
(viii) रवीन्द्रः – दीर्घ

प्रश्न 4.
सन्धिच्छेदं कृत्वा नाम अपि लिखत-

(सन्धि विच्छेद करके नाम भी लिखिए)-

उत्तराणि:

प्रश्न 5.
I. अधोलिखितेषु रेखाकितानाम् सन्धियुक्तपदानाम् सन्धिच्छेदं कुरुत-
(निम्नलिखित रेखांकित पदों का सन्धि-विच्छेद कीजिए)
(i) न यस्यादिः न यस्यान्तः, य मध्ये तस्य तिष्ठति।
तवाप्यस्ति, ममाप्यस्ति, यदि जानासि, तद् वद॥

(ii) पीतं ह्यनेनापि पयः शिशुत्वे, कालेन भूयः परिसृप्तमुर्व्याम्।
क्रमेण भूत्वा च युवा वपुष्मान् क्रमेण तेनैव जरामुपेतः॥

(iii) परोपदेशे पाण्डित्यं सर्वेषां सुकरं नृणाम्।

(iv) सुखं हि दुःखान्यनुभूय शोभते।
उत्तराणि:
(i) यस्य + आदिः, यस्य + अन्तः, तव + अपि + अस्ति, मम + अपि + अस्ति
(ii) ह + अनेन + अपि, तेन + एव, जरामुप + इतः
(iii) पर + उपदेशे
(iv) दुःखानि + अनुभूय

II. अधोलिखितेषु यत्र पदानि संयोगेन युक्तानि तत्समक्षं कोष्ठके (✓) इति चिह्नम् अङ्कितम् कुरुत अन्यथा (✗)-
(निम्नलिखित में जहाँ पद संयोग से युक्त हैं उनके सामने (✓) चिह्न अंकित कीजिए। अन्यथा (✗) चिह्न अंकित कीजिए)-
यथा-
(i) एकेनापि ( )
(ii) भास्करेणैव ( )
(iii) सर्वेषामपि ( )
(iv) नैवास्ति ( )
(v) योगिनामपि ( )
(vi) तर्तुमेव ( )
(vii) सकलमवधीत् ( )
(viii) तथोच्चैः ( )
(ix) विपरीतमेतत् ( )
(x) लिम्पतीव ( )
उत्तराणि:
(i) (✗)
(ii) (✗)
(iii) (✓)
(iv) (✗)
(v) (✓)
(vi) (✓)
(vii) (✓)
(viii) (✗)
(ix) (✓)
(x) (✗)

III. शुद्धं सन्धिपदं (✓) इति चिह्नन अङ्कयत-
(शुद्ध सन्धि पद को (✓) चिह्न से अंकित कीजिए)-
(i) पितृ + इच्छा = पित्रेच्छा ( ) / पित्रिच्छा ( )
(ii) महा + ऋषिः = महर्षिः ( ) / महार्षिः। ( )
(iii) देव + इन्द्रः = देविन्द्रः ( ) / देवेन्द्रः ( )
(iv) पर + उपकारः = परोपकारः ( ) / परूपकार: ( )
(v) कवि + ईश्वरः = कवेश्वरः ( ) / कवीश्वरः ( )
(vi) अपि + एवम् = अप्येवम् ( ) / अप्यैवम्। ( )
(vii) मधु + अत्र = मधूत्र ( ) / मध्वत्र ( )
उत्तराणि:
(i) पितृ + इच्छा = पित्रेच्छा / पित्रिच्छा (✓)
(ii) महा + ऋषिः = महर्षिः (✓) / महार्षिः
(iii) देव + इन्द्रः = देविन्द्रः / देवेन्द्रः (✓)
(iv) पर + उपकारः = परोपकारः (✓) / परूपकारः।
(v) कवि + ईश्वरः = कवेश्वरः / कवीश्वरः (✓)
(vi) अपि + एवम् = अप्येवम् (✓) / अप्यैवम्।
(vii) मधु + अत्र – मधूत्र / मध्वत्र (✓)

IV. अधोलिखितेषु सन्धियुक्तपदानि रेखाङ्कितानि कुरुत-
(निम्नलिखित में सन्धियुक्त पदों को रेखांकित कीजिए)-
(i) अहन्यहनि भूतानि गच्छन्तीह यमालयम्।
शेषाः स्थावरमिच्छन्ति किमाश्चर्यमतः परम्।।

(ii) न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति।
हविषा कृष्णवर्मेव भूय एवाभिवर्धते।।

(iii) सदाभिमानैकधना हि मानिनः॥

(iv) नाभिषेको न संस्कारः सिंहस्य क्रियते वने।
विक्रमार्जितसत्त्वस्य स्वयमेव मृगेन्द्रता॥
उत्तराणि:
(i) अहन्यहनि भूतानि गच्छन्तीह यमालयम्।
शेषाः स्थावरमिच्छन्ति किमाश्चर्यमतः परम्॥

(ii) न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति।
हविषा कृष्णवर्मेव भूय एवाभिवर्धते॥

(iii) सदाभिमानैकधना हि मानिनः॥

(iv) नाभिषेको न संस्कारः सिंहस्य क्रियते वने।
विक्रमार्जितसत्त्वस्य स्वयमेव मृगेन्द्रता॥

प्रश्न 6.
उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितेजु सन्धिं कुरुत-

यथा- गुरौ + आगते = गुर् + आव् + आगते = गुरावागते
(i) द्वौ + अपि = __________ + __________ +__________ = __________
(ii) ष्ठिाष्ठिारवसन्तौ + इह = __________ + __________ +__________ = __________
(iii) ते + आसन् = त् + __________ + __________ + आसन =
(iv) के + आगच्छन् = __________ + __________ +__________ = __________
(v) हरे + इह = __________ + __________ +__________ = __________
उत्तराणि:
(i) व् + आव् + अपि = द्वावपि
(ii) शिशिरवसन्त् + आव् + इह = शिशिरवसन्ताविह
(iii) त् + अय् + आसन् = तयासन्
(iv) क् + अय् + आगच्छन् = कयागच्छन्
(v) हर् + अय् + इह = हरयिह।

प्रश्न 7.
सन्धि विच्छेदं कुरुत। (सन्धि विच्छेद कीजिए)-

यथा- रात्रावागतायाम् = रात्र् + आव् + आगतायाम् = रात्रौ + आगतायाम्
(i) उभावपि = उभ् + आव् + अपि = __________ + __________
(ii) तावत्र = त् + आव् + अत्र = __________ + __________
(iii) द्वावपि = दव् + आव् + अपि = __________ + __________
(iv) कन्यायायासनम् = कन्य् + आय् + आसनम् = __________ + __________
(v) मुनावासीने = मुन् + आव् + आसीने = __________ + __________
उत्तराणि:
(i) उभौ + अपि
(ii) तौ + अत्र
(iii) द्वौ + अपि
(iv) कन्यायै + आसनम्
(v) मुनौ + आसीने।

प्रश्न 8.
अधोलिखितेजु सन्धिं कुरुत। (निम्नलिखित की संधि कीजिए)-

उत्तराणि:
(i) उभावपि
(ii) तावपि
(iii) कयागच्छन्
(iv) हरयिह
(v) विज़्णविह

प्रश्न 9.
सन्धि विच्छेदं कुरुत। (सन्धि विच्छेद कीजिए)-

(i) रात्रावागते / रात्रा आगते = __________ + __________
(ii) द्वावपि / द्वा अपि = __________ + __________
(iii) मनावासीने / मुना आसीने = __________ + __________
(iv) कवयेहि / कव एहि = कवे + __________
(v) नाववतु/ना अवतु = नौ + __________
उत्तराणि:
(i) रात्रौ + आगते
(ii) द्वौ + अपि
(iii) मुनौ + आसीने
(iv) कवे + इह
(v) नौ + अवतु।

प्रश्न 10.
अधोलिखितानाम् सन्धिं कृत्वा ‘य / व्’ वर्णयोः लोपम् विकल्पेन प्रदीयत।

(अधोलिखित की सन्धि करके ‘य / व्’ वर्गों का लोप विकल्प रूप में प्रदर्शित कीजिए)-
(i) द्वौ + अपि = __________ + __________
(ii) कस्मै + इति = __________ + __________
(iii) नद्यै + इह = __________ + __________
(iv) कवे + इह = __________ + __________
(v) हरे + इह = __________ + __________
(vi) प्रभो + एहि = __________ + __________
उत्तराणि:
(i) द्वावपि / द्वा अपि
(ii) कस्मायिति / कस्मा इति
(iii) नद्यायिह / नद्या इह
(iv) कवयिह / कव इह
(v) हरयिह / हर इह
(vi) प्रभवेहि / प्रभ एहि

प्रश्न 11.
उदाहरणानुसारम् सन्धिं कुरुत। (उदाहरण के अनुसार सन्धि करें)-

उत्तराणि:
(i) ए + अ = वनेऽस्मिन्
(ii) ए + अ = हरेऽत्र
(iii) ए + अ = पुस्तकेऽत्र
(iv) ए + अ = देशेऽभावः
(v) ओ + अ = विज़्णोऽत्र
(vi) ओ + अ = विभोऽस्मान्
(vii) ए + अ = सेवेतेऽधुना
(viii) ए + अ = मोदेऽहम्
(ix) ए + अ = लज्जतेऽयम्

प्रश्न 12.
उदाहरणम् अनुसृत्य सन्धि विच्छेदः क्रियताम्। (उदाहरण के अनुसार सन्धि विच्छेद करें)-

यथा- केऽपि = के + अपि
(i) गृहेऽपि = __________ + __________
(ii) साधोऽत्र = __________ + __________
(iii) प्रभोऽनुग्रहः = __________ + __________
(iv) त्यागेऽपि = __________ + __________
(v) परिणामेऽमृतम् = __________ + __________
(vi) सर्वेऽस्मिन् = __________ + __________
उत्तराणि:
(i) गृहे + अपि
(ii) साधो + अत्र
(iii) प्रभो + अनुग्रहः
(iv) त्यागे + अपि
(v) परिणामे + अमृतम्
(vi) सर्वे + अस्मिन्

प्रश्न 13.
अधुना उदाहरणानुसारं परसवर्णसन्धिं कुरुत।

यथा- राकेशः विद्यालयं गच्छति। = राकेशः विद्यालयङ्गच्छति।
(i) भारत्याः कोषः संचयात् नश्यति। = भारत्याः कोषः सञ्चयात् नश्यति।
(ii) सः एकं भयंकरं दृश्यम् अपश्यत्
(iii) ये अविद्याम् उपासते, ते अन्धं तमः प्रविशन्ति
(iv) नृपः रिपुं जयति।
(v) सा नदी तरति।
(vi) संगच्छध्वम्।
(vii) अहं वेदं पठामि।
उत्तराणि:
(i) सञ्चयात्
(ii) भयङ्गरम्
(iii) अन्धन्तमः
(iv) रिपुञ्जयति
(v) नदीन्तरति
(vi) सङ्गच्छध्वम्
(vii) वेदम्पठामि।

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

1. स्थूलपदेषु सन्धिच्छेदम् दत्तेभ्यः विकल्पेभ्यः शुद्ध चित्त्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत।
(स्थूल पदों में सन्धिच्छेदयुक्त पद को दिए गए विकल्पों में से शुद्ध चुनकर उत्तर-पुस्तिका में लिखिए। Separate bold words and choose the appropriate answer from the options given below and write the answer in the answer sheet.)

प्रश्न 1.
हरिश्चलति विद्यालयं प्रति।
(क) हरिश् + चलति
(ख) हरिस् + चलति
(ग) हरिः + चलति
(घ) हरिर् + चलति।
उत्तराणि:
(ग) हरिः + चलति

प्रश्न 2.
पश्य पश्य तत् रमणीयं भवनम्।
(क) भव + अनम्
(ख) भौ + अनम्
(ग) भू + अनम्
(घ) भो + अनम्।
उत्तराणि:
(घ) भो + अनम्।

प्रश्न 3.
विशालौ पर्वताविव।
(क) पर्वतौ + इव
(ख) पर्वतो + इव
(ग) पर्वताः + विव
(घ) पर्वत + आविव।
उत्तराणि:
(क) पर्वतौ + इव

प्रश्न 4.
कपिः इतस्ततः भ्रमतः।
(क) इत + ततः
(ख) इतस् + ततः
(ग) इतः + ततः
(घ) इतर् + ततः।
उत्तराणि:
(ग) इतः + ततः

प्रश्न 5.
स विशालं भवनम् दृष्ट्वा विस्मितः अभवत्।
(क) सा + विशालं
(ख) सः + विशालं
(ग) साः + विशालं
(घ) स + विशालं।
उत्तराणि:
(ख) सः + विशालं

प्रश्न 6.
राज्ञः स्वेषु गात्रेष्वपि निरासक्तिं विज्ञाय ब्रह्माण्डं व्याकुलम् अभवत्।
(क) गात्रे + ष्वपि
(ख) गात्रेष् + वपि
(ग) गात्रेः + वपि
(घ) गात्रेषु + अपि।
उत्तराणि:
(घ) गात्रेषु + अपि।

प्रश्न 7.
कः स्यात् पापतरस्ततः?
(क) पापतरः + ततः
(ख) पापतर + ततः
(ग) पापतरस् + ततः
(घ) पापतरच् + ततः।
उत्तराणि:
(क) पापतरः + ततः

प्रश्न 8.
अहं देवेन्द्रस्त्वत्समीपम् उपागतः अस्मि।
(क) देवेन्द्रः + त्वत्समीपम्
(ग) देवेन्द्रत् + त्वत्समीपम्
(ख) देवेन्द्र + त्वत्समीपम्
(घ) देवन्द्रां + त्वत्समीपम्।
उत्तराणि:
(क) देवेन्द्रः + त्वत्समीपम्

प्रश्न 9.
त्वम् इन्द्रियाण्यादौ नियम्य एनं प्रजहि।
(क) एनम् + प्रजहि
(ख) एनन् + प्रजहि
(ग) एनत् + प्रजहि
(घ) एनद् + प्रजहि।
उत्तराणि:
(क) एनम् + प्रजहि

प्रश्न 10.
कामात् क्रोधोऽभिजायते।
(क) क्रोधो + भिजायते
(ख) क्रोधो + अभिजायते
(ग) क्रोधः + भिजायते
(घ) क्रोधोर् + अभिजायते।
उत्तराणि:
(ख) क्रोधो + अभिजायते

प्रश्न 11.
अनिच्छन् अपि वार्ष्णेय! बलादिव नियोजितः।
(क) बला + दिव
(ख) बल + आदिव
(ग) बलात् + इव
(घ) बलात् + दिव।
उत्तराणि:
(ग) बलात् + इव

