Category: CBSE Class 10

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book समयलेखनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions समयलेखनम्

अभ्यास:

प्रश्न 1.
भवान् ग्रीष्मावकाशे दिल्लीतः प्रयागराजम् गन्तुम् इच्छति, तत्र किं किं रेलयानम् कतिवादने गच्छति इति अधः घटिकां दृष्ट्वा तत्प्रस्थानकालम् रिक्तस्थाने निर्दिशत-

यथा-
7:15 A.M.

‘पुरी एक्सप्रेस’ प्रातः पादोनसप्तवादने।

8:00 A.M.

(i) ‘कालका मेल’ प्रातः __________ वादने।

3:30 P.M.

(ii) ‘जनता एक्सप्रेस’ अपराह्ने __________ वादने।

9:30P.M.

(iii) ‘प्रयागराज-एक्सप्रेस’ रात्री __________ वादने।

10:15 P.M.

(iv) ‘दिल्ली-हावड़ा मेल’ रात्रौ __________ वादने।
उत्तराणि:
(i) अष्ट
(ii) सार्धत्रि
(iii) सार्ध नव
(iv) सपाद-दश।

प्रश्न 2.
भवतः विद्यालये बालसभा अस्ति। तत्र कः कार्यक्रमः कतिवादने भविष्यति इति घटिकां दृष्ट्वा रिक्तस्थाने लिखत।

यथा-
7:30

प्रातः सार्धसप्तवादने सरस्वती प्रार्थना गीतानि च।

7:45

(i) प्रात: __________ वाद-विवाद प्रतियोगिताया: उद्घाटनम्।

8:00

(ii) __________ वादने निर्णायकैः टिप्पणयः।

11:15

__________ वादने प्राचार्येण निर्णस्य घोषणा।

11:30

(iv) ततः __________ वादने धन्यवाद्-ज्ञापनम्।
उत्तराणि:
(i) पादोन-अष्टवादने
(ii) अष्टवादने
(iii) सपाद-एकादश-वादने
(iv) सार्धएकादशवादने।

प्रश्न 3.
भवतः विद्यालयस्य वार्षिकोत्सवः अस्ति। तत्र कः कार्यक्रमः कतिवादने भविष्यति इति समयं दृष्ट्वा रिक्तस्थाने लिखत।

यथा-
9:00

प्रातः नववादने अतिथीनां स्वागतम्।

9:15

(i) प्रातः __________ वादने सरस्वती-वन्दना।

9:30

__________ वादने सांस्कृतिक-कार्यक्रमः।

10:45

(iii) प्रात: __________ वादने प्रधानाचार्येण वार्षिकविवरणस्य प्रस्तुतीकरणम्।

11:00

(iv) प्रातः __________ मुख्यातिथिना पुरस्कारवितरणम्।
उत्तराणि:
(i) सपादनववादने
(ii) सार्धनववादने
(iii) पादोन-एकादशवादने
(iv) एकादशवादने।

प्रश्न 4.
कोष्ठके दत्तं समयं संस्कृतेन लिखत यत् तव पितामही कदा किं कार्यं करोति-

यथा-
(9:00) – मम पितामही रात्रौ नववादने स्वपिति।
(5:00) – (i) सा प्रातः __________ वादने उत्तिष्ठति।
(6:30) – (ii) __________ वादने ईशवन्दनां करोति।
(2:15) – (iii) यदा अहम् __________ वादने विद्यालयतः आगच्छमि सा मया सह भोजनं करोति।
(2:45) – (iv) __________ वादने विश्राम करोति।
उत्तराणि:
(i) पञ्च
(ii) सार्धषड्
(iii) सपादद्वि
(iv) पादोनत्रि।

प्रश्न 5.
भवतः विद्यालयस्य संस्कृतश्लोकोच्चारण-प्रतियोगिता अस्ति। तत्र कः कार्यक्रमः कतिवादने भविष्यति इति कोष्ठके दत्तम् संस्कृतेन समयं रिक्तस्थाने लिखत-

यथा-
(9:30) – सार्धनववादनपर्यन्तम् सर्वे प्रतियोगिनः सभागारे उपस्थिताः भविष्यन्ति।
(10:15) – (i) प्रात: __________ वादने दीपप्रज्वालनं सरस्वतीवन्दना च।
(10:30) – (ii) प्रातः __________ वादने श्लोकप्रतियोगितायाः उद्घाटनम्।
(12:45) – (iii) प्रातः __________ निर्णस्य घोषणा।
(1:00) – (iv) प्रातः __________ पुरस्कारवितरणम् धन्यवादज्ञापनम् च।
उत्तराणि:
(i) सपाददश
(ii) सार्धदश
(iii) पादोन-एकवादने
(iv) एकवादने।

प्रश्न 6.
दूरदर्शने संस्कृतस्य कार्यक्रमः भाषामन्दाकिनी-चैनले प्रातः सार्धषड्वादने (6.30) प्रारभते। एकस्मिन् दिने कार्यक्रमः इत्थं प्रकाशितः समयं दृष्ट्वा रिक्तस्थानपूर्तिं कृत्वा वाक्यानि पुनः लिखत-
7:00

(i) प्रातः __________ वादने “शिक्षकः” तस्य रचनात्मकता च।

7:15

(ii) __________ वादने ‘काव्यानि’।

7:45

(iii) प्रातः __________ वादने ‘आलेख-लेखनम्’।

8:30

(iv) प्रातः __________ वादने कार्यक्रमः समाप्तः भविष्यति।
उत्तराणि:
(i) सप्त
(ii) सपादसप्त
(iii) पादोनाष्ट
(iv) सार्धाष्ट।

प्रश्न 7.
एकदा अस्माकं विद्यायालये क्षेत्रीय-स्तरकाव्यालिः प्रतियोगिता आयोजिता। अधः समयं दृष्ट्वा शब्देषु समयं लिखित्वा कार्यक्रमं पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत।

9:30

(i) पञ्जीकरणं प्रातः __________ प्रारभत।

10:15

(ii) काव्यालिप्रतियोगिता __________ आरभत।

11:45

(iii) चायपानं __________ अभवत्।

1:00

(iv) __________ प्रतियोगिता समाप्ता जाता।
उत्तराणि:
(i) सार्धनववादने
(ii) सपाददशवादने
(iii) पादोन-द्वादशवादने
(iv) एकवादने।

प्रश्न 8.
दूरदर्शने चैनले विविध-समाचाराणां प्रसारणसमयः लिखितः। समय-सारिणीं दृष्ट्वा रिक्तस्थानपूर्ति कृत्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-
दूरदर्शनस्य समाचाराणां समयसारिणी

(i) उर्दूसमाचाराः __________ वादने प्रसार्यन्ते।
(ii) समय सारिणी-अनुसारं संस्कृतसमाचाराणां प्रसारणं __________ वादने भवति।
(iii) हिन्दीसमाचाराः __________ वादने प्रसारिताः भवन्ति।
(iv) आंग्लसमाचाराणां प्रसारणसमयः __________ वादने अस्ति।
उत्तराणि:
(i) पादोनत्रि
(ii) दश
(iii) सार्ध-अष्ट
(iv) सपादति।

प्रश्न 9.
घटिकां दृष्ट्वा रिक्तस्थानेषु लिखत, विकासः कदा किं-किं करोति?

यथा-

विकासः प्रातः सार्धचतुर्वादने उत्तिष्ठति।

(i) सः नित्यं __________ वादने भ्रमणाय गच्छति।

(ii) सः प्रातः __________ वादने विद्यालयं गच्छति।

(iii) विकासः __________ वादने विद्यालयात् आगच्छति।

(iv) सः रात्रौ __________ वादने स्वपिति।
उत्तराणि:
(i) पञ्च
(ii) सार्धसप्त
(iii) सपाद एक
(iv) दश।

प्रश्न 10.
घटिकां दृष्ट्वा लिखत, अनिलः कदा किं-किं आचरति?

(i) सः प्रातः __________ वादने व्यायाम करोति।

(ii) सः __________ वादने विद्यायालयं गच्छति।

(iii) सः __________ वादने गृहम् आगच्छति।

(iv) अनिलः सायं __________ वादने उद्याने क्रीडति।
उत्तराणि:
(i) षट्
(ii) अष्ट
(ii) सार्धत्रि
(iv) पञ्च।

प्रश्न 11.
घटिकां दृष्ट्वा रिक्तस्थानेषु लिखत, मोहितः कदा किं-किं करोति?

यथा-

मोहितः साय: पञ्चवादने क्रीडति।

(i) सः प्रातः __________ वादने उत्तिष्ठति।

(ii) सः __________ वादने प्रातराशं करोति।

(iii) सः __________ वादने विद्यायालयात् आगच्छति।

(iv) सः __________ वादने गृहकार्यं करोति।
उत्तराणि:
(i) षड्
(ii) सार्धअष्ट
(iii) सार्धद्वि
(iv) चतुर्।

प्रश्न 12.
घटिकां दृष्ट्वा रिक्तस्थानेषु लिखत, सुधा कदा किं-किं करोति?

यथा-

सुधा सायं षड्वादने क्रीडति।

(i) सा नित्यं __________ वादने उत्तिष्ठति।

(ii) सा प्रातः __________ वादने भ्रमणाय गच्छति।

(iii) सा __________ वादने विद्यालयं गच्छति।

(iv) सा __________ वादने विद्यायालयात् आगच्छति।
उत्तराणि:
(i) पञ्च
(ii) सार्धपञ्च
(iii) अष्ट
(iv) द्वि।

प्रश्न 13.
उदाहरणानुसारं समयं दृष्ट्वा लिखत यत् रेलयानं कतिवादने प्रस्थानं करिष्यति-

यथा-

12:15 P.M. (मध्याह्न) यथा-मध्याह्ने सपादद्वादशवादने।
(i)

4:15 P.M. (मध्याह्ने) मध्याह्ने __________ वादने।

(ii)

7:00 A.M. (प्रात:) प्रातः __________ वादने।

(iii)

1:30 P.M. (मध्याह्न) मध्याह्ने __________ वादने।

(iv)

10:45 A.M. (प्रातः) प्रातः __________ वादने।

(v)

2:30 P.M. (मध्याह्ने) मध्याह्ने __________ वादने।

(vi)

8:00 A.M. (प्रात:) प्रातः __________ वादने।

(vii)

1:15 P.M. (मध्याह्न) मध्याह्ने __________ वादने।

(viii)

10:30 A.M. (प्रातः) प्रातः __________ वादने।
उत्तराणि-
(i) सपादचतुर्
(ii) सप्त
(iii) सार्ध-एक
(iv) पादोन-एकादश।
(v) सार्ध-द्वि
(vi) अष्ट
(vii) सपाद-एक
(viii) सार्ध-दश।

प्रश्न 14.
उदाहरणानुसारं समयं दृष्ट्वा लिखत, यत् बसयानं कति वादने प्रस्थानं करिष्यति-

यथा-

9:30 A.M. (प्रातः)प्रातः सार्धनव वादने। – उदाहरणम्

(i)

5:15 A.M. (प्रातः) प्रातः __________ वादने।

(ii)

11:00 P.M. (सायम्) सायम् __________ वादने।

(iii)

3:45 P.M. (सायम्) सायम् __________ वादने।

(iv)

8:00 P.M. (सायम्) सायम् __________ वादने।
उत्तराणि:
(i) सपाद पञ्च
(ii) एकादश
(iii) पादोनचतुर्
(iv) अष्ट।

प्रश्न 15.
उदाहरणानुसारं समयं दृष्ट्वा स्वदिनचर्यां वर्णय-

यथा-
6:00 A.M. (प्रातः)

प्रातः षड्वादने शय्या त्यजामि। – उदाहरणम्

7:15 A.M. (प्रातः)

(i) प्रात: __________ वादने विद्यायालयम् गच्छामि।

12:45 P.M. (मध्याह्न)

(ii) मध्याह्ने __________ वादने विद्यायालयात् गृहम् आगच्छामि।

2:30 P.M. (मध्याह्ने)

(iii) मध्याह्ने __________ वादने क्रीडायै गच्छामि।

9:00 P.M. (रात्रौ)

(iv) रात्रौ __________ वादने भोजनं करोमि।
उत्तराणि:
(i) सपाद-सप्त
(ii) पादोन एक
(iii) सार्धद्वि
(iv) नव।

प्रश्न 16.
उदाहरणानुसारं समयं दृष्ट्वा लिखत, यत्क्रीडायाः आरंभः कदा भविष्यति?

यथा- 11:15 A.M. (प्रातः)

यथा-प्रातः एकादश वादने।

1:30 P.M. (मध्याह्ने)

(i) मध्याह्ने __________ वादने।

2:45 P.M. (अपराह्ने)

(ii) अपराह्ने __________ वादने।

4:00 P.M. (सायम्)

(iii) सायम् __________ वादने।

9:15 P.M (रात्रौ)

(iv) रात्रौ __________ वादने।
उत्तराणि:
(i) सार्ध-एक
(ii) पादोन त्रि
(iii) चतुर्
(iv) सपादनव।

प्रश्न 17.
अधः घटिका दृष्ट्वा संस्कृतभाषया समयं पूरयित्वा कार्यक्रमम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

(i) विद्यालये मुख्यातिथिः __________ वादने आगमिष्यति।

(ii) __________ वादने पुष्पगुच्छै: मुख्यातिथेः स्वागतं भविष्यति।

(iii) __________ वादने सांस्कृतिककार्यक्रमः आरप्स्यते।

(iv) __________ वादने मुख्यतिथिः पुरस्कारवितरणं करिष्यति।
उत्तराणि:
(i) दश
(ii) सपाद दश
(iii) पादोन एकादश
(iv) सार्धद्वादश।

प्रश्न 18.
अधः समयं दृष्ट्वा समयं लिखत यत् मैट्रोरेलयानं कतिवादने कुत्र तिष्ठति?
9:00 बजे

(i) मैट्रोरेलयानं __________ वादने शाहदरा मैट्रोरेलयाने तिष्ठति।

10:15 बजे

(ii) एतत् __________ वादने कशमीरीगेटे आगच्छति।

10:30 बजे

(iii) __________ वादने तीसहजार्याम् आगच्छति।

11:45 बजे

(iv) एतत् __________ वादने रिठालारेलयानस्थाने आगमिष्यामि।
उत्तराणि:
(i) नव
(ii) सपाददश
(iii) सार्धदश
(iv) पादोन-द्वादश।

प्रश्न 19.
विद्यालयस्य समयसारिणम् उचित समयवादकैः पदैः पूरयित्वा लिखत-

(i) 7:30 प्रातः
प्रातः __________ वादने प्रार्थना।
(ii) 10:00 प्रातः
प्रातः __________ अर्धावकाशः।
(iii) 10:15 प्रातः
प्रातः __________ वादने पञ्चमः कालांशः।
(iv) 12:45 मध्याह्ने
मध्याह्ने __________ वादने पूर्णः अवकाशः।
उत्तराणि:
(i) सार्ध-सप्त
(ii) दशवादने
(iii) सपाददश
(iv) पादोनैक।

प्रश्न 20.
अधोलिखितवाक्येषु अङ्कानां स्थाने संस्कृतपदेषु समयं लिखत-

प्रश्न 1.
(i) उर्दूसमाचाराः (2.45) __________ वादने प्रसार्यन्ते।
(ii) समयसारिणी-अनुसारं संस्कृतसमाचाराणां प्रसारणं (10.00) __________ वादने भवति।
(iii) हिन्दी समाचाराः (8.30) __________ वादने प्रसारिताः भवन्ति।
(iv) आंग्लसमाचाराणां प्रसारणसमयः (2.15) __________ वादने अस्ति।
(v) सः प्रातः (6.00) __________ वादने व्यायाम करोति।
(vi) सः (8.00) __________ वादने विद्यालयं गच्छति।
(vii) सः (3.30) __________ वादने गृहम् आगच्छति।
(viii) अनिलः सायं (5.00) __________ वादने उद्याने क्रीडति।
(ix) सा नित्यं (5.00) __________ वादने उत्तिष्ठति।
(x) सः प्रातः (5.30) __________ वादने भ्रमणाय गच्छति।
(xi) सा (8.00) __________ वादने विद्यालयं गच्छति।
(xii) सा (2.00) __________ वादने विद्यालयात् आगच्छति।
(xiii) मध्याह्ने (4.15) __________ वादने।
(xiv) प्रातः (5.00) __________ वादने।
(xv) मध्याह्ने (1.30) __________ वादने।
(xvi) प्रातः (10.45) __________ वादने।
(xvii) मध्याह्ने (2.30) __________ वादने आन्ध्रप्रदेश एक्सप्रेस।
(xviii) प्रातः (8.00) __________ वादने महामाया एक्सप्रेस।
(xix) मध्याह्न (1.15) __________ वादने गोमती एक्सप्रेस।
(xx) प्रातः (10.45) __________ वादने पंजाब एक्सप्रेस।
(xxi) मध्याह्ने (1.30) __________ वादने।
(xxii) अपराह्ने (2.45) __________ वादने।
(xxiii) सायम् (4.00) __________ वादने।
(xxiv) रात्रौ (9.15) __________ वादने।
उत्तराणि:
(i) पादोनत्रयो
(ii) दश
(iii) सार्धअष्ट
(iv) सपादद्वि
(v) षड्
(vi) अष्ट
(vii) सार्धत्रयो,
(viii) पञ्च
(ix) पञ्च
(x) सार्धपञ्च
(xi) अष्ट
(xii) द्वि
(xiii) सपादचतुर्
(xiv) पञ्च
(xv) सार्धएक
(xvi) पादोनएकादश।
(xvii) सार्धद्वि
(xviii) अष्ट
(xix) सपादएक
(xx) पादोनएकादश
(xxi) सार्ध एक
(xxii) पादोनत्रि
(xxiii) चतुर्
(xxiv) सपादनव

प्रश्न 2.
(i) विद्यालये मुख्यातिथि: (10.00) __________ वादने आगमिष्यति।
(ii) (10.15) __________ वादने पुष्पगुच्छै: मुख्यातिथेः स्वागतं भविष्यति।
(iii) (10.45) __________ वादने सांस्कृतिक कार्यक्रमः आरप्स्यते।
(iv) (12.30) __________ वादने मुख्यातिथिः पुरस्कारवितरणं करिष्यति।
उत्तराणि:
(i) दश
(ii) सपाददश
(iii) पादोनएकादश
(iv) सार्धद्वादश

प्रश्न 3.
(i) 7.30 प्रातः __________ वादने प्रार्थना।
(ii) 10.00 प्रातः __________ अर्धावकाशः।
(iii) 10.15 प्रातः __________ वादने पञ्चमः कालांशः।
(iv) 12.45 मध्याह्ने __________ वादने पूर्णः अवकाशः।
उत्तराणि:
(i) सार्धसप्त
(ii) दशवादने
(iii) सपाददश
(iv) पादोनएक

प्रश्न 4.
(i) सायं 7.30 __________ वादने सामुदायिकभवने आगमनम्।
(ii) सायं 8.00 __________ वादने कवितापाठः।
(iii) रात्री 9.15 __________ वादने प्रतिभोजनम्।
(iv) रात्रौ 9.45 __________ वादने प्रसादवितरणम् प्रस्थानं च।
उत्तराणि:
(i) सार्धसप्त
(ii) अष्ट
(iii) सपादनव
(iv) पादोनदश

प्रश्न 5.
प्रातः (i) 10.30 __________ वादने मुख्यातिथेः आगमनम्।
प्रातः (ii) 11.00 __________ वादने पारितोषिक वितरणम्।
मध्याह्ने (iii) 12.15 __________ वादने मुख्यातिथे भाषणम्, सांस्कृतिक-कार्यक्रमश्च।
मध्याह्ने (iv) 1.45 __________ प्रीतिभोजनम्।
उत्तराणि:
(i) सार्धदश
(ii) एकादश
(iii) सपादद्वादश
(iv) पादोनद्विवादने

प्रश्न 6.
(i) प्रातः 7.30 __________ वादने प्रार्थना-सभा।
(ii) प्रात: 10.00 __________ वादने अर्धावकाशः।
(iii) मध्याह्न 11.45 __________ वादने विविधाः क्रीडाः।
(iv) मध्याह्न 1.15 __________ वादने पूर्णावकाशः।
उत्तराणि:
(i) सार्धसप्त
(ii) दश
(iii) पादोनद्वादश
(iv) सपादएक

प्रश्न 7.
(i) 6.15 __________ सायम् अतिथीनाम् आगमनम्, जलपानम्।
(ii) 7.30 __________ सायम् काव्यगोष्ठी।
(iii) 8.45 __________ सायम् भक्तिसङ्गीतम्।
(iv) 10.00 __________ सायम् समापनम्।
उत्तराणि:
(i) सपादषड्वादने
(ii) सार्धसप्तवादने
(iii) पादोननववादने
(iv) दशवादने

प्रश्न 8.
प्रातः (i) 8.30 __________ वादने प्रार्थना।
प्रातः (ii) 8.45 __________ ध्वजारोहणं, भाषणानि च।
प्रातः (iii) 11.15 __________ जलपानम्।
मध्याह्ने (iv) 12.00 __________ भ्रमणाय प्रस्थानम्।
उत्तराणि:
(i) सार्धअष्ट
(ii) पादोननववादने
(iii) सपादएकादश
(iv) द्वादशवादने

प्रश्न 9.
प्रातः (i) 6.30 __________ वादने ईशवन्दना।
प्रातः (ii) 7.45 __________ वादने उपाहारः।
प्रातः (iii) 8.15 __________ वादने संस्कृतसम्भाषण-अभ्यासः।
प्रात: (iv) 11.00 __________ वादने वर्तनीसंशोधनम्।
उत्तराणि:
(i) सार्धषड्
(ii) पादोनअष्ट
(iii) सपादअष्ट
(iv) एकादश

प्रश्न 10.
(i) प्रात: 9.45 __________ वादने दीपप्रज्वालनम्।
(ii) प्रात: 10.15 __________ वादने अतिथेः स्वागतम्।
(iii) प्रातः 10.30 __________ वादने नाटकाभिनयः।
(iv) मध्याह्न 3.00 __________ वादने कार्यक्रमसमाप्तिः।
उत्तराणि:
(i) पादोनदश
(ii) सपाददश
(iii) सार्धदश
(iv) त्रि(त्रयो)

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

1. घटिकायाः समयम् दृष्ट्वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः शुद्धम् समयम् चित्वा एवं उचितं समयं लिखित्वा रिक्तस्थानम् पूरयत।
(घड़ी में समय देखकर दिए गए विकल्पों में से शुद्ध उत्तर चुनकर तथा उचित समय लिखकर रिक्त स्थान पूरा कीजिए। See the clock and fill the correct time in the blanks by choosing correct options.)

प्रश्न 1.
(i) देवशर्मा __________ वादने उत्तिष्ठति।

(क) पञ्च
(ख) षष्ठ
(ग) सप्त
(घ) अष्ट
उत्तराणि:
पञ्च

(ii) सः __________ वादने स्नानं करोति।

(क) सार्धषड्
(ग) सार्धपञ्च
(ख) सार्धषट्
(घ) सार्धचतुर्।
उत्तराणि:
(ग) सार्धपञ्च

(iii) सः __________ वादने पाठयति।

(क) पादोन-पञ्च
(ग) पादोन-सप्त
(ख) पादोन-षड्
(घ) पादोन-चतुर्।
उत्तराणि:
(ख) पादोनषड्

(iv) सः __________ वादने विद्यालयम् गच्छति।

(क) सपादअष्ट
(ख) सपादसप्त
(ग) सपादैक
(घ) सपादषड्
उत्तराणि:
(ख) सपादसप्त

प्रश्न 2.
(i) सुरेन्द्र __________ वादने निजकार्यात् निवृत्तः भवति।

(क) पञ्च
(ग) सप्त
(ख) षड्
(घ) नव
उत्तराणि:
(ग) सप्त

(ii) सः __________ वादने समाचारान् आकर्णयति।

(क) सार्धअष्ट
(ग) सार्धनव
(ख) सार्धसप्त
(घ) सार्धदश।
उत्तराणि:
(क) सार्धअष्ट

(iii) सः __________ वादने रात्रिभोजनम् करोति।

(क) सपादनव
(ग) सपादषड्
(ख) सपाददश
(घ) सपादसप्त
उत्तराणि:
(क) सपादनव

(iv) सः __________ वादने शयनाय गच्छति।

(क) पादोन-नव
(ग) सपाद-नव
(ख) पादोन-एकादश
(घ) पादोन-दश।
उत्तराणि:
(घ) पादोनदश।

प्रश्न 3.
(i) गोपालदासः __________ वादने देवालयम् गच्छति।

(क) सपादपञ्च
(ग) सपादषड्
(ख) सपादचतुर्
(घ) सपादसप्त।
उत्तराणि:
(क) सपादपञ्च

(ii) सः __________ वादनपर्यन्तम् कीर्तनं करोति।

(क) सार्धषड्
(ग) सार्धअष्ट
(ख) सार्धपञ्च
(घ) सार्धनव
उत्तराणि:
(क) सार्धषड्

(iii) सः __________ वादने देवालयात् आगच्छति।

(क) पादोनअष्ट
(ग) पादोननव
(ख) पादानसप्त
(घ) पादोनपञ्च
उत्तराणि:
(ख) पादोनसप्त

(iv) सः __________ वादने कार्यालयम् गच्छति।

(क) अष्ट
(ख) नव
(ग) दश
(घ) द्वादश।
उत्तराणि:
(ख) नव

प्रश्न 4.
(i) प्रातः __________ वाद-विवाद प्रतियोगितायाः उद्घाटनम्।

(क) पादोन-सप्तवादने
(ख) सार्धसप्तवादने
(ग) पादोन-अष्टवादने
(घ) सपादअष्टवादने
उत्तराणि:
(ग) पादोन अष्टवादने

(ii) __________ वादने निर्णायकैः टिप्पणयः।

(क) नव
(ख) दश
(घ) द्वादश
(ग) अष्ट
उत्तराणि:
(ख) अष्ट

(iii) __________ वादने प्राचार्येण निर्णयस्य घोषणा।

(क) पादोन-एकादश
(ख) सपाद-एकादश
(ग) सार्धएकादश
(घ) एकादश।
उत्तराणि:
(ख) सपाद-एकादश

(iv) ततः __________ वादने धन्यवाद ज्ञापनम्।

(क) सार्धएकादश
(ख) सार्धद्वादश
(ग) सार्धषड्
(घ) सार्धपञ्च
उत्तराणि:
(क) सार्धएकादश

प्रश्न 5.
(i) प्रातः __________ वादने सरस्वती-वन्दना।

(क) सपादअष्ट
(ख) सपादनव
(ग) सपाददश
(घ) सपादएकादश
उत्तराणि:
(ख) सपादनव

(ii) प्रातः __________ वादने सांस्कृतिक कार्यक्रमाः।

(क) सार्धनव
(ख) सपादनव
(ग) पादोन-नव
(घ) नव
उत्तराणि:
(क) सार्धनव

(iii) प्रातः __________ वादने प्रधानाचार्येण वार्षिकविवरणस्य प्रस्तुतीकरणम्।

(क) पादोनएकादश
(ख) पादोनद्वादश
(ग) पादोननव
(घ) पादोनपञ्च
उत्तराणि:
(क) पादोनएकादश

(iv) प्रात: __________ मुख्यातिथिना पुरस्कारवितरणम्।

(क) सार्धएकादशवादने
(ख) सार्धदशवादने
(ग) एकादशवादने
(घ) दशवादने
उत्तराणि:
(ग) एकादशवादने

प्रश्न 6.
(i) सा प्रातः __________ वादने उत्तिष्ठति।

(क) पञ्च
(ख) षष्ठ
(ग) नव
(घ) दश
उत्तराणि:
(क) पञ्च

(ii) __________ वादने ईशवन्दनां करोति।

(क) सार्धषट्
(ख) सार्धषड्
(ग) षड्
(घ) पादोन-षड्
उत्तराणि:
(ख) सार्धषड्

(iii) यदा अहम् __________ वादने विद्यालयतः आगच्छामि सा मया सह भोजनं करोति।

(क) सपादद्वि
(ख) सार्धद्वि
(ग) सार्धद्वौ
(घ) सार्धद्वा।
उत्तराणि:
(क) सपादद्वि

(iv) __________ वादने विश्रामं करोति।

(क) पादोनत्रयो
(ख) पादोनपञ्च
(ग) पादोनसप्त
(घ) पादोनअष्ट
उत्तराणि:
(क) पादोनत्रयो

प्रश्न 7.
(i) प्रातः __________ वादने “शिक्षकः तस्य रचनात्मकता च”।

(क) सप्त
(ख) सार्धसप्त
(ग) पादोन-सप्त
(घ) सपादसप्त।
उत्तराणि:
(क) सप्त

(ii) प्रातः __________ वादने ‘काव्यानि’।

(क) सप्तसपाद
(ख) पादोन-सप्त
(ग) सपादसप्त
(घ) सार्धसप्त।
उत्तराणि:
(ग) सपादसप्त

(iii) प्रात. __________ वादने ‘आलेख-लेखनम्’।

(क) पादोनअष्ट
(ख) पादोनसप्त
(ग) पादोनपञ्च
(घ) पादोननव
उत्तराणि:
(क) पादोनअष्ट

(iv) प्रात: __________ वादने कार्यक्रमः समाप्तः भविष्यति।

(क) सार्धअष्ट
(ख) सार्धनव
(ग) सार्धपञ्च
(घ) सार्धदश
उत्तराणि:
(क) सार्धअष्ट

प्रश्न 8.
(i) पंजीकरणं प्रात: __________ प्रारभत।

(क) सार्धनववादने
(ख) सार्धअष्टवादने
(ग) सार्धदशवादने
(घ) सार्धपञ्चवादने
उत्तराणि:
(क) सार्धनववादने

(ii) काव्यालिप्रतियोगिता __________ आरभत।

(क) सार्धदशवादने
(ख) दशसपादवादने
(ग) सपाददशवादने
(घ) पादोन-दशवादने।
उत्तराणि:
(ग) सपाददशवादने

(iii) चायपानं __________ अभवत्।

(क) पादोनद्वादशवादने
(ग) पादोनदशवादने
(ख) पादोननववादने
(घ) पादोनपञ्चवादने
उत्तराणि:
(क) पादोनद्वादशवादने

(iv) __________ प्रतियोगिता समाप्ता जाता।

(क) एकवादने
(ख) द्वादशवादने
(ग) द्विवादने
(घ) एकादशवादने।
उत्तराणि:
(क) एकवादने

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit आदर्शप्रश्नपत्रम् Solved Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

CBSE Class 10 Sanskrit आदर्शप्रश्नपत्रम् Solved

समयः होरात्रयम्
सम्पूर्णाङ्काः – 80

सामान्यनिर्देशाः

• अस्मिन् प्रश्नपत्रे चत्वारः खण्डाः सन्ति।
• प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य एकस्मिन् स्थाने क्रमेण उत्तराणि लेखनीयानि।
• सर्वेषां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि।
• प्रश्नपत्रानुसारं प्रश्नसंख्या अवश्यमेव लेखनीया।

खण्ड – ‘क’
(अपठितः अनुच्छेदः – 10 अङ्काः)

प्रश्न 1.
अधोलिखितम् अनुच्छेदं पठित्वा यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत्-

बाल्यावस्था जीवनस्य महत्वपूर्णः कालः भवति। अस्मिन् समये यदि वयं परिश्रमं कुर्मः तदा जीवन सुखमयं भवति। विद्यार्थी बाल्यकाले विद्याध्ययने प्रवृत्तः भवति चेत् तस्य परीक्षाफलं शोभनं भवति, विषयस्यापि ज्ञानं सरलतया भवति। सः स्वस्वप्नं पूरयितुं समर्थो भवति। एवमेव चरित्रनिर्माणे चापि बाल्यकालः महत्वपूर्ण स्थानम् आदधाति। बाल्यकाले यादृशाः संस्काराः लभ्यन्ते तादृशः एव आचारः व्यवहारः च आजीवनम् अस्माभिः सह तिष्ठतः। अत एव अस्माभिः बाल्यकाले अवधानपूर्वकं गुणाधानस्य प्रयास: कर्त्तव्यः। अस्मिन् समये अध्ययनप्राप्तये अपि सावधानमनसा प्रयत्नः करणीयः। शरीरस्वास्थ्यरक्षायै चापि बाल्यकालादेव पौष्टिकाहारः ग्रहीतव्यः व्यायामः चापि करणीयः।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव) (1 × 2 = 2)
(क) बाल्यकाले अवधानपूर्वकं कस्य प्रयासः कर्त्तव्यः?
(ख) किमर्थं पौष्टिकाहारः ग्रहीतव्यः?
(ग) बाल्यकालः कस्मिन् महत्त्वपूर्ण स्थानम् आदधाति?
उत्तरम्:
(क) गुणाधानस्य
(ख) शरीरस्वास्थ्यरक्षायै
(ग) चरित्रनिर्माणे

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव) (2 × 2 = 4)
(क) जीवनं कदा सुखमयं भवति?
(ख) कौ अस्माभिः सह सदैव तिष्ठतः?
(ग) शरीरस्वास्थ्यरक्षायै किं कर्तव्यम्?
उत्तरम्:
(क) यदा बाल्यकाले वयं परिश्रमं कुर्मः तदा जीवनं सुखमयं भवति।
(ख) आचाराः व्यवहारः च अस्माभिः सह सदैव तिष्ठतः।
(ग) शरीरस्वास्थ्यरक्षायै चापि बाल्यकालादेव पौष्टिकाहारः ग्रहीतव्यः व्यायामः चापि करणीयः।

(iii) निर्देशानुसारम् उत्तरत (केवलं प्रश्नत्रयमेव) (1 × 3 = 3)
(क) ‘अनवधानमनसा’ इत्यस्य विलोमपदं गद्यांशात् चित्वा लिखत।
(i) ध्यानमनसा
(ii) सावधानमनसा
(ii) मनसा
(iv) सावधानेन
उत्तरम्:
(ii) सावधानमनसा

(ख) ‘महत्त्वपूर्णः कालः’ इत्यनयोः किं विशेषणपदम्?
(i) पूर्णः
(ii) महत्त्वम्
(iii) काल:
(iv) महत्त्वपूर्णः
उत्तरम्:
(iv) महत्त्वपूर्णः

(ग) ‘बाल्यावस्था जीवनस्य महत्त्वपूर्णः कालः भवति’ इति वाक्ये किं क्रियापदम्?
(i) कालः
(ii) भवति
(iii) जीवनस्य
(iv) बाल्यावस्था
उत्तरम्:
(ii) भवति

(घ) अनुच्छेदात् ‘समयः’ इति पदस्य पर्यायं चित्वा लिखत।
(i) आचारः
(ii) संस्काराः
(iii) प्रयत्नः
(iv) काल:
उत्तरम्:
(iv) कालः

(iv) प्रदत्तगद्यांशस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (1 × 1 = 1)
उत्तरम्:
बाल्यावस्थायाः महत्त्वम्

खण्ड – ‘ख’
(रचनात्मक कार्यम् – 15 अङ्काः)

प्रश्न 2.
भवान् (अनिमेषः) शैक्षिकयात्रार्थं शिक्षकैः सह अरुणाचलप्रदेशं गन्तुमिच्छति। तदर्थम् अनुमति प्राप्तये यात्राव्ययार्थं च रूप्यकाणि लब्धं पितरं प्रति लिखितं पत्रमिदं मञ्जूषाप्रदत्तपदानां सहायतया पूरयत- (½ × 10 = 5)

मञ्जूषा – अनुमतिः, मातृचरणयोः, रूप्यकाणि, यात्राव्ययार्थम्, व्यस्तः, शैक्षिकयात्रार्थम्, छात्राः, कुशली, यथाशीघ्रम्, भवतः

छात्रावासतः
दिनाङ्कः _______

पूज्य पितृचरणाः
प्रणतयः।
अत्र अहं सकुशलः स्वाध्ययने (i) _______ अस्मि। आशासे भवान् अपि (ii) _______ अस्ति। मम विद्यालयात् दशमकक्षायाः अनेके (iii) _______ शिक्षकै सह (iv) _______ अरुणाचल-प्रदेश गन्तुम् इच्छन्ति। यदि भवतः (v) _______ यात्, अहमपि तैः सह गन्तुकामोऽस्मि। (vi) _______ सहस्ररूप्यकाणि अपि आवश्यकानि। (vii) _______ स्वमन्तव्यं सूचयतु। यदि (viii) _______ सम्मतिः अस्ति (ix) _______ अपि प्रेषयतु। (x) _______ मम प्रणतिः निवेदनीया।

भवतः पुत्रः
अनिमेषः

उत्तरम्:
(i) व्यस्तः
(ii) कुशली
(iii) छात्राः
(iv) शैक्षिकयात्रार्थम्
(v) अनुमतिः
(vi) यात्राव्ययार्थम्
(vii) यथाशीघ्रम्
(viii) भवतः
(ix) रूप्यकाणि
(x) मातृचरणयोः।

प्रश्न 3.
अधः प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा तदाधारितानि पञ्चवाक्यानि लिखत- (5)

अथवा
‘वर्धमानं प्रदूषणम्’ इति विषयमधिकृत्य मञ्जूषातः पदानि चित्वा पञ्चवाक्यात्मकम् अनुच्छेदं लिखत।

मञ्जूषा – वैश्विक-उष्णता, यानानां व्यवहारः, विषाक्तवायुः, अवकरक्षेपणम्, जलप्रदूषणम्, वायुप्रदूषणम्, ध्वनिप्रदूषणम्, कोलाहलः, शुचिपर्यावरणम्, मलिनम्, यन्त्रागारम्

उत्तरम्:
1. इदं चित्रं विजयदशमी पर्वणः अस्ति।
2. चित्रे श्रीरामः रावणं बाणेन हन्ति)
3. रावणः पापस्य प्रतीकः अस्ति।
4. सः रामस्य भार्या सीताम् अहरत्।
5. श्रीरामः तं हत्वा सीताम् अमोचयत्।
अथवा
1. वर्धमानं प्रदूषणं मानवजीवनस्य नाशकः अस्ति।
2. अनेन वैश्विक उष्णता विषाक्त वायुः प्रदूषणं च वर्धन्ते।
3. प्रदूषणं तु जलप्रदूषणं, वायु प्रदूषणं ध्वनिप्रदूषणं इति त्रिधा भवति।
4. नगराणां कोलाहलः विषाक्त वायुः चापि प्रदूषणं वर्धयतः।
5. अतः प्रदूषणस्य निवारणाय यन्त्रागारं दूरं निर्माय शुचिपर्यावरणं कर्तव्यम्।

प्रश्न 4.
अधोलिखित-वाक्यानां संस्कृतेन अनुवादं कुरुत (केवलं पञ्च एव)
(i) छात्र विद्यालय जाता है। A student goes to school.
(ii) मैं परिश्रम करता हूँ। I work hard.
(iii) तुम क्या करते हो? What do you do?
(iv) पिता के साथ पुत्र घूमता है। Son walk with his father.
(v) शिक्षक पाठ पढ़ाते हैं। Teacher teaches the lesson.
(vi) वे सब पढ़ने में कुशल बनें। They all are become pefect in reading.
उत्तरम्:
(i) छात्रः विद्यालयं गच्छति।
(ii) अहम् परिश्रमं करोमि।
(iii) त्वम् किं करोषि।
(iv) पित्रा सह पुत्रः भ्रमति।
(v) शिक्षकाः पाठं पाठयति।
(vi) ते पठने कुशलाः भवेयुः/भवन्तु।

खण्ड – ‘ग’
(अनुप्रयुक्त-व्याकरणम् – 25 अङ्काः)

प्रश्न 5.
अधोलिखित-वाक्येषु रोखाङ्कितपदानां सन्धि विच्छेदं वा कुरुत (केवलं चत्वारि एव) (1 × 4 = 4)

(i) पिताऽस्य किं तपस्तेपे इत्युक्तिः तत् कृतज्ञता।
(ii) सेवितव्यो महावृक्षः फलच्छायासमन्वितः।
(iii) विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चिन्निरर्थकम्।
(iv) स एवं वह्निः + दहते शरीरम्।
(v) ओम् जय जगत् + ईश हरे।
उत्तरम्:
(i) तपः + तेपे
(ii) फल + छायासमन्वितः
(iii) किञ्चित् + निरर्थकम्
(iv) वह्निर्दहते
(v) जगदीश

प्रश्न 6.
अधोलिखित-वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समस्तपदं लिखत (केवलं चत्वारि एव) (1 × 4 = 4)

(i) यदि अहं कृष्णः वर्णः यस्य सः तर्हि श्रीरामस्य वर्णः कीदृशः?
(क) कृष्णवर्णा
(ख) कृष्णवर्णम्
(ग) कृष्णवर्णः
(घ) कृष्णवर्णाः
उत्तरम्:
(ग) कृष्णवर्णः

(ii) सर्वेषां महत्त्वं विद्यते समयम् अनतिक्रम्य।
(क) यथासमयम्
(ख) यथासमयः
(ग) यथासमय
(घ) यथासमयाय
उत्तरम्:
(क) यथासमयम्

(iii) मिलित्वा प्रकृतेः सौन्दर्यम् रक्षणीयम्।
(क) प्रकृति सौन्दर्य
(ख) प्रकृतिसौन्दर्यः
(ग) प्राकृति सौन्दर्यः
(घ) प्रकृतिसौन्दर्यम्
उत्तरम्:
(घ) प्रकृतिसौन्दर्यम्

(iv) माता च पिता च वन्दनीयौ।
(क) मातापितौ
(ख) पितरौ / मातापितरौ
(ग) पितौ
(घ) मातरौ
उत्तरम्:
(ख) पितरौ / मातापितरौ

(v) महात्मा सर्वत्र पूज्यते।
(क) महान् आत्मा यस्य सः
(ख) महान् आत्मा (ग) महान् आत्मा यस्यः सा
(घ) महान्तः आत्मायस्य सः
उत्तरम्:
(क) महान् आत्मा यस्य सः

प्रश्न 7.
अधोलिखित-वाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु प्रकृतिप्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा रिक्तस्थानानि पूरयत (केवलं चत्वारि मव) (1 × 4 = 4)

(i) श्रमक्लमपिपासोष्णशीतादीनां सहिष्णु + तल् _______।
(क) सहिष्णुतल्
(ख) सहिष्णुता
(ग) सहिष्णुताम्
(घ) सहिष्णुतया
उत्तरम्:
(ख) सहिष्णुता

(ii) वैज्ञानिकाः ___________ कथयन्ति यत् पाषाणशिलानां संघर्षणेन कम्पनं जायते।
(क) वैज्ञान + ठक्
(ख) विज्ञान + ठक्
(ग) विज्ञान + इक
(घ) विज्ञानी + अक्
उत्तरम्:
(ख) विज्ञान + ठक्

(iii) बुद्धि + मतुप ___________ सर्वत्र पूज्यते।
(क) बुद्धिमत्
(ख) बुद्धिमन्
(ग) बुद्धिवान्
(घ) बुद्धिमान्
उत्तरम्:
(घ) बुद्धिमान्

(iv) राजसिहंस्य पत्नी बुद्धिमती ___________ आसीत्।
(क) बुद्धिमत् + डीप्
(ख) बुद्धि + मती
(ग) बुद्धि + मतुप्
(घ) बुद्धि + मतु
उत्तरम्:
(क) बुद्धिमत् + ङीप्

(v) मानवत्वम् _____________ एव सर्वत्र पूज्यते।
(क) मानव + तव
(ख) मानव + त्वम्
(ग) मानव + त्व
(घ) मानव + त्वाम्
उत्तरम्:
(ग) मानव + त्व

प्रश्न 8.
प्रदत्तेभ्यः विकल्पेभ्यः समुचितं। विकल्पं चित्वा वाच्यानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत (केवलं त्रीणि एव) (1 × 3 = 3)

(i) _______ सत्यं कथ्यते। (त्वम् / त्वाम् / त्वया)
(ii) काकः पिकस्य _______ पालयति। (सन्तति: / सन्ततिम् / सन्तत्या)
(iii) पित्रा पुत्राय विद्याधनं _______। (ददाति / दीयते / यच्छति)
(iv) पुत्रः अपि तस्मै धन्यवादं _______। (कुर्वन्ति / करोति / करोषि)
उत्तरम्:
(i) त्वया
(ii) सन्ततिम्
(iii) दीयते
(iv) करोति

प्रश्न 9.
कोष्ठके प्रदत्त-समयवाचकान् अङ्कान् संस्कृतेन लिखत (केवलं चत्वारि एव) (1 × 4 = 4)

(i) बालकः _______ वादने उत्तिष्ठति। (6:00)
(ii) सः _______ वादने विद्यालयं गच्छति। (7:15)
(iii) _______ वादने विद्यालये अर्धावकाशः भवति। (11:30)
(iv) सः _______ वादने विद्यालयात् गृहम् गच्छति। (1:45)
(v) पुनः बालक: सायं _______ वादने पठनाय उपविशति (5:15)
उत्तरम्:
(i) षड्
(ii) सपादसप्त
(iii) सार्ध-एकादश
(iv) पादोन द्वि
(v) सपादपञ्च

प्रश्न 10.
मञ्जूषाप्रदत्त-अव्ययपदैः रिक्तस्थानानि पूरयत- (½ × 6 = 3)

मञ्जूषा – यत्र, अद्य, सदा, यदि, तत्र, तर्हि

(i) ___________ परिश्रमं कुर्मः ___________ सफलाः भवामः।
(ii) ___________ समयस्य सदुपयोगः करणीयः।
(iii) जीवनम् ___________ दुर्वहं जातमस्ति ।
(iv) ___________ हरीतिमा ___________ पर्यावरणं शुद्धम्।
उत्तरम्:
(i) यदि, तर्हि
(ii) सदा
(iii) अद्य
(iv) यत्र, तत्र

प्रश्न 11.
रेखाङ्कितपदं संशोध्य वाक्यानि लिखत (केवलं त्रीणि एव) (1 × 3 = 3)

(i) ते नार्यः गल्पं कुर्वन्ति।
(क) सा
(ख) तौ
(ग) ताः
(घ) सः
उत्तरम्:
ताः नार्यः गल्पं कुर्वन्ति।

(ii) अहं परिश्रमं करोति।
(क) सः
(ख) तौ
(ग) ते
(घ) त्वम्
उत्तरम्:
सः परिश्रमं करोति।

(iii) बालकः कार्यं कुर्वन्ति।
(क) बालकौ
(ख) बालकाः
(ग) बालिके
(घ) बालिका
उत्तरम्:
बालकाः कार्यं कुर्वन्ति।

(iv) त्रयः बालिकाः गीतं गायन्ति।
(क) त्रीणि
(ख) त्रि
(ग) तिस्रः
(घ) चतुरः
उत्तरम्:
तिस्रः बालिकाः गीतं गायन्ति।

खण्ड – ‘घ’
(पठित-अवबोधनम् – 30 अङ्काः)

प्रश्न 12.
अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत-

कश्चन निर्धनो जनः भूरि परिश्रम्य किञ्चिद् वित्तमुपार्जितवान्। तेन वित्तेन स्वपुत्रम् एकस्मिन् महाविद्यालये प्रवेशं दापयितुं सफलो जातः। तत्तनयः तत्रैव छात्रावासे निवसन् अध्ययने संलग्नः समभूत्। एकदा पिता तनूजस्य रुग्णतामाकर्ण्य व्याकुलो जातः, पुत्रं च द्रष्टुं प्रस्थितः। परमर्थकार्येन पीडितः सः बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्।
(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव) (½ × 2 = 2)
(क) निर्धनो जनः भूरि परिश्रम्य किम् उपार्जितवान्?
(ख) अर्थकार्येन पीडितः सः केन प्राचलत्?
(ग) जनः कीदृशो आसीत्?
उत्तरम्:
(क) वित्तम्
(ख) पदातिः
(ग) निर्धनः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नएकमेव) (1 × 1 = 1)
(क) निर्धनः जनः वित्तेन किं कृतवान्?
(ख) तस्य तनयः छात्रावासे कस्मिन् संलग्नः समभूत्?
उत्तरम्:
(क) निर्धनः जनः वित्तेन स्वपुत्रम् एकस्मिन् महाविद्यालये प्रवेशं दापयितुं सफलः भूतवान्।
(ख) तस्य तनयः छात्रावासे अध्ययने संलग्नः समभूत्।

(iii) निर्देशानुसारम् उत्तरत (केवलं प्रश्नत्रयमेव) (1 × 3 = 3)
(क) ‘धनम्’ इत्यस्य समानार्थकपदं गद्यांशात् चित्वा लिखत।
(ख) ‘निर्धनः जनः’ इत्यनयोः किं विशेषणपदम्?
(ग) ‘परमर्थकार्येन पीडितः सः बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्’ इति वाक्ये ‘सः’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
(घ) अनुच्छेदे ‘गृहीत्वा’ पदस्य कः विपर्ययः आगतः?
उत्तरम्:
(क) वित्तम्
(ख) निर्धनः
(ग) निर्धनजनाय / निर्धनपित्रे
(घ) विहाय

प्रश्न 13.
अधोलिखितं पद्याशं पठित्वा यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत-

उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः।
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः।।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव) (½ × 2 = 1)
(क) केन उदीरितः अर्थः गृह्यते?
(ख) का: परेङ्गितज्ञानफलाः भवन्ति?
(ग) अनुक्तम् अपि कीदृशः जनः ऊहति?
उत्तरम्:
(क) पशुना
(ख) बुद्धयः
(ग) पण्डितः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नएकमेव) (1 × 1 = 1)
(क) पण्डितः जनः किम् ऊहति?
(ख) के बोधिताः बहन्ति?
उत्तरम्:
(क) पडितः जनः अनुक्तम् अपि ऊहति।
(ख) हयाः च नागाः च बोधिता: वहन्ति।

(iii) निर्देशानुसारम् उत्तरत (केवलं प्रश्नत्रयमेव) (1 × 3 = 3)
(क) ‘अश्वाः ‘ इति अर्थे पद्ये किं पदं प्रयुक्तम्?
(ख) ‘मूर्खः’ इत्यस्य विलोमपदं श्लोकात् चित्वा लिखत।
(ग) ‘हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः’ इति वाक्ये किं क्रियापदम्?
(घ) श्लोके ‘गृह्यते’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
उत्तरम्:
(क) हयाः
(ख) पण्डितः
(ग) वहन्ति
(घ) पशुना

प्रश्न 14.
अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत-

चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन्! प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रतिप्रियमिच्छन्ति राजानः।
चन्दनदासः – आज्ञापयतु आर्यः, किं कियत् च अस्मज्जनादिष्यते इति।
चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन्! चन्द्रगुप्तराज्यमिदं न नन्दराज्यम्। नन्दस्यैव अर्थसम्बन्धः प्रीतिमुत्पादयति। चन्द्रगुप्तस्य तु भवतामपरिक्लेश एव।
चन्दनदासः – (सहर्षम्) आर्य! अनुगृहीतोऽस्मि।
चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन्! स चापरिक्लेशः कथमाविर्भवति इति ननु भवता प्रष्टव्याः स्मः।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव) (½ × 2 = 1)
(क) प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः राजानः किम् इच्छन्ति?
(ख) कस्य अर्थसम्बन्धः प्रीतिमुत्पादयति?
(ग) कस्य इदं राज्यम् अस्ति?
उत्तरम्:
(क) प्रतिप्रियम्
(ख) नन्दस्य
(ग) चन्द्रगुप्तस्य

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नएकमेव) (1 × 1 = 1)
(क) चन्दनदासेन (भवता) किं प्रष्टव्यम्?
(ख) राजानः किम् इच्छन्ति?
उत्तरम्:
(क) चन्दनदासेन चाणक्यस्य आदेशः प्रष्टव्यः।
(ख) प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रतिप्रियमिच्छन्ति राजानः।

(iii) निर्देशानुसारम् उत्तरत (केवलं प्रश्नत्रयमेव) (1 × 3 = 3)
(क) ‘दुःखाभावः’ इति अर्थे नाट्यांशे किं पदं प्रयुक्तम्?
(ख) ‘आर्य अनुगृहीतोऽस्मि’ अत्र ‘अस्मि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदम् किम्?
(ग) ‘किं कियत् च अस्मज्जनादिष्यते’ इति वाक्ये किं क्रियापदम्?
(घ) नाट्यांशे ‘प्रेम’ इति पदस्य कः पर्यायः अस्ति?
उत्तरम्:
(क) अपरिक्लेशः
(ख) अहम्
(ग) आदिष्यते
(घ) प्रीतिम्

प्रश्न 15.
अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत (केवलं प्रश्नचतुर्णामेव) (1 × 4 = 4)

(i) विद्वांस एव लोकेऽस्मिन् चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः।
(क) के
(ख) कः
(ग) कथम्
(घ) काः
उत्तरम्:
(क) के

(ii) समीपे एका नदी प्रवहति।
(क) कीदृशी
(ख) काः
(ग) का
(घ) कुत्र
उत्तरम्:
(ग) का

(iii) अतिदाक्षिण्येन अलम्।
(क) कथम्
(ख) केन
(ग) कः
(घ) कया
उत्तरम्:
(ख) केन

(iv) गहनकानने सा व्याघ्रं ददर्श।
(क) के
(ख) कस्मिन्
(ग) कदा
(घ) कुत्र
उत्तरम्:
(घ) कुत्र

(v) बुद्धिमती व्याघ्रभयात् मुक्ता जाता।
(क) का
(ख) काः
(ग) कीदृशी
(घ) के
उत्तरम्:
(ग) कीदृशी

प्रश्न 16.
अधोलिखितयोः श्लोकयोः अन्वये रिक्तस्थानानि पूरयत- (½ × 8 = 4)

(i) त्यक्त्वा धर्मप्रदां वाचं परुषां योऽभ्युदीरयेत्।
परित्यज्य फलं पक्वं भुङ्क्तेऽपक्वं विमूढधीः।।

अन्वयः – यः ___________ वाचं त्यक्त्वा ___________ अभ्युदीरयेत् (स:) ___________ पक्वं फलं परित्यज्य अपक्वं ___________।

(ii) अपत्येषु च सर्वेषु जननी तुल्यवत्सला।
पुत्रे दीने तु सा माता कृपार्द्रहृदया भवेत्।।

अन्वयः – सर्वेषु च ___________ जननी ___________ भवति। परं माता दीने ___________ तु ___________ भवेत्।

अथवा

अधोलिखितस्य श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानपूर्ति मञ्जूषाप्रदत्तपदानां सहायतया कुरुत- (1 × 4 = 4)

यः इच्छत्यात्मनः श्रेयः प्रभूतानि सुखानि च।
न कुर्यादहितं कर्म सः परेभ्यः कदापि च।।

भावार्थ: – य: नरः आत्मनः ___________ इच्छति, तस्य ___________ अपि इच्छा अस्ति, सः ___________ कृते कदापि अकल्याणकर ___________ न कुर्यात् इति अवधातव्यम्।

मञ्जूषा – कार्यम् सुखप्राप्तेः कल्याणम्, अन्येषाम्

उत्तरम्:
(i) धर्मप्रदां, परुषाम्, विमूढधीः, भुङ्क्ते।
(ii) अपत्येषु, तुल्यवत्सला, पुत्रे, कृपार्द्रहृदया
अथवा
कल्याणम्, सुखप्राप्तेः, अन्येषाम्, कार्यम्

प्रश्न 17.
अधोलिखितवाक्यानि घटनाक्रमानुसारं लिखत- (½ × 8 = 4)

(i) बुद्धिमती व्याघ्रभयात् मुक्ता जाता।
(ii) ग्रामे राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म।
(iii) गलबद्धशृगालक: व्याघ्रः सहसा पलायित:।
(iv) व्याघ्रः शृगालं निजगले बद्ध्वा काननं गतवान्।
(v) तस्य भार्या पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता।
(vi) जम्बुक: व्याघ्र पुनः तत्र गन्तुं प्रेरितवान्।
(vii) इयं व्याघ्रमारी इति विचिन्त्य भयेन व्याघ्रः पलायितः।
(viii) सा पुत्रौ उक्तवती-एकं व्याघ्रं विभज्य खादतम्।
उत्तरम्:
(i) ग्रामे राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म।
(ii) तस्य भार्या पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता।
(iii) सा पुत्रौ उक्तवती-एकं व्याघ्रं विभज्य खादतम्।
(iv) इयं व्याघ्रमारी इति विचिन्त्य भयेन व्याघ्रः पलायितः।
(v) जम्बुक: व्याघ्रं पुनः तत्र गन्तुं प्रेरितवान्।
(vi) व्याघ्रः शृगालं निजगले बद्ध्वा काननं गतवान्।
(vii) गलबद्धशृगालकः व्याघ्रः सहसा पलायितः।
(viii) बुद्धिमती व्याघ्रभयात् मुक्ता जाता।

प्रश्न 18.
अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुसारं शुद्धम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत (केवलं प्रश्नत्रयमेव) (1 × 3 = 3)

(i) अत्र जीवनं दुर्वहं जातम्।
सरलम् / कठिनम् / जटिलम्

(ii) संव्यवहाराणां वृद्धिलाभाः प्रचीयन्ते।
संस्काराणाम् / संलापानाम् / व्यापाराणाम्

(iii) तौयैः अल्पैः अपि तरोः पुष्टिः भवति।
जलै: / त्वग्भि / दुग्धैः।

(iv) अवक्रता यथा चित्रे भवेत्।
सरलता / कठोरता / मृदुता
उत्तरम्:
(i) कठिनम्
(ii) संस्काराणाम्
(iii) जलै:
(iv) सरलता

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 2 बुद्धिर्बलवती सदा Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 2 बुद्धिर्बलवती सदा Summary Notes

बुद्धिर्बलवती सदा पाठपरिचयः
प्रस्तुत पाठ शुकसप्ततिः नामक प्रसिद्ध कथाग्रन्थ से सम्पादित कर लिया गया है। इसमें अपने दो छोटे-छोटे पुत्रों के साथ जंगल के रास्ते से पिता के घर जा रही बुद्धिमती नामक नारी के बुद्धिकौशल को दिखाया गया है जो सामने आए हुए शेर को डरा कर भगा देती है। इस कथाग्रन्थ में नीतिनिपुण शुक और सारिका की कहानियों के द्वारा अप्रत्यक्ष रूप से सद्वृत्ति का विकास कराया गया है।

बुद्धिर्बलवती सदा Summary

पाठसारः
प्रस्तुत पाठ ‘शुकसप्ततिः’ नामक प्रसिद्ध कथाग्रन्थ से सम्पादित किया गया है। ‘शुकसप्ततिः’ के लेखक और काल के विषय में आज भी भ्रान्ति बनी हुई है। शुकसप्तति अत्यन्त सरल और मनोरंजक कथासंग्रह है। प्रस्तुत कहानी में अपने दो पुत्रों के साथ जंगल के रास्ते से पिता के घर जा रही बुद्धिमती नामक नारी के बुद्धिकौशल को दिखाया गया है जो अपनी चातुर्य से सामने आए बाघ को भी डरा कर भगा देती है।

बुद्धिमती बाघ को समक्ष देख अपने पुत्रों को डाँटने का नाटक करती हुई कहती है कि झगड़ा मत करो। आज एक ही बाघ को बाँटकर खा लो फिर दूसरा देखते हैं। यह सुन ‘यह व्याघ्रमारी है’ ऐसा मानकर बाघ डरकर भांग जाता है। भयभीत बाघ को देखकर शृगाल बाघ का उपहास उड़ाता हुआ कहता है कि मुझे अपने गले में बाँधकर चलो जहाँ वह धूर्ता है। शृगाल के साथ पुनः आते बाघ को देखकर बुद्धिमती अपनी प्रत्युत्पन्नमति से शृगाल को ही आक्षेप लगाती हुई कहती है कि तुमने तीन बाघ देने के लिए कहा था। आज एक ही बाघ क्यों लाए हो?