प्रश्न 12.
सर्वथा जागरूकोऽहं छात्राणां कृते आदर्शः।
(क) जागरूको + अहं
(ख) जागरूको + हं
(ग) जागरूक: + हं
(घ) जागरू + कोऽहं।
उत्तराणि:
(क) जागरूको + अहं

प्रश्न 13.
सः चेन्निरर्थकं नीतः।
(क) चेन् + निरर्थकं
(ख) चेत् + निरार्थाकं
(ग) चेत् + निरर्थकं
(घ) चे + निरर्थकं।
उत्तराणि:
(ग) चेत् + निरर्थकं

प्रश्न 14.
मम जनकस्तु प्रतिदिनम् अस्य पाठं करोति।
(क) जनकः + तु
(ख) जनक: + अस्तु
(ग) जनक + अस्तु
(घ) जनकस् + तु।
उत्तराणि:
(क) जनकः + तु

प्रश्न 15.
परुषां वाचं योऽभ्युदीरयेत्।
(क) यः + अभि + उदीरयेत्
(ख) यः + अभी + उदीरयेत्
(ग) यः + अभ्यु + दीरयेत्
(घ) यो + अभी + ऊदीरयेत्।
उत्तराणि:
(क) यः + अभि + उदीरयेत्

प्रश्न 16.
पाण्डवास्त्वं च राष्ट्रं च सदा संरक्ष्यमेव हि।
(क) पाण्डवाः + त्वं
(ख) पाण्डवास् + त्वं
(ग) पाण्डवास् + वं
(घ) पाण्डवाः + स्त्वं।
उत्तराणि:
(क) पाण्डवाः + त्वं

प्रश्न 17.
सकलं जगद् ध्वस्तं भविष्यति।
(क) सकलम् + जगद्
(ख) सकलन् + जगद्
(ग) सकलङ् + जगद्
(घ) सकलञ् + जगद्।
उत्तराणि:
(क) सकलम् + जगद्

प्रश्न 18.
त्वमिन्द्रियाण्यादौ नियम्य।
(क) इन्द्रियाणी + आदौ
(ख) इन्द्रियाणि + आदौ
(ग) इन्द्रियाणी + यादौ
(घ) इन्द्रियाण्य + आदौ।
उत्तराणि:
(ख) इन्द्रियाणि + आदौ

प्रश्न 19.
त्वम् तथैव कार्यं कुरु।
(क) तथ + एव
(ख) तथा + एव
(ग) तथा + ऐव
(घ) तथा + वैव।
उत्तराणि:
(ख) तथा + एव

प्रश्न 20.
अहङ्कारः न करणीयः।
(क) अहक् + कारः
(ख) अहङ् + कारः
(ग) अहम् + कारः
(घ) अहन् + कारः।
उत्तराणि:
(ग) अहम् + कारः

प्रश्न 21.
स्वच्छन्दं वातावरणं सर्वेभ्यः एव रोचते।
(क) स्व + छन्दं
(ख) स्वत् + छन्दं
(ग) स्वः + छन्दं
(घ) स्वद् + छन्द।
उत्तराणि:
(क) स्व + छन्दं

प्रश्न 22.
पश्य एतच्चित्रम्।
(क) एतत् + चित्रम्
(ख) एतच् + चित्रम्
(ग) एतद् + चित्रम्
(घ) एतन् + चित्रम्।
उत्तराणि:
(क) एतत् + चित्रम्

प्रश्न 23.
नाहं स्वर्ग कामये।
(क) न + आहं
(ख) न + अहं
(ग) ना + हं
(घ) ना + आहे।
उत्तराणि:
(ख) न + अहं

प्रश्न 24.
प्रच्छन्नम् कृतं पापम् इव भवति।
(क) प्र + शन्नम्
(ख) प्र + च्छन्नम्
(ग) प्र + छन्नम्
(घ) प्रद् + छन्नम्।
उत्तराणि:
(ग) प्र + छन्नम्

प्रश्न 25.
मुनीन्द्राः वने वसन्ति।
(क) मुनि + ईन्द्राः
(ख) मुनी + इन्द्राः
(ग) मुनि + इन्द्रः
(घ) मुनि + इन्द्राः।
उत्तराणि:
(घ) मुनि + इन्द्राः।

प्रश्न 26.
अहो सत्त्वहितैषिता!
(क) सत्त्वहित + एषिता
(ख) सत्त्वहित + ऐषिता
(ग) सत्त्वहित + इषिता
(घ) सत्त्वहित + ईषिता।
उत्तराणि:
(क) सत्त्वहित + एषिता

प्रश्न 27.
वाक्पटुधैर्यवान् मन्त्री परैर्न परिभूयते।
(क) परैर् + न
(ख) परैः + न
(ग) परैस् + न
(घ) परैश् + न।
उत्तराणि:
(ख) परैः + न

प्रश्न 28.
अहं तस्य निग्रहं वायोरिव सुदुष्करं मन्ये।
(क) वायोः + इव
(ख) वायोर् + इव
(ग) वायोस् + इव
(घ) वायो + रिव।
उत्तराणि:
(क) वायोः + इव

प्रश्न 29.
गुरूपदेशेन इव मम चक्षुषी समुन्मीलिते।
(क) गुरु + उपदेशेन
(ख) गुरु + ऊपदेशेन
(ग) गुरु + ओपदेशेन
(घ) गुरु + पदेशेन।
उत्तराणि:
(क) गुरु + उपदेशेन

प्रश्न 30.
तच्छ्रुत्वा तेषु एक: बालकः उवाच-अयि भोः।
(क) तच् + छुत्वा
(ख) तत् + श्रुत्वा
(ग) तद् + श्रुत्वा
(घ) तम् + श्रुत्वा।
उत्तराणि:
(ख) तत् + श्रुत्वा

प्रश्न 31.
सुप्तोत्थितः प्रछन्नभाग्यः अवदत्।
(क) सुप्त + ओत्थितः
(ख) सुप्तो + त्थिताः
(ग) सुप्त + उत्थितः
(घ) सुप्ता + उत्थिताः।
उत्तराणि:
(ग) सुप्त + उत्थितः

प्रश्न 32.
पापिनाम् च सदैव दुःखं भवति।
(क) सद् + ऐव
(ख) सदा + एव
(ग) सत् + एव
(घ) सत् + ऐव।
उत्तराणि:
(ख) सदा + एव

प्रश्न 33.
सर्वदा सर्वदाऽस्माकं सन्निधिं सन्निधिं क्रियात्।
(क) सर्वदा + स्माकं
(ख) सर्वद + आस्माकं
(ग) सर्वदा + अस्माकं
(घ) सर्वत् + आस्माकं।
उत्तराणि:
(ग) सर्वदा + अस्माकं

प्रश्न 34.
यथोचितं क्रियताम् इति नृपः अवदत्।
(क) यथा + ओचितम्
(ख) यथ + ओचितम्
(ग) यथा + औचितम्
(घ) यथा + उचितम्।
उत्तराणि:
(घ) यथा + उचितम्।

2. स्थूलपदेषु सन्धियुक्तपदं दत्तेभ्यः विकल्पेभ्यः शुद्धं चित्त्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत।
(स्थूल पदों में सन्धियुक्त पद को दिए गए विकल्पों में से शुद्ध चुनकर उत्तर-पुस्तिका में लिखिए। Join bold words and choose the appropriate answer from the options given below and write the answer in the answer sheet.)

प्रश्न 1.
हे प्रभो! मह्यं सत् + मतिं देहि।
(क) सम्मति
(ख) सन्मति
(ग) सद्मतिं
(घ) सण्मति।
उत्तराणि:
(क) सम्मति

प्रश्न 2.
आगच्छतु + अत्र मोहन!
(क) आगच्छत्वत्र
(ख) आगच्छत्वात्र
(ग) आगच्छतुऽत्र
(घ) आगच्छतु अत्र।
उत्तराणि:
(क) आगच्छत्वत्र

प्रश्न 3.
रामः + च लक्ष्मणश्च वनं गतौ।
(क) रामस्च
(ख) रामश्च
(ग) रामः च
(घ) रामञ्च।
उत्तराणि:
(ख) रामश्च

प्रश्न 4.
उभौ + एव तत्र आगमिष्यतः।
(क) उभावैव
(ख) उभौवेव
(ग) उभावेव
(घ) उभौवैव।
उत्तराणि:
(ग) उभावेव

प्रश्न 5.
सन्तोषः एव सत् + निधानम्।
(क) सन्निधानम्
(ख) सनिधानम्
(ग) सनिधानम्
(घ) सत्निधानम्।
उत्तराणि:
(क) सन्निधानम्

प्रश्न 6.
आश्रमे उभौ + अपि अतिथी तिष्ठतः।
(क) उभवपि
(ख) उभवापि
(ग) उभावपि
(घ) उभौअपि।
उत्तराणि:
(ग) उभावपि

प्रश्न 7.
वने मृगाः + चरन्ति।
(क) मृगास्चरन्ति
(ख) मृगाश्चरन्ति
(ग) मृगाश्चरन्ति
(घ) मृगा:चरन्ति।
उत्तराणि:
(ग) मृगाश्चरन्ति

प्रश्न 8.
त्वं नर्तनात् + अन्यत् किं जानासि?
(क) नर्तनातन्यत्
(ख) नर्तनादन्यत्
(ग) नर्तनादोन्यत्
(घ) नर्तनदन्यत्।
उत्तराणि:
(ख) नर्तनादन्यत्

प्रश्न 9.
का नु हानिः + ततः अधिका।
(क) हानिर्ततः
(ख) हानिश्ततः
(ग) हानिः ततः
(घ) हानिस्ततः।
उत्तराणि:
(घ) हानिस्ततः।

प्रश्न 10.
यः इच्छति + आत्मनः श्रेयः।
(क) इच्छत्यत्मनः
(ख) इच्छत्यात्मनः
(ग) इच्छतिआत्मनः
(घ) इच्छत्यात्मानः।
उत्तराणि:
(ख) इच्छत्यात्मनः

प्रश्न 11.
सतां सम् + गः करणीयः।
(क) सञ्गः
(ख) संगः
(ग) सम्गः
(घ) सङ्गः।
उत्तराणि:
(घ) सङ्गः।

प्रश्न 12.
यद्यपि सः पाठं पठति तथा + अपि स्मरणं न भवति।
(क) तथपि
(ख) तथाऽपि
(ग) तथापि
(घ) तथाअपि।
उत्तराणि:
(ग) तथापि

प्रश्न 13.
हित + उपदेशः नारायणपण्डितस्य कृतिः।
(क) हितोपदेशः
(ख) हितापदेशः
(ग) हितपोदेशः
(घ) हितुपदेशः।
उत्तराणि:
(क) हितोपदेशः

प्रश्न 14.
पर्वतीयं वातावरणं स्व + छं भवति।
(क) स्वछं
(ख) स्वछं
(ग) स्वच्छ
(घ) स्वञ्छ।
उत्तराणि:
(ग) स्वच्छ

प्रश्न 15.
याचक: अभि + इच्छितानि वस्तूनि प्राप्य सन्तुष्टः अभवत्।
(क) अभीच्छतानि
(ख) अभीच्छितानि
(ग) अभिच्छतानि
(घ) अभिच्छितानि।
उत्तराणि:
(ख) अभीच्छितानि

प्रश्न 16.
सा एव कीर्तिं धनम् + च प्राप्नोति।
(क) धनश्च
(ख) धनर्च
(ग) धनष्च
(घ) धनञ्च।
उत्तराणि:
(घ) धनञ्च।

प्रश्न 17.
मेघः + गर्जति इतस्ततः।
(क) मेघगर्जति
(ख) मेघो गर्जति
(ग) मेघगर्जति
(घ) मेघ गर्जति।
उत्तराणि:
(ख) मेघो गर्जति

प्रश्न 18.
अनिच्छन् + अपि अयं पुरुषः पापम् चरति।
(क) अनिच्छनापि
(ख) अनिच्छन्नापि
(ग) अनिच्छानपि
(घ) अनिच्छन्नपि।
उत्तराणि:
(घ) अनिच्छन्नपि।

प्रश्न 19.
तस्मिन् + एव काले सः स्वपत्नीम् उवाच।
(क) तस्मिन्नेव
(ख) तास्मिननेव
(ग) तस्मिश्नेव
(घ) तस्मिश्चेव।
उत्तराणि:
(क) तस्मिन्नेव

प्रश्न 20.
तत् + श्रुत्वा यूथपतिः सगद्गदम् उक्तवान्।
(क) तत्श्रुत्वा
(ख) तश्रुत्वा
(ग) तच्छुत्वा
(घ) तद्छ्रुत्वा।
उत्तराणि:
(ग) तच्छुत्वा

प्रश्न 21.
माम् अयं शोकः अग्निः + इव दहति।
(क) अग्निरिव
(ख) अग्निः इव
(ग) अग्निव
(घ) अग्नीव।
उत्तराणि:
(क) अग्निरिव

प्रश्न 22.
अभि + इष्टानि वस्तूनि प्राप्य सन्तुष्टः अभवत्।
(क) अभीष्टानि
(ख) अभिष्टानि
(ग) अभ्यिष्टानि
(घ) अभ्युष्टानि।
उत्तराणि:
(क) अभीष्टानि

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book प्रत्ययाः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions प्रत्ययाः

अभ्यास:

I.
प्रश्न 1.
प्रत्ययं संयुज्य वियुज्य वा लिखत-

(i) दृश् + क्त्वा = ___________
(ii) प्रणम्य = ___________
(iii) उपविश्य = ___________
(iv) सोढुम् = ___________
(v) सह् + क्त्वा = ___________
(vi) आ + नी + ल्यप् = ___________
उत्तराणि:
(i) दृष्ट्वा
(ii) प्र + नम् + ल्यप्
(iii) उप + विश् + ल्यप्
(iv) सह + तुमुन्
(v) सोढ्वा
(vi) आनीय।

प्रश्न 2.
अधोलिखितवाक्येषु कोष्ठके प्रदत्त धातुषु क्त्वा / ल्यप् / तुमुन्-प्रत्ययानां प्रयोगेण निष्पन्नपदैः रिक्तस्थानानि पूरयत-

यथा- सः पुस्तकम् आदाय (आ + दा + ल्यप्) गच्छति।
सः पुस्तकं दत्त्वा (दा + क्त्वा) क्रीडति।
(i) रामः कन्दुकम् ___________ (आ + नी + ल्यप्) क्रीडति।
(ii) श्यामः कन्दुकम् ___________ (नी + क्त्वा) गच्छति।
(iii) रामः कन्दुकम् ___________ (ग्रह् + तुमुन्) श्यामम् अनुधावति।
(iv) श्यामः ___________ (वि + हस् + ल्यप्) कन्दुकम् ददाति।
(v) रामः कन्दुकम् ___________ (प्र + आप् + ल्यप्) पुनः प्रसन्नः भवति।
उत्तराणि:
(i) आनीय
(ii) नीत्वा
(iii) ग्रहीतुम्
(iv) विहस्य
(v) प्राप्य।