यह सुनते ही शृगाल सहित बाघ भाग जाता है। इस प्रकार अपने बुद्धिबल से वह अपनी और अपने पुत्रों की प्राणरक्षा करती है।

बुद्धिर्बलवती सदा Word Meanings Translation in Hindi

1. अस्ति देउलाख्यो ग्रामः। तत्र राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म। एकदा केनापि आवश्यककार्येण तस्य भार्या बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता। मार्गे गहनकानने सा एकं व्याघ्रं ददर्श। सा व्याघ्रमागच्छन्तं दृष्ट्वा धाष्ात् पुत्रौ चपेटया प्रहृत्य जगाद-“कथमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः? अयमेकस्तावद्विभज्य भुज्यताम्। पश्चाद् अन्यो द्वितीयः कश्चिल्लक्ष्यते।”

शब्दार्थाः
ग्रामः – गाँव। राजपुत्र: – राजा का पुत्र। भार्या – पत्नी। उपेता – साथ (युक्त)। मार्गे – रास्ते में। कानने – जंगल में। ददर्श – देखा। प्रहृत्य – मारकर। लक्ष्यते – ढूँढा जाएगा/देखा जाएगा। धाष्ात् – ढिठाई से। चपेटया – थप्पड़ से। जगाद – कहा। भक्षणाय – खाने के लिए। कलहम् – झगड़ा। कुरुथ: – (तुम दो) कर हरो हो। अयम् – यह। विभज्य – बाँट कर के। भुज्यताम् – खाना चाहिए। पश्चाद् – बाद में। द्वितीय – दूसरा।

हिंदी अनुवाद
देउल नाम का गाँव था। वहाँ राजसिंह नाम का राजपुत्र रहता था। एक बार किसी जरूरी काम से उसकी पत्नी बुद्धिमती दोनों पुत्रों के साथ पिता के घर की तरफ चली गई। रास्ते में घने जंगल में उसने एक बाघ को देखा। बाघ को आता हुआ देखकर उसने धृष्टता से दोनों पुत्रों को एक-एक थप्पड़ मार कर कहा-“एक ही बाघ को खाने के लिए तुम दोनों क्यों झगड़ा कर रहे हो? इस एक (बाघ) को ही बाँटकर खा लो। बाद में अन्य दूसरा कोई ढूँढा जाएगा।”

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
देउलाख्यो – देउल + आख्यः
केनापि – केन + अपि
पुत्रद्वयोपेता = पुत्रद्वय + उपेता
पितुः + गृहम् = पितुर्गृहम्
व्याघ्रम् + आगच्छन्तम् – व्याघ्रमागच्छन्तम्
कथमेकैकशो – कथम् + एक + एकशः
अयमेकस्तावद्विभिज्य = अयम + एक: + तावत् + विभज्य
कश्चिल्लक्ष्यते = कः + चित् + लक्ष्यते / कश्चित् + लक्ष्यते

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः
आवश्यककार्येण = आवश्यकेन कार्येण
गहनकानने = गहने कानने
राज्ञः पुत्रः = राजपुत्रः
पुत्रद्वयोपेता = पुत्रद्वयेन उपेता

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
चलिता – चल् + क्त
प्रहत्य – प्र + ह् + ल्यप्
आगच्छन्तम् = आ + गम् + शतृ
विभज्य = वि + भज् + ल्यप्
दृष्ट्वा – दृश् + क्त्वा
बुद्धिमती = बुद्धिमत् + डीप
भार्या = भार्य + टाप्

कारकाः उपपद विभक्तयश्च
बुद्धिमती पितुर्गृहं प्रति चालिता।
अत्र प्रति कारणेन गृहम् शब्दे द्वितीया वि० अस्ति।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च
अव्ययाः – वाक्येषु प्रयोगः
प्रति – सा भार्या पितर्गहम् प्रति चलिता।
एकदा = एकदा अतीव वर्षा अभवत्।
तावत् + यावत् त्वम् आगमिष्यसि तावत् अहम् गमिष्यामि।
तत्र – तत्र राजसिंह: नाम राजपुत्रः आसीत्।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
भार्या = पत्नी, दारा
भक्षणाय – खादनाय
पुत्रद्वयोपेता = पुत्रद्वयेन सहिता
भुज्यताम् = भक्ष्यताम्
उपेता = युक्ता
पश्चाद् – अनन्तरम्
दृष्ट्वा – अवलोक्य
प्रहृत्य = हत्वा
ददर्श = अपश्यत्/दृष्टवान्
कलहम् = विवादम्
चपेटया = करप्रहारेण
विभज्य = विभक्तं कृत्वा
जगाद – अकथयत्
लक्ष्यते = अन्विष्यते / द्रक्ष्यते
वनम् = काननम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
आवश्यकम् = अनावश्यकम्
कलहम् = स्नेहम्
आगच्छन्तम् = गच्छन्तम्
चलिता = स्थिता
धाष्ात् = विनयात्
एकदा = बहुवारम्
भक्षणाय – पानाय
पश्चाद् = पूर्वम्

कर्ता-क्रिया-मेलनम्
कर्ता = क्रिया
राजासिंह = वसति स्म
सा = जगाद (अकथयत्)
बुद्धिमती – चलिता
युवाम् = कुरुथ:
सा = ददर्श

विशेषण-विशेष्य मेलनम्
भार्या = बुद्धिमती
एकं = व्याघ्र
अन्यः = द्वितीयः

2. इति श्रुत्वा व्याघ्रमारी काचिदियमिति मत्वा व्याघ्रो भयाकुलचित्तो नष्टः।
निजबुद्ध्या विमुक्ता सा भयाद् व्याघ्रस्य भामिनी।
अन्योऽपि बुद्धिमाँल्लोके मुच्यते महतो भयात्॥
भयाकुलं व्याघ्रं दृष्ट्वा कश्चित् धूर्तः शृगालः हसन्नाह-“भवान् कुतः भयात् पलायितः?”
व्याघ्रः- गच्छ, गच्छ जम्बुक! त्वमपि किञ्चिद् गूढप्रदेशम्। यतो व्याघ्रमारीति या शास्त्रे श्रूयते तयाहं हन्तुमारब्धः परं गृहीतकरजीवितो नष्टः शीघ्रं तदग्रतः।
शृगालः-व्याघ्र! त्वया महत्कौतुकम् आवेदितं यन्मानुषादपि बिभेषि?
व्याघ्रः-प्रत्यक्षमेव मया सात्मपुत्रावेकैकशो मामत्तुं कलहायमानौ चपेटया प्रहरन्ती दृष्टा।

शब्दार्थाः
श्रुत्वा – सुनकर। मत्वा – मानकर, समझकर। नष्ट: – भाग गया। भामिनी – रूपवती स्त्री। विमुक्ता – छोड़ी गई। मुच्यते – छोड़ी जाती है। महतो – बहुत ज्यादा। भयात् – डर से। दृष्ट्वा – देखकर। कश्चित् – कोई। हसन् – हँसते हुए। आह – बोला। कुतः – कहाँ से। पलायित: – भाग रहे हो। श्रूयते – सुना जाता है। हन्तुम् – मारने के लिए। कौतुकम् – आश्चर्य। मानुषाद – मनुष्य से भी। बिभेषि – करते हो। दृष्टा – देखी गई। माम् – मुझे। अतुम् – खाने के लिए। कलहामानौ – झगड़ा करते हुए (दो)। चपेटयाथप्पड़ से। प्रहरन्ती – प्रहार करती हुई।

हिंदी अनुवाद
यह सुनकर यह कोई व्याघ्र (बाघ को) मारने वाली है, ऐसा समझकर वह बाघ डर से व्याकुल होकर वहाँ से भाग गया। वह स्त्री अपनी बुद्धि द्वारा व्याघ्र (बाघ) से छूट (बच) गई। अन्य बुद्धिमान भी (इसी तरह) अपनी बुद्धि के बल से महान भय से छुटकारा पा जाते हैं।

डर से व्याकुल बाघ को देखकर कोई धूर्त सियार हँसते हुए बोला-“आप कहाँ से डरकर भाग रहे हो?”

बाघ– “जाओ. जाओ सियार! तुम भी किसी गुप्त प्रदेश में छिप जाओ, क्योंकि हमने जिस व्याघ्रमारी के संबंध में बातें शास्त्रों में सुनी हैं उसी ने मुझे मारने का प्रयास किया, परन्तु अपने प्राण हथेली पर रखकर मैं उसके आगे से भाग गया।”

सियार- “बाघ! तुमने बहुत आश्चर्यजनक बात बताई कि तुम मनुष्यों से भी डरते हो?”

बाघ-“मेरे सामने ही (उसके) दोनों पुत्र मुझे अकेले-अकेले खाने के लिए झगड़ा कर रहे थे और उसने दोनों को एक-एक चाँटा मारती हुई देखी गई।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
भयाकुलचित्तो = भय + आकुल + चित्तः
बुद्धिमॉल्लोके – बुद्धिमान् + लोके
कश्चित् = कः + चित्
त्वमपि = त्वम् + अपि
व्याघ्रमारीति – व्याघ्रमारी + इति
हन्तुम् + आरब्ध = हन्तुमारब्धः
यन्मानुषादपि – यत् + मानुषात् + अपि
सात्मपुत्रावेकैकशो = सा + आत्मपुत्रौ + एक + एकशः
काचिदियमिति = काचित् + इयम् + इति
अन्योऽपि = अन्यः + अपि
भयाकुलम् = भय + आकुलम्
हसन्नाह = हसन् + आह
किच्चिद् = किम् + चित्
तयाहम् = तया + अहम्
तदग्रतः = तत् + अग्रतः
प्रत्यक्षमेव = प्रत्यक्षम् + एव
माम् + अत्तुम् = मामत्तुं

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः
निजबुद्ध्या = निजया बुद्ध्या
गूढम् प्रदेशम् = गूढप्रदेशम्

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
श्रुत्वा = श्रु + क्ता
मत्वा – मन् + क्त्वा
नष्ट: – नश् + क्त
विमुक्ता – वि + मुच् + क्त
दृष्ट्वा – दृश् + क्त्वा
हसन् – हस् + शतृ (पुल्लिंग)
हन्तुम् – हन् + तुमुन्
आरब्धः = आ + रम् + क्त
नष्टः = नश् + क्त
प्रहरन्ती (स्त्रीलिंग) = प्र + ह् + शतृ
दृष्टा = दृश् + क्त (टाप्) (स्त्रीलिंग)
कलहायमानौ = कलह + शानच्
धूर्त = धूर् + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = वाक्येषु प्रयोगः
इति = इति श्रुत्वा सा अवदत्।
कश्चित् = कश्चित् धूर्तः शृगालः अवदत्।
किञ्चिद् = त्वम् अपि किञ्चित् गूढप्रदेशम् गच्छ।
अपि = व्याघ्रः मानुषादपित विभेति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
श्रुत्वा = आकर्ण्य
मत्वा – अवगत्य
नष्टः = पलायित:
बुद्ध्या – मतया
भामिनी = रूपवती स्त्री
धूर्त = चालाक
गूढप्रदेशम् = गुप्तप्रदेशम्
अग्रतः = समक्षः
अतुम् = खादितुम, भक्षयितुम्
कलहायमानौ = विवादमानौ
लोके = संसारे
प्रहरन्ती = मारयन्ती
दृष्टवा = अवलोक्य
गच्छ = याहि
शृगालः = जम्बुक:

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
पदानि = विपर्ययाः
श्रुत्वा = उक्त्वा
प्रत्यक्षम् = परोक्षम्
गच्छ = अगच्छ
विमुक्ता = गृहीत्वा
हसन् = रुदम्
धूतः = विनम्रः
माम् = त्वाम्

कर्ता-क्रिया-मेलनम्
कर्ता = क्रिया
व्याघ्र = नष्टः
भवान् = पलायितः
शृगालः = आह (अवदत्)
त्वम् = गच्छ

विशेषण-विशेष्य-मेलनम्
धूर्तः – शृगालः
इयम् = व्याघ्रमारी
व्याघ्रः = व्याघ्रमारी
व्याघ्रः = भयाकुलः

3. जम्बुक: – स्वामिन्! यत्रास्ते सा धूर्ता तत्र गम्यताम्। व्याघ्र! तव पुनः तत्र गतस्य सा सम्मुखमपीक्षते यदि, तर्हि त्वया अहं हन्तव्य इति।
व्याघ्रः – शृगाल! यदि त्वं मां मुक्त्वा यासि सदा वेलाप्यवेला स्यात्।
जम्बुक:- यदि एवं तर्हि मां निजगले बद्ध्वा चल सत्वरम्। स व्याघ्रः तथा कृत्वा काननं ययौ। शृगालेन सहितं
पुनरायान्तं व्याघ्र दूरात् दृष्ट्वा बुद्धिमती चिन्तितवती-जम्बुककृतोत्साहान् व्याघ्रात् कथं मुच्यताम्? परं प्रत्युत्पन्नमतिः सा जम्बुकमाक्षिपन्त्यङ्गल्या तर्जयन्त्युवाच-
रे रे धूर्त त्वया दत्तं मह्यं व्याघ्रत्रयं पुरा।
विश्वास्याद्यैकमानीय कथं यासि वदाधुना।।
इत्युक्त्वा धाविता तूर्णं व्याघ्रमारी भयङ्करा।
व्याघ्रोऽपि सहसा नष्टः गलबद्धशृगालकः॥
एवं प्रकारेण बुद्धिमती व्याघ्रजाद् भयात् पुनरपि मुक्ताऽभवत्। अत एवं उच्यते-
बुद्धिर्बलवती तन्वि सर्वकार्येषु सर्वदा।।

शब्दार्थाः
धूर्ता – धूर्त स्त्री। गम्यताम् – जाना चाहिए। आस्ते – है। सम्मुखम् – सामने। ईक्षते – दिखाई देता है। हन्तव्यः – मारना चाहिए। गतस्य – गए हुए के। मुक्त्वा – छोड़कर। यासि – जाते हो। वेला – समय। स्यात् – होनी चाहिए। बद्ध्वा – बाँधकर। सत्वरम्जल्दी। ययौ – दोनो चले गए। आयान्त – आए हुए को। परं – परन्तु। मुच्यताम् – छुड़ाया जाए। आक्षिपन्ती – झिड़कती हुई, भर्त्सना करती हुई, आक्षेप करती हुई। तर्जयन्ती – धमकाती हुई, डाँटती हुई। विश्वास्य – विश्वास दिलाकर। अधना – अब। वद – बोलो। भयङ्करा – डराती हुई। सहसा – अचानक। नष्ट: – भाग गया। उच्यते – कहा जाता है। गलबद्ध शृगालकः – गले में बँधे हुए शृगाल वाला। बलवती – बलवान। सर्वकार्येषु – सब कामों में। सर्वदा – हमेशा।

हिंदी अनुवाद
सियार- स्वामी. जहाँ वह धूर्त औरत है वहाँ चलिए। हे बाघ! फिर वहाँ जाने पर वह सामने यदि स्थित रहती है तो तुम्हारे द्वारा मार दिए जाने योग्य हूँ।
बाघ-सियार! यदि तुम मुझे छोड़कर भाग जाओगे तो समय कुसमय में बदल जाएगा।
सियार-यदि ऐसा है तो मुझे अपने गले से बाँधकर जल्दी चलो।
वह बाघ वैसा ही करके जंगल की तरफ चल दिया। सियार के साथ बाघ को फिर से आते हुए दूर से देखकर बुद्धिमती ने सोचा-‘सियार के द्वारा उत्साहित बाघ से कैसे छूटकारा पाया जाए?’ परन्तु जल्दी से सोचने वाली उस स्त्री ने सियार को धमकाते हुए कहा-
“अरे धूर्त! तूने मुझे पहले तीन बाघ दिए थे, आज विश्वास दिलाकर भी तू एक को ही लेकर क्यों आया, अब बता।” ऐसा कहकर वह भय उत्पन्न करने वाली, व्याघ्र को मारने वाली जल्दी से दौड़ गई, अचानक व्याघ्र भी गले में बँधे हुए शृगाल को लेकर भागने लगा।
इस प्रकार से बुद्धिमती बाघ के भय से फिर से मुक्त हो गई। इसीलिए कहा जाता है-
“हमेशा हर कामों में बुद्धि ही बलवान होती है।”

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
यत्रास्ते = यत्र + आस्ते
सम्मुखमपीक्षते = सम्मुखम् + अपि + ईक्षते
वेलाप्यवेला = वेला + अपि + अवेला
पुनरायान्तं = पुनः + आयान्तं
जम्बुककृतोत्साहाद् = जम्बुक + कृतः + उत्साहाद्
प्रत्युत्पन्नमतिः = प्रति + उत्पन्न + मतिः
जम्बुकमाक्षिपन्त्यङ्गल्या = जम्बुकम् + आक्षिप्ती + अंगुल्या
तर्जयन्त्युवाच = तर्जयन्ती + उवाच
इत्युक्त्वा = इति + उक्त्वा
विश्वास्याद्यैकमानीय = विश्वास्य + अद्य + एकम् + आनीय
व्याघ्रः + अपि = व्याघ्रोऽपि
पुनः + अपि – पुनरपि
मुक्ताऽभवत् = मुक्ता + अभवत्
बुद्धिर्बलवती = बुद्धिः + बलवती

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः
गलबद्ध शृगालकः = गलबद्ध: शृगालः यस्य सः।
भयाकुलचित्तः = भयेन आकुल: चित्तम् यस्य सः
प्रत्युत्पन्नमतिः = प्रत्युत्पन्ना मतिः यस्य सः।
भयङ्करा = भयं करोति इति या सा
जम्बुककृतोत्साहाद् = जम्बुककृतोत्साहः तस्मात्
व्याघ्रमारयति इति = व्याघ्रमारी
पुत्रद्वयेन उपेता = पुत्रद्वयोपेता
गृहीतकरजीवितः = गृहीतं करे जीवितं येन सः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
हन्तव्यः = हन् + तव्यत्
चिन्तितवती = चिन्त् + क्तवतु
मुक्त्वा = मुच् + क्त्वा
दत्तम् = दा + क्त
बद्ध्वा = बध् + क्त्वा
आनीय = आ + नी + ल्यप्
दृष्ट्वा = दृश् + क्त्वा
युक्त्वा = वच् + क्त्वा
बुद्धिमती = बुद्धिमत् + ङीप्

कारकाः उपपद-विभक्तयश्च
व्याघ्रः शृगालेन सहितं पुनः अगच्छत्।
-‘सह’ कारणेन तृतीया वि० अस्ति।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = वाक्येषु प्रयोगः
यत्र-तत्र = यत्रास्ते सा धूर्ता तत्र गम्यताम्।
यदि-तर्हि = यदि सा आगमिष्यति तर्हि अहम् गमिष्यामि।
तथा = (वैसा) सः व्याघ्रः तथा कृत्वा वनम् गच्छति।
कथम् = (कैसे) एतत् कथम् भविष्यति?
इति = इत्युक्त्वा सा धाविता।
अपि = व्याघ्रोऽपि सहसा जलायितः।
पुनः = सा बुद्धिमती व्याघ्रजाद् भयात् पुनरपि मुक्ताऽभवत्।
एव = ईश्वरः सर्वत्र एव अस्ति।
अतः = अत एव उच्यते-बुद्धिर्यस्य बलं तस्य।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
आस्ते = अस्ति
सम्मुखम् = समक्षम्
ईक्षते = दृश्यते
यासि = गच्छसि
सत्वरम् = शीघ्रम्
काननम् = वनम्
ययौ = गतवान्
आयान्तं = आगछन्तम्
दृष्ट्वा = अवलोक्य
उवाच = अकथयत्
दत्तम् – अयच्छत्
अधुना = सम्प्रति, इदानीम्
पुरा = प्राचीनकाले, पूर्वम्
उच्यते = कथ्यते
नष्टः = पलायितः
ईक्षते = पश्यति
वेला = समयः
आक्षिपन्ती = आक्षेपं कुर्वन्ती
जम्बुक = शृगालः
विश्वास्य – समाश्वस्य
भयंकरा = भयोत्पादिका
जगाद = अकथयत्
गले – कण्ठे
तर्जयन्ती = तर्जनं कुर्वन्ती
तूर्णम् = शीघ्रम्
मुच्यते = मुक्तो भवति
ददर्श = दृष्टवान्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
आस्ति = आसीत्
दत्तम् = अदत्तम्
यासि – आयासि
काननम् = नगरम्
सम्मुखम् = परोक्षम्
पुरा = अधुना
सत्वरम् = विलम्बम्
आयान्तम् = यान्तम्
दृष्ट्वा = अदृष्ट्वा
वेला = अवेला
बद्ध्वा = मुक्त्वा
चल = तिष्ठ

कर्ता-क्रिया-मेलनम्
त्वम् = यासि
सा = उवाच
सः = ययौं
व्याघ्रमारी = धाविता
बुद्धिमती = चिन्तितवती

विशेषण-विशेष्य-मेलनम्
सा = धूर्ता
भयङकरा = धाविता
स: = व्याघ्रः
व्याघ्रमारी = धाविता
प्रत्युत्पन्नमतिः = सा

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 1 शुचिपर्यावरणम् Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 1 शुचिपर्यावरणम् Summary Notes

शुचिपर्यावरणम् पाठपरिचयः
प्रस्तुत पाठ आधुनिक संस्कृत कवि हरिदत्त शर्मा के रचना-संग्रह ‘लसल्लतिका’ से संकलित है। इसमें कवि ने महानगरों की यांत्रिक-बहुलता से बढ़ते प्रदूषण पर चिंता व्यक्त करते हुए कहा है कि यह लौहचक्र तन-मन का शोषक है, जिससे वायुमण्डल और भूमण्डल दोनों मलिन हो रहे हैं। कवि महानगरीय जीवन से दूर, नदी-निर्झर, वृक्षसमूह, लताकुञ्ज एवं पक्षियों से गुञ्जित वनप्रदेशों की ओर चलने की अभिलाषा व्यक्त करता है।

शुचिपर्यावरणम् Summary

प्रस्तुत पाठ आधुनिक संस्कृत कवि हरिदत्त शर्मा के रचना संग्रह ‘लसल्लतिका’ से संकलित है। इनमें कवि ने महानगरों में बढ़ते प्रदूषण पर चिन्ता व्यक्त करते हुए और मानव कल्याण के लिए पर्यावरण शुद्धि व स्वच्छता का संदेश देकर शुद्ध पर्यावरण की ओर जनजागरण करने का प्रयास किया है।

महानगरों में दिन-रात दौड़ते हुए यातायात साधनों से मनुष्य का शारीरिक व मानसिक ह्रास हो गया है। इस कारण वहाँ रहना मनुष्यों के लिए दुष्कर हो गया है। काले धुएँ को छोड़ती असंख्य गाड़ियों के कोलाहलपूर्ण मार्गों पर चलना भी कठिन है।

प्रदूषित वातावरण के कारण वायुमण्डल, जल, भोज्य पदार्थ और समस्त धरातल सब कुछ अति दूषित हो गया है। अतः प्रदूषण को दूर कर पर्यावरण को शुद्ध करना चाहिए।

प्रदूषित पर्यावरण से दु:खी कवि की इच्छा है कि कुछ समय के लिए महानगर से दूर प्रकृति की गोद में, एकान्त वन में वास करें, जहाँ पवित्र व शुद्ध जलपूर्ण नदियाँ, झरने और जलाशय हैं। जहाँ पक्षियों के मधुर कलरव से वन प्रदेश गुञ्जित हैं। चकाचौंध पूर्ण इस वातावरण से दूर प्राकृतिक दृश्यों को निहारते हुए जीवन को रसमय करना चाहता है।

कवि की आशंका है कि इस प्रदूषित पर्यावरण में हमारी संस्कृति, प्राकृतिक छटा, पाषाणी सभ्यता लुप्त न हो जाए। सुखमय मानव जीवन की कामना करता हुआ कवि पर्यावरण को शुद्ध व सुरक्षित करने की प्रार्थना करता है।

शुचिपर्यावरणम् Word Meanings Translation in Hindi

1. दुर्वहमत्र जीवितं जातं प्रकृतिरेव शरणम्।
शुचि-पर्यावरणम्॥
महानगरमध्ये चलदनिशं कालायसचक्रम्।
मनः शोषयत् तनुः पेषयद् भ्रमति सदा वक्रम्॥
दुर्दान्तैर्दशनैरमुना स्यान्नैव जननसनम्। शुचि… ॥1॥

शब्दार्थाः:
दुर्वहम् – कठिन। जीवितम् – जीवन। जातम् – हो गया है। शुचिः – पवित्र शुद्ध। महानगरमध्ये – महानगरों के बीच में। चलत् – चलते हुए। कालायसचक्रम् – काला लोहे का पहिया। अनिशम् – रात-दिन। मनः – मन को। शोषयत् – सुखाते हुए। तनुः – शरीर को। प्रेषयद् – पीसते हुए। वक्रम् – टेढ़ा। दुर्दान्तैः – कठोर (भयानक)। दशनैः – दाँतों से। अमुना – इसके द्वारा। स्यात् – होवे। जनग्रसनम् – जनता का नाश।

हिंदी अनुवाद
जीवित रहना (जीवन) कठिन हो गया, अब प्रकृति की ही शरण है, शुद्ध पर्यावरण ही (हमारा आश्रय) है। महानगरों के बीच रात-दिन काले लोहे का पहिया (चक्का) चल रहा है। जो मन को सुखाते हुए और शरीर को पीसते हुए सदा टेढ़ा चलता रहता है। इसके द्वारा (इससे) अपने कठोर (भयानक) दाँतों से जनता का नाश न हो, इसलिए शुद्ध पर्यावरण ही (हमारा आश्रय) है।