प्रश्न 3.
उदाहरणमनुसृत्य स्थूलपदेषु धातून् प्रत्ययान् च वियुज्य लिखत-

यथा- बालकः गुरुं नत्वा गच्छति। – नम् + क्त्वा
(i) सः अत्र आगत्य पठति। – ___________
(ii) त्वं कुत्र गत्वा क्रीडसि। – ___________
(iii) बालकः विहस्य वदति। – ___________
(iv) त्वं पस्तकं क्रेतुम् गच्छसि। – ___________
(v) छात्रः पठितुं विद्यालयं गच्छति। – ___________
(vi) नायक: निर्देशक द्रष्टुं गच्छति। – ___________
उत्तराणि:
(i) आ + गम् + ल्यप्
(ii) गम् + क्त्वा
(iii) वि + हस् + ल्यप्
(iv) क्रीण् + तुमुन्
(v) पठ् + तुमुन्
(vi) दृश् + तुमुन्।

प्रश्न 4.
‘क्त्वा’ प्रत्ययस्य प्रयोगेण वाक्यानि संयोजयत-

यथा- बालिका उद्यानं गच्छति। बालिका क्रीडिष्यति।
बालिका उद्यानं गत्वा क्रीडिष्यति।
(i) अहम् विद्यालयं गच्छामि। अहं पठिष्यामि।
(ii) सीता पुस्तकं पठति। सा ज्ञान प्राप्स्यति।
(iii) सः आपणं गच्छति। सः पुस्तकं क्रेष्यति।
(iv) रमेशः पुस्तकालयमगच्छत्। सः समाचारपत्रं पठति।
(v) देवदत्तः पाकशालामगच्छत्। सः भोजनं करोति।
उत्तराणि:
(i) अहं विद्यालयं गत्वा पठिष्यामि।
(ii) सीता पुस्तकं पठित्वा ज्ञान प्राप्स्यति।
(iii) सः आपणं गत्वा पुस्तकं क्रेष्यति।
(iv) रमेशः पुस्तकालयं गत्वा समाचारपत्रं पठति।
(v) देवदत्तः पाकशाला गत्वा भोजनं करोति।

प्रश्न 5.
‘तुमुन्’ प्रत्ययस्य योगेन वाक्यानि संयोजयत-

यथा- बालिका क्रीडिष्यति। सा उद्यानं गच्छति।
बालिका क्रीडितुम् उद्यानं गच्छति।
(i) अहम् पठिष्यामि। अहं पुस्तकं क्रीणामि।
(ii) बालिका परीक्षायाम् उत्तमानि अकानि प्राप्स्यति। सा परिश्रमेण पठति।
(iii) निशा क्रीडिष्यति। सा आपणात् कन्दुकमानयति।
(iv) माता भोजनं पचति। सा शाकमानयत्।
(v) आचार्यः पाठयति। सः कक्षामगच्छत्।
उत्तराणि:
(i) अहं पठितुं पुस्तकं क्रीणामि।
(ii) बालिका परीक्षायाम् उत्तमानि अकानि प्राप्तुं परिश्रमेण पठति।
(iii) निशा क्रीडितुम् आपणात् कन्दुकमानयति।
(iv) माता भोजनं पक्तुं शाकमानयत्।
(v) आचार्यः पाठयितुं कक्षामगच्छत्।

II.
प्रश्न 1.
प्रत्ययान् संयोज्य यथानिर्दिष्टं लिखत-

(i) पठ् + शतृ (पुं.)
(ii) लिख् + शतृ (स्त्री.)
(iii) सेव् + शानच् (स्त्री.)
(iv) सह् + शानच् (पुं.)
(v) वृत् + शानच् (पुं.)
(vi) हस् + शतृ (स्त्री.)
उत्तराणि:
(i) पठन्
(ii) लिखन्ती
(iii) सेवमाना
(iv) सहमानः
(v) वर्तमानः
(vi) हसन्ती

प्रश्न 2.
यथानिर्दिष्टं परिवर्तनं कृत्वा वाक्याने पुनः लिखत-

यथा- लिखन् बालकः पठति (स्त्रीलिङ्गे)
लिखन्ती बालिका पठति।
(i) क्रीडन् बालकः पतति। (स्त्रीलिङ्गे) ___________
(ii) उपविशन् छात्रः हसति। (स्त्रीलिङ्गे) ___________
(iii) धावन्ती बालिका क्रन्दति। (पुंल्लिङ्गे) ___________
(iv) सः चलन् खादति। (स्त्रीलिङ्गे) ___________
(v) अहम् नृत्यन् न गायामि। (स्त्रीलिङ्गे) ___________
(vi) त्वम् याचमाना न शोभसे। (पुंल्लिङ्गे) ___________
(vii) ते गच्छन्तः वार्ता कुर्वन्ति। (स्त्रीलिङ्गे) ___________
(viii) ते धावन्त्यौ भ्रमतः। (पुंल्लिङ्गे) ___________
उत्तराणि:
(i) क्रीडन्ती बालिका पतति।
(ii) उपविशन्ती छात्रा हसति।
(iii) धावन बालकः क्रन्दति।
(iv) सा चलन्ती खादति।
(v) अहम् नृत्यन्ती न गायामि।
(vi) त्वम् याचमानः न शोभसे।
(vii) ताः गच्छन्त्यः वार्ता कुर्वन्ति।
(viii) तो धावन्तौ भ्रमतः।

प्रश्न 3.
शतृप्रत्ययान्तस्य गच्छत्, गच्छन्ती शब्दयोः रूपाणि दृष्ट्वा पठत्, लिखत्, पठन्ती, लिखन्ती च इत्यादीनाम् शब्दानाम् रूपलेखनस्य अभ्यासं कुरुत-

उदाहरण-
(क) गच्छत् (पुंल्लिङ्गः)

(ख) गच्छन्ती (स्त्रीलिङ्गः)

उत्तराणि:
विद्यार्थी स्वयं पढ़े-लिखें और समझें।

प्रश्न 4.
कोष्ठके प्रदत्तशब्दानाम् उचितप्रयोगेण रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) ___________ बालिकायाः पुस्तकम् कुत्र अस्ति? (पठन्ती)
(ii) ___________ शिष्याम् आचार्या किञ्चिद् वदति। (हसन्ती)
(iii) ___________ छात्रैः हस्यते। (गच्छत्)
(iv) ___________ कलिकानाम् सौन्दर्यम् अपूर्वं वर्तते। (विकसन्ती)
(v) ___________ बालकाय वस्त्रं दीयते। (याचत्)
उत्तराणि:
(i) पठन्त्याः
(ii) हसन्ती
(ii) गच्छद्भिः
(iv) विकसन्तीनाम्
(v) याचते

प्रश्न 5.
उदाहरणमनुसृत्य शतृशानच्प्रत्ययौ प्रयुज्य वाक्यानि संयोजयत-

यथा- बालिका गच्छति/सा क्रीडति।
गच्छन्ती बालिका क्रीडति
(i) बालकः पठति। सः पाठं स्मरति।
(ii) शिशुः चलति। सः हसति।
(iii) रमा पठति। सा लिखति।
(iv) साधुः उपदिशति।/सः ज्ञानवार्ता करोति।
(v) याचकः याचते। सः मार्गे चलति।
उत्तराणि:
(i) बालकः पठन् पाठं स्मरति।
(ii) शिशुः चलन् हसति।
(iii) रमा पठन्ती लिखति।
(iv) साधुः उपदिशन् ज्ञान्वार्ता करोति।
(v) याचकः याचमानः मार्गे चलति।

III.
प्रश्न 1.
क्त-क्तवतु-प्रत्ययसंयोजनेन पदानि रचयित्वा वाक्यपूर्तिं कुरुत-

(i) बालकेन – ___________। (हस् + क्त)
(ii) बालकः – ___________। (हस् + क्तवतु)
(iii) शिक्षकेण छात्रः पठनाय – ___________। (कथ् + क्त)
(iv) शिक्षकाः छात्रान् पठनाय – ___________। (कथ् + क्तवतु)
(v) पुत्री पितरम् पुस्तकम् – ___________। (याच् + क्तवतु)
(vi) माता सुतायै भोजनं – ___________। (दा + क्तवतु)
(vii) मम जनकेन भिक्षुकाय रूप्यकाणि – ___________। (दा + क्त)
(viii) छात्रेण ऋषः ज्ञानोपदेशः – ___________। (श्रु + क्त)
उत्तराणि:
(i) हसितम्
(ii) हसितवान्
(iii) कथितः
(iv) कथितवन्तः
(v) याचितवती
(vi) दत्तवती
(vii) दत्तानि
(viii) श्रुतः

प्रश्न 2.
स्तम्भयोः यथोचितं योजयत-

उत्तराणि:

प्रश्न 3.
उदाहरणमनुसृत्य भूतकालिकक्रियाणां स्थाने क्तवतु प्रत्ययप्रयोगेण वाक्यपरिवर्तनं कुरुत-

यथा- अध्यापकः उद्दण्डं छात्रम् अदण्डयत्
अध्यापकः उद्दण्डं छात्रं दण्डितवान्।
(i) छात्रः कक्षायाम् उच्चैः अहसत्।
(ii) माता भोजनम् अपचत्।
(iii) काकः घटे पाषाणखण्डानि अक्षिपत्।
(iv) छात्राः बसयानस्य प्रतीक्षायाम् अतिष्ठन्।
(v) कन्याः उद्याने अक्रीडन्।
उत्तराणि:
(i) छात्रः कक्षायाम् उच्चैः दृष्टितवान्।
(ii) माता भोजनं पचितवती / पक्तवती।
(iii) काकः घटे पाषाणखण्डानिक्षिप्तवान्।
(iv) छात्राः बसयानस्य-प्रतीक्षायां स्थितवन्तः।
(v) कन्याः उद्यानि क्रीडितवत्यः।

प्रश्न 4.
उदाहरणमनुसृत्य भूतकालिकाक्रियाणां स्थाने वाक्यपरिवर्तनं कुरुत-

यथा- अध्यापकः छात्रम् पठनाया अकथयत्।
अध्यापकेन छात्रः पठनाया कथितः।
(i) वानरः मकराय जम्बूफलानि अयच्छत्।
(ii) मकरः वानरं गृहं चलितुम् अकथयत्।
(iii) नकुलः सर्पम् अमारयत्।
(iv) श्यामः लेखम् अलिखत्।
(v) रमा कथाम् अपठत्।
उत्तराणि:
(i) वानरेण मकराय जम्बूफलानि दत्तानि।
(ii) मकरेण वानरः गृहं चलितुम् कथितः।
(iii) नकुलैन सर्पः मारितः।
(iv) श्यामेन लेखः लिखितः।
(v) रमया कथा पठिता।

प्रश्न 5.
उदाहरणमनुसृत्य अशुद्धवाक्यानि शुद्धीकृत्य लिखत-

उत्तराणि:
(i) (i) मोहनः पुस्तकं नीतवान्।
(ii) मोहनेन पुस्तकं नीतम्।

(ii) (i) गीता पाठं पठितवती।
(i) गीतया पाठः पठितः।

(iii) (i) आचार्यः शिष्यम् उपदिष्टवान्।
(ii) आचार्येण शिष्यः उपदिष्टः।

(iv) (i) कन्या गृहे क्रीडितवती।
(ii) कन्यया गृहे क्रीडितम्।

(v) (i) सः भोजनं कृतवान्।
(ii) तेन भेजनं कृतम्।

IV.
प्रश्न 1.
कोष्ठके दत्तान् प्रकृतिप्रत्ययान् संयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) रामस्य चरित्रं सर्वैः ___________ (अनु + कृ + अनीयर)
(ii) बालैः कन्दुकम् ___________ (क्रीड् + तव्यत्)
(ii) अस्माभिः गुरूपदेशः ___________ (श्रु + तव्यत्)
(iv) मया नौका ___________ (आ + रुह + अनीयर्)
(v) कः अत्र आगत्य ___________ (लिख + तव्यत्) लेख लेखिष्यति?
उत्तराणि:
(i) अनुकरणीयम्
(ii) क्रीडितव्यम्
(iii) श्रोतव्यः
(iv) आरोहणीया
(v) लेखितव्यं

प्रश्न 2.
कृ-कर्तव्यम्, करणीयम् इति उदाहरणमनुसृत्य अधोलिखिताभिः धातुभिः द्वे द्वे पदे रचयत-

(i) गम् ___________ ___________
(ii) स्मृ ___________ ___________
(iii) नी ___________ ___________
(iv) दृश् ___________ ___________
(v) दा ___________ ___________
उत्तराणि:
(i) गन्तव्यम्, गमनीयम्
(ii) स्मर्तव्यम्, स्मरणीयम्
(iii) नेतव्यम्, नयनीयम्
(iv) द्रष्टव्यम्, दर्शनीयम्
(v) दातव्यम्, दानीयम्

प्रश्न 3.
स्तम्भौ यथोचितं योजयत-

उत्तराणि:

प्रश्न 4.
यथास्थानं प्रकृतिप्रत्यययोग विभागं वा कुरुत-

(i) पेयम् ___________
(ii) दा + यत् ___________
(iii) सेव्यम् ___________
(iv) कृ + ण्यत् ___________
(v) कर्त्तव्यः ___________
(vi) प्र + आप् + तव्यत् ___________
(vii) स्मरणीयः ___________
(viii) हस् + अनीयर् ___________
(ix) लेखनीयम् ___________
(x) प्रच्छ् + तव्यत् ___________
उत्तराणि:
(i) पा + यत्
(ii) देयम्
(iii) सेव् + ण्यन्
(iv) कार्यम्
(v) कृ + तव्यत्
(vi) प्राप्तव्यत्
(vii) स्मृ + अनीयर्
(viii) हसनीयम्
(ix) लिख + अनीयर्
(x) प्रष्टव्यम्

प्रश्न 5.
शुद्धपदेन वाक्यपूर्ति कुरुत-

(i) जलम् ___________ (पातव्यम् / पीतव्यम्)
(ii) पाठ् ___________ (पठितव्यः / पठितव्यम्)
(iii) शत्र ___________ (जेतव्यः / जितव्यः)
(iv) असत्यवचनम् ___________ (त्याज्यम् / त्याज्य:)
(v) अपेयं जलम् ___________ (त्याग्यम् / त्याज्यम्)
(vi) धनम् ___________ (लभ्यम् / लभियम्)
उत्तराणि:
(i) पातव्यम्
(ii) पठितव्ययः
(ii) जेतव्यः
(iv) त्याज्यम्
(v) त्याज्यम्
(vi) लभ्यम्