सन्धिः- विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
दुर्वहम् = दुः + वहम्
प्रकृतिः + एव = प्रकृतिरेव
परि + आवरणम् = पर्यावरणम्
चलदनिशम् = चलत् + अनिशम्
कालायसचक्रम् = काल + आयसचक्रम्
पेषयद् भ्रमति = प्रेषयत् + भ्रमति
दुर्दान्तैर्दशनैरमुना = दु: + दान्तैः + दशनौः + अमुना
स्यान्नैव = स्यात् + न + एव

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
शुचि-पर्यावरणम् = शुचि च तत् पर्यावरणम् – कर्मधारयः
पर्यावरणम् = परितः आवृणोति इति – उपपद तत्पुरुषः
महानगरमध्ये = महानगराणाम् मध्ये – षष्ठी तत्पुरुषः
अनिशम् = न निशम् – नञ् तत्पुरुषः
कालायसचक्रम् = कालायसस्यचक्रम् – षष्ठी तत्पुरुषः
दुर्दान्तैः दशनैः = दुर्दान्तदशनैः – कर्मधारयः
जनग्रसनम् = जनानाम् ग्रसनम् – षष्ठी तत्पुरुषः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
जीवितम् = जीव् + क्त
जातम् = जन् + क्त
चलत् = चल् + शतृ
शोषयत् = शुष् + शतृ
पेषयद् = पिष् + शतृ

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = वाक्येषु प्रयोगः
अत्र = अत्र भारते शान्तिः भवेत्।
सदा = सदा सत्यमेव वदेत्।
एव = स्वम् एव मम बन्धुः असि।

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
सुवहम् = दुर्वहम्
अजीवितम् (मृतम्) = जीवितम्
अशुद्धम् (अशुचि) = शुचि
अवक्रम् = वक्रम्
कदाचित् = सदा
सरलैः = दुर्दान्तैः

2. कज्जलमलिनं धूमं मुञ्चति शतशकटीयानम्।
वाष्पयानमाला संधावति वितरन्ती ध्वानम्॥
यानानां पङ्क्तयो ह्यनन्ताः कठिनं संसरणम्। शुचि …॥2॥

शब्दार्थाः
कज्जलमलिनम् – काजल की तरह काले। धूमम् – धुएँ को। मुञ्चति – छोड़ती है। यातानाम् – गाड़ियों की। शतशकटीयानाम् – सैकड़ों मोटर गाड़ियाँ। वाष्पयानमाला – रेलगाड़ियों की पंक्तियाँ। संधावति – दौड़ रही है। वितरन्ती – फैलाती हुई। ध्वानम् – शोर को। हि – निषेचय से। पङ्क्तयः – पक्तियाँ। अन्नता: – अनन्त (अनगिनत) है। कठिनम् – कठिन। संसरणम् – चलना।

हिंदी अनुवाद
(आज देश में) सैकड़ों मोटरगाड़ियाँ काजल की तरह मैले (काले) धुएँ को छोड़ रही हैं। अनेकानेक रेलगाड़ियाँ चारों ओर शोर करती हुईं दौड़ रही हैं। गाड़ियों की पंक्तियाँ अनंत हैं, जिससे चलना कठिन हो गया है। इसलिए शुद्ध पर्यावरण ही (हमारी शरण) है।

सन्धिः – विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेदं
धूमं मुञ्चति = धूमम् + मुञ्चति
संधावति = सम् + धावति
यानानां पङ्क्तयः = यानानाम् + पञ् + क्तयः
पङ्क्तयो ह्यनन्ताः = पङ्क्तयः + हि + अनन्ताः
हि + अनन्ताः = ह्यनन्ताः
सम् + सरणम् = संसरणम्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
कज्जलमलिनम् = कज्जलम् इव मलिनम् – कर्मधारयः
शतशकटीयानम् = शतस्य / शतानाम् शकटीयानाम् समाहारः – द्विगुः
वाष्पयानमाला = वाष्पयानानाम् माला – षष्ठी तत्पुरुषः
यानानाम् पङ्कतयः = यानापङ्क्तयः – षष्ठी तत्पुरुषः
अनन्ताः = न अन्ताः – नञ् तत्पुरुषः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = उपसर्ग + प्रकृतिः + प्रत्ययः
वितरन्ती = वि + त् + शत् + ङीप्
पङ्क्तयः = पञ् + क्तिम्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः – वाक्यषु प्रयोगः
हि (निश्चय से) – नगरेषु हि अनन्तमि वाहनानि भवन्ति।

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
मलिनम् = उज्जवलम्
वितरन्ती = ग्रह्णन्ती
मञ्चति = ग्रह्णाति
कठिनम् = सरलम्

3. वायुमण्डलं भृशं दूषितं न हि निर्मलं जलम्।
कुत्सितवस्तुमिश्रितं भक्ष्यं समलं धरातलम्॥
करणीयं बहिरन्तर्जगति तु बहु शुद्धीकरणम्। शुचि…॥3॥

शब्दार्थाः
भृशम् – अत्यधिक। दूषितम् – प्रदूषित। जगति – संसार में। कुत्सितम् – गलत। समलम् – मैली। धरातलम् – धरती। बहु – बहुत भक्ष्यम् – खाने योग्य वस्तु। शुद्धीकरणम् – शुद्धता।

हिंदी अनुवाद
आज वायुमण्डल बहुत प्रदूषित हो गया है और जल (पानी) शुद्ध नहीं रहा। खाने योग्य सारी वस्तुएँ आज अशुद्ध (विषैली) वस्तुओं से मिलावटी हो गई हैं तथा सारी धरती मैली (अशुद्ध) हो चुकी है। इन सभी अशुद्धियों (मैल) को दूर बाहर करके अन्तर्जगत् अर्थात् मन व बुद्धि आदि को बहुत अधिक शुद्ध करना चाहिए। इसलिए शुद्ध पर्यावरण ही हमारी शरण है

पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
भक्ष्यं समलम् = भक्ष्यम् + समलम्
बहिः + अन्तः + जगति = बहिरन्तर्जगति
निर्मलं जलम् = निर्मलम् + जलम्
समलम् + धरातलम् = समलं धरातलम्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
वायुमण्डलम् = वायोः मण्डलम् – षष्ठी तत्पुरुषः
निर्मलं जलम् = निर्मलजलम् – कर्मधारयः
कुत्सितवस्तुमिश्रितम् = कुत्सितेभ्यः वस्तुभ्यः मिश्रितम् – षष्ठी तत्पुरुषः
समलम् = मलेन/मलैः सह – अव्ययीभाव
धरातलम् = धरायाः तलम् – षष्ठी तत्पुरुषः
शुद्धीकरणम् = शुद्धेः (शुद्धयाः) करणाम् – षष्ठी तत्पुरुषः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
दूषितम् = दूष् + क्त
भक्ष्यम् = भक्ष् + अनीयर्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
भृषम् = अत्यधिक – अधुना भृशं दूषणम् अस्ति।
हि = निश्चय से – बहवः जनाः दूषणेन हि म्रियन्ते।
बहिः = बाहर – जनाः नगरात् बहिः गच्छन्ति।
अन्तः = अन्दर – सर्वे गृहाणाम् अन्तः वसन्ति।
तु = तो – अधुना तु जनाः स्वच्छतां प्रति जागृताः सन्ति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
भृषम् = बहु / अत्यधिकम् (अतीव)
निर्मलम् = शुद्धम्
जलम् = आपः
भक्ष्यम् = खाद्यम्
समलम् = अशुद्धम्
जगति = संसारे

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
न्यूतम् = भृषम्
समलम् = निर्मलम्
बहिः = अन्तः
भक्ष्यम् = अभक्ष्यम्

4. कञ्चित् कालं नय मामस्मान्नगराद् बहुदूरम्।
प्रपश्यामि ग्रामान्ते निर्झर-नदी-पयःपूरम् ॥
एकान्ते कान्तारे क्षणमपि मे स्यात् सञ्चरणम्। शुचि…॥4॥

शब्दार्थाः
कञ्चित् – कुछ। कालं – समय। बहुदूरम् – बहुत दूर। मे – मेरा। प्रपश्यामि – देखू। निर्झर – नदी-झरने-नदी (को)। पयःपुरम् – जल से भरा हुआ तालाब। एकान्ते – एकान्त (निर्जन)। कान्तारे – जंगल में। नय – ले चलो। क्षणमपि – क्षण भर भी। स्यात् – हो। सञ्चरणम् – भ्रमण।

हिंदी अनुवाद
कुछ समय को (के लिए) मुझे इस (प्रदूषित) नगर से बहुत दूर ले चलिए। जहाँ गाँव की सीमा पर जल से भरी हुई नदी और झरने को देखू। निर्जन जंगल में मेरा क्षण भर के लिए भी भ्रमण होवे। इसलिए शुद्ध पर्यावरण ही हमारी शरण है।

सन्धिः- विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेदं
कञ्चित् = कम् + चित्
मामस्मान्नगराद् = माम् + अस्मात् + नगरात्
ग्राम + अन्ते = ग्रामान्ते
सम् + चरणम् = सञ्चरणम्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
ग्रामान्ते = ग्रामस्य अन्ते – षष्ठी तत्पुरुषः
पयःपूरम् = पयसा पूरम् – तृतीया तत्पुरुषः
एकान्ते कान्तारे = एकान्त कान्तारे – कर्मधारयः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृति + प्रत्ययः
सञ्चरणम् = सम् + चर् + ल्युट्

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
विपिने / कानने = कान्तारे
मम = मे
समयम् = कालम्
जलम् = पयः
भ्रमणम् = सञ्चरणम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
अधिकम् = किञ्चित्
ग्रामात् = नगरात्
बहुदूरम् = अतिसमीपम्
नगरान्ते = ग्रामान्ते
क्षणम् = दीर्षसमयम्
ग्रामे/नगरे = कान्तारे

5. हरिततरुणां ललितलतानां माला रमणीया।
कुसुमावलिः समीरचालिता स्यान्मे वरणीया॥
नवमालिका रसालं मिलिता रुचिरं संगमनम्। शुचि…॥5॥

शब्दार्थाः
हरिततरुणाम् – हरे भरे वृक्षों की। स्यात् – हो। ललितलतानाम् – सुंदर लताओं की। मे – मेरा (मेरे लिए)। माला – पंक्ति रमणीया – सुन्दर। समीरचलिता – हवा से चलाई हुई। वरणीया – वरण करने योग्य। नवमालिका – नई पंक्ति। रसालम् – आम (की)। मिलिता – प्राप्त हो। रुचिरम् – सुंदर। संगमनम् – मेल।

हिंदी अनुवाद
हरे-भरे वृक्षों की, सुन्दर लताओं की सुन्दर माला, हवा से हिलाई गई फूलों की पंक्ति (गुच्छे) मेरे लिए सुन्दर हो। आम की नई पंक्ति रुचिपूर्वक (मुझे) प्राप्त रहे।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
कुसुमावलिः = कुसुम + आवलिः
स्यान्मे = स्यात् + मे
रसालं मिलिता = रसालम् + मिलिता
सम् + गमनम् = संगमनम्

समासा-विग्रहा वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
हरितरुणाम् = हरितानाम् तरुणाम् – कर्मधारयः
ललितलतानाम् = ललिता लता, तासाम् – कर्मधारयः
कुसुमावलिः – कुसुमानाम् आवलिः – षष्ठी तत्पुरुषः
समीरचालिता = समीरेण चालिता – तृतीया तत्पुरुषः
नवमालिका = नवा मालिका – कर्मधारयः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृति + प्रत्ययः
रमणीया = रम् + अनीयर् + टाप / रमणीय + टाप्
चालिता = चल् + णिच् + टाप / चालित + टाप्
वरणीया = वृञ् + अनीयर् + टाप / वरणीय + टाप्
मालिका = माला + टाप
मिलिता = मिल् + क्त् + टाप
संगमनम् = सम् + गम् + ल्युट्

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
वृक्षाणाम् = तरुणाम्
वायु = समीर
सुन्दरी = रमणीया
चयनीया = वरणीया
पुष्पपंक्तिः = कुसुमावलिः
आम्रम् = रसालम्
उत्तमम् = रुचिरम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
अवरणीया = वरणीया
अरुचिरम् = रुचिरम्
पुरातन = नव
शुष्क = हरित
ते = में

6. अयि चल बन्धो! खगकुलकलरव गुञ्जितवनदेशम्।
पुर-कलरव सम्भ्रमितजनेभ्यो धृतसुखसन्देशम्॥
चाकचिक्यजालं नो कुर्याज्जीवितरसहरणम्। शुचि…॥6॥

शब्दार्थाः
अयि – अरे। नः – हमारे। बन्धो! – मित्र। खगकुलकलरव – पक्षियों के समूह की आवाज़ से। गुञ्जितवनदेशम् – गुंजायमान वन के स्थान को। पुर – कलरव-नगर की कोलाहल से। सम्भ्रमितजनेभ्यः – भ्रमित लोगों के लिए। धृतसुखसन्देशम् – धैर्य के सुख का सन्देश। चाकचिक्यजालम् – चकाचौंध के जाल को। चल – चलो। कुर्यात् – करे। जीवितरसहरणम् – जीवन के स का हरण।

हिंदी अनुवाद
मित्र (बन्धु/भाई)! पक्षियों के समूह की आवाज़ से गुंजायमान वन में चलो। नगर की आवाज़ (कोलाहल) से परेशान लोगों को धैर्य के सुख का सन्देश दो, नगरों की चकाचौंध भरी दुनिया कहीं हमारे जीवन के रस का हरण न कर ले। इसलिए शुद्ध पर्यावरण ही हमारी शरण है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
सम्भ्रमितजनेभ्यो = सम् + भ्रमितजनेभ्यः
नो कुर्याज्जीवित = नः + कुर्यात् + जीवित
चाकचिक्यजालम् + नो = चाकचिक्यजालं नो

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
खगकुलकलरव = खगानाम् कुलम् तेषां कलरव – षष्ठी तत्पुरुष
गुञ्जितवनदेशम् = गुञ्जितम् वनदेशम् – कर्मधारयः
वनदेशम् = वनस्य देशम् – षष्ठी तत्पुरुषः
पुर-कलरव = पुराणाम् / पुरस्य कलरव – षष्ठी तत्पुरुषः
सम्भ्रमित जनेभ्यः = सम्भ्रमितेभ्यः – कर्मधारयः
धृतसुखसन्देशम् = धैर्यस्यसुखम् तस्य सन्देशम् – षष्ठी तत्पुरुष
चाकचिक्यजालम् = चाकचिक्यस्य जालम् – षष्ठी तत्पुरुष
जीवितरसहरणम् = जीवितस्य रसम् तस्यहरण – षष्ठी तत्पुरुष

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृति + प्रत्ययः
गुञ्जितम् = गुञ् + क्त
धृत = धृत + क्त
सम्भ्रमित = सम् + भ्रम् + क्त
जीवित = जीव् + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः – वाक्येषु प्रयोगः
अयि! = अरे! – अयि भो! ग्राम प्रति चल।
नः = हमारे – ईश्वरः एव नः पिता वर्तते।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
मित्र! = बन्धो!
चाकचिक्यजालम् = जगमगवातावरणम्
पक्षी = खगः
जीवनं = जीवित
नगर-कोलाहल = पुर-कलरव

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
तिष्ठ = चल
दुःखसन्देशम् = सुखसन्देशम्
शान्तम् = गुञ्जितम्
मरणरसहरणम् = जीवितरसहरणम्
ग्राम = पुर

7. प्रस्तरतले लतातरुगुल्मा नो भवन्तु पिष्टाः।
पाषाणी सभ्यता निसर्गे स्यान्न समाविष्टा॥
मानवाय जीवनं कामये नो जीवन्मरणम्। शुचि…॥7॥

शब्दार्थाः
प्रस्तरतले – पत्थर के नीचे। लतातरुगुल्मा: – बेले, पेड़ और झाड़ियाँ। नो – नहीं। भवन्तु – हों। पिष्टा: – पिसी हुई। पाषाणीसभ्यता – पत्थरों वाली सभ्यता। निसर्गे – प्रकृति में / संसार में। स्यात् – हों। समाविष्टा – मिली (सम्मिलित)। कामये – कामना करता हूँ। जीवन्मरणम् – जीवन की समाप्ति।

हिंदी अनुवाद
पत्थर के तल (नीचे) पर लताएँ, पेड़ और झाड़ियाँ पिसें नहीं। प्राकृति में पथरीली सभ्यता समाविष्ट (सम्मिलित) न हो। मैं मनुष्य के लिए जीवन की कामना करता हूँ, जीवित मृत्यु की नहीं। इसलिए शुद्ध पर्यावरण ही हमारी शरण है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
लतातरुगुल्मा नो भवन्तु = तलातरुगुल्मा + न + भवन्तु
स्यात् + न = स्यान्न
नो जीवन्मरणम् = नः + जीवत् + मरणम्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
प्रस्तरतल = प्रस्तरस्य तले – षष्ठी तत्पुरुषः
लतातरुगुल्माः = लताः च तरवाः च गुल्मा:च – इतरेतर द्वन्द्वः
पाषाणी सभ्यता = पाषाणसभ्यता – कर्मधारयः
मानवाय जीवनम् = मानवजीवनम् – चतुर्थी तत्पुरुषः
जीवन्मरणम् = जीवत:मरणम् – षष्ठी तत्पुरुषः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः (धातु) + प्रत्ययः
पिष्टाः = पिष् + क्त
पाषाणी = पाषाण + ङीप्
सभ्यता = सभ्य + तल्
समाविष्टा = सम् + आ + विश् + क्त + टाप्
मरणम् = मृ + ल्युट्

विपर्यायपदानि
पदानि = विपर्ययाः
असभ्यता = सभ्यता
जीवन् = मरणम्
नवीना (आधुनिकी) = पाषाणी
मरणम् = जीवनम्

पदानां वाक्येषु प्रयोगः
पदानि = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
भवन्तु = हों = सर्वेजनाः मम मित्राणि भवन्तु।
नो = नहीं = तत्र अशान्तिः नो स्यात्।
निसर्गे = प्रकृति में = निसर्गे कुत्रापि कष्टं न भवेत्।
स्यात् = होवे = ईश्वरः सर्वेषां सहायकः स्यात्।
कामये = कामना करता हूँ = अहं परोपकारम् कामये।

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Summary Notes

सौहार्द प्रकृतेः शोभा पाठपरिचयः
आजकल हम यत्र-तत्र सर्वत्र देखते हैं कि समाज में प्रायः सभी स्वयं को श्रेष्ठ समझते हुए परस्पर एक-दूसरे का तिरस्कार कर रहे हैं। सामान्यतः पारस्परिक व्यवहार में दूसरों के कल्याण के विषय में तो सोच ही नहीं रह गई। सभी स्वार्थ-साधना में ही लगे हुए हैं और जीवन का उद्देश्य ऐसे लोगों के लिए यही बन गया है कि-

“नीचैरनीचैरतिनीचनीचैः सर्वैः उपायैः फलमेव साध्यम्”

अतः समाज में मेल-जोल बढ़ाने की दृष्टि से इस पाठ में पशु-पक्षियों के माध्यम से समाज में स्वयं को दूसरों से श्रेष्ठ दिखाने के प्रयास को दिखाते हुए प्रकृति माता के माध्यम से अन्त में यह दिखाने का प्रयास किया गया है कि सभी का यथासमय अपना-अपना महत्व है तथा सभी एक-दूसरे पर आश्रित हैं। अतः हमें परस्पर विवाद करते हुए नहीं अपितु मिल-जुलकर रहना चाहिए तभी हमारा कल्याण संभव है।

सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Summary

पाठसारः
आधुनिक युग में भौतिक सुखों में जकड़ा हुआ मानव अपने स्वार्थ सिद्धि के लिए अन्यों का अहित और तिरस्कार करने से भी नहीं चूकता। स्वार्थपरक और दूसरों को हीन समझने वाले मनुष्य की सबसे श्रेष्ठ शिक्षिका प्रकृति ही है। समाज के उत्थान, विकास और सुरक्षा के हेतु हमें अपना स्वार्थ छोड़ना ही होगा।

प्रस्तुत पाठ में इसी मानवीय भावना को पशु-पक्षियों के माध्यम से दर्शाया गया है कि परस्पर विवाद नहीं करते हुए आपसी सहयोग से कल्याणपथ पर चलना चाहिए। नदी किनारे आराम करते सिंह को बन्दर अनेक प्रकार से तंग करते हैं तो क्रोधित सिंह उनसे तंग करने का कारण पूछता है। बन्दर सिंह को वनराज पद के अयोग्य घोषित करते है कि वह भक्षक है रक्षक नहीं। और अपनी ही रक्षा करने में असमर्थ है तो अन्यजीवों की रक्षा किस प्रकार करेगा?

इनका विवाद सुनकर कौआ, कोयल, हाथी, बगुला, मोर, व्याघ्र और चीता भी आते हैं और वनराज पद के लिए अपने गुणों का बखान कर अपनी श्रेष्ठता सिद्ध करने का प्रयास करते हैं और सभी पक्षी अपने पक्षी समुदाय के उल्लू को ही वनराज पद के योग्य कहते हैं। परन्तु कौआ अप्रियवादी, क्रूर रौद्र उल्लू के पक्ष में ना जाकर कहता है मोर, हंस, कोयल, चक्रवाक, तोता और सारस आदि पक्षिप्रधानों के होते हुए, दिन के अंधे और विकराल रूप वाला उल्लू क्या हित करेगा?

विवाद सुनकर प्रकृतिमाता प्रवेश कर सबसे कहती है कि तुम सब ही मेरी सन्तान हो। परस्पर कलह मत करो मिलकर खुशी से जीवन को रसमय बनाओ। परस्पर विवाद से प्राणियों की हानि होती है और प्रेम व सहयोग से सब प्राणियों का उत्थान व विकास होता है।

सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Word Meanings Translation in Hindi

1. वनस्य दृश्यम् समीपे एवैका नदी वहति। एकः सिंहः सुखेन विश्राम्यते तदैव एकः वानरः आगत्य तस्य पुच्छं धुनोति। क्रुद्धः सिंहः तं प्रहर्तुमिच्छति परं वानरस्तु कूर्दित्वा वृक्षमारूढः। तदैव अन्यस्मात् वृक्षात् अपरः वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति। एवमेव वानरा: वारं वारं सिंह तुदन्ति। क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति, गर्जति परं किमपि कर्तुमसमर्थः एव तिष्ठति। वानराः हसन्ति वृक्षोपरि च विविधाः पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृशीं दशां दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति। निद्राभङ्गदुःखेन वनराजः सन्नपि तुच्छजीवैः आत्मनः एतादृश्या दुरवस्थया श्रान्तः सर्वजन्तून् दृष्ट्वा पृच्छति-

शब्दार्थाः
वहति – बहती है, विश्राम्यते – आराम करता है। पुच्छम् – पूँछ को। धुनोति – पकड़कर घुमा देता है। क्रुद्धः – क्रोधित। प्रहर्तुम् – मारने के लिए। वृक्षम् आरूढः – पेड़ पर चढ़ गया। आकृष्य – खींचकर। तुदन्ति – तंग करते हैं। एतादृशीम् – ऐसी। हर्षमिश्रितम् – प्रसन्नता से मिलीजुली। कलरवम् – चहचहाहट। निद्राभङ्गदुःखेन – नींद के भंग हाने के दुःख से। सन्नपि – होता हुआ। तुच्छजीवैः – छोटे जीवों से। आत्मन: – अपनी। एतादृश्या – ऐसी। दुरवस्थया – बुरी स्थिति से। श्रान्तः – थका हुआ। सर्वजन्तून् – सब जीवों से। पृच्छति – पूछता है।

हिंदी अनुवाद
(वन का दृश्य। पास में ही एक नदी बह रही है।)
एक शेर सुख से विश्राम कर रहा है तभी एक बन्दर आकर उसकी पूँछ को पकड़कर घुमा देता है। क्रोधित शेर उस पर प्रहार करना चाहता है, परन्तु बन्दर कूदकर पेड़ पर चढ़ जाता है। तभी दूसरे पेड़ पर से दूसरा बन्दर शेर के कान को खींचकर फिर पेड़ पर चढ़ जाता है; ऐसे बन्दर बार-बार शेर को तंग करते हैं। क्रोधित सिंह इधर-उधर दौड़ता है, गरजता है, परन्तु कुछ भी करने में असमर्थ (लाचार) ही रहता है। बन्दर हँसते हैं और वृक्ष के ऊपर अनेक प्रकार के पक्षी भी शेर की ऐसी दशा देखकर खुशी से मिलीजुली चहचहाहट करते हैं।
नींद के टूट जाने के दुःख से जंगल का राजा होते हुए भी छोटे जीवों से अपनी ऐसी दशा से थका (शेर) सब जीवों को देखकर पूछता है-

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेद
एवैका – एव + एका
वृक्षोपरि – वृक्ष + उपरि
प्रहर्तुमिच्छति – प्र + हर्तुम् + इच्छति
एवमेव – एवम् + एवं
वानरः + तु – वानरस्तु
इतस्ततः – इतः + ततः
वृक्षमारूढः – वृक्षम् + आरूढः
किमपि – किम् + अपि तदैव – तदा + एव
सन् + अपि – सन्नपि
कर्णमाकृष्य – कर्णम् + आकृष्य
दुरवस्थया – दुर् + अवस्थया

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः – समासनामानि
वृक्षोपरि – वृक्षस्य उपरि – तत्पुरुष समास
हर्षमिश्रितम् – हर्षेण मिश्रितम् – तत्पुरुष समास
वनराजः – वनस्य राजा – तत्पुरुष समास
सर्वजन्तून् – सर्वान् जन्तून् – कर्मधारय समास

कारक एवं उपपद वि०
स: कूदित्वा वृक्षमारूढः।
अत्र आ + रुह् कारणेन (वृक्षम् शब्दे द्वितीया विभक्तिः आगच्छत्)

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
विश्राम्य – वि + श्रम् + ल्यप्
आकृष्य – आ + कृष् + ल्यप्
आगत्य – आ + गम् + ल्यप्
कर्तुम् – कृ + तुमुन्
प्रहर्तुम् – प्र + हृ + तुमुन्
दृष्ट्वा – दृश् + क्त्वा
कुर्दित्वा – कूर्च् + क्त्वा
श्रान्तः – श्रम् + क्त
आरूढः – आ + रुह् + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः – अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
एव – ही – ईश्वरः सर्वत्र एव अस्ति।
तदा – तब – तदा एकः वानरः आगच्छति।
अपि – भी – पक्षिणः अपि सिंहं दृष्ट्वा कूजन्ति।
सन् – होते हुए – श्वेतकेतुः द्वादशवर्षीयः सन्नपि सर्वाम् विद्याम् अधीतवान्।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
समीपे – पावें समर्थः – शक्नोति
विविधाः – अनेका: / अनेके
विश्राम्यते – विश्रामं करोति
अपरः – द्वितीयः
कलरवं कुर्वन्ति – कूजन्ति
धुनोति – गृहीत्वा आन्दोलयति
वारं वारं – भूयः भूयः
दशाम् – स्थितिम्
कर्णमाकृष्य – श्रोत्रं कर्षयित्वा
दृष्ट्वा – अवलोक्य, विलोक्य
हर्ष – प्रसन्नता
तुदतः – पीडत: / अवसादयतः
वृक्षात् – तरोः
सिंह: – वनराजः
कलरवम् – पक्षिणा कूजनम्
हर्तुम् – मारयितुम्
तुच्छः – हीनः
क्रुद्धः – कुपितः
इच्छति – वाञ्छति
जीवैः – प्राणिभिः

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
वनस्य – नगरस्य
आत्मनः – परकीय:
हर्षः – शोक:
समीपे – दूरे
दुरवस्थया – सुवस्थया
मिश्रितम् – अमिश्रतम्
सुखेन – दु:खेन
हसन्ति – रुदन्ति
पृष्छति – उत्तरति
आगत्य – गत्वा
पक्षिणः – पशवः
समर्थः – असमर्थः
वारं वारम् – एकवारम्
एतादृशीम् – तादृशीम्

2. सिंहः – (क्रोधेन गर्जन्) भोः! अहं वनराजः किं भयं न जायते? किमर्थं मामेवं तुदन्ति सर्वे मिलित्वा?
एकः वानरः – यतः त्वं वनराजः भवितुं तु सर्वथाऽयोग्यः। राजा तु रक्षकः भवति परं भवान् तु भक्षकः। अपि च स्वरक्षायामपि समर्थः नासि तर्हि कथमस्मान् रक्षिष्यसि?
अन्यः वानरः – किं न श्रुता त्वया पञ्चतन्त्रोक्तिः
यो न रक्षति वित्रस्तान् पीड्यमानान्परैः सदा।
जन्तून् पार्थिवरूपेण स कृतान्तो न संशयः॥