V.
प्रश्न 1.
उदाहरणमनुसृत्य पदेषु प्रयुक्तान् प्रकृतिप्रत्ययान् लिखत-

उत्तराणि:
क्रमश:
प्रकृतिः-प्रत्ययः
(i) हस् – ल्युट्
(ii) पठ् – ण्वुल्
(iii) खाद् – ण्यत्
(iv) दृश् – ण्यत्
(v) भज् – क्तिन्
(vi) सौभाग्यशाल – इन्
(vii) नी – तृच्
(viii) गै – ण्वुल्

प्रश्न 2.
अधोलिखितप्रत्ययानां प्रयोगेण पञ्च, पञ्च पदानि रयचित्वा-

स्वपुस्तिकासु लिखत- तृच्, क्तिन्, ण्वुल्, ल्युट्, यत्।
उत्तराणि:
तृच – मातृ, गातृ, भर्तु, पठितृ पितृ।
क्तिन् – गतिः, बुद्धिः, मतिः, उक्तिः, श्रुतिः।
ण्वुल् – लेखकः, गायकः, धावकः, पाठकः, पाचकः।
ल्युट – पठनम्, दानम्, लेखनम्, चलनम्, पाणम्।
यत् – देयम्, भव्यम्, श्रव्यम्, चेयम्, नेयम्।

प्रश्न 3.
अधोलिखितवाक्येषु स्थूलपदेषु कः प्रत्ययः प्रयुक्तः इति कोष्ठकेभ्यः चित्वा लिखत-

(i) सज्जनानाम् उक्तिः पालनीया। (ल्युट / क्तिन्) ___________
(ii) सेचकः क्षेत्रं सिञ्चति। (ल्युट / ण्वुल्) ___________
(iii) श्रावकः कथां श्रावयति। (ल्युट / ण्वुल्) ___________
(iv) भक्तः भक्ति करोति। (ण्वुल् / क्तिन्) ___________
उत्तराणि:
(i) क्तिन्
(ii) ण्वुल्
(iii) ण्वुल्
(iv) क्तिन्

प्रश्न 4.
शुद्धरूपं चित्वा लिखत-

(i) गम् + क्तिन् – गति: / गमतिः
(ii) दा + तृच – दातृ / दानी
(iii) नी + ण्वुल् – नाविक: / नायकः
(iv) नृत् + ल्युट – नर्तक: / नर्तनम्
(v) दृश् + ल्युट – दृश्यम् / दर्शनम्
उत्तराणि:
(i) गतिः
(ii) दातृ
(iii) नायकः
(iv) नर्तनम्
(v) दर्शनम्

VI.
प्रश्न 1.
निम्नलिखितप्रयोगान् ध्यानेन पठित्वा स्थूलपदेषु प्रकृति-प्रत्यय विभागं कुरुत-

(i) कालिदासः कीर्तिमान् आसीत्। ___________
(ii) एतौ बालकौ बलवन्तौ स्तः। ___________
(iii) एते जनाः गुणवन्तः सन्ति। ___________
(iv) धनी सर्वत्र समादरं प्राप्नोति। ___________
(v) बलिनौ अन्यायं न सहतः। ___________
(vi) गुणिनः आत्मश्लाघां न कुर्वन्ति। ___________
(vii) पिता आकाशात् श्रेष्ठतरः। ___________
(viii) धरित्री मातृः अपि गंभीरतरा। ___________
(ix) कदलीफलम् आम्रात् मधुरतमम्। ___________
(x) हिमालयः भारतस्य उच्चतमः पर्वतः अस्ति। ___________
उत्तराणि:
(i) कीर्ति + मतुप्
(ii) बल + वतुप्
(iii) गुण + वतुप्
(iv) समादृ + अण्
(v) अ + नी + अण्
(vi) गुण + इनि (इन्)
(vii) श्रेष्ठ + तरप्
(viii) गंभीर + तरप्
(ix) मधुर + तमप्
(x) उच्च + तमप्

प्रश्न 2.
प्रत्ययं संयुज्य पदनिर्माणं कुरुत-

(i) श्री + मतुप ___________
(ii) शक्ति + मतुप् ___________
(iii) धन + वतुप् ___________
(iv) बल + वतुप् ___________
(v) गुरु + तल् ___________
(vi) सुन्दर + मयट ___________
(vii) पटु + तमप् ___________
(viii) मृत् + मयट ___________
(ix) वसुदेव + अण् ___________
(x) धर्म + ठक् ___________
(xi) मित्र + तल् ___________
(xii) विद्वस + त्व
उत्तराणि:
(i) श्रीमान
(ii) शक्तिमान्
(iii) धनवान्
(iv) बलवान्
(v) गुरुता
(vi) सुन्दरमयः
(vii) पटुतमः
(viii) मृण्मयः
(ix) वासुदेवः
(x) धार्मिकः
(xi) मित्रता
(xii) विद्वत्वम्

प्रश्न 3.
कोष्ठके दत्तैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) धर्मेन्द्रः बालाभ्याम् ___________ (प्रशस्यतर:/प्रशस्यतमः)
(ii) ___________ राज्ञः दशरथस्य राजगुरुः आसीत्। (वाशिष्ठः/वशिष्ठः)
(iii) बालिकासु माया ___________ (चतुरतरा/चतुरतमा)
(iv) पाण्डवानाम् ___________ दर्शनीयम् आसीत्। (युद्धकौशलम्/युद्ध कुशलम्)
(v) ___________ आभूषणम् बहुमूल्यं भवति। (स्वर्णमयः/स्वर्णमयम्)
(vi) ___________ आसीत्। (दानव:/दनुजः)
(vii) ___________ जनः औषधि सेवते। (व्याधित:/व्याधिः)
(viii) बालिकासु चंद्रकला ___________ वदति। (मुधरतरम्/मधुरतमम्)
(ix) बालकेषु विजयस्य टङ्कणगतिः नगा उठणगतिः ___________। (तीव्रतरा/तीव्रतमा)
उत्तराणि:
(i) प्रशस्यतरः
(ii) वशिष्ठः
(iii) चतुरतमा
(iv) युद्धकौशलम्
(v) स्वर्णमयम्
(vi) दानवः
(vii) व्याधित:
(viii) मधुरतमम्
(ix) तीव्रतमा

प्रश्न 4.
विशेष्यविशेषणे परस्परं योजयत-

उत्तराणि:

प्रश्न 5.
उदाहरणमनुसृत्य अशुद्धवाक्यानि शुद्धीकृत्य लिखत-

उत्तराणि:
(i) मधुर, तमप्
(ii) तीव्र, तरप्
(iii) वसुदेव, अण्
(iv) कर्म, ठक्
(v) दन्त, यत्
(vi) मृत्, मयट
(vii) पियासा, इतच्
(viii) लघु, तल्
(ix) वीर, तमप्
(x) नदी, तसिल्

प्रश्न 6.
अधोलिखितेषु शब्देषु तसिल्प्रत्ययं संयुज्य वाक्यरचनां कुरुत-

पर्वतः, नगरम्, भूमिः, भानुः, नदी
उत्तराणि:
पर्वतः + तसिल् = पर्वततः – नदी पर्वततः निस्सरति।
नगरम् + तसिल् = नगरतः – यात्री नगरतः गच्छति।
भूमिः + तसिल् = भूमितः – पादपाः भूमितः जायन्ते।
भानुः + तसिल् = भानुतः – प्रकाशः भानुतः भवति।
नदी + तसिल = नदीतः – नदीतः जलं प्राप्नोति।

VII.
प्रश्न 1.
निर्देशानुसारं लिङ्गपरिवर्तनं कुरुत-

(i) बालक ___________ (स्त्री.)
(ii) अराध्या ___________ (पुं.)
(iii) प्रथमा ___________ (पुं.)
(iv) साधक ___________ (स्त्री.)
(v) आचार्या ___________ (पुं.)
(vi) धातृ ___________ (स्त्री.)
उत्तराणि:
(i) बालिकाः
(ii) अराध्यः
(ii) प्रथमः
(iv) साधिका
(v) आचार्यः
(vi) धात्री

अभ्यासः

1. कोष्ठे दत्तान् प्रकृतिप्रत्ययान् योजयित्वा रिक्तस्थानपूर्तिः करणीया-

प्रश्न 1.
सर्वेषां मानवाना सेवा (i) ___________ (कृ + शानच्) वृक्षाः केषां न (ii) ___________ (वन्द + अनीयर)। (iii) ___________ (छाया + वतुप्) वृक्षाः मार्गे श्रान्तपथिकेभ्यः आश्रयं यच्छन्ति। (iv) ___________ (कोकिल + टाप्) च आम्रवृक्षे मधुरस्वरेण गायन्ति। यथा (v) ___________ (फल + इन् ) वृक्षाः नमन्ति तथैव गुणिनः जनाः अपि नमेयुः।
उत्तराणि:
(i) कुर्वाणाः
(ii) वन्दनीयाः
(iii) छायावन्तः
(iv) कोकिलाः
(v) फलिनः (अर्धाङ्ग प्रत्यययोगार्थं अर्धाङ्ग च शुद्धविभक्ति-वचनप्रयोगार्थं निर्धारितम् )।

प्रश्न 2.
(i) मम देशः (शक्ति + मतुप्) ___________ भवेत्।
(ii) जगति (विश्वबन्धु + तल्) ___________ भवेत।
(iii) दीनजनान् (सेव् + शानच्) ___________ जनाः पुण्यं लभन्ते।
(iv) अस्माभिः (वस् + तव्यत्) ___________।
(v) (पवित्र + टाप्) ___________ गङ्गा प्रदूषिता न कर्तव्या।
उत्तराणि:
(i) शक्तिमान्
(ii) विश्वबन्धुता
(iii) सेवमाना:
(iv) उषितव्यम्
(v) पवित्रा।

प्रश्न 3.
(i) विद्यार्थिभिः यथासमयं विद्यालयम् ___________। (गम् + तव्यत्)
(ii) उद्यमस्य ___________ (महत् + त्व) सर्वविदितम् एव।
(iii) ये छात्राः सर्वं वर्ष परिश्रमं कुर्वन्ति तेषा कृते ___________ (वर्ष + ठक् + ङीप्) परीक्षा भयं न जनयति।
(iv) ___________ (बुद्धि + मतुप्) छात्राः पुरुषार्थे विश्वसन्ति न तु केवलं भाग्ये।
(v) त्वम् कर्तव्यनिष्ठः ___________ (अधिकार + इन्) असि।
उत्तराणि:
(i) गन्तव्यम्
(ii) महत्त्वम्
(iii) वार्षिकी
(iv) बुद्धिमन्तः
(v) अधिकारी।

प्रश्न 4.
जानासि अस्माकं विद्यार्थिनां कानि (कृ + तव्यत्) (i) ___________? अस्माभिः विद्यालयस्य अनुशासनं (पाल् + अनीयर्) (ii) ___________। सर्वैः सहपाठिभिः सह (मित्र + तल्) (iii) ___________ आचरणीया। छात्रजीवने परिश्रमस्य (महत् + त्व) (iv) ___________ वर्तते। सत्यम् एव उक्तम्-(सुखार्थ + इन्) (v) ___________ कुतः विद्या?
उत्तराणि:
(i) कर्त्तव्यानि
(ii) पालनीयम्
(iii) मित्रता
(iv) महत्त्वम्
(v) सुखार्थिनः।

प्रश्न 5.
पर्यावरणस्य (महत् + त्व) (i) ___________ कः न जानाति? परं निरन्तरं (वृध् + शानच् ) (ii) ___________ प्रदूषणेन मानवजातिः विविधैः रोगैः आक्रान्ता अस्ति। अस्माभिः (ज्ञा + तव्यत् ) (iii) ___________ यत् पर्यावरणस्य रक्षणे एव अस्माकं रक्षणम्। एतदर्थं (जन + तल्) (iv) ___________ जागरूका कर्तव्या। स्थाने-स्थाने वृक्षारोपणम् अवश्यम् (कृ + अनीयर् ) (v) ___________ यतो हि वृक्षाः पर्यावरणरक्षणे अस्माकं सहायकाः सन्ति।
उत्तराणि:
(i) महत्त्वम्
(ii) वर्धमानेन
(iii) ज्ञातव्यम्
(iv) जनता
(v) करणीयम्।

प्रश्न 6.
(i) आर्यपुत्र! क्षत्रधर्मम् (अनु + स्मृ + शतृ) ___________ मां शोकसागरात् रक्षा।
(ii) जनैः सौन्दर्यमयी सृष्टि: दूषिता न (कृ + तव्यत्) ___________।
(ii) पुस्तकेषु किमपि न (लिख्+ अनीयर्) ___________।
(iv) मनुष्यः (समाज + ठक्) ___________ प्राणी अस्ति।
(v) (धन + मतुप्) ___________ नरः सर्वत्र मानं लभते।
उत्तराणि:
(i) अनुस्मरन्
(ii) कर्त्तव्या
(iii) लेखनीयम्
(iv) सामाजिकः
(v) धनवान्।

प्रश्न 7.
(i) कष्टानि (सह् + शानच्) ___________ वीराः कीर्तिं लभन्ते।
(ii) नमन्ति (फल + इन्) ___________ वृक्षाः।
(iii) (बल + मतुप्) ___________ हि आशा।
(iv) गुरोः (गुरु + त्व) ___________ वर्णयितुं न शक्यते।
(v) प्रकृतेः (रमणीया + तल्) ___________ दर्शनीया अस्ति।
उत्तराणि:
(i) सहमानाः
(ii) फलिनः
(iii) बलवती
(iv) गुरुत्वं
(v) रमणीयता।

प्रश्न 8.
(i) (शिष्य + टाप्) ___________ जलेन लताः सिञ्चति।
(ii) (दान + इन् ) ___________ मानं त्यजेत्।
(iii) (प्रयत् + शानच् ) ___________ जनः साफल्यम् आप्नोति।
(iv) (सप्ताह + ठक्) ___________ अवकाशः रविवारे भवति।
(v) (लौकिक + ङीप) ___________ उन्नतिः यशः वर्धयति।
उत्तराणि:
(i) शिष्या
(ii) दानी
(iii) प्रयतमानः
(iv) साप्ताहिकः
(v) लौकिकी।