शब्दार्थाः
गर्जन् – गरजते हुए। जायते – उत्पन्न होता है। माम् एवम् – मुझे इस प्रकार से। तुदन्ति – तंग करते हैं। यतः – क्योंकि। भवितुम् – होने में। स्वरक्षायाम् – अपनी रक्षा में। समर्थः – योग्य। तर्हि – तो। वित्रस्तान् – विशेष रूप से डरे हुओं को। पीड्यमानान् – पीड़ित होते हुओं को। परैः – दूसरों के द्वारा। जन्तून् – जीवों को। पार्थिवरूपेण – राजा के रूप में। कृतान्तः यमराज है।

हिंदी अनुवाद
सिंह – (क्रोध से गरजता हुआ) अरे! मैं जंगल का राजा किसी से डरता नहीं। क्यों सभी मिलकर मुझे तंग करते हैं?
एक बन्दर – क्योंकि तुम जंगल के राजा होने के लिए पूरी तरह से अयोग्य हो। राजा तो रक्षक होता है, परन्तु आप तो भक्षक हैं और आप अपनी भी रक्षा करने में भी समर्थ नहीं हैं तो कैसे हमारी रक्षा करोगे?
अन्य (दूसरा) बन्दर – क्या तुमने पञ्चतन्त्र की यह उक्ति (कथन) नहीं सुनी?
जो राजा के रूप में (राजा होते हुए) विशेष रूप से डरे हुओं को तथा दूसरों के द्वारा पीड़ित जन्तुओं की रक्षा नहीं करता है। वह साक्षात् यमराज होता है यहाँ कोई सन्देह नहीं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं/सन्धिविच्छेद
माम् + एवम् – मामेवम्
नासि – न + असि
सर्वथाऽयोग्यः – सर्वथा + अयोग्यः
कथमस्मान् – कथम् + अस्मान्
स्वरक्षायामपि – स्वरक्षायाम् + अपि
पञ्चतन्त्रोक्तिः – पञ्चतन्त्र + उक्तिः
पीड्यमानानपरैः – पीडूयमानान् + अपरैः
कृत + अन्तः – कृतान्तः

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः
पञ्चतन्त्रस्य उक्तिः – पञ्चतन्त्रोक्तिः
वनराजः – वनस्य राजा इति वनराज:
रक्षक: – यः रक्षांकरोति सः रक्षक:

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
गर्जन् – ग + शतृ
भवितुम् – भू + तुमुन्
मिलित्वा – मिल् + क्त्वा
श्रुता – श्रु + क्त + टाप्
पीड्यमान – पीड् + शानच्
कृत – कृ + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः – अर्थ – वाक्येषु प्रयोगः
न – नहीं – न तु भक्षकः।
तु – तो – राजा तु रक्षकः भवति।
अपि – भी – अहमपि त्वया सह गमिष्यामि।
च – और – माता च पिता च सर्वदा पूज्यौ स्तः।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
क्रोधेन – कोपेन
अयोग्यः – न योग्यः
भवितुम् – शक्नोतुम्
रक्षक: – यः रक्षा कर्तुम् शक्नोति सः रक्षकः
तुदन्ति – पीडयन्ति
रक्षिष्यसि – रक्षणं करिष्यसि
वित्रस्तान् – विशेषेण भीतान्
पीड्यमानान – पीडितं कुर्वन्तम्
अपरैः – अन्यैः
सदा – सर्वदा, नित्यम्
जन्तून – प्राणिनः
कृतान्तः – यमराजः
संशयः – संदेहः

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
क्रोधेन – हर्षेण, प्रसन्नतया
रक्षकः – भक्षक:
श्रुता – उक्तम्, कथितम्
अहम् – त्वम्
माम् – त्वाम्
न – आम्
भयम् – अभयम्
अयोग्यः – योग्यः
जायते – अजायते
त्रस्तान् – अत्रस्तान्
सदा – कदाचित्
संशयः – असंशयः
रक्षति – भक्षति

3. काकः – आम् सत्यं कथितं त्वया-वस्तुतः वनराजः भवितुं तु अहमेव योग्यः।
पिकः – (उपहसन्) कथं त्वं योग्यः वनराजः भवितुं, यत्र तत्र का-का इति कर्कशध्वनिना वातावरणमाकुलीकरोषि। न रूपं न ध्वनिरस्ति। कृष्णवर्णं, मेध्यामध्यभक्षकं त्वां कथं वनराजं मन्यामहे वयम्?
काकः – अरे! अरे! किं जल्पसि? यदि अहं कृष्णवर्णः तर्हि त्वं किं गौराङ्गः? अपि च विस्मयते किं यत् मम सत्यप्रियता तु जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा-‘अनृतं वदसि चेत् काकः दशेत्’-इति प्रकारेण। अस्माकं परिश्रमः ऐक्यं च विश्वप्रथितम्। अपि च काकचेष्ट: विद्यार्थी एव आदर्शच्छात्रः मन्यते।
पिकः – अलम् अलम् अतिविक्थनेन, किं विस्मर्यते यत्-
काकः कृष्णः पिकः कृष्णः कोः भेदः पिककाकयोः।
वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः।।

हिंदी अनुवाद
कौआ – हाँ, तुमने सच कहा वास्तव में वनराज (जंगल का राजा) होने के लिए तो मैं ही योग्य हूँ।
कोयल – (उपहास/मजाक करती हुई) कैसे तुम जंगल के राजा (वनराज) हो सकने के योग्य हो, जहाँ-तहाँ काँव-काँव की कठोर आवाज़ से वातावरण को व्याकुल करते हो। (तुम्हारे पास) न सुन्दरता है और ना ही सुन्दर आवाज़ है। काले रंग वाले, खाने योग्य और न खाने योग्य वस्तुओं को खाने वाले तुमको हम कैसे वनराज मानें?
कौआ – अरे! अरे! क्या बड़बड़ाती हो? यदि मैं काले रंग वाला हूँ तो तुम क्या गोरे रंग की हो? और भूल भी जाती हो कि मेरी सत्यप्रियता (सत्य के प्रति प्रेम) तो लोगों के लिए उदाहरण के रूप में –’यदि झूठ बोलोगे तो कौआ काटेगा’-इस प्रकरण में है। हमारा परिश्रम और एकता तो संसार में फैली भी है और कौए की चेष्टा वाला छात्र ही आदर्श छात्र माना जाता है।
कोयल – अधिक आत्मप्रशंसा करने (डींगें मारने) से बस करो। क्या भूल जाते हो कि-
कौआ काला है, कोयल काली है। कौआ और कोयल में क्या भेद है। वसन्त समय आने पर कौआ-कौआ होता है और कोयल-कोयल होती है।

शब्दार्थाः
कथितम् – कहा। वस्तुतः – वास्तव में। उपहसन् – मज़ाक करती हुई। भवितुम् – होने में। कर्कशध्वनिना – कठोर आवाज़ से। आकुलीकरोषि – व्याकुल करते हो। मन्यामहे – मानें। जल्पसि – बड़बड़ाती हो। गौराङ्गः – गोरे रंग की (के)। विस्मयते – भूल जाती हो। सत्यप्रियता – सच से प्रेम। दशेत् – दस ले। ऐक्यम् – एकता (को)। विश्वप्रथितम् – संसार में फैली है। अतिविकत्थनेन – अधिक आत्मा प्रशंसा करते/डोंगें मारने से। काकः-कौआ। कृष्ण: – काला। पिकः – कोयल। भेदः – अन्तर। पिककाकयोः – कोयल और कौए में। प्राप्ते – आने पर (प्राप्त होने पर)। वसन्तसमये – वसन्त ऋतु का समय।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं/सन्धिविच्छेदं
अहमेव – अहम् + एव
मेध्यामेध्यम् – मेध्य + अमेध्यम्
वातावरणमाकुली – वातावरणम् + आकुली
अनृतम् – अन् + ऋतम्
ध्वनिरस्ति – ध्वनिः + अस्ति
आदर्शच्छात्रः – आदर्श + छात्रः

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
वनराजः – वनस्य राजा
पिककाकयोः – पिकः च काकः च तयोः।

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
उपहसन् – उप + हस् + शतृ (पु०)
भवितुम् – भू + तुमुन्

कारकाः उपपदविभक्तयश्च
अलम् अलम् अति विकत्थनेन।
कारणम्-अत्र अलम् कारणेन विकत्थेन शब्दे तृतीय वि० अस्ति।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः – अर्थ – वाक्येषु प्रयोगः
यत्र-तत्र – जहाँ-वहाँ – उपवने यत्र-तत्र-सर्वत्र सुन्दरतायाः राजः अस्ति।
यदि-तर्हि – अगर-तो – यदि परिश्रमं करिष्यसि तर्हि उत्तीर्णः भविष्यसि।
अलम् – मत करो, बस करो – छात्रा:! अलम् कोलाहलेन। (निषेधात्मक रूप में)
अलम् – पर्याप्त, काफी – मल्लः मल्लाय अलम्।
अति – अत्यधिक, अधिकता – अति सर्वत्र वर्जयेत्।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
योग्यः – दक्षः, कुशलः
चेत् – यदि
अतिविकत्थनेन – आत्मप्रशंसया
कथितम् – उक्तम्, वदितम्
वनराजः – वनस्य राजा
विस्मर्यते – न स्मर्यते
भवितुम् – शक्नोति
भक्षकम् – भक्षणं करोति
जनानाम् – मनुष्याणाम्
मेध्यम् – शुद्धम्
परिश्रमः – उद्यमः
कर्कश – कटु
अमेध्यम् – अशुद्धम्
आदर्शः – उच्च:
का-का – काकस्य ध्वनिः
अस्ति – वर्तते
गौराङ्गः – श्वेत वर्णीयः
जल्पसि – व्यर्थम् वदसि
अनृतम् – न ऋतम्
विद्यार्थी – छात्रः
वसन्तसमये – वसन्त ऋतौ
भेदः – अन्तरम्

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
योग्यः – अयोग्यः
वयम् – अहम्
अनृतम् – सत्यम्
कर्कश – मधुर
विद्यार्थी – गुरुः, अध्यापक:
परिश्रमः – अलसः
रूपम् – कुरूपम्
गौराङ्गः – कृष्णः
ऐक्यम् – नैक्यम् (न ऐक्यम्)
कृष्णः – श्वेतः
विस्मयते – स्मर्यते
आदर्शः – अनादर्शः
मेध्यम् – अमेध्यम्
सत्य – असत्य
काकः – पिकः
भक्षकम् – रक्षकम्
प्रिय – अप्रिय
कृष्णः – श्वेतः
प्राप्ते – अप्राप्ते
भेदः – अभेदः

4. काकः – रे परभुत! अहं यदि तव संततिं न पालयामि तर्हि कुत्र स्युः पिका:? अतः अहम् एव करुणापरः पक्षिसम्राट काकः।
गजः – समीपतः एवागच्छन् अरे! अरे! सर्वं सभ्भाषणं शृण्वन्नेवाहम् अत्रागच्छम्। अहं विशालकायः, बलशाली, पराक्रमी च। सिंहः वा स्यात् अथवा अन्यः कोऽपि। वन्यपशून् तु तुदन्तं जन्तुमहं स्वशुण्डेन पोथयित्वा मारयिष्यामि। किमन्यः कोऽप्यस्ति एतादृशः पराक्रमी। अतः अहमेव योग्यः वनराजपदाय।
वानरः – अरे! अरे! एवं वा (शीघ्रमेव गजस्यापि पुच्छं विधूय वृक्षोपरि आरोहति।

शब्दार्थाः
परभृत्! – दूसरों पर पलने वाली। शृण्वन्नेव – सुनते हुए ही। सन्ततिम् – सन्तान को। विशालकाय: – बड़े शरीर वाला। तर्हि – तो। तुदन्तम् – तंग करते हुए को। स्युः – होवें। जन्तुम् – जीव को। करुणापरः – दयालु। पोथयित्वा – लपेटकर। पक्षिसम्राट् – पक्षियों का राजा। एतादृशः – ऐसा। समीपत: – पास से। विधूय – मरोड़कर। आरोहति – चढ़ जाता है।

हिंदी अनुवाद
कौआ – अरे दसरों पर पलने वाली। यदि मैं तेरी सन्तान को नहीं पालूँ तो कहाँ कोयल हो? इसलिए मैं ही दयालु पक्षियों का राजा कौआ हूँ।
हाथी – पास से ही आते हुए अरे! अरे! सारी बात को सुनता हुआ ही मैं यहाँ आया हूँ। मैं बहुत बड़े शरीर वाला, बलवान और वीर हूँ। शेर हो अथवा दूसरा कोई भी। वन के पशुओं को तंग (परेशान) करते हुए जीव को मैं अपनी सूंड से पटक-पटककर मार डालूँगा। क्या कोई दूसरा ऐसा वीर है। इसलिए मैं ही वनराज (जंगल के
राजा) के पद के लिए योग्य हूँ।
बन्दर – अरे! अरे! अथवा ऐसे (जल्दी से ही हाथी के भी पूँछ को मरोड़कर पेड़ के ऊपर चढ़ जाता है।)

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं/सन्धिविच्छेद
करुणापरः – करुणा + अपर:
किमन्यः – किम् + अन्य:
एवागच्छन् – एव + आगच्छन्
कोऽप्यस्ति – क: + अपि + अस्ति
शृण्वन्नेवाहम् – शृण्वन् + एव + अहम्
अहमेव – अहम् + एव
अत्रागच्छम् – अत्र + आगच्छम्
शीघ्रमेव – शीघ्रम् + एव
कोऽपि – क: + अपि
गजस्यापि – गजस्य + अपि
जन्तुमहं – जन्तुम् + अहम्
वृक्षोपरि – वृक्ष + उपरि

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
पक्षिसम्राट् – पक्षिणाम् सम्राट
परभृत – परैः भृत्
वन्यपशून् – वन्यस्य पशून्
विशालकायः – विशाल: काय; मस्य सः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
बलशाली – बलशाल् + णिनि (इन्)
पराक्रमी – पराक्रम + णिनि (इन्)
विधूय – वि + धू + ल्यप्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः – अर्थाः – वाक्येषु प्रयोगः
यदि-तर्हि – यदि-तो – काकः यदि पिकस्य सन्ततिं न पालयति तर्हि कुत्र स्युः पिकाः?
च – और – गजः पराक्रमी बलशाली च भवति।
अतः – इसलिए – अतः काकः करुणापरः भवति।
एवम् – ऐसा – अरे! एवम् मृषा मा वदितव्यम्।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
संतति – आत्मजः
पोथयित्वा – पीडयित्वा
वन्यः – जंगल / कानन
पालयामि – पालनं करोमि
मारयिष्यामि – हनिष्यामि
तुदन्तम् – पीऽयमानम्
सम्राट् – राजा
विधूय – आकर्ण्य
योग्यः – दक्षः, कुशल:
कायः – शरीरः
उपरि – उच्चैः
वनराज – वनस्य स्वामी
सर्वाम् – सम्पूर्णाम्
स्यः – भवेत्
शीघ्रम् – आशु
शृण्वन् – आकर्णयन्
करुणापर: – दयालुः
गजः – हस्ती, करी
पराक्रमी – हिम्मती
पक्षी – खगः
वृक्षोपरि – वृक्षस्य उपरि
अस्ति – वर्तते, विद्यते
अन्यः – अपर:

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
परभृत् – स्वभृत्
मारयिष्यामि – जीविष्यामि
तुदन्तम् – प्रसीदन्तम्
संतति – असंतति
शीघ्रम् – मन्दम्
आरोहति – अवरोहति
आगच्छन् – अगच्छन्
सर्वाम् – एकाम्
वृक्षस्योपरि – वृक्षस्याधः
विशालकायः – लघुकाय:
अत्र – तत्र
उपरि – अधः
स्यात् – भवेत्
बलशाली – निर्बलः

5. (गजः तं वृक्षमेव स्वशुण्डेन आलोडयितुमिच्छति परं वानरस्तु कूर्दित्वा अन्यं वृक्षमारोहति। एवं गजं वृक्षात् वृक्षं प्रति धावन्तं दृष्ट्वा सिंहः अपि हसति वदति च।)
सिंहः – भोः गज! मामप्येवमेवातुदन् एते वानराः।
वानरः – एतस्मादेव तु कथयामि यदहमेव योग्यः वनराजपदाय येन विशालकायं पराक्रमिणं, भयंकरं चापि सिंह गजं वा पराजेतुं समर्था अस्माकं जातिः। अतः वन्यजन्तूनां रक्षायै वयमेव क्षमाः। (एतत्सर्वं श्रुत्वा नदीमध्यस्थितः एकः बकः)
बकः – अरे! अरे! मां विहाय कथमन्यः कोऽपि राजा भवितुमर्हति अहं तु शीतले जले बहुकालपर्यन्तम् अविचल: ध्यानमग्नः स्थितप्रज्ञ इव स्थित्वा सर्वेषां रक्षायाः उपायान् चिन्तयिष्यामि, योजना निर्मीय च स्वसभायां विविधपदमलंकुर्वाणैः जन्तुभिश्च मिलित्वा रक्षोपायान् क्रियान्वितान् कारयिष्यामि, अतः अहमेव वनराजपदप्राप्तये योग्यः।
मयूरः – (वृक्षोपरितः-साट्टहासपूर्वकम्) विरम विरम आत्मश्लाघायाः किं न जानासि यत्-
यदि न स्यान्तरपतिः सम्यङ्नेता ततः प्रजा।
अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव॥

शब्दार्थाः
स्वशुण्डेन – अपनी सूंड से। आलोडयितुम् – हिलाने में हिलाया। कूर्दित्वा – कूदकर। आरोहति – चढ़ जाता है। धावन्तम् – दौड़ते हुए को। माम् – मुझे/मुझको। अतुदन् – तंग किया है। वनराजपदाय – जंगल के राजा के पद हेतु। पराक्रमिणम् – वीर। पराजेतुम् – हराने के लिए। समर्था – समर्थ है। रक्षायैः – रक्षा के लिए। क्षमाः – समर्थ हैं। नदीमध्यः – नदी के बीच से। विहाय – छोड़कर। कथम् – कैसे। अन्यः – दूसरा। भवितुमर्हति – हो सकता है। अविचलः – शान्त। स्थितप्रज्ञः – योगी। नीर्मीय – निर्माण करके। अलंकुर्वाणैः – सुशोभित करने वालों से। जन्तुभिः – जीवों के द्वारा। क्रियान्वितान् – क्रियान्वित। कारयिष्यामि – कराऊँगा। आत्मश्लाघायाः – अपनी प्रशंसा से। यदि – यदि। सम्यङ्नेता – अच्छा नेता। ततः – उससे। अकर्णधारा – कान तक के जल वाले। स्यात् – हो। जलधौ – सागर में। नरपतिः – राजा। विप्लेवेत् – डूब जाए। इह – इस संसार में। नौः – नौका।

हिंदी अनुवाद
(हाथी उस पेड़ को ही अपनी सूंड से हिलाना चाहता है परन्तु बन्दर कूदकर दूसरे वृक्ष पर चढ़ जाता है। इस प्रकार हाथी को एक वृक्ष से दूसरे वृक्ष की ओर दौड़ते हुए देखकर शेर भी हँसता है और कहता है।)
सिंह – हे हाथी! मुझको भी इन बन्दरों ने ऐसे ही तंग किया था।
बन्दर – इसीलिए तो कहता हूँ कि मैं ही वनराज (जंगल के राजा) के पद हेतु योग्य हूँ, जिससे हमारी जाति बड़े शरीर वाले, वीर और भयानक शेर अथवा हाथी को भी पराजित (हराने) करने में समर्थ है। अत: जंगल के जीवों की रक्षा के लिए हम ही योग्य (समर्थ) हैं।
(यह सब सुनकर नदी के बीच से बगुला)
बगुला – अरे! अरे! मुझको छोड़कर कैसे दूसरा कोई भी राजा हो सकता है। मैं तो ठंडे जल में बहुत समय तक स्थिर, ध्यान में मग्न योगी की तरह ठहरकर (स्थिति होकर) सबकी रक्षा के उपायों को सोचूँगा और योजना बनाकर अपनी सभा में अनेक पदों को सुशोभित करने वाले जीवों से मिलकर रक्षा के उपायों को कार्यान्वित (साकार रूप में) कराऊँगा। इसलिए मैं ही जंगल के राजा के पद की प्राप्ति के लिए योग्य हूँ।
मोर – (वृक्ष के ऊपर से-अट्टहासपूर्वक) अपनी प्रशंसा करने से रुको रुको; नहीं जानते हो कि-
जो नेता अच्छा राजा नहीं होवे तो उससे (उसकी) प्रजा कान तक के जल वाले समुद्र में डूबने वाली नौका की तरह इस संसार में डूब जाती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं/सन्धिविच्छेदं
वृक्षमेव – वृक्षम् + एव
एतत्सर्वम् – एतत् + सर्वम्
आलोडयितुमिच्छति – आलोडयितुम् + इच्छति
कथमन्यः – कथम् + अन्यः
वानरस्तु – वानरः + तु
भवितुमर्हति – भवितुम् + अर्हति
वृक्षमारोहति – वृक्षम् + आरोहति
विविधपदमलकुर्वाणैः – विविध + पदम् + अलंकुर्वाणैः
मामप्येवमेवातुदन् – माम् + अपि + एवम् + अतुदन्
जन्तुभिश्च – जन्तुभिः + च
एतस्मात् + एव – एतस्मादेव
रक्षोपायान् – रक्ष + उपयान्
चापि – च + अपि
यदहमेव – यत् + अहम् + एव
वयमेव – वयम् + एव
कोऽपि – कः – अपि
अहमेव – अहम् + एव
वृक्ष + उपरितः – वृक्षोपरितः
नौः + इव – नौरिव
स्यान्नरपतिः – स्यात् + नरपतिः
सम्यङ्नेता – सम्यक् + नेता
विप्लवेतेह – विप्लेवेत् + इह

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
धयानमग्नः – ध्यान मग्नः
भयंकरः – भयं करोति इति भयंकरः
स्थितिप्रज्ञः – स्थिता प्रज्ञा यस्य सः
अकर्णधारा – न कर्णधारा
अट्टहासेन सहितम् – साट्टहासम्
जलम् धीयते इति, तस्मिन् – जलधौ

कारकाः उपपदविभक्तयश्च
वानरस्तु कूर्दित्वा अन्यं वृक्षमारोहति।
-अत्र आ + रुह् कारणेन वृक्षम् शब्दे द्वितीया विभक्तिः प्रयुक्ता।

गजं वृक्षात् वृक्षं प्रति धावन्तं दृष्ट्वा सिंहः हसति।
-अत्र प्रति कारणेन वृक्षम् शब्दे द्वितीया विभक्ति प्रयुक्ता।

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
आलोडयितुम् – आलोडय + तुमुन्
विहाय – वि + हा + ल्यप्
धावन्तम् – धाव् + शतृ
भवितुम् – भू + तुमुन्
दृष्ट्वा – दृश् + क्त्वा
स्थित – स्था + क्त
पराजेतु – पराजय + तुमुन्
स्थित्वा – स्था + क्त्वा
कूर्दित्वा – कूत् + क्त्वा
निर्मीय – निर् + मीञ् + ल्यप्
श्रुत्वा – श्रु + क्त्वा
मिलित्वा – मिल् + क्त्वा

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च
अव्ययः – अर्थ – वाक्येषु प्रयोगः
प्रति – की तरफ – गजः वृक्षात् वृक्षम् प्रति धावति।
अपि – भी – एतत् दृष्ट्वा सिंहः अपि हसति।
ततः – इसके बाद – ततः सिंहः उच्चैः अगर्जत्।
इव – समान – संसारे माता इव कोऽपि न अस्ति।
न – नहीं – यत्र निषेधः तत्र न गन्तव्यम्।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
गजः – हस्ती, करी
अतः – एतदर्थम्
दृष्ट्वा – अवलोक्य
शृत्वा – आकर्ण्य
तुदन् – पीड्यन्
विहाय – त्यक्त्वा
वदति – कथयति
राजा – नृपः, भूपतिः, नरपतिः
वानराः – कपयः, मर्कटा:
जलम् – वारि, नीर
विशालकायम् – विशालम् शरीरम्
कालम् – समयम्
भयंकरम् – भयं
बहुं – अत्यधिकम्
पराक्रमिणाम् – साहसिनमः
अविचलः – न विचलः
रक्षायै – रक्षार्थम्
रक्षोपायान् – रक्षायाः उपायान्
स्थितिप्रज्ञ – यस्य: बुद्धि स्थिरः भवति
साट्टहासपूर्वकम् – अट्टहासेन पूर्वकम्
चिन्तयिष्यामि – विचारयिष्यामि
जन्तुभिः – प्राणैः
विरम – तिष्ठ
आत्मश्लाघायाः – आत्मप्रशंसाया:
स्यात् – भवेत्
सम्यक् – उचित प्रकारेण
ततः – तत्पश्चात्
नरपतिः – भूपतिः, नृपः, राजा
नौः – तरणिः, नौका
विप्लवेत् – निमज्जेत्
जलधौ – सागरे
नौरिव – नौः + इव-नौकायाः समानम्
कर्ण – श्रोत्रम्
नेता – नायक:

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
गजः – गजिनी
विहाय – गृहीत्वा
मिलित्वा – कलहित्वा
हसति – रोदिति
राजा – प्रजा
कारयिष्यामि – अकारयिष्यामि
तुदन् – अतुदन्
शीतले – उष्णे
वयम् – अहम्
पराक्रमिणम् – अपराक्रमिणम्
जले – स्थले
आत्मश्लाघायाः – परश्लाघायाः
पराजेतुम् – अपराजेतुम्
अविचलः – विचल:
जानासि – अजानासि
क्षमाः – श्रापः
स्थित्वा – चलित्वा
सम्यक् – असम्यक्
राजा – प्रजा
अकर्णधारा – कर्णधारा
जलधौ – भूमौ

6. को न जानाति तव ध्यानावस्थाम्। “स्थितप्रज्ञ’ इति व्याजेन वराकान् मीनान् छलेन अधिगृह्य क्रूरतया भक्षयसि।
धिक् त्वाम्। तव कारणात् तु सर्वं पक्षिकुलमेवावमानितं जातम्।
वानरः – (सगर्वम्) अतएव कथयामि यत् अहमेव योग्यः वनराजपदाय। शीघ्रमेव मम राज्याभिषेकाय तत्पराः भवन्तु सर्वे वन्यजीवाः।
मयूरः – अरे वानर! तूष्णीं भव। कथं त्वं योग्य: वनराजपदाय? पश्यतु पश्यतु मम शिरसि राजमुकुटमिव शिखां स्थापयता विधात्रा एवाहं पक्षिराजः कृतः अतः वने निवसन्तं माम् वनराजरूपेणापि द्रष्टुं सज्जाः भवन्तु अधुना यतः कथं कोऽप्यन्यः विधातुः निर्णयम् अन्यथाकर्तुं क्षमः।
काकः – (सव्यङ्ग्यम्) अरे अहिभुक्। नृत्यातिरिक्तं का तव विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्यामहे वयम्।
मयूरः – यतः मम नृत्यं तु प्रकृतेः आराधना। पश्य! पश्य! मम पिच्छानामपूर्वं सौंदर्यम् (पिच्छानुद्घाट्य नृत्यमुद्रायां स्थितः सन्) न कोऽपि त्रैलोक्ये मत्सदृशः सुन्दरः। वन्यजन्तूनामुपरि आक्रमणं कर्तारं तु अहं स्वसौन्दर्येण नृत्येन च आकर्षितं कृत्वा वनात् बहिष्करिष्यामि। अतः अहमेव योग्यः वनराजपदाय।

शब्दार्थाः
जानाति – जानता है। स्थितप्रज्ञः – योगी। व्याजेन – बहाने से। वराकान् – बेचारी। अधिगृह्य – पकड़कर। क्रूरतया – निर्दयता से। अवमानितम् – अपमानित (कर दिया है)। जातम् – हो गया है। सगर्वम् – अभिमान के साथ। तत्परा: – तैयार। वन्यजीवा: – जंगल के जीव। शिरसि – सिर पर। शिखाम् – चोटी को। स्थापयता – स्थापित करने वाले। विधात्रा – परमात्मा के द्वारा। पक्षिराजः – पक्षियों का राजा। कृतः – बनाया गया। निवसन्तम् – निवास करने वाले को। सज्जा: – तैयार। यतः – क्योंकि। विधातुः – परमात्मा के। क्षमः – समर्थ है। अहिभुक् – साँप खाने वाले। पिच्छानाम् – पंखों की। अपूर्वम् – अनोखी। सौन्दर्यम् – सुन्दरता। पिच्छान् – पंखों को। उद्घाट्य – फैलाकर। सन् – होता हुआ। कर्तारम् – करने वाले को। स्वसौन्दर्येण – अपनी सुन्दरता से। बहिष्करिष्यामि – बाहर कर दूंगा। मत्सदृशः – मेरे जैसा। अन्यथाकर्तुम् – मिटाने में।