प्रश्न 9.
(i) छात्रैः समये विद्यालयः (गम् + तव्यत्) ___________।
(ii) अद्य अस्माकं (वर्ष + ठक् + ङीप्) ___________ परीक्षा आरभते।
(iii) पर्यावरणस्य (महत् + त्व) ___________ सर्वे जानन्ति।
(iv) (बुद्धि + मतुप्) ___________ नरः सर्वत्र मानं लभते।
(v) जनकं (सेव् + शानच् ) ___________ पुत्रः प्रसन्नः अस्ति।
उत्तराणि:
(i) गन्तव्यः
(ii) वार्षिकी
(iii) महत्त्वं
(iv) बुद्धिमान्
(v) सेवमानः।

प्रश्न 10.
(i) नृपेण प्रजाः पाल् + अनीयर ___________।
(ii) आचार्य गुरु + त्व वर्णयितुं न शक्यते ___________।
(iii) पुरस्कारं लभ् + शानच् छात्रः प्रसन्नः भवति ___________।
(iv) मनुष्यः समाज + ठक् प्राणी अस्ति ___________।
(v) प्रकृतेः रमणीय + तल दर्शनीया अस्ति ___________।
उत्तराणि:
(i) पालनीयाः
(ii) गुरुत्वम्
(iii) लभमानः
(iv) सामाजिकः
(v) रमणीयता।

प्रश्न 11.
वानरयूथस्य स्वामी उवाच-जीवितं (i) ___________ (वाञ्छ् + शतृ) नरः कलहयुक्तं गृहं त्यजेत्। तेन तत्र न (ii) ___________ (स्था + तव्यत्)। (iii) ___________ (गुण + इन् ) जनाः कलहकारिभिः जनैः सह (iv) ___________ (मित्र + तल ) न कुर्वन्ति। ते सर्वदा (v) ___________ (धर्म + ठक् + ङीप् ) वृत्तिं धायन्ति।
उत्तराणि:
(i) वाञ्छन्
(ii) स्थातव्यम्
(iii) गुणिनः
(iv) मित्रताम्
(v) धार्मिकीम्।

2. अधोलिखिते कथने स्थूलाक्षरपदानां ‘प्रकृतिम् प्रत्ययम्’ च विभाज्य रिक्तस्थाने लिख्यताम्।

1. एकदा पितरं सेवमानः ___________ पुत्रः तमपृच्छत्-हे पितः! संसारे कः पूज्यते?
2. पिता अवदत्-गुणवान् ___________ सर्वत्र पूज्यते।
3. यः समाज सेवते स वन्दनीयः ___________ भवति।
4. सः सेवायाः महत्त्वं ___________ सम्यक् जानाति।
5. अतः सर्वै मानवतायाः ___________ सेवा।
6. कर्तव्या।
7. भारते अनेकानि दर्शनीयानि ___________ स्थानानि सन्ति।
8. तेषां रमणीयतां ___________ दृष्ट्वा जनाः विस्मताः भवन्ति।
9. परन्तु कश्चित् गुणवान् ___________ एव ऐतिहासिकस्थलाना।
10. महत्त्वं ___________ जानाति। धनी ___________ पुरुषः यत्र-तत्र भ्रमणं कृत्वा वस्तूनां संग्रह करोति।
11. एतेषां स्थानां यात्रा कर्त्तव्या ___________।
12. त्वया सन्तुलितः आहारः कर्तव्यः ___________।
13. तव कृशता ___________ मां तदति।
14. जीवने विद्याः अपि महत्त्वं ___________ वर्तते।
15. तर्हि त्वया सद्ग्रन्थाः अपि पठनीयाः ___________।
16. पठनेन नरः गुणवान् ___________ भवति।
17. किं त्वं जानासि कालस्य महत्त्वम् ___________?
18. कालः तु सततं चक्रवत् परिवर्तमानः ___________ वर्तते।
19. ये जनाः अस्य अस्थिरताम् ___________ अनुभूय वकार्याणि यथासमय।
20. कुर्वन्ति ते एव बुद्धिमन्तः ___________।
21. जनाः वन्दनीयाः ___________ भवन्ति।
22. कार्यं तु सदैव ध्यानेन एव करणीयम् ___________।
23. फलिनः ___________ वृक्षाः एव सदैव नमन्ति।
24. शिक्षायाः महत्त्वं ___________ तु अद्वितीयम् एव।
25. वर्धमानाः ___________ बालाः नयन्ति।
26. अजा ___________ शनैः शनैः चलति।
27. कार्यं सदैव शीघ्रं परन्तु धैर्येण कर्त्तव्यम् ___________।
28. वर्धमाना ___________ बालिका शीघ्रं-शीघ्रं धावति।
29. गुणिनः ___________ जनाः सदैव वन्दनीयाः।
30. वृक्षाणां महत्त्वं ___________ कः न जानाति।
31. कोकिला ___________ मधुरस्वरेण गायति।
32. पुस्तकानाम् अध्ययनम् करणीयम् ___________।
33. मन्त्रिणः ___________ सदसि भाषन्ते।
34. वर्तमाना ___________ शिक्षापद्धतिः सुकरा।
35. त्वं स्व-अज्ञानतां ___________ मा दर्शय।
36. नर्तकी ___________ शोभनं नृत्यति।
37. अस्माभिः सेवकाः पोषणीयाः ___________।
38. पक्षिण: ___________ वृक्षेषु तिष्ठन्ति।
39. पृथिव्याः गुरुत्त्वं ___________ सर्वे जानन्ति।
40. सेवमानाः ___________ सेवकाः धनं लभन्ते।
41. अश्वा ___________ वरं धारयति।
42. बालकैः गुरवः नन्तव्याः ___________
43. कार्यं कुर्वाणाः ___________ छात्राः अङ्कान् लभन्ते।
44. भाग्यशालिनः ___________ जनाः विश्रामं कुर्वन्ति।
45. गायिका ___________ मधुरं गायति।
46. पुस्तकानां महत्तां ___________ कः न जानाति?
उत्तराणि:
1. सेव+ शानच्।
2. गुण + मतुप्।
3. वन्द् + अनीयर।
4. महत् + त्व।
5. मानव + तल्।
6. कृ + तव्यत्।
7. दृश् + अनीयर।
8. रम् + अनीयर् + तल्।
9. गुण + मतुप।
10. महत् + त्व / धन + इन्।
11. कृ + तव्यत् + टाप्।
12. कृ + तव्यत्।
13. कृश + तल।
14. महत् + त्व।
15. पठ् + अनीयर।
16. गुण + मतुप।
17. महत् + त्व।
18. परि + वृत् + शानच्।
19. अस्थिर + तल।
20. बुद्धि + मतुप्।
21. वन्द् + अनीयर।
22. कृ + अनीयर।
23. फल + इन्।
24. महत् + त्व।
25. वृध् + शानच्।
26. अज + टा।
27. कृ+ तव्यत्।
28. वृध् + शानच्।
29. गुण + इन्।
30. महत् + त्व।
31. कोकिल + टाप्।
32. कृ + अनीयर।
33. मन्त्र + इन् (णिनि)।
34. वर्तमान + टाप्।
35. अज्ञान + तल्।
36. नर्तक + ङीप्।
37. पुष (पोष्) + अनीयर।
38. पक्ष + इन्।
39. गुरु + त्व।
40. सेव् + शानच्।
41. अश्व + टाप्।
42. नम् + तव्यम्।
43. कृ + शानच्।
44. भाग्यशाली + इन्।
45. गायक + ङीप्।
46. महत् + तल्।

3. विधिलिङ्ग-क्रियापदस्य स्थाने ‘तव्यत्’ प्रत्ययस्य प्रयोगं कृत्वा पुनः वाक्यानि लेखनीयानि।

उत्तराणि:
(i) विजयया, भोजनम्, कर्त्तव्यम्।
(ii) तेन, गुरुः, नन्तव्यः।
(iii) बालिकाभिः, उद्याने, क्रीडितव्यम्।
(iv) जनैः, प्रधानमन्त्रिकोषे धनं, दातव्यम्।
(v) अस्माभिः, पुस्तकानि, पठितव्यानि।
(vi) युष्माभिः, समाचारपत्राणि, द्रष्टव्यानि।

4. अधः वाक्येषु तव्यत्/अनीयर् प्रत्ययस्य प्रयोगं कृत्वा पुनः तानि लिख्यन्ताम्।
उदाहरणम् सः अत्र प्रवेशं न कुर्यात्।
(क) तव्यत् – तेन अत्र प्रवेशः न कर्तव्यः।
(ख) अनीयर् – तेन अत्र प्रवेशः न करणीयः।

(i) दर्शकाः पशून् न पीडयेयुः।
(क) तव्यत् – _______________________
(ख) अनीयर् – _______________________
(ii) पथिकः बसयानात् हस्तं बहिः न कुर्यात्?
(क) तव्यत् – _______________________
(ख) अनीयर् – _______________________
(iii) गोविन्दः ग्रन्थालये ग्रन्थं उच्चैः न पठेत।
(क) तव्यत् – _______________________
(ख) अनीयर् – _______________________
उत्तराणि:
(i) (क) दर्शकैः पशवः न पीडितव्याः।
(ख) दर्शकैः पशवः न पीडनीयाः।
(ii) (क) पथिकेन बसयानात् हस्तः बहिः न कर्तव्यः।
(ख) पथिकेन बसयानात् हस्तः बहिः न करणीयः।
(iii) (क) गोविन्देन ग्रन्थालये ग्रन्थः उच्चैः न पठितव्यः।
(ख) गोविन्देन ग्रन्थालये ग्रन्थः उच्चैः न पठनीयः।

5. अनीयर् प्रत्ययस्य स्थाने तव्यत् प्रत्ययस्य प्रयोगः करणीयः।

उत्तराणि:
(i) नृपेण, प्रजाः, पालयितव्याः।
(ii) त्वया, धर्मग्रन्थाः, श्रोतव्याः।
(iii) अस्माभिः, अपरेषां गुणाः, एव अनुकर्त्तव्याः।
(iv) कृषकैः, पशवः, स्नेहेन रक्षितव्याः।
(v) छात्रैः प्रातः, उत्थाय ईशः, स्मर्तव्यः।

6. ‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे विशेष्यानि सन्ति तेषां उचितमेलनं करुत।

उत्तराणि:

7. कोष्ठके दत्तानां धातूनां शानच्-प्रत्ययान्त-रूपेण रिक्तस्थानानि पूरयत-

यथा- वन्दमानः स आशिष लभते। (वन्द्)
(i) शनैः ___________ सा वैभवं प्राप्नोति। (वृध् / वर्ध)
(ii) ___________ नक्षत्रैः आकाशः दीव्यति। (प्र + काश्)
(iii) कष्टानि ___________ वीराः कीर्तिं लभन्ते। (सह)
(iv) ___________ वृक्षेभ्यः पुष्पाणि पतन्ति। (कम्प्)
(v) ___________ जनाः साफल्यम् आप्नुवन्ति। (प्र + यत्)
उत्तराणि:
(i) वर्धमाना
(ii) प्रकाशमानैः
(iii) सहमानाः
(iv) कम्पमानेभ्यः
(v) प्रयतमानाः।

8. किं भवन्तः उपर्युक्तपदानामर्थं जानन्ति? पश्यन्तु अत्र, उदाहरणम् च अनुसृत्य रिक्तस्थानं पूरयन्तु-
पदानि अर्थः

उत्तराणि:

9. अधः एतेषां पदानां सम्यक् परिचयम् उदाहरणम् अनुसृत्य लिखत।

उत्तराणि:

10. अधः प्रदत्तशब्दैः सह उदाहरणम् अनुसृत्य ‘इन्’ प्रत्ययं योजयित्वा लिखत-

उत्तराणि:

11. कोष्ठकाद् उचितपदम् आदाय रिक्तस्थानपूर्तिः क्रियताम्-

यथा- अभिमानी मानं न लभते। (अभिमानी / अभिमानिन:)
(i) ___________ सदा सम्मान्याः भवन्ति। (विज्ञानी / विज्ञानिन:)
(ii) ___________ शान्तिम् न प्राप्नोति। (लोभिनः / लोभी)
(iii) ___________ धन्याः लोके। (दानी / दानिनः)
(iv) ___________ विवेकः नश्यति। (क्रोधी / क्रोधिन:)
(v) किं कुलेन विशालेन विद्याहीनस्य ___________ (देही / देहिनः)
(vi) ___________ जनः सर्वप्रियः भवति। (विनोदिनः / विनोदी)
(vii) सर्वे भवन्तु ___________ (सुखी / सुखिनः)
(viii) ___________ इयम् बाला। (व्यवसायी / व्यवसायिनी)
उत्तराणि:
(i) विज्ञानिनः
(ii) लोभी
(iii) दानिनः
(iv) क्रोधिनः
(v) देहिनः
(vi) विनोदी
(vii) सुखिनः
(viii) व्यवसायिनी

12. अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलाक्षरपदेषु प्रकृति-प्रत्ययविभागं कुरुत-

उत्तराणि:
(i) बल + मतुप् + ङीप्
(ii) उद्योग + इन्
(iii) गुण + इन्
(iv) नीति + ठक् + ङीप्
(v) नीति + मतुप्
(vi) उदार + तल्
(vii) विद्वस् + त्व, नृप + त्व

13. अधोलिखितानां विशेष्याणां विशेषणपदानि कोष्ठकात् चित्वा लिखत-

उत्तराणि:
(i) नैतिकः
(ii) प्रायोगिकः
(iii) मासिकी
(iv) औपचारिकम्
(v) मौलिकी
(vi) प्राकृतिकम्
(vii) प्राथमिकः
(viii) आध्यात्मिकी

14. अधोलिखित-शब्दैः सह ‘त्व’-प्रत्ययम् योजयत-

यथा- पृथु + त्व = पृथुत्वम्
(i) लघु + त्व = ___________
(ii) मनुष्य + त्व = ___________
(iii) विशाल + त्व = ___________
(iv) कवि + त्व = ___________
(v) दीन + त्व = ___________
(vi) क्षत्रिय + त्व = ___________
(vii) वीर + त्व = ___________
(viii) शम + त्व = ___________
उत्तराणि:
(i) लघुत्वम्
(ii) मनुष्यत्वम्
(iii) विशालत्वम्
(iv) कवित्वम्
(v) दीनत्वम्
(vi) क्षत्रियत्वम्
(vii) वीरत्वम्
(viii) शमत्वम्।

15. अधः मञ्जूषायां प्रदत्तैः शब्दैः सह ‘तल्’ प्रत्ययं संयोज्य यथोचितं रिक्तस्थानानि पूरयत।