हिंदी अनुवाद
मोर – तुम्हारी ध्यान की अवस्था (स्थिति) वो कौन नहीं जानता है। योगी के बहाने से बेचारी मछलियों को छलपूर्वक पकड़कर निर्दयता से खा जाते हो। तुम्हें धिक्कार है। तुम्हारे कारण से तो सारा पक्षिकुल (पक्षियों का संसार) ही अपमानित हो गया है।
बन्दर – (गर्व के साथ) इसलिए कहता हूँ कि मैं ही वनराज (वन के राजा के) पद के लिए योग्य हूँ। सभी वन के जीव शीघ्र ही मेरे राज्याभिषेक के लिए तैयार हों। मोर – अरे बन्दर! चुप हो जा। तू जंगल के राजा के पद के लिए कैसे योग्य है? देखो-देखो मेरे सिर पर राजमुकुट की तरह चोटी को स्थापित करने वाले परमात्मा ने ही मुझे पक्षीराज बनाया है इसलिए वन में निवास करने वाले (निवास करते हुए) मुझको जंगल के राजा के रूप में भी देखने के लिए (आप सब) तैयार हों। इस समय क्योंकि कैसे कोई भी दूसरा परमात्मा की व्यवस्था (निर्णय) को व्यर्थ करने में समर्थ है।
कौआ – (व्यंग्य के साथ) अरे साँप खाने वाले! नाचने के अलावा तुम्हारी क्या विशेषता है कि तुमको वनराज के पद के लिए हम योग्य मान लें।
मोर – क्योंकि मेरा नृत्य (नाच) तो प्रकृति की पूजा है। देखो! देखो! मेरे पंखों (पूँछ) की अनोखी सुन्दरता (पंखों को खोलकर नाच/नृत्य की मुद्रा स्थिति में खड़ा होता हुआ) कोई भी तीनों लोकों में मेरी तरह सुन्दर नहीं है। जंगल के जीवों पर आक्रमण करने वाले को मैं अपनी सुन्दरता और नृत्य से आकर्षित करके जंगल से बाहर कर दूंगा। इसलिए मैं ही वन के राजा के पद के लिए योग्य हूँ।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धि/सन्धिविच्छेद
ध्यानावस्थाम् – ध्यान + अवस्थाम्
पक्षिकुलमेवावमानितम् – पक्षिकुलम् + एव + अवमानितम्
अहम् + एव – अहमेव
शीघ्रमेव – शीघ्रम् + एव
राज्याभिषेकाय – राज्य + अभिषेकाय
राजमुकुटमिव – राजमुकुटम् + इव
एवाहं – एव + अहम्
वनराजरूपेणापि – वनराजरूपेण + अपि
कोऽप्यन्यः – क: + अपि + अन्यः
पिच्छानामपूर्व – पिच्छानाम् + अपूर्वम्
पिच्छानुद्घाट्य – पिच्छान् + उद्घाट्य
क: + अपि – कोऽपि
मत् + सदृशः – मत्सदृश:
वन्यजन्तूनामुपरि – वन्यजन्तूनाम् + उपरि
बहिष्करिष्यामि – बहिः + करिष्यामि
अहमेव – अहम् + एव

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
पक्षिराजः – पक्षिणाम् राजा
स्थितप्रज्ञः – स्थिता प्रज्ञा यस्य सः
पक्षिणाम् कुलः – पक्षिकुलः
वन्यजीवाः – वनस्य जीवा:
अहिभुक् – अहिं भुङ्क्ते यः सः
वनराजपदाय – वनराजस्य पदाय
त्रैलोक्ये – त्रयाणाम् लोकानाम् समाहारः
गर्वेण सहितम् – सगर्वम्
ध्यानावस्थाम् – ध्यानस्य अवस्थाम्

कारका: उपपद्विभक्तयश्च
धिक् त्वाम् – अत्र धिक् कारणेन त्वाम् शब्दे द्वितीया विभक्ति प्रयुक्ता।
अहं वनात् बहिः करिष्यामि। – अत्र बहिः कारणेन वनात् शब्दे पंचमी विभक्ति अस्ति।
आखेटक: वन्यजन्तुनाम् – अत्र अपरि कारणेन जन्तूनाम् पर्द षष्ठी विभक्ति प्रयुक्ता।
उपरि आक्रमणं करोति।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः – अर्थाः – वाक्येषु प्रयोगः
न – नही – को न जानाति बकस्य ध्यानावस्थाम्।
यत:-तु – क्योंकि-तो – यतः मयूरस्य नृत्यं तु प्रकृतेः आराधना।
तृष्णीम् – चुपचाप – कक्षायाम् तूष्णीम् स्थातव्यम्।
इव – समान – मयूरस्य शिरसि राजमुकुटमिव शिखां शोभते।
अतः – इसलिए – अतः मूयरः राष्ट्र-पक्षी अस्ति।

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
अधिगृह्य – अधि + गृह् + ल्यप्
स्थापयता – स्थापय + शतृ
क्रूरतया – क्रूर + तल्
कृतः – कृ + क्त
जातम् – जन् + क्त
निवसन्तम् – नि + वस् + शतृ
द्रष्टुम् – दृश् + तुमुन्
कर्तुम् – कृ + तुमुन्
कृत्वा – कृ + क्त्वा

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
ध्यानावस्थाम् – ध्यानस्य स्थितिम्
पश्यतु – दर्शय
मीनान् – मत्स्यान्
शिरसि – मस्तके
अधिगृह्य – गृहीत्वा
विधातुः – परमात्मनः
भक्षयसि – खादयसि
अधुना – इदानीम्, सम्प्रति
धिक् – धिक्कार अस्ति
अहिभुक् – मयूरः
अवमानितम् – अपमानितम्
आराधना – प्रार्थना
जातम् – अभवत्
सौंदर्यम् – शोभनम्, सुंदरता
सगर्वम् – अहङकारेण सहितम्
सदृशः – इव, समान
योग्यः – दक्षः, कुशल:
अपूर्वम् – अद्भुतम्
शीघ्रम् – क्षिप्रम्
वनात् – काननात्
वानर – मर्कट
तत्पराः – उद्यता:
भव – असि
कृतः – रचितः
उद्घाटय – प्रसार्य
क्षमः – सक्षमः

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
जानाति – न जानाति
कर्तुम् – अकर्तुम्
वराकान् – क्रूरान्
शिरसि – चरणौ
छलेन – सरलतया
पक्षिकुलम् – पक्षिएकम्
निर्णयम् – अनिर्णयम्

7. (एतस्मिन्नेव काले व्याघ्रचित्रको अपि नदीजलं पातुमागतौ एतं विवादं शृणुतः वदतः च)
व्याघ्रचित्रको – अरे किं वनराजपदाय सुपात्रं चीयते?
एतदर्थं तु आवामेव योग्यौ। यस्य कस्यापि चयनं कुर्वन्तु सर्वसम्मत्या।
सिंहः – तूष्णीं भव भोः। युवामपि मत्सदृशौ भक्षको न तु रक्षकौ। एते वन्यजीवाः भक्षकं रक्षकपदयोग्य न मन्यन्ते अतएव विचारविमर्शः प्रचलित।
बकः – सर्वथा सम्यगुक्तम् सिंहमहोदयेन। वस्तुतः एव सिंहेन बहुकालपर्यन्तं शासनं कृतम् परमधुना तु कोऽपि पक्षी एव राजेति निश्चेतव्यम् अत्र तु संशोतिलेशस्यापि अवकाशः एव नास्ति।

शब्दार्थाः
एतस्मिन्नेव – इसी में। काले – समय में। पातुम् – पीने के लिए। आगतौ – आ गए। सुपात्रम् – योग्य पात्र। चीयते – चुना जा रहा है। कुर्वन्तु – कर लें। सर्वसम्ममत्या – सबकी सम्मति से। तूष्णीम् भव – चुप हो जाओ। विचारविमर्शः – सोच-विचार। बहुकालपर्यन्तम् – बहुत समय तक। निश्चेतव्यम् – निश्चित करना चाहिए। राजा इति – राजा हो इस प्रकार। अवकाशः – स्थान। संशीतिलेशस्य – थोड़े से भी संदेह का।

हिंदी अनुवाद
(इसी समय बाघ और चीता भी नदी के जल को पीने के लिए आ गए, इस विवाद को सुनते और बोलते हैं)
बाघ और चीता – अरे क्या वन के राजा के पद के लिए अच्छे पात्र (प्रत्याशी) को चुना जा रहा है? इसके लिए तो हम दोनों ही योग्य हैं। जिस किसी का भी सबकी सहमति से कर लें।
सिंह – अरे चुप हो जाओ। तुम दोनों भी मुझ जैसे ही भक्षक हो रक्षक तो नहीं। यहाँ वन के जीव भक्षक को रक्षक के पद के योग्य नहीं मानते हैं इसलिए बात चल रही है।
बगुला – शेर महोदय ने पूरी तरह से ठीक ही कहा है। वास्तव में शेर ने ही बहुत समय तक राज्य किया है परन्तु अब तो कोई पक्षी ही राजा बने ऐसा निश्चय करना चाहिए यहाँ तो संशय (सन्देह) का थोड़ा सा भी स्थान नहीं है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं/सन्धिविच्छेद
एतस्मिन्नेव – एतस्मिन् + एव
पातुमागतो – पातुम् + आगतौ
एतदर्थं – एतत् + अर्थम्
आवामेव – आवाम् + एव
कस्यापि – कस्य + अपि
युवामपि – युवाम् + अपि
सम्यगुक्तम् – सम्यक् + उक्तम्
परमधुना – परम् + अधुना
कः + अपि – कोऽपि
राजा + इति – राजेति
संशीतिलेशस्यापि – संशीतिलेशस्य + अपि
नास्ति – न + अस्ति

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
पातुम् – पा + तुमुन्
पक्षी – पक्ष् + णिनि (इन्)

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
व्याघ्रचित्रकौ – व्याघ्रः च चित्रक: च
नद्याः जलम् – नदीजलम्
वनराजपदाय – वनराजस्य पदाय

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः – अर्थ – वाक्येषु प्रयोगः
अधुना – अभी – अधुना तो कोऽपि पक्षी एव राजेति निश्चेतव्यम्।
अत्र – यहाँ – अत्र तु अवकाशः एव नास्ति।
सर्वथा – हर प्रकार से – सिंह महोदयेन सर्वथा सम्यक् उक्तम्।
तूष्णीम् – चुप – छात्रा:! तूष्णीम् भव।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
काले – समये
पातुम् – पीत्यार्थम्
वनराजपदाय – वनराजस्यपदाय
एतदर्थम् – अतएव
संशीति – संशयः, संदेहः
सुपात्रम् – योग्य पात्रम्
नदीजलम् – नद्याः जलम्
विवादम् – कलहम्
अवकाशः – स्थानम्
भक्षकः – यः भक्षणं करोति
रक्षकः – यः रक्षा करोति
सम्यक् – उचित प्रकारेण

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
पातुम् – खादितुम्
तूष्णीम् – चीत्कारम्
रक्षक: – भक्षक:
सम्यक् – असम्यक्
पक्षी – पशु
राजा – प्रजा
निश्चेतव्यम् – अनिश्चेतव्यम्
अत्र – तत्र
अवकाशः – अनवकाशः
नास्ति – अस्ति

8. सर्वे पक्षिण: – (उच्चैः) आम् आम्-कश्चित् खगः एव वनराजः भविष्यति इति।
(परं कश्चिदपि खगः आत्मानं विना नान्यं कमपि अस्मै पदाय योग्यं चिन्तयन्ति तर्हि कथं निर्णयः भवेत् तदा तैः सर्वैः गहननिद्रायां निश्चिन्तं स्वपन्तम् उलूकं वीक्ष्य विचारितम् यदेषः आत्मश्लाघाहीनः पदनिर्लिप्तः उलूको एवास्माकं राजा भविष्यति। परस्परमादिशशन्ति च तदानीयन्तां नृपाभिषेकसम्बन्धिनः सम्भाराः इति।)
सर्वे पक्षिणः सज्जायै गन्तुमिच्छन्ति तर्हि अनायास एव-
काकः – (अट्टाहसपूर्णेन-स्वेरण)-सर्वथा अयुक्तमेतत् यन्मयूर-हंस-कोकिल-चक्रवाक-शुक सारसादिषु पक्षिप्रधानेषु विद्यमानेषु दिवान्धस्यास्य करालवक्त्रस्याभिषेकार्थं सर्वे सज्जाः। पूर्ण दिनं यावत् निद्रायमाणः एषः कथमस्मान् रक्षिष्यति।
वस्तुतस्तु-
स्वभावरौद्रमत्युग्रं क्रूरमप्रियवादिनम्।
उलूकं नृपतिं कृत्वा का नु सिद्धिर्थविष्यति॥

शब्दार्थाः
उच्चैः – जोर से। कश्चित् – कोई। आत्मानम् विना – अपने बिना। गहननिद्रायाम् – गहरी नींद में। निश्चिन्तम् – चिन्ता के बिना। स्वपन्तम् – सोते हुए को। वीक्ष्य – देखकर। विचारितम् – सोचा। आत्मश्लाघाहीन: – आत्मप्रशंसा से रहित। पदनिर्लिप्तः – पद की लालच से रहित। आदिशन्ति – आदेश देते हैं। आनीयन्ताम् – ले आओ (लाए जाएँ)। सम्भाराः – वस्तुएँ। सज्जायै – तैयारी के लिए। अनायासः – अचानक। अयुक्तम् – अनुचित है। विद्यमानेषु – विद्यमान रहने पर। विवान्धस्य – दिन के अंधे के। निद्रायमाण: – सोते हुए। वस्तुतः – वास्तव में। स्वभावरौद्रम् – भयंकर स्वभाव वाले को। अतिउग्रम् – बहुत क्रोधी को। कूरम् – निर्दयी को। अप्रियवादिनम् – अप्रिय बोलने वाले को। नृपतिम् – राजा। कृत्वा – बनाकर। सिद्धिः – सफलता।

हिंदी अनुवाद
सभी पक्षी-(जोर से)-हाँ हाँ-कोई पक्षी ही जंगल का राजा होगा।
(परंतु कोई भी पक्षी अपने अलावा दूसरे किसी को भी इस पद के लिए योग्य नहीं सोचता तो कैसे निर्णय हो। तब उन सभी ने गहरी नींद में निश्चिन्त सोते हुए उल्लू को देखकर सोचा कि यह आत्मप्रशंसा से रहित, पद के लालच से मुक्त उल्लू ही हमारा राजा होगा और आपस में आदेश करते हैं तो राजा के अभिषेक के लिए सामान लाए जाएँ।)
सभी पक्षी तैयारी के लिए जाना चाहते हैं तभी अचानक ही
कौआ – (अट्टहास से युक्त स्वर से) यह पूरी तरह से अनुचित है कि मोर-हंस-कोयल-चकवा-तोता -सारस आदि प्रमुख पक्षियों के विद्यमान होने (रहने) पर दिन के अंधे इस भयानक मुख वाले के अभिषेक (राजा बनाने) के लिए सब तैयार हैं। पूरे दिन तक (भर) सोता हुआ यह कैसे हमारी रक्षा करेगा। वास्तव में तो-
भयानक स्वाभाव वाले, बहुत क्रोधी, निर्दयी और अप्रिय बोलने वाले उल्लू को राजा बनाकर निश्चित रूप से क्या सफलता या लाभ होगा?

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धि / सन्धिविच्छेद
कश्चित् – कः + चित्
कश्चिदपि – कः + चित् + अपि (कश्चित् + अपि)
नान्यं – न + अन्यम्
कमपि – कम् + अपि
यत् + एषः – यदेषः
एवास्माकं – एव + अस्माकम्
परस्परमादिशन्ति – परस्परम् + आदिशन्ति
तदानीयन्ता – तत् + आनीयन्ताम्
नृपाभिषेक – नृप + अभिषेक
गन्तुमिच्छन्ति – गन्तुम् + इच्छन्ति
अयुक्तमेतत् – अयुक्तम् + एतत्
यत् + मयूरः – यन्मयूरः
दिवान्धस्यास्य – दिवा + अन्धस्य + अस्य
करालवक्त्रस्याभिषेकार्थं – करालवक्त्रस्य + अभिषेक + अर्थम्
कथमस्मान् – कथम् + अस्मान्
वस्तुतस्तु – वस्तुतः + तु
स्वभावरौद्रमत्युग्रं – स्वभाव + रौद्रम् + अति + उग्रम्
क्रूरमप्रियवादिनम् – क्रूरम् + अप्रियवादिनम्
सिद्धिर्भविष्यति – सिद्धिः + भविष्यति

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
वीक्ष्य – वि + ईक्ष् + ल्यप्
निर्लिप्तः – निर् + लिप् + क्त
गन्तुम् – गम् + तुमुन्
सिद्धिः – सिध् + क्तिन्
विचारितम् – वि + चर् + क्त
आनीयन्ताम् – आ + नी + अनीयर
कृत्वा – कृ + क्त्वा

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
वनस्य राज: – वनराज:
नृपस्य अभिषेक: – नृपाभिषेक:
पक्षिप्रधानेषु – पक्षिषु प्रधानेषु
अट्टाहसपूर्णेन – अट्टाहसेन पूर्णेन
न प्रियवादिनम् – अप्रियवादिनम्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः – अर्थाः – वाक्येषु प्रयोग:
आम् – हाँ – आम्, अहम्। प्रतिदिनं विद्यालयं गच्छामि।
विना – बिना – गुरुम् विना ज्ञानं न भवति।
तर्हि – तो – त्यदि परिश्रमं करिष्यसि। तर्हि सफलं भविष्यसि।
तदा – तब – यदा त्वम् आगमिष्यसि तर्हि अहम् क्रीडिष्यामि।
यावत् – जब तक – यावत् पर्वताः स्थास्यन्ति तावत् रामकथा प्रचरिष्यति।
अति – बहुत ज्यादा – अति सर्वत्र वर्जयेत्।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
उच्चैः – उपरि
अनायास – सहसा
खगः – पक्षी
अयुक्तम् – अयोग्यम्
तर्हि – तदा
रक्षिष्यति – रक्षणं करिष्यति
वीक्ष्य – दृष्ट्वा
निर्णयम् – किं उचितं किं न उचितम्
पूर्णम् – सम्पूर्णम्
राजा – नृपः
कराल भयङ्कर
वक्त्रस्य – मुखस्य
स्वभावः – प्रकृतिः
अतिउग्रम् – भयङ्करः क्रोधी
कृत्वा रचयित्वा
नु – अस्माकम्
अति – अत्यधिकम्
नृपतिम् – राजानम्, भूपतिम्
क्रूरम् – निर्दयम्
अप्रियवादिनम् – यः प्रियं न वदति
रौद्रः – भयङ्करः
सिद्धिः – सफलता
उग्रम् – प्रचण्डम्

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
उच्चैः – नीचैः
आम् – नहि
कश्चित् – सर्वे
भविष्यति – अभवत्
पक्षिणः – पशवः
अस्माकम् – युष्माकम्
पूर्णम् – अर्धम्
राजा – प्रजा
सिद्धिः – असिद्धिः
रौद्रः – कोमल:
क्रूरः – अक्रूर:
भविष्यति – आसीत् / अभवत्
उग्रः – शान्तः
प्रियवादिनम् – अप्रियवादिनम्
अति – न्यूनतम्

9. (ततः प्रविशति प्रकृतिमाता)
(सस्नेहम्) भोः भोः प्राणिनः। यूयम् सर्वे एव मे सन्ततिः। कथं मिथः कलहं कुर्वन्ति। वस्तुतः सर्वे वन्यजीविनः अन्योन्याश्रिताः। सदैव स्मरत-
ददाति प्रतिगृह्णाति, गुह्यमाख्याति पृच्क्षति।
भुङ्क्ते भोजयते चैव षड्-विध प्रीतिलक्षणम्॥
(सर्वे प्राणिनः समवेतस्वरेण)
मातः। कथयति तु भवती सर्वथा सम्यक् परं वयं भवतीं न जानीमः। भवत्याः परिचयः कः?
प्रकृतिमाता-अहं प्रकृति युष्माकं सर्वेषां जननी? यूयं सर्वे एव मे प्रियाः। सर्वेषामेव मत्कृते महत्वं विद्यते यथासमयम् न तावत् कलहेन समयं वृथा यापयन्तु अपितु मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं कुरुध्वम्। तद्यथा कथितम्-
प्रजासुखे सुखं राज्ञः, प्रजानां च हिते हितम्।
नात्मप्रियं हितं राज्ञः, प्रजानां तु प्रियं हितम्।।
अपि च- अगाधजलसञ्चारी न गर्वं याति रोहितः।
अङ्गुष्ठोदकमात्रेण शफरी फुफुरायते॥
अतः भवन्तः सर्वेऽपि शफरीवत् एकैकस्य गुणस्य चर्चा विहाय, मिलित्वा, प्रकृतिसौन्दर्याय बनरक्षायै च प्रयतन्ताम्।
सर्वे प्रकृतिमातरं प्रणमन्ति मिलित्वा दृढसंकल्पपूर्वकं च गायन्ति-
प्राणिनां जायते हानिः परस्परविवादतः।
अन्योन्यसहयोगेन लाभस्तेषां प्रजायते॥

शब्दार्थाः
सस्नेहम् – प्रेम के साथ। प्राणिनः – जीवों। सन्ततिः – सन्तान (बच्चे)। मिथ: – आपस में। कलहम् – लड़ाई। वस्तुतः – वास्तव में। वन्यजीविनः – वन के जीव-जन्तु। अन्योन्याश्रिताः – एक-दूसरे पर आश्रित। ददाति – देता है। प्रतिगृह्णाति – लेता है। गुह्यम् – गुप्त बातें। आख्याति – बताता है। भुङ्क्ते – खाता। योजयते – जोड़ता है। प्रतिलक्षणम् – प्रेम (मित्र) के लक्षण। प्रणमन्ति – प्रणाम करते हैं। प्राणिनः – सारे जीव-जन्तु। समवेतस्वरेण – एक स्वर से। सम्यक् – ठीक तरह से। मत्कृते – मेरे लिए। यथासमयम् – ठीक समय। यापयन्तु – बिताएँ। मोदध्वम् – प्रसन्न होवें (प्रसन्न होना चाहिए)। कुरुध्वम् – करना चाहिए। तद्यथा – तो जैसा। स्मरत – याद रखो। प्रजासुखे – प्रजा के सुख में। राज्ञः – राजा का। प्रजानाम् – प्रजाओं का (के)। हिते – हित में। आत्मप्रियम् – अपना प्रिय। राज्ञः – राजा का। प्रियम् – प्रिय। अगाध – अथाह / अनन्त। जलसञ्चारी – जल में घूमने वाली। गर्वम् – घमंड को। रोहितः – बड़ी रोहू मछली। अङ्गुष्ठोदकमात्रेण – अँगूठे भर/थोड़े से जल की मात्रा से। फुपुरायते – फुदकती है। शफरीवत् – छोटी मछली। प्रयन्ताम् – प्रयत्न करें। प्राणिनाम् – प्राणियों (जीवों) की। जायते – होती। परस्परविवादत: – आपसी विवाद (झगड़े) से। अन्योन्यसहयोगेन – एक-दूसरे के सहयोग से। प्रजायते – होता है।

हिंदी अनुवाद
(उसके बाद प्रकृतिमाता प्रवेश करती है।)
(प्रेम के साथ) अरे-अरे जीवो! तुम सब ही मेरी सन्ताने हो। क्यों आपस में झगड़ते हो। वास्तव में सभी वन्यजीव (जंगली प्राणीगण) एक-दूसरे पर आश्रित हैं। सदैव याद रखो-
जो देता है, लेता है, गुप्त बातें बताता है अर्थात् सावधान करता है, पूछता है, खाता है और (खाने के लिए) जोड़ता है। यह छह प्रकार के प्रेम के लक्षण (मित्र के लक्षण) हैं।
(सभी प्राणी एक स्वर से)
हे माता! आप तो पूरी तरह से ठीक कहती हैं परन्तु हम तो आपको नहीं जानते हैं। आपका क्या परिचय है?
प्रकृतिमाता – मैं प्रकृति तुम सबकी माँ हूँ। तुम सभी मेरे प्रिय हो। सभी का ही उचित समय पर मेरे लिए महत्व है तो लड़ाई से समय को व्यर्थ न बिताओ बल्कि मिलकर ही प्रसन्न होवो और जीवन को रस से युक्त (खुशी से युक्त) करो तो जैसा कहा गया है-
राजा का प्रजा के सुख में ही सुख और प्रजा के हित में (ही) अपना हित होता है। राजा का अपना हित प्रिय नहीं होता है। प्रजाओं का हित ही तो उसे प्रिय होता है। और भी-
अथाह (अनन्त) जल में घूमने वाली रोहू नामक मछली कभी भी अपनी कुशलता पर गर्व/घमंड नहीं करती है। परन्तु अँगूठे मात्र अर्थात् थोड़े से जल में घूमने वाली छोटी सहरी मछली अधिक फुदकती है।
अतः आप सभी छोटी सहरी मछली की तरह एक-एक गुण की चर्चा को छोड़कर प्रकृति की सुन्दरता और वन की रक्षा के लिए मिलकर प्रयत्न करो।
सभी जीव-जन्तु प्रकृति माता को प्रणाम करते हैं और मिलकर मजबूत संकल्प के साथ गाते हैं-
आपस के विवाद (लड़ाई-झगड़े) से सभी जीवों की हानि नुकसान होती है। परन्तु एक-दूसरे (परस्पर) के सहयोग से उनका लाभ होता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं/सन्धिविच्छेद
अन्योन्याश्रिताः – अन्यः + अन्यः + आश्रिताः
सर्वेषामेव – सवेषाम् + एव
तद्यथा – तत् + यथा
सर्वेऽपि – सर्वे + अपि
एकैकस्य – एक + एकस्य
मत्कृते – मत् + कृते
गुह्यमाख्याति – गुह्यम् + आख्याति
चैव – च + एव
नात्मप्रियं – न + आत्मप्रियं
अङ्गुष्ठोदकमात्रेण – अङ्गुष्ठ + उदक + मात्रेण
अन्योन्यसहयोगेन – अन्यः + अन्य + सहयोगेन
लाभस्तेषां – लाभः + तेषाम्

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
महत्त्वम् – महत् + त्व
मिलित्वा – मिल् + क्त्वा
कथितम् – कथ् + क्त
विहाय – वि + हा + ल्यप्

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः – समासनामानि
सस्नेहम् – स्नेहन सहितम् – अव्ययीभाव समास
यथासमयम् – समयम् अनतिक्रम्य – अव्ययीभाव समास
प्रकृतिमातरम् – प्रकृतेः मातरम् – तत्पुरुष समास
प्रजासुखे – प्रजायाः सुखे – तत्पुरुष समास

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः – अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
ततः – इसके बाद – ततः प्रकृतिमाता प्रवेशं करोति।
एव – ही – वयम् सर्वे एव प्रकृतिमातुः सन्ततिः।
सदैव – हमेशा – सदैव सत्यम् वदितव्यम्।
वृथा – व्यर्थ – वृथा आत्मप्रशंसा न कर्त्तव्यम्।
अपितु – बल्कि – समय वृथा मा यापयन्तु अपितु मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं कुरु।
तु – तो – माता भवती तु सत्यं कथयति।
च – और – रामः च सीता च वनम् अगच्छताम्।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
सस्नेहम् – स्नेहेन सहितम्
जननी – माता
सन्ततिः – आत्मजः
विद्यते – अस्ति
कलहम् – विवादम्
यथासमयम् – उचित समयम्
स्मरत – विस्मरत
कलहेन – विवादेन
परं – परन्तु
अपितु – बल्कि
रसमयम् – प्रेममयम्
विहाय – त्यक्त्वा
मोदध्वम् – आनन्दमयम्
प्रकृतिमातरम् – प्रकृतेः मातरम्
कथितम् – वदितम्
मिथः – परस्परम्
प्रविशति – प्रवेशम् करोति
ददाति – यच्छति
आख्याति – कथयति
भुङ्क्ते – खादति
प्रीति – प्रेम
गुह्यम् – गुप्तम्
हितम् – हितकारी
आत्मप्रिय – स्वप्रिय
राज्ञः – नृपस्य
प्रजासुखे – प्रजायाः सुखे
जायते – भवति
विवादतः – कलहं कुर्वन्तः
सहयोगेन – मिलित्वा
अगुष्ठोदकमात्रेण – अंगुष्ठमात्रजले
गर्वम् – घमण्डम्, अभिमानम्
रोहितः – रोहित नाम मत्स्यः
परस्परम् – मिथः
अगाधजलसञ्चारी – असीमितजलधारायां भ्रमन्
शफरी – लघुमत्स्यः
याति – गच्छति
उदकम् – जलम्

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
प्रविशति – निस्सरति
गुणस्य – दोषस्य
विहाय – गृहीत्वा
सन्ततिः – असन्ततिः
कलहम् – प्रेम
प्रियाः – अप्रियाः
स्मरत – विस्मरत
ददाति – गृहणाति
भुङ्क्ते – पिबति
प्रीति – घृणा
आत्मप्रियम् – परप्रियम्
हितम् – अहितम्
हिते – अहिते
प्रियम् – अप्रियम्
हानिः – लाभ:
सहयोगेन – असहयोगेन
गर्वम् – विनयम्
याति – आयाति
पदानि – विपर्ययाः
सस्नेहम् – घृणा सहितम्
यथासमयम् – अयथासमयम्
आश्रिताः – अनाश्रिताः
गुह्यम् – प्रकटम्
सुखम् – दु:खम्
सुर्ख – दु:खे
अंगुष्ठः – हस्तः, पाणिः
जलम् – स्थलम्
सञ्चारी – असञ्चारी

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 13 मिश्रिताभ्यासः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 13 मिश्रिताभ्यासः

अभ्यासः I

प्रश्न 1.
अधोलिखितम् अनुच्छेदं पठित्वा प्रश्नान् उत्तरत-

पठनम् अतीव अरुचिकरं मन्यमानः सुवीरः हतोत्साहः भूत्वा कक्षस्य एकस्मिन् कोणे विचारमग्नः अतिष्ठत्। तस्य मनसि असफलतायाः कारणात् आत्मघातस्य भावना जागृता। दुःखितः भूत्वा आत्मचिन्तनं कुर्वन् सः भित्तिम् आरोहन्तम् एकं पिपीलकं पश्यति, यः पुनः पुनः पतित्वा अपि हतोत्साहितः न भवति, अपितु सततं प्रयासेन सः अन्नतः भित्तिम् आरोहति तत्रस्थं मिष्टान्नं च प्राप्नोति। तस्य विवेको जागृतो भवति। आत्मनः आत्मघातस्य भावनां निन्दयन् सः चिन्तयति यत् यद्येष पिपीलक: सततप्रयासेन सफल: भवितुं शक्नोति तर्हि न किमपि असम्भवं जगति। एतद्विचिन्त्य सः पठनस्य पुनः पुनरभ्यासं कुर्वन् कक्षायां विशिष्टं स्थान प्राप्तवान्। तस्मिन् एतत् परिवर्तनं दृष्ट्वा शिक्षकः तस्य प्रशंसां कुर्वन् बोधयति-“वत्स! वीरभोग्या वसुन्धरा। वसुधायां बहूनि वस्तूनि सन्ति परन्तु परिश्रमशीलाः वीराः एव तानि प्राप्नुवन्ति।”

अभ्यासः

(i) एकपदेन उत्तरत-
(क) कः हतोत्साहः अभवत्?
(ख) असफलतायाः कारणात् सुवीरस्य मनसि कस्य भावना जागृता?
(ग) पिपीलकः भित्तौ किं प्राप्नोति?
(घ) सुवीरः पुनः पुनरभ्यासेन किं स्थान प्राप्तवान्?
उत्तरम्:
(क) सुवीरः
(ख) आत्मघातस्य
(ग) मिष्टान्नम्
(घ) विशिष्टम्

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(क) सुवीरः आत्मघातस्य भावनां निन्दयन् किं चिन्तयति?
(ख) के वसुधायां वसूनि प्राप्नुवन्ति?
उत्तरम्:
(क) सुवीरः आत्मघातस्य भावनां निन्दयन् सः चिन्तयति यत् यद्येष पिपीलकः सततप्रयासेन सफलः भवितुं शक्तनोति तर्हि न किमपि असम्भवं जगति।
(ख) परिश्रमशीलाः वीराः वसुधायां वसूनि प्राप्नुवन्ति।

(iii) यथानिर्देशम् उत्तरत-
(क) ‘स: अन्ततः भित्तिम् आरोहति’-अत्र किम् अव्यय-पदम्?
(ख) ‘संसारे’ इति पदस्य किं समानार्थकपदम् अनुच्छेदे प्रयुक्तम्?
(ग) ‘तस्य विवेकः जागृतः अभवत्’-अत्र किं कर्तृपदम्?
(घ) ‘वसुधायां बहूनि वसूनि सन्ति’ – अत्र किं विशेषणपदम्?
उत्तरम्:
(क) अन्ततः
(ख) वसुधायाम्
(ग) विवेकः
(घ) बहूनि

प्रश्न 2.
‘आत्मघातः कस्याः अपि समस्यायाः समाधानं न भवति’ एतद्विषयम् अधिकृत्य एकम् लघुम् अनुच्छेद लिखत-
उत्तरम्:
आत्मघातः एकः अपराधः वर्तते। इमम् अपराधं कुर्वन् मानवः अतीव कष्टम् अनुभवति। यः जनः संसारस्य समस्यायाः समाधानं न विचिन्त्य आत्मघातं करोति सः तस्य च परिवारिकाः जनाः कदापि सम्मानं न लभन्ते। तस्य मृत्योः पश्चादपि सा समस्या तथैव तिष्ठति अपितु तस्याः रूपम् अतीव कष्टकर भवति। अतः कदापि आत्मघातं न कृत्वा समस्यायाः समाधानं कुर्यात्।

प्रश्न 3.
‘पठनस्य के लाभाः’ – इति वर्णनं कुर्वन्तः मित्रं प्रति पत्रमेकं लिखत-
उत्तरम्:

छात्रावासः
त्रिभुवन विद्यालयः आरा नगरम्
बिहार प्रदेशः
दिनांक : _________

सेवायाम्
प्रिय मित्र यथार्थ प्रणव!

सप्रेम नमः।

अत्र कुशलं तत्रास्तु। भवतः पत्रम् अद्यैव प्राप्तम्। पत्रेण ज्ञातं यत् गतेषु षण्मासेषु भवतः मनः पठने न उपतिष्ठति। अनेन कारणेन षण्मासिकी परीक्षायां भवान् उत्तमानि अकानि न प्राप्नोत्। मित्रवर! पठनं तु मानवानां धनं उन्नते: च सोपानं वर्तते। अनेन जीवने प्रसन्नता प्रसिद्धिः आनन्दं च सर्वां प्राप्नुवन्ति। अतः ईश्वरं सम्पूज्य रुचिपूर्वकं भवान् पठतु। तदैव भविष्यः कल्याणकारी भविष्यति।
शुभकामनाभिः सह

तव मित्रं
गोविन्दः

प्रश्न 4.
सन्धिच्छेदः सन्धिः वा क्रियताम्-

(i) हतोत्साहः = _________ + _________
(ii) विवेकः + जागृतः = _________
(iii) सः + अन्ततः = _________
(iv) एतद्विचिन्त्य = _________ + _________
उत्तरम्:
(i) हत + उत्साहः
(ii) विवेकोजागृतः
(iii) सोऽन्ततः
(iv) एतत् + विचिन्त्य

प्रश्न 5.
समासं विग्रहं वा कृत्वा वाक्यानि पुनः लिखत-

(i) सुवीरः हतः उत्साहः यस्य सः भूत्वा एकस्मिन् कोणे तिष्ठति।
(ii) तस्य मनसि आत्मघातस्य भावना जागृता।
(iii) सः अभ्यासं कुर्वन् कक्षायां विशिष्टं स्थान प्राप्तवान्।
(iv) वत्स! वीरैः भोग्या वसुन्धरा।
उत्तरम्:
(i) सुवीरः हतोत्साहः भूत्वा एकस्मिन् कोणे तिष्ठति।
(ii) तस्य मनसि आत्मन:घातस्य भावना जागृता।
(iii) सः अभ्यासं कुर्वन् कक्षायां विशिष्टस्थान प्राप्तवान्।
(iv) वत्स! वीरभोग्या वसुन्धरा।

प्रश्न 6.
उचित-प्रत्ययप्रयोगेण रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) पठनम् अरुचिकरं _________ (मन् + शानच्) छात्राः सफलाः न भवन्ति।
(ii) सततप्रयासेन मन्दोऽपि सफलः _________ (भू + तुमुन्) शक्नोति।
(iii) अस्मिन् वर्षे अहम् कक्षायां विशिष्टं स्थानं _________। (प्र + आप् + क्तवतु)
(iv) पुनः पुनः पतित्वा अपि हतोत्सहितः न _________। (भू + तव्यत्)
उत्तरम्:
(i) मन्यमानाः
(ii) भवितुं
(iii) प्राप्तवान्
(iv) भवितव्यः

प्रश्न 7.
प्रदत्तवाक्यानां वाच्यपरिवर्तनम् कृत्वा लिखत-

(i) सुवीरः एकस्मिन् कोणे तिष्ठति।
(ii) पिपीलक: अन्ततः भित्तिम् आरोहति।
(iii) शिक्षकेण तस्य प्रशंसा क्रियते।
(iv) परिश्रमशीलैः वीरैः एव वसूनि प्राप्यन्ते।
उत्तरम्:
(i) सुवीरेण एकस्मिन् कोणे स्थीयते।
(ii) पिपीलकेन अन्ततः भित्तिः आरुह्यते।
(iii) शिक्षक: तस्य प्रशंसां करोति।
(iv) परिश्रमशीला: वीराः एव वसूनि प्राप्नुवन्ति।

प्रश्न 8.
प्रदत्तवाक्यानां संस्कृतभाषया अनुवादं कुरुत-

(i) उसका विवेक जागृत हो जाता है।
(ii) उसने वृक्ष पर चढ़ते हुए साँप को देखा।
(iii) हमें पुनः पुनः पाठों का अभ्यास करना चाहिए।
(iv) मुझे पढ़ना अच्छा लगता है।
उत्तरम्:
(i) तस्य विवेको जागृतो भवति।
(ii) सः वृक्षम् आरोहन्तम् सर्पम् अपश्यत्।
(iii) वयं पुनः पुनः पाठानामभ्यासं कुर्याम।
(iv) मह्यं पठनं रोचते।

प्रश्न 9.
प्रदत्तानि वाक्यानि शुद्धानि कृत्वा पुनः लिखत-

(i) बालकः एकस्मिन् कोणे तिष्ठति।
(ii) सः भित्तिम् आरोहन्तं पिपीलकं पश्यति।
(iii) वसुधायां बहूनि वसूनि सन्ति।
(iv) अहम् उत्साहितः भूत्वा तत्रागच्छम्।
उत्तरम्:
(i) बालकः एकं कोणम् उपतिष्ठति।
(ii) सः भित्तिम् आरोहन्तं पिपीलकम् अपश्यत्।
(iii) वसुधायां बहवः वसवः सन्ति।
(iv) अहम् उत्साहितो भूत्वा तत्र अगच्छम्।

अभ्यासः II

प्रश्न 1.
लिखितमनुच्छेदं पठित्वा निर्देशानुसारं प्रश्नान् उत्तरत-

वयं सर्वे सुखम् इच्छामः। कोऽपि दु:खं नैव इच्छति। अतः दुःखानां विनाशं कथं भवति, इति ज्ञातव्यम्। गीतायाम् अर्जुनं प्रति श्रीकृष्णः अकथयत्, “प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते।” अतः सर्वेषां दु:खानाम् अभावस्य कृते मनसः प्रसन्नता अत्यावश्यकी वर्तते। विपरीतपरिस्थितिषु ये धैर्यं न त्यजन्ति ते सर्वदा आन्तरिक-प्रसन्नतायाः माध्यमेन प्रतिकूलपरिस्थिती: विरुध्य विजयम् अधिगच्छन्ति। प्रियजनस्य रुग्णतायां ये सेवां कृत्वा प्रसन्नाः भवन्ति ते न केवलम् प्रियजनस्य दुःखस्य अपितु स्वदुःखस्य अपि विनाशं कृत्वा भूयोऽपि प्रसन्नाः भवन्ति, परन्तु ये आत्मनः परस्य वा रोगं, समस्यां वा दृष्ट्वा
केवलं हाहाकारं कुर्वन्ति तेषां दुःखेषु वृद्धिः एव भवति। अतः विषादः कदापि न कर्तव्यः प्रसन्नता च कदापि न त्याज्या।

(i) एकपदेन उत्तरत-
(क) प्रसादे केषां हानिः भवति?
(ख) ये समस्यायां प्राप्तायां केवलं हाहाकारं कुर्वन्ति तेषां दुःखेषु किं भवति?
उत्तरम्:
(क) सर्वदुःखानाम्
(ख) वृद्धिः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(क) प्रतिकूलपरिस्थिती: विरुध्य के विजयम् अधिगच्छन्ति?
(ख) किं कदापि न कर्तव्यं किम् च न त्याज्यम्?
उत्तरम्:
(क) विपरीत परिस्थितिषु ये धैर्यं न त्यजन्ति ते सर्वदा आन्तरिक-प्रसन्नतायाः माध्ययेन प्रतिकूल परिस्थिती: विरुध्य विजयम् अधिगच्छन्ति।
(ख) विषादः कदापि न कर्तव्यः प्रसन्नता च कदापि न त्याज्या।

(iii) निर्देशानुसारम् उत्तरत-
(क) ‘पराजयम्’ इति पदस्य किं विलोमपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
(ख) ‘तेषाम् दुःखेषु वृद्धिः भवति’ इति वाक्यांशे ‘भवति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् अस्ति?
(ग) ‘सर्वेषाम्’ इति सर्वनामपदम् अत्र कस्मै प्रयुक्तम्?
(घ) ‘स्वस्य’ इति पदस्य किं पर्यायपदम् अत्र आगतम्?
उत्तरम्:
(क) विजयम्
(ख) वृद्धिः
(ग) दु:खेभ्यः
(घ) आत्मनः

(iv) गद्यांशस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत।
उत्तरम्:
सुखस्य महिमा / प्रसन्नतायाः महत्त्वम्

प्रश्न 2.
प्रसन्नतायाः महत्त्वविषये पञ्चवाक्यमितम् अनुच्छेदं सरलसंस्कृतेन लिखत-
उत्तरम्:
प्रसन्नता जनानां सुखस्य कारणमस्ति। अनया जनाः सुस्वास्थ्य, धनधान्यं कीर्तिञ्च प्राप्नुवन्ति। जीवने दुःखस्य मूलकारणम् क्रोधः कोपश्च वर्तेते। प्रसन्नः जनः कदापि परनिन्दा स्वार्थ परकानि कार्याणि न कृत्वा सदैव परोपकारमेव करोति। अनेन तस्य जीवने ऐश्वर्यस्य आनन्दस्य च वृद्धिः जायते। अतः जनाः कदापि स्वजीवने अहंकारं स्वार्थपरकानि कर्मणि न कुर्युः। केवलं परोपकारम् कृत्वा एव जनैः स्वजीवनलक्ष्यं प्राप्तव्यम्।

प्रश्न 3.
गृहे पितुः रुग्णतायाः कारणेन भवतः/भवत्याः मित्रम् दुःखितः अस्ति। तं सान्त्वयन् पत्रमेकं सरलसंस्कृतेन लिखत-
उत्तरम्:

5/15, ओमालयम्
वजीरपुरम्, नई दिल्ली
तिथि : _________

सेवायाम्,
प्रिय मित्र आनन्द!
सप्रेम नमस्ते।

अद्य भवतः पत्रं प्राप्तम्। ज्ञात्वा दुःखम् अभवत् यत् सम्प्रति भवतः पितुः स्वास्थ्यं उत्तमं नास्ति। तस्य हृदये पीड़ा रक्ते च अतीव शर्करा स्तः। भवता चिन्ता न कर्तव्या। भवान् उत्तमेन चिकित्सकेन तस्य चिकित्सां कारयतु। आयुषः अपि प्रभावो भवति। माम् आशा अस्ति यत् सः शीघ्र स्वस्थो भविष्यति। मम योग्या सेवा अपि लिखतु भवान्।

शुभकामनाभिः सह

तव मित्र
अपूर्वः कौशलः

प्रश्न 4.
अधोलिखितवाक्येषु रेखांकितपदानि अधिकृत्य सन्धिं/सन्धिविच्छेदं कुरुत-

(i) हाहाकारेण तु दु:खेषु वृद्धिः + एव भवति। _________
(ii) मनसः प्रसन्नता तु अत्यावश्यकी। _________ + _________
(iii) कः + अपि दु:खं नैव इच्छति। _________
(iv) विषादः कदापि न कर्तव्यः। _________ + _________
(v) वृद्धानां सेवां कृत्वा प्रसन्नो भव। _________ + _________
(vi) वयं सर्वे सुखम् + इच्छामः। _________
उत्तरम्:
(i) वृद्धिरेव
(ii) अति + आवश्यकी
(iii) कोऽपि
(iv) कदा + अपि
(v) सेवाम् + कृत्वा
(vi) सुखमिच्छामः

प्रश्न 5.
रेखांकितपदानां समस्तपदं विग्रहं वा कृत्वा वाक्यानि पुनः लिखत-

(i) दुःखानां विनाशः कथं भवति इति ज्ञातव्यम्।
(ii) नीतिषु लाभालाभौ न विचारणीयौ।
(iii) दुखानाम् अभावः मनसः प्रसन्नतायै आवश्यकः।
उत्तरम्:
(i) दु:खविनाशः कथं भवति इति ज्ञातव्यम्।
(ii) नीतिषु लाभः च अलाभः च न विचारणीयौ।
(iii) निर्दु:खं मनसः प्रसन्नतायै आवश्यकः।

प्रश्न 6.
उचितप्रत्ययप्रयोगेण रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) दु:खानां विनाशस्य उपायं ज्ञा + तव्यत्। _________
(ii) प्रियजनस्य रुग्णता दुःखदायिका। _________+ _________
(iii) रोगं दृष्ट्वा केवलं हाहाकारं न कर्तव्यम्। _________ +_________
(iv) त्वं प्रतिकूलपरिस्थिती वि + रुध् + ल्यप् विजयं प्राप्नुहि। _________
उत्तरम्:
(i) ज्ञातव्यम्
(ii) रुग्ण + तल्
(iii) दृश् + क्त्वा
(iv) विरुद्ध्य।

प्रश्न 7.
प्रदत्तवाक्यानां वाच्यपरिवर्तनं कृत्वा लिखत-

(i) गीतायां श्रीकृष्णः अर्जुनं प्रति कथयति।
(ii) वयं सर्वे सुखम् इच्छामः।
(iii) विनम्रजनः पितरं सेवते।
(iv) पुत्रेण औषधिना पितुः रोगविनाशस्य प्रयत्नं क्रियते।
उत्तरम्:
(i) गीतायां श्रीकृष्णेन अर्जुनं प्रति कथ्यते।
(ii) अस्माभिः सर्वैः सुखम् इष्यते।
(iii) विनम्रजनेन पिता सेव्यते।
(iv) पुत्रः औषधिना पितुः रोगविनाशस्य प्रयत्नं करोति।

प्रश्न 8.
प्रदत्तवाक्यानां संस्कृतभाषया अनुवादं कुरुत-

(i) हम सभी सुख चाहते हैं।
(ii) मन की प्रसन्नता कभी नहीं छोड़नी चाहिए।
(iii) गीता में श्रीकृष्ण ने अर्जुन से कहा।
(iv) वह प्रियजन की रुग्णता (बीमारी) में सेवा करके प्रसन्न होता है।
उत्तरम्:
(i) वयं सर्वे सुखम् इच्छामः।
(ii) मनसः प्रसन्नता कदापि न त्यक्तव्या/त्यजेत्।
(iii) गीतायां श्रीकृष्णः अर्जुनम् अवदत्।
(iv) सः प्रियजनस्य रुग्णतायां सेवां कृत्वा प्रसीदति।

प्रश्न 9.
प्रदत्तानि वाक्यानि शुद्धानि कृत्वा पुनः लिखत-

(i) मूर्खाः जनाः दु:खं दृष्ट्वा केवलं हाहाकारं करोति।
(ii) दु:खानाम् अभावस्य कृते मनसः प्रसन्नता अत्यावश्यकी वर्तते।
(iii) रोगं समस्यां वा दृष्ट्वा तस्य समाधानं कुरु।
(iv) विषाद: कदापि न कर्तव्यः।
उत्तरम्:
(i) मूर्खाः जनाः दुःखं दृष्ट्वा केवलं हाहाकारं कुर्वन्ति।
(ii) दुःखानाम् अभावाय मनसः प्रसन्नता अत्यावश्यकी वर्तते।
(iii) रोगं समस्यां वा दृष्ट्वा तेषां समाधानं कुर्यात्।
(iv) विषादः कदापि न कुर्यात्।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 12 अशुद्धिसंशोधना Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 12 अशुद्धिसंशोधना

अभ्यासः

1. अधोलिखितानि वाक्यानि शुद्धानि कुरुत-

प्रश्न i.
वयं चित्रं पश्यन्ति।
उत्तरम्:
ते चित्रं पश्यन्ति।

प्रश्न ii.
भवान् भोजनं खाद।
उत्तरम्:
भवान् भोजनं खादतु।

प्रश्न iii.
त्वं पाठं स्मरतु।
उत्तरम्:
त्वं पाठं स्मर।

प्रश्न iv.
सः पीतः वस्त्रं धारयति।
उत्तरम्:
सः पीतं वस्त्रं धारयति।

प्रश्न v.
त्रीणि वृक्षाः तत्र शोभन्ते।
उत्तरम्:
त्रयः वृक्षाः तत्र शोभन्ते।

प्रश्न vi.
ताः महिलाः न गमिष्यति।
उत्तरम्:
ता: महिला: न गमिष्यन्ति।

प्रश्न vii.
त्वम् किं क्रियते?
उत्तरम्:
त्वया कि क्रियते?

प्रश्न viii.
पिता श्वः आगच्छति।
उत्तरम्:
पिता श्वः आगमिष्यति।

प्रश्न ix.
युष्माभिः किं पठन्ति?
उत्तरम्:
ते किं पठन्ति/यूयं किं पठथ?

प्रश्न x.
सः तत्र न सन्ति।
उत्तरम्:
ते तत्र न सन्ति।

प्रश्न xi.
अमितेन एतत् कार्यं करोति।
उत्तरम्:
अमितेन एतत् कार्यं क्रियते।

प्रश्न xii.
यूयं तत्र न गन्तव्यम्।
उत्तरम्:
युष्माभिः तत्र न गन्तव्यम्।

प्रश्न xiii.
मया एतानि फलानि खादितव्यम्।
उत्तरम्:
मया एतानि फलानि खादितव्यानि।

प्रश्न xiv.
कन्याः पाठं पठति।
उत्तरम्:
कन्या पाठं पठति।

प्रश्न xv.
अम्बा भोजनं पचन्ति।
उत्तरम्:
अम्बा भोजनं पचति।

प्रश्न xvi.
तेन भोजनं खादनीयानि।
उत्तरम्:
तेन भोजनं खादनीयम्।

प्रश्न xvii.
अम्बा तत्र सन्ति।
उत्तरम्:
अम्बा तत्र अस्ति।

प्रश्न xviii.
त्वम् जलं पानीयम्।
उत्तरम्:
त्वया जलं पानीयम्।

प्रश्न xix.
ते लेखान् लिखति।
उत्तरम्:
सः लेखान् लिखति।

प्रश्न xx.
अस्माभिः फलानि खाद्यते।
उत्तरम्:
अस्माभिः फलं खाद्यते।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 11 वाच्यम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 11 वाच्यम्

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोलिखितवाक्येषु कर्तृपदं परिवर्त्य वाक्यानि लिखत-

(i) बालकः पायसं खादति।
_________ पायसः खाद्यते।
उत्तरम्:
बालकेन

(ii) अहं फलं खादामि।
_________ फलं खाद्यते।
उत्तरम्:
मया

(iii) त्वं किं शृणोषि?
_________ किं श्रूयते?
उत्तरम्:
त्वया

(iv) आवां चित्राणि पश्यावः।
_________ चित्राणि दृश्यन्ते।
उत्तरम्:
आवाभ्याम्

(v) वयं पाठं स्मरामः।
_________ पाठः स्मर्यते।
उत्तरम्:
अस्माभिः

(vi) बालकौ धावतः।
_________ धाव्यते।
उत्तरम्:
बालकाभ्याम्

(vii) कुक्कुराः इतस्ततः भ्रमन्ति।
_________ इतस्ततः भ्रम्यते।
उत्तरम्:
कुक्कुरैः

(viii) गजः शनैः शनैः चलति।
_________ शनैः शनैः चल्यते।
उत्तरम्:
गजेन

(ix) वानरः कूर्दति।
_________ कूर्यते।
उत्तरम्:
वानरेण

(x) अहं शाटिकां क्रीणामि।
_________ शाटिका क्रीयते।
उत्तरम्:
मया

प्रश्न 2.
अधोलिखितवाक्येषु कर्मपदं परिवर्त्य वाक्यानि लिखत-

(i) श्रमिकः भारं वहति।
श्रमिकेण _________ उह्यते।
उत्तरम्:
भारः

(ii) सः पाषाणं त्रोटयति।
तेन _________ त्रोट्यते।
उत्तरम्:
पाषाणः

(iii) सा गीतं गायति।
तया _________ गीयते।
उत्तरम्:
गीतं

(iv) माता रोटिकां पचति
मात्रा _________ पच्यते।
उत्तरम्:
रोटिका

(v) पिता फलानि आनयति।
पिता _________ आनीयन्ते।
उत्तरम्:
फलानि

(vi) सेवकः सेवां करोति।
सेवकेन _________ क्रियते।
उत्तरम्:
सेवा

(vii) चिकित्सक: उपचारं करोति।
चिकित्सकेन _________ क्रियते।
उत्तरम्:
उपचारः

(viii) नीलिमा पाठं स्मरति।
नीलिमया _________ स्मर्यते।
उत्तरम्:
पाठः

(ix) अहं गृहं गच्छामि।
मया _________ गम्यते।
उत्तरम्:
गृह

(x) आवां लेखान् लिखावः।
आवाम्यां _________ लिख्यन्ते।
उत्तरम्:
लेखाः

प्रश्न 3.
अधोलिखितवाक्येषु क्रियापदपरिवर्तनं कृत्वा वाक्यानि लिखत-

(i) अहं जलं पिबामि।
मया जलं _________।
उत्तरम्:
पीयते

(ii) आवां विद्यालयं गच्छावः
आवाभ्यां विद्यालयः _________।
उत्तरम्:
गम्यते

(iii) वयं ग्रामं गच्छामः।
अस्माभिः ग्रामः _________।
उत्तरम्:
गम्यते

(iv) त्वं फलानि खादसि।
त्वया फलानि _________।
उत्तरम्:
खाद्यान्ते

(v) छात्रः अध्ययनं करोति।
छात्रेण अध्ययनं _________।
उत्तरम्:
क्रियते

(vi) अहं श्रान्तः भवामि।
मया श्रान्तः _________।
उत्तरम्:
भूयते

(vii) बालकः क्रीडति।
बालकेन _________।
उत्तरम्:
क्रीड्यते

(viii) शिष्यः गुरुं सेवते।
शिष्येण गुरुः _________।
उत्तरम्:
सेव्यते

(ix) पाचकः भोजनं पचति।
पाचकेन भोजनं _________।
उत्तरम्:
पञ्चते

(x) धावकः धावति।
धावकेन _________।
उत्तरम्:
धाव्यते

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 10 समय: Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 10 समय:

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोलिखितवाक्येषु उदाहरणानुसारं समयबोधकेषु पदेषु रिक्तस्थानानि पूरयत-