यथा- क्रूरता तु सदैव निन्दनीया एव भवति।
क्रूर, चञ्चल, दक्ष, स्वच्छ, उष्ण, निर्धन, रमणीय
(i) अपने ___________ शीतकाले रोचते।
(ii) ___________ दु:खदायिनी भवति।
(iii) गृहस्य ___________ आनन्ददायिनी भवति।
(iv) प्रकृतेः ___________ मनोरमा अस्ति।
(v) मनसः ___________ वानरस्य इव भवति।
(vi) गणितविषये अशोकस्य ___________ प्रशंसनीया वर्तते।
उत्तराणि:
(i) उष्णता
(ii) निर्धनता
(iii) स्वच्छता
(iv) रमणीयता
(v) चञ्चलता
(vi) दक्षता

16. ‘त्व’ – ‘तल्’ – प्रत्ययान्तानि पदानि मञ्जूषायाः चित्वा यथोचितम् रिक्तस्थानानि पूरयत-

यथा- पवनस्य शीतलताम् अनुभूय मनः प्रसीदति।
चञ्चलत्वम्, मित्रता, वीरता, महत्त्वम्, पशुत्वम्
(i) विद्यायाः ___________ को न जानाति?
(ii) कृष्णसुदाम्नोः ___________ जगति आदर्श स्थापयति।
(iii) दुष्प्रयुक्ता वाणी मनुष्यस्य ___________ प्रकटयति।
(iv) मनसः ___________ वशीकरणीयम्।
(v) लवस्य ___________ अद्भुता आसीत्।
उत्तराणि:
(i) महत्त्वम्
(ii) मित्रता
(iii) पशुत्वम्
(iv) चञ्चलत्वम्
(v) वीरता

17. अधोलिखिताः सूक्तीः पठित्वा ‘तल्-त्व-प्रत्ययान्तानि पदानि रेखाङ्कितानि कुरुत-

यथा-
(i) ऐश्वर्यस्य विभूषणम् सुजनता।
(ii) न कालस्य अस्ति बन्धुत्वम्।
(iii) अविवेकिता तु अनर्थाय एव भवति।
(iv) अहो! बालकस्य ईदृशी निपुणता।
(v) न अस्ति अमरत्वम् हि कस्यचित् प्राणिनः भुवि।
(vi) क्षणे क्षणे यत् नवताम् उपैति तदेव रूपं रमणीयतायाः।
(vii) विद्वत्वम् च नृपत्वम् च नैव तुल्यम् कदाचन।
उत्तराणि:
(iii) अविवेकता
(iv) निपुणता
(v) अमरत्वम्
(vi) नवताम्, रमणीयतायाः
(vii) विद्वत्वम्, नृपत्वम्।

18. अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलाक्षरपदानां मूलशब्दं प्रत्ययं च पृथक् कृत्य लिखत-


उत्तराणि:
(i) अनुपम + टाप्
(ii) उज्ज्वल + टाप्
(ii) प्रसन्न + टाप्
(iv) शुभद + टाप्
(v) धन्य + टाप्

19. अधोलिखितेषु वाक्येषु निर्दिष्टशब्दैः सह ‘ङीप्’ प्रत्ययं प्रयुज्य वाक्यानि पूरयत-

यथा- श्रीमती (श्रीमत् + ङीप्) हेमा नाट्योत्सवे दीप प्रज्वालयति।
(i) (कुमार + ङीप) ___________ वन्दना पुष्पगुच्छैः तस्याः स्वागतं करोति।
(ii) एका (किशोर + ङीप्) ___________ भरतनाट्यम् प्रस्तौति।
(iii) तया सह (नृत्यत् + ङीप्) ___________ देविका अस्ति।
(iv) मञ्चे (गायत् + ङीप्) ___________ सधा अस्ति।
(v) (मनोहारिन् + ङीप्) ___________ एषा नाट्यप्रस्तुतिः।
उत्तराणि:
(i) कुमारी
(ii) किशोरी
(iii) नृत्यन्ती
(iv) गायन्ती
(v) मनोहारिणी

20. अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलाक्षरपदानां मूलशब्दं स्त्रीप्रत्ययं च पृथक्कृत्य लिखत-

उत्तराणि:
(i) तरुण + ङीप्
(ii) कुमार + ङीप्
(iii) एतादृश + ङीप्
(vi) पतत् + ङीप्

21. स्थूलपदानाम् ‘प्रकृतिप्रत्ययः’ पृथक् संयोगो कृत्वा उत्तरपुस्तिकायाम् लिखत।

(स्थूल पदों के प्रकृति-प्रत्यय अलग अथवा संयुक्त करके उत्तर पुस्तिका में लिखिए। Separate or join suffixes in the bold words and write answer in the answer sheet.)
(i) कोकिल + टाप् च आम्रवृक्षे मधुरस्वरेण गायन्ति।
(ii) जगति विश्वबन्धु + तल् भवेत्।
(iii) दीनजनान् सेव् + शानच् जनाः पुण्यं लभन्ते।
(iv) गङ्गा पवित्र + टाप् अतः प्रदूषिता न कर्तव्या।
(v) ये छात्राः सर्वं वर्ष परिश्रमं कुर्वन्ति तेभ्यं वर्ष + ठक् + डीप परीक्षा भयं न जनयति।
(vi) त्वम् कर्तव्यनिष्ठ अधिकार + इन् असि।
(vii) सर्वैः सहपाठिभिः सह मित्र + तल आचरणीया।
(viii) छात्रजीवने परिश्रमस्य महत् + त्व वर्तते।
(ix) परं निरन्तरं वृध् + शानच् प्रदूषणेन मानवजातिः विविधैः रोगैः आक्रान्ता अस्ति।
(x) कष्टानि सह् + शानच् वीराः कीर्तिं लभन्ते।
(xi) गुरोः गुरु + त्व वर्णयितुं न शक्यते।
(xii) प्रकृतेः रमणीय + तल् दर्शनीया अस्ति।
(xiii) शिष्य + टाप् जलेन लताः सिञ्चति।
(xiv) संसारे प्र + यत् + शानच् जनः साफल्यम् आप्नोति।
(xv) लौकिक + ङीप उन्नतिः यश: वर्धयति।
उत्तराणि:
(i) कोकिला:
(ii) विश्वबन्धुता
(iii) सेवमानाः
(iv) पवित्रा
(v) वार्षिकी
(vi) अधिकारी
(vii) मित्रता
(viii) महत्त्वं
(ix) वर्धमानेन
(x) सहमानाः
(xi) गुरुत्वं
(xii) रमणीयता
(xiii) शिष्या
(xiv) प्रयतमानः
(xv) लौकिकी

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

1. प्रदत्तेषु उत्तरेषु प्रत्ययानुसारम् विकल्पेषु यत् उत्तरम् शुद्धम् अस्ति तत् चीयताम्।

(दिए गए उत्तरों में से प्रत्यय के अनुसार विकल्पों में से जो उत्तर शुद्ध है, उसे चुनिए। Choose the answer that you consider the most appropriate from the options given below to complete the sentence.)

प्रश्न 1.
कृषकैः पशवः स्नेहेन ___________ (रक्षितव्याः)।
(क) रक्ष् + तव्यत्
(ख) रक्ष् + तव्य
(ग) रक्ष् + तव्यः
(घ) रक्षि + तव्यत्।
उत्तराणि:
(क) रक्ष् + तव्यत्

प्रश्न 2.
पितरः सदैव ___________ (वन्द + अनीयर)।
(क) वन्दनीयः
(ख) वन्दनीयाः
(ग) वन्दनीया
(घ) वन्दनीयम्।
उत्तराणि:
(ख) वन्दनीयाः

प्रश्न 3.
___________ (छाया + मतुप्) वृक्षाः मार्गे श्रान्तपथिकेभ्यः आश्रयं यच्छन्ति।
(क) छायावान्
(ख) छायावन्तः
(ग) छायावन्तम्
(घ) छायावतः।
उत्तराणि:
(ख) छायावन्तः

प्रश्न 4.
यथा ___________ (फल + इन्) वृक्षाः नमन्ति तथैव गुणिनः जनाः अपि नमेयुः।
(क) फली
(ख) फलिनौ
(ग) फलिनः
(घ) फलिनाः।
उत्तराणि:
(ग) फलिनः

प्रश्न 5.
अस्माभिः परस्परं स्नेहेन (वस् + तव्यत्) ___________।
(क) वसितव्यः
(ख) वसितव्या
(ग) वसितव्यम्
(घ) उषितव्यम्।
उत्तराणि:
(घ) उषितव्यम्।

प्रश्न 6.
विद्यार्थिभिः यथासमयं विद्यालयः ___________ ( गम् + तव्यत्)।
(क) गन्तव्यम्
(ख) गन्तव्यः
(ग) गन्तव्या
(घ) गन्तव्याः
उत्तराणि:
(ख) गन्तव्यः

प्रश्न 7.
जानासि, अस्माकं विद्यार्थिनां कानि (कृ + तव्यत्) ___________?
(क) कर्तव्यम्
(ख) कर्तव्यौ
(ग) कर्तव्यानि
(घ) कर्तव्याः
उत्तराणि:
(ग) कर्तव्यानि

प्रश्न 8.
अस्माभिः विद्यालयस्य अनुशासनं (पाल् + अनीयर्) ___________
(क) पालनीयम्
(ख) पालनीयः
(ग) पालनीया
(घ) पालनीयन्ति।
उत्तराणि:
(क) पालनीयम्

प्रश्न 9.
सत्यम् एव उक्तम्, ___________ (सुखार्थ + इन्) कुतः विद्या?
(क) सुखार्थी
(ख) सुखार्थीम्
(ग) सुखार्थिन:
(घ) सुखार्थिने।
उत्तराणि:
(घ) सुखार्थिने।

प्रश्न 10.
जनैः सौन्दर्यमयी सृष्टि: दूषिता न (कृ + तव्यत्) ___________
(क) कर्तव्यः
(ख) कर्तव्यम्
(ग) कर्तव्या
(घ) कर्तव्याः
उत्तराणि:
(ग) कर्तव्या

प्रश्न 11.
पुस्तकेषु किमपि न (लिख + अनीयर) ___________।
(क) लेखनीयः
(ख) लेखनीयम्
(ग) लेखनीया
(घ) लेखनीयाः।
उत्तराणि:
(ख) लेखनीयम्

प्रश्न 12.
मनुष्यः (समाज + ठक्) ___________ प्राणी अस्ति।
(क) सामाजिकः
(ख) सामाजिकी
(ग) सामाजिकम्
(घ) सामाजिकाः।
उत्तराणि:
(क) सामाजिकः

प्रश्न 13.
(बुद्धि + मतुप्) ___________ नरः सर्वत्र मानं लभते।
(क) बुद्धिमत्
(ख) बुद्धिमान्
(ग) बुद्धिमन्तः
(घ) बुद्धिमतः।
उत्तराणि:
(ख) बुद्धिमान्

प्रश्न 14.
नमन्ति (फल + इन्) ___________ वृक्षाः।
(क) फलिनः
(ब) फली
(ग) फलिनौ
(घ) फलिनाः।
उत्तराणि:
(क) फलिनः

प्रश्न 15.
(बल + मतुप) ___________ हि आशा।
(क) बलवान्
(ख) बलवत्
(ग) बलवती
(घ) बलवतः।
उत्तराणि:
(ग) बलवती

प्रश्न 16.
(दान + इन्) ___________ मानं त्यजेत्।
(क) दानिन्
(ख) दानी
(ग) दानिनः
(घ) दनिनीम्।
उत्तराणि:
(ख) दानी

प्रश्न 17.
(सप्ताह + ठक्) ___________ अवकाशः रविवारे भवति।
(क) साप्ताहिक:
(ख) साप्ताहिकी
(ग) साप्ताहिकम्
(घ) साप्ताहिकाः।
उत्तराणि:
(क) साप्ताहिक:

2. स्थूलपदानाम् ‘प्रकृतिप्रत्ययः’ पृथक् संयोगो कृत्वा विकल्पेभ्यः शुद्धं उत्तरं चित्त्वा उत्तरपुस्तिकायाम् लिखत।

(स्थूल पदों के प्रकृति-प्रत्यय अलग अथवा संयुक्त करके विकल्पों से शुद्ध उत्तर को चुनकर उत्तर-पुस्तिका में लिखिए। Separate or join suffixes in the bold words and write answer appropriate from the options given below in the answer sheet.)

प्रश्न 1.
राजसभायाम् मन्त्र + इन् भाषयन्ति।
(क) मन्त्रिन्
(ख) मन्त्रिण:
(ग) मन्त्री
(घ) मन्त्रि।
उत्तराणि:
(ख) मन्त्रिण:

प्रश्न 2.
तया भोजनं पच् + तव्यत्।
(क) पचितव्यम्
(ख) पक्तव्यम्
(ग) पचतव्यम्
(घ) पन्तव्यम्।
उत्तराणि:
(ख) पक्तव्यम्

प्रश्न 3.
नागरिकाः देशम् रक्षन्ति।
(क) नगर + ठक्
(ख) नागर + इक
(ग) नगर + इक्
(घ) नागरि + इक।
उत्तराणि:
(क) नगर + ठक्

प्रश्न 4.
पठनेन नर: गुणवान् भवति।
(क) गुण + वतुप्
(ख) गुण + मत्
(ग) गुण + मतुप्
(घ) गुण + वत्।
उत्तराणि:
(ग) गुण + मतुप्

प्रश्न 5.
ते जनाः वन्दनीयाः भवन्ति।
(क) वद् + अनीयर्
(ख) वन्द् + अनीयर्
(ग) वन्द् + अनीयः
(घ) वन्द + अनीयस्।
उत्तराणि:
(ख) वन्द् + अनीयर्

प्रश्न 6.
कार्यं तु सदैव ध्यानेन एव करणीयम्।
(क) कृ + अनीयर्
(ख) कृ + अणीयर्
(ग) कर् + अनीयर्
(घ) कर् + अणीयम्।
उत्तराणि:
(क) कृ + अनीयर्

प्रश्न 7.
कार्यं सदैव शीघ्रं परन्तु धैर्येण कर्तव्यम्।
(क) कर्त + व्यत्
(ख) कर्तृ + तव्यम
(ग) कृ + तव्यत्
(घ) कृ + त्वयत्।
उत्तराणि:
(ग) कृ + तव्यत्

प्रश्न 8.
पुस्तकानाम् अध्ययनम् करणीयम्।
(क) कर् + अनीयम्
(ख) कृ + अनीयम
(ग) कृ + अनीयर्
(घ) कृ + अनीयत्।
उत्तराणि:
(ग) कृ + अनीयर्

प्रश्न 9.
अस्माभिः सेवकाः पोषणीयाः।
(क) पोष् + अनीयाः
(ख) पोष् + अनीयत्
(ग) पुष् + अनीयर्
(घ) पोष् + अनीयर।
उत्तराणि:
(घ) पोष् + अनीयर।

प्रश्न 10.
बालकैः गुरवः नन्तव्याः।
(क) नम् + तव्यत्
(ख) नम् + तव्याः
(ग) नन् + तव्यत्
(घ) नन् + तव्याः
उत्तराणि:
(क) नम् + तव्यत्

प्रश्न 11.
बालिकाभिः राष्ट्रगीतं ___________ (गै + तव्यत्)
(क) गीतव्यम्
(ख) गातव्यम्
(ग) गैतव्यम्
(घ) गेतव्यम्।
उत्तराणि:
(ख) गातव्यम्

प्रश्न 12.
त्वया शुद्धं जलं पातव्यम्।
(क) पा + तव्यत्
(ख) पा + तव्यम्
(ग) पा + तव्य
(घ) पा + तव्याः
उत्तराणि:
(क) पा + तव्यत्

प्रश्न 13.
मुनिभिः तप: करणीयम्।
(क) कृ + अनीयम्
(ख) कृ + अनीयत्
(ग) कृ + अनीय
(घ) कृ + अनीयर।
उत्तराणि:
(घ) कृ + अनीयर।

प्रश्न 14.
न्यायाधीशेन न्यायः ___________ (कृ + अनीयर्)।
(क) करणीय
(ख) करणीयर्
(ग) करणीयः
(घ) करणीया।
उत्तराणि:
(ग) करणीयः

प्रश्न 15.
भवत्या पाठः लेखनीयः।
(क) लिख् + अनीय
(ख) लिख् + अनीयर्
(ग) लेख् + अनीयर्
(घ) लेख + अनीयम्।
उत्तराणि:
(ख) लिख् + अनीयर्

प्रश्न 16.
अस्माभिः लता आरोपयितव्याः।
(क) आरोप् + तव्यः
(ख) आरुप् + तव्याः
(ग) आ + रोप् + तव्यत्
(घ) आरोप + तव्याः
उत्तराणि:
(ग) आ + रोप् + तव्यत्

प्रश्न 17.
पत्रवाहकेन पत्राणि ___________ (आ + नी + तव्यत्)।
(क) आनीतव्यानि
(ख) आनेतव्यानि
(ग) आनेतव्यम्
(घ) आनेतव्यः।
उत्तराणि:
(ख) आनेतव्यानि

प्रश्न 18.
राज्ञा प्रजाः पालनीयाः।
(क) पाल् + अनीयर्
(ख) पाल् + अनीयाः
(ग) पाल् + अनीयम्
(घ) पालय् + अनीयत्।
उत्तराणि:
(क) पाल् + अनीयर्

प्रश्न 19.
छात्रैः समये विद्यालयः (गम् + तव्यत्) ___________।
(क) गम्तव्यः
(ख) गन्तव्यः
(ग) गन्तव्या
(घ) गन्तव्याः।
उत्तराणि:
(ख) गन्तव्यः

प्रश्न 20.
(बुद्धि + मतुप) ___________ नरः सर्वत्र मानं लभते।
(क) बुद्धिमतः
(ख) बुद्धिमन्तः
(ग) बुद्धिमन्
(घ) बुद्धिमान्।
उत्तराणि:
(घ) बुद्धिमान्।

प्रश्न 21.
नृपेण प्रजाः (पाल् + अनीयर्) ___________।
(क) पालनीया
(ख) पालनीयम्
(ग) पालनीयः
(घ) पालनीयाः।
उत्तराणि:
(घ) पालनीयाः।

प्रश्न 22.
मनुष्यः (समाज + ठक्) ___________ प्राणी अस्ति।
(क) सामाजिकी
(ख) समाजिकी
(ग) समाजिकः
(घ) सामाजिकः।
उत्तराणि:
(घ) सामाजिकः।

प्रश्न 23.
तेन तत्र न ___________ (स्था + तव्यत्)।
(क) स्थातव्यः
(ख) स्थातव्यम्
(ग) स्थातव्या
(घ) स्थातव्याः।
उत्तराणि:
(ख) स्थातव्यम्

प्रश्न 24.
एकदा राजा तं ___________ (बुद्धि + मतुप्) द्रष्टुं-
(क) बुद्धिमान्
(ख) बुद्धिमानं
(ग) बुद्धिमन्तं
(घ) बुद्धिमत।
उत्तराणि:
(ग) बुद्धिमन्तं

प्रश्न 25.
तस्य कुटीरम् ___________ (गम् + तव्यत्) इति निश्चितवान्।
(क) गन्तव्यम्
(ख) गन्तव्यः
(ग) गन्तव्याः
(घ) गन्तव्यत्।
उत्तराणि:
(क) गन्तव्यम्

प्रश्न 26.
तत्र गत्वा तस्य ___________ (दरिद्र + तल्) दूरीकर्तुं सः तस्मै स्वर्णमुद्राः अयच्छत्।
(क) दरिद्रताः
(ख) दरिद्रता
(ग) दरिद्रतम्
(घ) दरिद्रताम्।
उत्तराणि:
(घ) दरिद्रताम्।

प्रश्न 27.
कैयटः अवदत्-धनस्य ___________ (लोभ + इन्) जनाः आसक्ताः भूत्वा दु:खिनः भवन्ति। अतः मम आनन्दं मा नाशयतु इति।
(क) लोभिनः
(ख) लोभी
(ग) लोभिन्
(घ) लोभि।
उत्तराणि:
(क) लोभिनः

प्रश्न 28.
सर्वे एव ___________ (दुःख + इन्) आसन्।
(क) दुःखीः
(ख) दुखिन्
(ग) दुःखी
(घ) दुःखिनः।
उत्तराणि:
(घ) दुःखिनः।

प्रश्न 29.
___________ (कृ + अनीयर्)। एकः अन्यः अवदत्, ‘कः करिष्यति?
(क) करनीयम्
(ख) करणीयम्
(ग) करणीयः
(घ) करणीया।
उत्तराणि:
(ख) करणीयम्

प्रश्न 30.
वयं वाटिकां प्रति गच्छामः। ऋतुराजः वसन्तः ___________ (दृश् + अनीयर्)
(क) दर्शनीयः
(ख) दृशनीयः
(ग) दृशनीयम्
(घ) दर्शनीयम्।
उत्तराणि:
(क) दर्शनीयः

प्रश्न 31.
प्रातःकाले उद्यानस्य शोभा खलु ___________ (दृश + अनीयर)।
(क) दृशनीयः
(ख) दर्शनीया
(ग) दृशनीया
(घ) दर्शनीयः।
उत्तराणि:
(ख) दर्शनीया

प्रश्न 32.
___________ (गुण + इन्) जनाः तेषां सज्जनानाम् आदरं कुर्वन्ति।
(क) गुणि
(ख) गुणिनः
(ग) गुणिनौ
(घ) गुणीः।
उत्तराणि:
(ख) गुणिनः

3. कोष्ठकेषु प्रदत्तान् प्रकृतिप्रत्ययान् योजयित्वा रिक्तस्थान पूर्तिः करणीया।

(कोष्ठक में दिए गए प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए। Fill in the blanks by adding suffixes given in the brackets.)

प्रश्न 1.
अध्यापक:- ___________ (बुद्धि + मतुप्) छात्राः! संसारेऽस्मिन् कः श्रेष्ठः?
(क) बुद्धिमन्तः
(ख) बुद्धिमानाः
(ग) बुद्धिवन्तः
(घ) बुद्धिमान्।
उत्तराणि:
(क) बुद्धिमन्तः

प्रश्न 2.
यः ___________ (रूप + मतुप्) नरः भवति जनाः तम् एव श्रेष्ठ मन्यन्ते।
(क) रूपवान्
(ख) रूपमान्
(ग) रूपवानः
(घ) धनमानः।
उत्तराणि:
(क) रूपवान्

प्रश्न 3.
___________ (सदाचार + मतुप्), विवेकी-
(क) सदाचारमान्
(ख) सदाचारवान्
(ग) सदाचारवन्तः
(घ) सदाचारमन्तः।
उत्तराणि:
(ख) सदाचारवान्

प्रश्न 4.
___________ (नीति + मतुप्)
(क) नीतिवान्
(ख) नीतीमान्
(ग) नीतिमान्
(घ) नीतीवान्।
उत्तराणि:
(ग) नीतिमान्

प्रश्न 5.
___________ (चरित्र + मतुप्) च जनः एव सर्वोत्तमः भवति।
(क) चरित्रवान्
(ख) चरित्रवान
(ग) चरित्रमान
(घ) चरित्रमानः।
उत्तराणि:
(क) चरित्रवान्

प्रश्न 6.
यः सत्यवादी ___________ (निष्ठा + मतुप्)
(क) निष्ठावन्तः
(ख) निष्ठावतः
(ग) निष्ठावान्
(घ) निष्ठावान।
उत्तराणि:
(ग) निष्ठावान्

प्रश्न 7.
___________ (विनय + मतुप्)
(क) विनयी
(ख) विनयवान्
(ग) विनयमान्
(घ) विनयवान।
उत्तराणि:
(ख) विनयवान्

प्रश्न 8.
___________ (गुण + मतुप्) श्रेष्ठः च मन्यते।
(क) गुणवान्
(ख) गुणमान्
(ग) गुणवान
(घ) गुणमान।
उत्तराणि:
(क) गुणवान्

प्रश्न 9.
वीराः अभ्युदये ___________ (धैर्य + मतुप्) भवन्ति।
(क) धैर्यवन्तः
(ख) धैर्यवानाः
(ग) धैर्यवताः
(घ) धैर्यमन्तः।
उत्तराणि:
(क) धैर्यवन्तः

4. स्थूलपदानाम् ‘प्रकृतिप्रत्ययः’ पृथक् संयोगो कृत्वा विकल्पेभ्यः शुद्धं उत्तरं चित्त्वा उत्तरपुस्तिकायाम् लिखत।

(स्थूल पदों के प्रकृति-प्रत्यय अलग अथवा संयुक्त करके विकल्पों से शुद्ध उत्तर को चुनकर उत्तर-पुस्तिका में लिखिए। Separate or join suffixes in the bold words and write answer appropriate from the options given below in the answer sheet.)

प्रश्न 1.
पुत्र! तव कृशता मां तुदति।
(क) कृश + तल्
(ख) कृश + ता
(ग) कृश + शत् + आ
(घ) कृ + शता।
उत्तराणि:
(क) कृश + तल्

प्रश्न 2.
विद्यालये बालकाः मोदमानाः पठन्ति।
(क) मोद् + शानच्
(ख) मुद् + शानच्
(ग) मुद् + मानाः
(घ) मुद् + मतुप्।
उत्तराणि:
(ख) मुद् + शानच्

प्रश्न 3.
छात्रैः कथा लेखितव्या।
(क) लिख् + तव्या
(ख) लिख् + तव्यत्
(ग) लिख् + तव्यत् + टाप्
(घ) लेख् + तव्यत्।
उत्तराणि:
(ग) लिख् + तव्यत् + टाप्

प्रश्न 4.
वीरः युद्धयमानः वीरगतिं आप्नोत्।
(क) युद्ध + मानम्
(ख) युध् + मानत्
(ग) युध् + शानच्
(घ) युद्ध + शानच्।
उत्तराणि:
(ग) युध् + शानच्

प्रश्न 5.
देवम् वन्दमानाः ललनाः प्रसीदन्ति।
(क) वन्द + शानच्
(ख) वन्द् + शानच्
(ग) वन्द् + शानच् + टाप्
(घ) वन्द + मानाः।
उत्तराणि:
(ग) वन्द् + शानच् + टाप्

प्रश्न 6.
तत्र जायमानः बालकः कीदृशो भविष्यति?
(क) जा + शानच्
(ख) जन् + शानच्
(ग) ज्ञा + शानच्
(घ) ज्ञान + शानच्।
उत्तराणि:
(ख) जन् + शानच्

प्रश्न 7.
सीता रामेण सह वनं गच्छन्ती आसीत्।
(क) गम् + शतृ + ङीप्
(ख) गम् + ङीप्
(ग) गम् + शतृ
(घ) गम् + शानच् + ङीप्।
उत्तराणि:
(क) गम् + शतृ + ङीप्

प्रश्न 8.
गङ्गा नदी हिमालयात् उद्भवति।
(क) नद् + ङीप्
(ख) नद + इन्
(ग) नद + ङीप्
(घ) नद् + इन।
उत्तराणि:
(ग) नद + ङीप्

प्रश्न 9.
रूपवती भार्या कस्मै न रोचते?
(क) रूपवत + मतुप्
(ख) रूपवत + ङीप्
(ग) रूपवत् + इन्
(घ) रूप + मतुप् + ङीप्।
उत्तराणि:
(घ) रूप + मतुप् + ङीप्।

प्रश्न 10.
जीवने विद्यायाः अपि महत्त्वं वर्तते।
(क) महत् + त्वं
(ख) महत् + त्व
(ग) महत्त्व + मतुप्
(घ) महत्त + त्व।
उत्तराणि:
(ख) महत् + त्व

प्रश्न 11.
ये जनाः अस्य अस्थिरताम् अनुभूय स्वकार्याणि यथासमयं कुर्वन्ति ते एव बुद्धिमन्तः भवन्ति।
(क) अस्थिर + ता
(ख) अस्थिर + तल्
(ग) अस्थिर + टाप्
(घ) अस्थिरता + आ।
उत्तराणि:
(ख) अस्थिर + तल्

प्रश्न 12.
जनाः तीव्र धावन्तः गच्छन्ति।
(क) धाव + अन्तः
(ख) धा + वन्तः
(ग) धाव् + शतृ
(घ) धाव् + शानच्।
उत्तराणि:
(ग) धाव् + शतृ

प्रश्न 13.
गृहं गच्छन्त्यः छात्राः प्रसीदन्ति।
(क) गम् + शतृ
(ख) गम् + शतृ + ङीप्
(ग) गम् + ङीप्
(घ) गम् + शत् + टाप्।
उत्तराणि:
(ख) गम् + शतृ + ङीप्

प्रश्न 14.
कालः सदैव गम्यमानः वर्तते।
(क) गम् + शानच्
(ख) गम् + शतृ
(ग) गम् + मतुप्
(घ) गम् + ठक्।
उत्तराणि:
(क) गम् + शानच्

प्रश्न 15.
किं त्वं जानासि कालस्य महत्त्वम्?
(क) महत् + तव
(ख) महत् + तवं
(ग) महत् + त्वं
(घ) महत् + त्व।
उत्तराणि:
(घ) महत् + त्व।

प्रश्न 16.
आगता पर्वसु प्रिया दीपावलिः।
(क) प्रिय + आ
(ख) प्रिय + आप
(ग) प्रिय + टाप्
(घ) प्रिय + डाप्।
उत्तराणि:
(ग) प्रिय + टाप्

प्रश्न 17.
विपणीनां शोभा अनुपमा भविष्यति।
(क) अनुपम + टाप्
(ख) अनुपम + आप्
(ग) अनुपम + चाप्
(घ) अनुपम + ठक्
उत्तराणि:
(क) अनुपम + टाप्

प्रश्न 18.
धन्या इयं दीपावलिः प्रकाशपुञ्जा।
(क) धन्य् + टाप्
(ख) धन्य + टाप्
(ग) धन्या + टाप्
(घ) धन्या + आ।
उत्तराणि:
(ख) धन्य + टाप्

प्रश्न 19.
मधुरा वाणी प्रीणयति मनः।
(क) मधुर + टाप्
(ख) मधुर + आप्
(ग) मधुर + आ
(घ) मधुर + चाप।
उत्तराणि:
(क) मधुर + टाप्

प्रश्न 20.
कुलागना सदा सम्मानस्य अधिकारिणी।
(क) अधिकारी + ई
(ख) अधिकारी + ङीप्
(ग) अधिकार + इन्
(घ) अधिकार + ई।
उत्तराणि:
(ख) अधिकारी + ङीप्

प्रश्न 21.
सताम् बुद्धिः हितकारिणी भवति।
(क) हितकारिन् + ङीप
(ख) हितकर + ङीप्
(ग) हितकारी + ई
(घ) हितकरी + इन्।
उत्तराणि:
(क) हितकारिन् + ङीप

प्रश्न 22.
नैतिकी शिक्षा आवश्यकी।
(क) नैतिक + ईङ्
(ख) नैतिक + ङीप्
(ग) नैतिक + इन्
(घ) नीति + इक् + इन्।
उत्तराणि:
(ख) नैतिक + ङीप्

प्रश्न 23.
शिक्षायाः महत्त्वं तु अद्वितीयम् एव।
(क) मह + त्वं
(ख) महा + त्वं
(ग) महत् + त्व
(घ) महत् + त्वं
उत्तराणि:
(ग) महत् + त्व

प्रश्न 24.
अजा शनैः शनैः चलति।
(क) अजः + टाप्
(ख) अजा + टाप्
(ग) अजः + आप्
(घ) अजः + आ।
उत्तराणि:
(क) अजः + टाप्

प्रश्न 25.
गुणिनः जनाः सदैव वन्दनीयाः भवन्ति।
(क) गुण + इनः
(ख) गुण + इन्
(ग) गुण + ईन्
(घ) गुणी + इन्।
उत्तराणि:
(ख) गुण + इन्

प्रश्न 26.
कोकिला मधुरस्वरेण गायति।
(क) कोकिल + आप्
(ख) कोकिला + टाप्
(ग) कोकिला + आ
(घ) कोकिलः + टाप्।
उत्तराणि:
(घ) कोकिलः + टाप्।

प्रश्न 27.
फलिनः वृक्षाः एव सदैव नमन्ति।
(क) फल + इन्
(ख) फली + इन्
(ग) फल + इनः
(घ) फल + ङीप्।
उत्तराणि:
(क) फल + इन्

प्रश्न 28.
वर्धमाना बालिका शीघ्रं-शीघ्रं धावति।
(क) वृध् + शानच्
(ख) वृध् + शानच् + टाप्
(ग) वृध् + टाप्
(घ) वृध् + माना।
उत्तराणि:
(ख) वृध् + शानच् + टाप्

प्रश्न 29.
नर्तकी शोभनं नृत्यति।
(क) नृत् + अक् + ई
(ख) नर्तक + ङीप्
(ग) नर्तक + ईङ्।
(घ) नृत् + ङीप्।
उत्तराणि:
(ख) नर्तक + ङीप्

प्रश्न 30.
पृथिव्याः गुरुत्वं सर्वे जानन्ति।
(क) गुरु + त्व
(ख) गुरु + त्वं
(ग) गुरु + त्तवं
(घ) गुरु + त्तव।
उत्तराणि:
(क) गुरु + त्व

प्रश्न 31.
अश्वा वरं धारयति।
(क) अश्व + आ
(ख) अश् + वा
(ग) अश्व + टाप्
(घ) अश्व + टा।
उत्तराणि:
(ग) अश्व + टाप्

प्रश्न 32.
भाग्यशालिनः जनाः विश्रामं कुर्वन्ति।
(क) भाग्यशाली + इनः
(ख) भाग्यशाली + इन्
(ग) भाग्यशाल + इन्
(घ) भाग्यशाली + ईन्।
उत्तराणि:
(ग) भाग्यशाल + इन्

प्रश्न 33.
पुस्तकानां महत्तां कः न जानाति।
(क) महत् + ताम्
(ख) महत् + तल्
(ग) महत् + ताल्
(घ) महत् + ता।
उत्तराणि:
(ख) महत् + तल्

प्रश्न 34.
त्वं मां स्व-अज्ञानतां मा दर्शय।
(क) अज्ञान + ता
(ख) अज्ञान + ताम्
(ग) अज्ञान + तल्
(घ) अज्ञानता + तल्।
उत्तराणि:
(ग) अज्ञान + तल्

प्रश्न 35.
पक्षिण: वृक्षेषु तिष्ठन्ति।
(क) पक्षि + ङीप्
(ख) पक्ष + इन्
(ग) पक्ष् + ईञ्
(घ) पक्ष् + इणः।
उत्तराणि:
(ख) पक्ष + इन्

प्रश्न 36.
कार्यं कुर्वाणाः छात्राः अङ्कान् लभन्ते।
(क) कृ + शानच्
(ख) कृ + शतृ
(ग) कृ + मतुप्
(घ) कृ + टाप्।
उत्तराणि:
(क) कृ + शानच्

प्रश्न 37.
सेवमानाः सेवकाः धनं लभन्ते।
(क) सेव् + मानाः
(ख) सेवमान् + टाप्
(ग) सेव् + शानच्
(घ) सेव् + शत।
उत्तराणि:
(ग) सेव् + शानच्

प्रश्न 38.
दीपिका क्रीडायाम् ___________ (कुशल + टाप्) अस्ति।
(क) कुशलता
(ख) कुशलय
(ग) कुशला
(घ) कुशलताम्।
उत्तराणि:
(ग) कुशला

प्रश्न 39.
प्रभा-दीपिकयोः माता ___________ (चिकित्सक + टाप) अस्ति।
(क) चिकित्सका
(ख) चिकित्सकाः
(ग) चिकित्सकः
(घ) चिकित्सिका।
उत्तराणि:
(घ) चिकित्सिका।

प्रश्न 40.
सा समाजस्य ___________ (सेवक + टाप्) अपि अस्ति।
(क) सेवका
(ख) सेविका
(ग) सेविकः
(घ) सेवकी।
उत्तराणि:
(ख) सेविका

प्रश्न 41.
सा तु स्वभावेन अतीव ___________ (सरल + टाप) अस्ति।
(क) सरलता
(ख) सरला
(ग) सरलटा
(घ) सरलताप।
उत्तराणि:
(ख) सरला

प्रश्न 42.
अद्य अस्माकं (वर्ष + ठक् + ङीप्) ___________ परीक्षा आरभते।
(क) वार्षिकी
(ख) वर्षिकी
(ग) वार्षकी
(घ) वर्षकी।
उत्तराणि:
(क) वार्षिकी

प्रश्न 43.
जनकं (सेव् + शानच्) ___________ पुत्रः प्रसन्नोऽस्ति।
(क) सेववानः
(ख) सेवमानः
(ग) सेव्यमानः
(घ) सेव्यवानः।
उत्तराणि:
(ख) सेवमानः

प्रश्न 44.
पुरस्कारं (लभ् + शानच्) ___________ छात्रः प्रसन्नः भवति।
(क) लभमानः
(ख) लभमानं
(ग) लभमानाः
(घ) लभमाना।
उत्तराणि:
(क) लभमानः

प्रश्न 45.
प्रकृतेः (रमणीय + तल्) ___________ दर्शनीया अस्ति।
(क) रमणीयता
(ख) रमणीयतां
(ग) रमणीया
(घ) रमणीयां।
उत्तराणि:
(क) रमणीयता

प्रश्न 46.
वानरयूथस्य स्वामी उवाच-जीवितं ___________ (वाञ्छ् + शतृ) नरः कलहयुक्तं गृहं त्यजेत्।
(क) वाञ्छत्
(ख) वाञ्छन्
(ग) वाञ्छनः
(घ) वाञ्छद्।
उत्तराणि:
(ख) वाञ्छन्

प्रश्न 47.
ते ___________ (मित्र + तल्) न कुर्वन्ति।
(क) मित्रता
(ख) मित्रता
(ग) मित्रतया
(घ) मित्रताल
उत्तराणि:
(क) मित्रता

प्रश्न 48.
एक कैयटः नाम विद्वान् आसीत्। सः प्रातः ___________ (कृ + शतृ) शास्त्राणाम् अध्ययने रतः भवति स्म।
(क) कुर्वन्
(ख) कुर्वत्
(ग) कुर्वन्तः
(घ) कुर्वद्।
उत्तराणि:
(क) कुर्वन्

प्रश्न 49.
एकस्यां सभायां बहवः मूषकाः चिन्ता ___________ (कृ + शतृ) उपविष्टाः।
(क) कुर्वन्तः
(ख) कुर्वन्
(ग) कुर्वत्
(घ) कुर्वन्ताः।
उत्तराणि:
(क) कुर्वन्तः

प्रश्न 50.
एका वृद्धा ___________ (मूषक + टाप) अवदत्-अस्याः कण्ठे घण्टिकाबन्धनं।
(क) मूषका
(ख) मूषकी
(ग) मूषिका
(घ) मूषिकाम्।
उत्तराणि:
(ग) मूषिका

प्रश्न 51.
पुष्पाणां ___________ (रमणीय + त्व) दृष्ट्वा मनः प्रसन्नं भवति।
(क) रमणीयतां
(ख) रमणीयत्वः
(ग) रमणीयत्वं
(घ) रमणीयत्व।
उत्तराणि:
(ग) रमणीयत्वं

प्रश्न 52.
शीघ्रं शीघ्रं ___________ (चल् + शतृ) जनाः प्रसन्नाः भवन्ति।
(क) चलन्
(ख) चलन्तम्
(ग) चलतः
(घ) चलन्तः।
उत्तराणि:
(घ) चलन्तः।

प्रश्न 53.
ते वायोः ___________ (शीतल + तल्) अनुभवन्ति।
(क) शीतलताः
(ख) शीतलतां
(ग) शीतलता
(घ) शीतलतया।
उत्तराणि:
(ख) शीतलतां

प्रश्न 54.
बालकाः ___________ (बालक + टाप्) च कन्दुकेन क्रीडन्ति।
(क) बालिका
(ख) बालिकाः
(ग) बालिका
(घ) बलिकया।
उत्तराणि:
(ख) बालिकाः

प्रश्न 55.
___________ (आचार्य + टाप्) अपि तेभ्यः क्रुध्यति।
(क) आचार्या
(ख) आचार्यया
(ग) आचार्याम्
(घ) आचार्याः।
उत्तराणि:
(क) आचार्या

प्रश्न 56.
जीवने शिक्षायाः सर्वाधिकं ___________ (महत् + त्व) वर्तते।
(क) महत्त्वः
(ख) महत्त्वो
(ग) महत्त्वं
(घ) महत्तम्।
उत्तराणि:
(ग) महत्त्वं

प्रश्न 57.
परोपकारं ___________ (कृ + शानच्) देशस्य सर्वदा हितम् एव चिन्तयन्ति।
(क) कुर्वाणाः
(ख) कुर्वाणा
(ग) कुर्वाणं
(घ) कुर्वाणः।
उत्तराणि:
(क) कुर्वाणाः

प्रश्न 58.
तस्य क्षितौ ___________ (प्रलुठ् + शतृ) वह्नि-ज्वालाः समुत्थिताः।
(क) प्रलुठताः
(ख) प्रलुठन्
(ग) प्रलुठत्
(घ) प्रलुठतः।
उत्तराणि:
(घ) प्रलुठतः।

प्रश्न 59.
उद्यमस्य ___________ (महत् + त्व) सर्वविदितम् एव।
(क) महत्त्वः
(ख) महत्त्वम्
(ग) महत्त्वा
(घ) महत्त्व।
उत्तराणि:
(ख) महत्त्वम्

प्रश्न 60.
प्रकाशमानः चन्द्रः शोभते।
(क) प्र + काश् + शानच्
(ख) प्रकाश + शानच्
(ग) प्रकाश + मतुप्
(घ) प्रकाश + वतुप।
उत्तराणि:
(क) प्र+ काश् + शानच्

5. अधोलिखितेषु वाक्येषु ‘टाप्’ प्रत्ययान्तानि पदानि चित्वा लिखत-

(‘टाप्’ प्रत्यय युक्त शब्दों को चुनकर लिखिए। Choose and write the ‘Taap’ suffix.)

प्रश्न 1.
अमृतजला इयं गङ्गा पवित्रा।
(क) अमृतजला
(ख) इयं
(ग) गङ्गा
(घ) पवित्रा।
उत्तराणि:
(घ) पवित्रा।

प्रश्न 2.
भक्तैः सदा तु चिरं सेवमाना।
(क) सदा
(ख) भक्तैः
(ग) सेवमाना
(घ) चिरं।
उत्तराणि:
(ग) सेवमाना

प्रश्न 3.
कथं नु एतस्याः शोभा विचित्रा।
(क) कथं
(ख) विचित्रा
(ग) शोभा
(घ) एतस्याः
उत्तराणि:
(ख) विचित्रा

प्रश्न 4.
भागीरथी भवतु मे पूर्णकामा।
(क) मे
(ख) पूर्णकामा
(ग) भवतु
(घ) भागीरथी।
उत्तराणि:
(ख) पूर्णकामा

6. ‘त्व’ – ‘तल्’ – प्रत्ययान्तानि पदानि चित्वा यथोचितं रिक्तस्थानानि पूरयत-

(‘त्व’ – ‘तल’ प्रत्ययान्त पद से रिक्त स्थान भरिए। Fill in the blanks with ‘Twa’- ‘Tal’ suffixes.)

प्रश्न 1.
विद्यायाः ___________ को न जानाति?
(क) वीरता
(ख) महत्त्वम्
(ग) चञ्चलत्वम्
(घ) मित्रता।
उत्तराणि:
(ख) महत्त्वम्

प्रश्न 2.
कृष्णसुदाम्नो: ___________ जगति आदर्श स्थापयति।
(क) वीरता?
(ख) पशुत्त्वम्
(ग) मित्रता
(घ) महत्वम्।
उत्तराणि:
(ग) मित्रता