उदाहरणम्-
द्वितलीयरेलवाहनं ___________ (10:15) वादने जयपुरं प्राप्नोति।
द्वितयीयरेलवाहनं सपाददशवादने जयपुरं प्राप्नोति।
(i) पुरुषोत्तम-एक्सप्रेस इति रेलयानं ___________ (9:30) वादने पुरीतः प्रस्थानं करोति।
(ii) चेतक-एक्सप्रेस इति रेलयानं ___________ (4:45) वादने दिल्लीम् आगच्छति।
(iii) हावड़ा-एक्सप्रेस ___________ (11:00) वादने हावडास्थानकं प्राप्नोति।
(iv) रेलयानमेकं ___________ (8:15) उत्तराञ्चलं प्रति गच्छति।
उत्तरम्:
(i) सार्धनव
(ii) पादोनपञ्च
(iii) एकादश
(iv) सपादाष्टवादने

प्रश्न 2.
अधोलिखितवाक्येषु उदाहरणानुसारं समयबोधकेषु पदेषु रिक्तस्थानानि पूरयत-

उदाहरणम्-
माता प्रातः ___________ (5.00) वादने उत्तिष्ठति।
माता प्रातः पञ्चवादने उत्तिठति।
(i) राहुलः प्रातभ्रमणाय ___________ (6:15) वादने उद्यानं गच्छति।
(ii) मल्लिका ___________ (7:30) वादने प्रातराशं करोति।
(iii) अनन्या ___________ (5:45) वादने क्रीडति।
(iv) सर्वे ___________ (10:00) वादने शयनं कुर्वन्ति।
उत्तरम्:
(i) सवादषड्
(ii) सार्धसप्त
(iii) पदोनषड्
(iv) दश

प्रश्न 3.
अधोलिखितवाक्येषु समयबोधकेषु पदेषु रिक्तस्थानानि पूरयत-

उदाहरणम्-
प्रातः ___________ (7.00) वादनतः ___________ (7.45) वादनपर्यन्तं विद्यालये प्रार्थनासभा भवति।
उत्तरम्:
सप्त, पादोनाष्ट
प्रातः सप्तवादनतः पादोनाष्टवादनपर्यन्तं विद्यालये प्रार्थनासभा भवति।

(i) ___________ (8:15) वादनतः ___________ (9:00) वादनपर्यन्तं विज्ञानविषस्य कालांशः भवित।
(ii) वयं ___________ (9:00) वादनतः ___________ (9:45) वादनपर्यन्तं गणितविषयं पठामः।
(iii) ___________ (2:45) वादनतः ___________ (3:30) वादनपर्यन्तं हिन्दीभाषाकालांशः भवति।
(iv) सस्कृतशिक्षक: ___________ (10:15) वादने अध्यापयति।
उत्तरम्:
(i) सपादाष्ट, नव
(ii) नव, पादोन-दश
(iii) पादोन-त्रि, सार्धत्रि
(iv) सपाद-दश

प्रश्न 4.
अधोलिखितवाक्येषु समयबोधकेषु पदेषु रिक्तस्थानानि पूरयत-

उदाहरणम्-
छात्रः ___________ (5.00) वादने उत्तिष्ठति ___________ (6.15) वादने व्यायाम करोति।
छात्रः पञ्चवादने उत्तिष्ठति सपादषड्वादने व्यायाम करोति।
(i) छात्रः ___________ (7:30) वादने प्रातरांश कृत्वा ___________ (9:45) वादने विद्यालयं गच्छति।
(ii) ___________ (4:00) वादने गृहमागत्य ___________ (4:30) वादनपर्यन्तं विश्रामं करोतिः।
(iii) ___________ (5:00) वादने भोजनं कृत्वा ___________ (9:30) वादनपर्यन्तं अध्ययनं करोति।
(iv) रात्रौः ___________ (9:45) वादनतः ___________ (5:00) वादनपर्यन्तं शयनं करोति।
उत्तरम्:
(i) सार्धसप्त, पादोन दश
(ii) चतुर्, सार्धचतुर्
(iii) पञ्च, सार्धनव
(iv) पादोन दश, पञ्च

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book सङ्केताधारितम् औपचारिकम् अनौपचारिक च पत्रम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions सङ्केताधारितम् औपचारिकम् अनौपचारिक च पत्रम्

अतिरिक्त-उदाहरणानि

1. अस्वस्थतायाः हेतोः दिनद्वयस्य अवकाशार्थम् प्रधानाचार्य प्रति लिखिते प्रार्थनापत्रे मञ्जूषायाः पदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-
(अस्वस्थ होने के कारण दो दिन के अवकाश के लिए प्रधानाचार्य को लिखे गए प्रार्थना-पत्र में मञ्जूषा से पद चुनकर खाली स्थान भरिए।)

परीक्षाभवनम्

आदरणीयाः (i) _______________।
विषय- अवकाशप्राप्तये निवेदनम्।
सविनयं (ii) ____________ अस्ति यत् अहं (iii) ____________ आक्रान्तः अस्मि। एतस्मात् कारणात् विद्यालयम् आगन्तुम् (iv) _______________ अस्मि। अतः मह्यम् (v) _______________ अवकाशं प्रदाय (vi) _______________ अनुगृह्णन्तु। एतयोः दिवसयोः अध्ययनस्य या (vii) _______________ भविष्यति ताम् (viii) _______________ यतिष्ये।
(ix) _______________

भवदीयः शिष्यः
क, ख, ग

तिथि: (x) _______

मञ्जूषा- दूरीकर्तुम्, हानिः, धन्यवादः, दिनद्वयस्य, प्रधानाचार्याः, असमर्थः, माम्, तीव्रज्वरेण, निवेदनम्, 20-8-20……….
उत्तराणि:
(i) प्रधानाचार्याः
(ii) निवेदनम्
(iii) तीव्रज्वरेण
(iv) असमर्थः
(v) दिनद्वयस्य
(vi) माम्
(vii) हानिः
(viii) दूरीकर्तुम्
(ix) धन्यवादः

2. विद्यालयस्य प्रधानाचार्यां प्रति लिखिते शुल्कक्षमाप्रार्थनापत्रे मञ्जूषायाः समुचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयत-
(विद्यालय की प्रधानाचार्या को लिखे गए शुल्क माफी प्रार्थना-पत्र में मञ्जूषा के समुचित पदों से खाली स्थान भरिए।)

परीक्षाभवनात्

आदरणीयाः (i) _______________
विषय- शुल्कक्षमापनार्थं निवेदनम्
(ii) _______________

(iii) _______________ निवेदनम् अस्ति यत् मम पिता एकस्मिन् सर्वकारविद्यालये (iv) _______________ अस्ति। तस्य मासिकं (v) _______________ द्विसहस्र रूप्यकाणि अस्ति। अस्माकं परिवारे (vi) _______________ सन्ति। अस्मिन् सीमिते वर्तने विद्यालयस्य (vii) _______________ अतीव कठिनम् अस्ति। कृपया तदर्थं (viii) _______________ प्रदाय (ix) _______________ माम् अनुगृह्णन्तु।
(x) _______________

भवदीया
आज्ञाकारिणी शिष्या
क, ख, ग

तिथि : 24-7-20……..

मञ्जूषा- सधन्यवादम्, भवत्यः, शिक्षाशुल्कप्रदानम्, वर्तनम्, लिपिकः, महोदयाः, प्रधानाचार्याः सदस्याः, सविनयम्, स्वीकृतिम्
उत्तराणि:
(i) प्रधानाचार्याः
(ii) महोदयाः
(iii) सविनयम्
(iv) लिपिकः
(v) वर्तनम्
(vi) सदस्याः
(vii) शिक्षाशुल्कप्रदानम्
(viii) स्वीकृतिम्
(ix) भवत्यः
(x) सधन्यवादम्

3. सुकन्या कोलकातानगरे छात्रावासे निवसति। सा विद्यालयतः शैक्षिकभ्रमणाय भुवनेश्वरं गन्तुम् इच्छति। एतदर्थम् अनुमतिं राशिं च प्राप्तुं सा नवदिल्लीस्थं पितरं प्रति पत्रम् एकं लिखति। मञ्जूषातः पदानि विचित्य पत्रे रिक्तस्थानानि पूरयन्तु।

छात्रावासः
राजकीयः विद्यालयः
(i) _______________
तिथि: 25-2-20XX

माननीयाः पितृवर्याः,

सादरं प्रणमामि।

भवतः पत्रं प्राप्तम्। मम (ii) _______________ परीक्षा समाप्ता। परीक्षापत्राणि अतिशोभनानि जातानि। यावत् परीक्षापरिणामः न आगच्छति तावत् |आगामिमासस्य प्रथमसप्ताहे (iii) _______________ विद्यालयस्य अध्यापिकाः अस्मान् शैक्षिकभ्रमणाय (iv) _______________ नेष्यन्ति। अहम् अपि ताभिः (v) _______________ गन्तुम् इच्छामि। एतदर्थम् मया कक्षाध्यापिकायै (vi) _______________ रूप्यकाणि दातव्यानि सन्ति। अतः यदि अनुमतिः (vii) _______________ तर्हि अहम् अपि गच्छेयम्। ज्ञानवर्धनार्थम् एतत् अतिरिच्य अवसरं च पश्यामि। अतः कृपया उपर्युक्तां राशिं प्रेषयित्वा माम् अनुगृहीतां कुर्वन्तु।

सर्वेभ्यः मम (viii) _______________ निवेदनीयाः।

भवतां प्रिया (ix) _______________
सुकन्या

वेष्टनम्-
श्री देवदत्त, महापात्रः
1/30, साकेत, नव दिल्ली – (x) ____________

मञ्जूषाः- प्रणामाः, सह, कोलकातातः, स्यात्, पञ्चशतम्, 110019, भुवनेश्वरम्, प्रथमसत्रीया, मम, पुत्री
उत्तराणि:
(i) कोलकातातः
(ii) प्रथमसत्रीया
(iii) मम
(iv) भुवनेश्वरम्
(v) सह
(vi) पञ्चशतम्
(vii) स्यात्
(viii) प्रणामाः
(ix) पुत्री
(x) 110019

4. सौम्यः दिल्ली नगरे वसति। तस्य मित्रं सुमतिः असमप्रदेशे वसति। सौम्येन गणतन्त्रदिवसस्य शोभायात्रायां भागः गृहीतः। सः स्वानुभवान् स्वमित्रं सुमतिं प्रति पत्रे लिखति। मञ्जूषातः पदानि विचित्य पत्रं पूरयन्तु।

ए-14, वसन्तविहारः
नवदिल्लीतः
तिथि: 05-05-20XX

प्रियसखि सुमते,
(i) ____________
अत्र कुशलं तत्रास्तु। अहं (ii) ____________ सज्जायां व्यस्तः आसम्। अतः विलम्बेन तव पत्रस्य उत्तरं ददामि। अस्मिन् वर्षे मयापि गणतन्त्रदिवसस्य शोभायात्रायां भागः (iii) ____________।
अस्माकं विद्यालयस्य (iv) ____________ राजपथे स्वकलायाः प्रदर्शनम् अकरोत्। अहं गरबानृत्यस्य (v) ____________ आसम्। छात्राणां राष्ट्रगानस्य ओजस्वी ध्वनिः (vi) ____________ गुञ्जितम् अकरोत्। स्वराष्ट्रस्य सैन्यबलानां पराक्रमप्रदर्शनानि विचित्रवर्णानि परिदृश्यानि (vii) ____________ च दृष्ट्वा अहं गौरवान्वितः(viii) ____________ बाल्यावस्थायाः स्वप्नः तत्र पूर्जातः।
(ix) ____________ वन्दनीयौ।

भवत्याः (x) ____________
सौम्य

मञ्जूषाः- पितरौ, गृहीतः, नमस्ते, मम, सुहृद्, राजपथम्, वाद्यवृन्दम्, लोकनृत्यानि, गणतन्त्रदिवस समारोहस्य, प्रमुख-सञ्चालकः।
उत्तराणि:
(i) नमस्ते
(ii) गणतन्त्रदिवस समारोहस्य
(iii) गृहीतः
(iv) वाद्यवृन्दम्
(v) प्रमुख-सञ्चालक:
(vi) राजपथम्
(vii) लोकनृत्यानि
(viii) मम
(ix) पितरौ
(x) सुहृद्।

5. सुजाता दिल्लीमहानगरे वसति। तस्याः सखी दिव्यामहादेवन् चेन्नईनगरे निवसति। सुजाताया: विद्यालये पर्यावरणविषये एका गोष्ठी जाता। गोष्ठी वर्णयन्ती सुजाता दिव्यायै पत्रम् एकं लिखति। मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा पत्रं पूरयन्तु।

20, वसन्तविहारः
नवदिल्लीतः
तिथि: 20-05-20XX

(i) _______ दिव्ये,
नमस्ते!

ह्यः अस्माकं विध्यालये (ii) _______ एका महत्त्वपूर्णा गोष्ठी अभवत्। तत्र महानगरेषु वर्धमानं प्रदूषणं दृष्ट्वा ‘पर्यावरणस्य (iii) _______ उपयानां विषये चर्चा अभवत्। गोष्ठ्यां वक्तृणां विचारसारः आसीत् यत् गृहात् बहिः, (iv) _______ रथ्यासु च अवकरः न क्षेपणीयः। (v) _______ समये-समये जलशुद्धिः करणीया। मार्गेषु, उद्यानेषु, विद्यालयेषु च अधिकाधिकं (vi) _______ आरोपणीयाः। जनजागरणार्थं “वृक्षो रक्षति रक्षितः”, “जलम् एव जीवनम्” एतादृशानि महावाक्यानि पटट्किासु लिखित्वा यत्र तत्र (vii) _______। ध्वनिप्रदूषणं निवारयितुं ध्वनिप्रसारकयन्त्राणां (viii) _______ प्रयोगः करणीयः। अस्मिन् विषये भवत्याः विद्यालये किं किं भवति इति मां विस्तरेण लिखतु।

पितरौ वन्दनीयौ।

भवत्याः सखी,
(ix) _______

वेष्टनम्
(x) _______
50/1, चेन्ना स्वामी नगरम्, चेन्नई

मञ्जूषाः- सुजाता, नदीजलेषु, स्नेहस्निग्धे, पर्यावरणविषये, न्यूनतमः, वृक्षाः, रक्षणाय, दिव्यामहादेवन्, टङ्कनीयानि, जलप्रदूषण-निवारणाय।
उत्तराणि:
(i) स्नेहस्निग्धे
(ii) पर्यावरणविषये
(iii) रक्षणाय
(iv) नदीजलेषु
(v) जलप्रदूषण-निवारणाय
(vi) वृक्षाः
(vii) टङ्कनीयानि
(viii) न्यूनतमः
(ix) सुजाता
(x) दिव्यामहादेवन्।

6. विकासः नैनीतालस्य एकस्मिन् विद्यालये पठति। सः छात्रावासात् अमेरिका-वास्तव्यं मित्रं जोसेफ नैनीतालविषये पत्रम् एकं लिखति। मञ्जूषातः पदानि विचित्य पत्रे रिक्तस्थानानि पूरयन्तु।

छात्रावासः
(i) _______
तिथि: 20-01-20XX

प्रिय (ii) _______ जोसेफ,
(iii) _______
गतमासे आवयोः दूरभाषेण वार्तालापः अभवत्। (iv) _______ एव अत्र हिमपातः आरभत। तं द्रष्टुम् अनेके यात्रिणः दूरतः आगताः आसन्। नैनीसरः अत्र एक विशेषम् आकर्षणस्थलम् अस्ति, तस्य अपि जलं (v) _______ आसीत्। तदा तत्र नौकाविहारः तु सम्भवः नासीत् किन्तु (vi) _______ आनन्दिताः आसन्। भयङ्करे शीतेऽपि यात्रिणः ‘चाइना-पीक’ इति स्थानं द्रष्टुम् गताः आसन्। अत्रत्यानि प्राकृतिकदृश्यानि आकर्षकाणि मनोरमाणि च सन्ति।

यात्रिणां समूह (vii) _______ स्थानीयाः आपणिकाः प्रमुदिताः आसन्। भोजनालयेषु आवासः दुर्लभः अभवत् निवासाय (viii) _______ भाटकं प्रवृद्धम् आसीत्। अहम् इच्छामि यत् ईदृशे अवसरे भवान् अपि भारते आगच्छेत् पर्वतीयस्थलस्य च आनन्दम् (ix) _______।

अग्रिम दिसम्बरमासे जनवरीमासे वा भवान् अत्र आगमिष्यति इति मे हार्दिकी कामना।

सधन्यवादम्,

(x) _______ मित्रम्,
विकासः

मञ्जूषाः- भवताम्, दृष्ट्वा, नैनीतालम्, अनुभवेत्, मित्र, प्रकोष्ठानाम्, हिमीभूतम्, नमो नमः, दिनद्वयानन्तरम्, स्केटिंगप्रेमिणः।
उत्तराणि:
(i) नैनीतालम्
(ii) मित्र
(iii) नमो नमः
(iv) दिनद्वयानन्तरम्
(v) हिमीभूतम्
(vi) स्केटिंगप्रेमिणः
(vii) दृष्ट्वा
(viii) प्रकोष्ठानाम्
(ix) अनुभवेत्
(x) भवताम्।

परीक्षापयोगिनी विविध पत्राणि

1. भवान् राकेशः। भवतः विद्यालयः छात्रान् शिक्षा-यात्रायै जोधपुरम् नेष्यति। पितुः आज्ञाप्राप्त्यर्थम् लिखिते पत्रे मञ्जूषापदानां सहायतया रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत।
(आप राकेश हैं। आपका विद्यालय छात्रों को शिक्षा-यात्रा के लिए जोधपुर ले जाएगा। पिता जी की आज्ञा प्राप्ति के लिए लिखे इस पत्र के रिक्त स्थानों को मंजूषा की सहायता से पूर्ण करें। You are Rakesh. Your school will take the students Jodhpur on an educational trip. Complete the letter written to your father to seek his permission by filling up the blanks with the words given in the box.)

8, संस्कृतिः (i) _______
दिनाङ्क: 3.8.20…………

आदरणीयाः (ii) _______।
सादरं (iii) _______।
भवताम् पत्रम् प्राप्तम् (iv) _______ च ज्ञाता। मम विद्यालयः शरदावकाशे छात्रान् (v) _______ जोधपुरम् नेष्यति। अहम् अपि एतत् (vi) _______ नगरं द्रष्टुम् इच्छामि । मह्यम् (vii) _______ पञ्चशतम् रूप्यकाणि प्रेषयन्तु
(viii) _______ शेषं कुशलम्। (ix) _______ मम प्रणामाः अनुजाय च स्नेहः।

(x) _______ पुत्रः
राकेशः

मञ्जूषा- यात्राव्ययार्थम्, भवताम्, पितृमहोदयाः, छात्रावासतः, भवन्तः, ऐतिहासिकम्, नमोनमः, अम्बायै, कुशलता, शिक्षा-यात्रायै।
उत्तराणि:

8, संस्कृतिः (i) छात्रावासतः
दिनाङ्कः 3.8.20…….

आदरणीयाः (ii) पितृमहोदयाः।
सादरं (iii) नमोनमः।
भवताम् पत्रम् प्राप्तम् (iv) कुशलता च ज्ञाता। मम विद्यालयः शरदावकाशे छात्रान् (v) शिक्षा-यात्रायै जोधपुरम् नेष्यति। अहम् अपि एतत् (vi) ऐतिहासिकम् नगरं द्रष्टुम् इच्छामि। मह्यम् (vii) यात्राव्ययार्थम् पञ्चशतम् रूप्यकाणि प्रेषयन्तु (viii) भवन्तः। शेषं कुशलम्। (ix) अम्बायै मम प्रणामाः अनुजाय च स्नेहः।

(x) भवताम् पुत्रः
राकेशः

2. भवान् सोमरत्नः।मातुःस्वास्थ्यं ज्ञातुम् भगिनीं लतां प्रति लिखिते पत्रे मञ्जूषायां दत्तैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयत।
(आप सोमरत्न हैं। माता जी का स्वास्थ्य जानने के लिए बहन लता को लिखे पत्र में मंजूषा में दिए गए पदों की सहायता से खाली स्थानों को भरिए। You are Somratna. Complete the letter written to your sister Lata to know how your mother is by filling up the blanks with the words given in the box.)

(i) ____________
शिमलानगरम्
दिनाङ्कः 23.12.20……..

समादरणीये (ii) ____________।
नमोनमः।
पत्रेण ज्ञातम् यत् अम्बा (iii) ____________ अस्ति । अहम् अतीव (iv) ____________ अस्मि परम् परीक्षाकारणात् गृहम् (v) ____________ सक्षमः अस्मि । भवती (vi) ____________ तस्यै (vii) ____________ यच्छतु, भगवत्कृपया सा शीघ्रम् (viii) ____________ भविष्यति। कृपया पत्रोत्तरम् (ix) ____________ प्रेषयत्।

तव भ्राता
(x) ____________

मञ्जूषा- औषधिम्, सोमरत्नः, आगन्तुं, भगिनि, चिन्तितः, यथासमयम्, ज्वरपीडिता, छात्रावासतः, शीघ्रम्, स्वस्था।
उत्तराणि:

(i) छात्रावासतः
शिमलानगरम्
दिनाङ्क: 23.12.20….

समादरणीये (ii) भगिनी।
नमोनमः।
पत्रेण ज्ञातम् यत् अम्बा (iii) ज्वरपीडिता अस्ति। अहम् अतीव (iv) चिन्तितः अस्मि परम् परीक्षाकारणात् गृहम् (0) आगन्तुं सक्षमः न अस्मि। भवती (vi) यथासमयम् तस्यै (vii) औषधिम् यच्छतु, भगवत्कृपया सा शीघ्रम् (viii) स्वस्था भविष्यति। कृपया पत्रोत्तरम् (ix) शीघ्रम् प्रेषयतु।

तव भ्राता
(x) सोमरत्नः

3. भवान् प्रतापः। भवता संस्कृतनाटके श्री कृष्णस्य भूमिकायाः अभिनयः कृतः सर्वोत्तम-अभिनयस्य पुरस्कारः च प्राप्तः। तत् सूचयता भवता स्वपितरं प्रति लिखिते पत्रे मञ्जूषातः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पत्रं पुनः लिखत।
(आप प्रताप हैं। आपने संस्कृत नाटक में श्री कृष्ण की भूमिका की है और सर्वोत्तम अभिनय हेतु पुरस्कार प्राप्त किया है। उसे सूचित करते हुए अपने पिता जी को लिखे पत्र में मंजूषा से शब्दों को लेकर खाली स्थानों को भरकर पत्र को फिर से लिखिए। You are Pratap. You have played the role of Shri Krishna in a Sanskrit drama and won the prize for the best acting. Rewrite the letter written to your father to tell him about this by filling up the blanks with the words given in the box.)

छात्रावासः
नवोदयविद्यालयः
(i) _______________।
दिनाङ्कः 11.7.20……..

परमपूज्यपितृचरणयोः
(ii) _______________ वन्दनम्। अहम् अत्र भवतः आशीर्वादेन (iii) _______________ अस्मि। मम विद्यालये एका संस्कृतनाटक-प्रतियोगिता (iv) _______________। अहम् तस्यां श्रीकृष्णस्य अभिनयं कृतवान्। (v) _______________ सभां प्रविश्य अहं पाण्डवानां कृते (vi) _______________ ग्रामान् एव (vii) _______________। दुर्योधनः माम् ग्रहीतुं यत्नं कृतवान्। सर्वैः दर्शकैः (viii) _______________ कृतम्। अहम् सर्वोत्कृष्ट-अभिनेतुः पुरस्कार प्राप्तवान्।
(ix) _______________ मातृचरणाभ्याम्।

भवदीयः प्रियः पुत्रः
(x) _______________

मञ्जूषा- याचितवान्, स्वस्थः, सादरं, जयपुरतः, प्रतापः, पञ्च, अभवत्, नमः, करतलवादनं, दुर्योधनस्य।
उत्तराणि:

छात्रावासः
नवोदयविद्यालयः
(i) जयपुरतः।
दिनाङ्कः 11.7.20…….

परमपूज्यपितृचरणयोः
(ii) सादरं वन्दनम्। अहम् अत्र भवतः आशीर्वादेन (iii) स्वस्थः अस्मि। मम विद्यालये एका संस्कृतनाटक-प्रतियोगिता (iv) अभवत्। अहम् तस्यां श्रीकृष्णस्य अभिनयं कृतवान्। (v) दुर्योधनस्य सभां प्रविश्य अहं पाण्डवानां कृते (vi) पञ्च ग्रामान् एव (vii) याचितवान्। दुर्योधनः माम् ग्रहीतुं यत्नं कृतवान्। सर्वैः दर्शकैः (viii) करतलवादनं कृतम्। अहम् सर्वोत्कृष्टअभिनेतुः पुरस्कार प्राप्तवान्।
(ix) नमः मातृचरणाभ्याम्।

भवदीयः प्रियः पुत्रः
(x) प्रतापः

4. भवान् नवेन्दुः जन्मदिवसोत्सवे कालघटिकायाः पुरस्कारं वाञ्छति। पितरं प्रति लिखितं पत्रं मञ्जूषायाः उचितं पदं चित्वा पत्रं पूरयत।
(आप नवेन्दु जन्मदिवस के उत्सव पर घड़ी भेंट चाहते हैं। पिता को लिखे पत्र की मंजूषा से उचित पदों को लेकर पत्र को पूर्ण कीजिए। You are Navendu. You want a watch as your birthday gift. Complete the letter written to your father with the words taking from the box.)

(i) _______________
दिनाङ्क: 16.8.20…….

परमादरणीयाः (ii) _______________
सादरं प्रणमामि।
(iii) _______________ कुशलं तत्रास्तु। भवता स्वपत्रे पृष्टं यत् जन्मदिवसस्य (iv) _______________ अहं किम् वाञ्छामि? अहं तु (v)
_______________ कालघटिकाम् इच्छामि। छात्रावासे सर्वाणि कार्याणि (vi) _______________ भवन्ति परं निश्चितसमयात् भोजनव्यवस्था न वर्तते। प्रातः पञ्चवादने जागरणम् (vii) _______________। अतः नियमपालनाय घटिका अत्यावश्यकी। अनया (viii) _______________ अपि दैनिककार्येषु नियमितः भविष्यामि। शेषं सर्वं कुशलम्। मम जनन्यै अग्रजाय च सादरं (ix) _______________

भवदीयः प्रियपुत्रः
(x) _______________

मञ्जूषा- अत्र, यथासमयम्, अत्यावश्यकम्, प्रणामाः, छात्रावासः, उपहाररूपेण, एकां, पितृमहाभागाः, अन्येषु, नवेन्दुः।
उत्तराणि:

(i) छात्रावासः
दिनाङ्कः 16.8.20…….

परमादरणीयाः (ii) पितृमहाभागाः
सादरं प्रणमामि।
(iii) अत्र कुशलं तत्रास्तु। भवता स्वपत्रे पृष्टं यत् जन्मदिवसस्य (iv) उपहाररूपेण अहं किम् वाञ्छामि? अहं तु (v) एकां कालघटिकाम् इच्छामि। छात्रावासे सर्वाणि कार्याणि (vi) यथासमयम् भवन्ति परं निश्चितसमयात् भोजनव्यवस्था न वर्तते।
प्रातः पञ्चवादने जागरणम् (vii) अत्यावश्यकम्। अतः नियमपालनाय घटिका अत्यावश्यकी। अनया (viii) अन्येषु अपि दैनिककार्येषु नियमितः भविष्यामि।
शेषं सर्वं कुशलम्। मम जनन्यै अग्रजाय च सादरं (ix) प्रणामाः।

भवदीयः प्रियपुत्रः
(x) नवेन्दुः

5. भवान् सुन्दरः। भवतः अनुजः नैनीताल नगरस्य वुडफोर्ट नामके विद्यालये दशमी कक्षायां पठति। तस्य समाचार ज्ञातुं प्रयत्नशीलः भवान्। अतः तस्य विद्यालयस्य प्रधानाचार्य प्रति एकं पत्रं लिखितुम् इच्छति भवान्। तत्पत्रं मञ्जषायाः पदानां सहायतया सम्परयत।
(आप सुन्दर हैं। आपका छोटा भाई नैनीताल नगर के वुडफोर्ट नामक विद्यालय में दशमी कक्षा में पढ़ता है। उसका समाचार जानने के लिए आप प्रयत्न कर रहे हैं। इसके लिए उस विद्यालय के प्रधानाचार्य को एक पत्र आप लिखना चाहते हैं। उस पत्र को मंजूषा के पदों से आप लिखिए। You are Sunder. Your younger brother studies in 10th standard in Woodfort School of Nainital district. You want to know about his healthwealth, etc. For this, you want to write a letter to the Principal of his school. Complete this letter with the help of words in box.)

1/360 गोलागोकर्णपुरम्।
(i) _______________
दिनाङ्क : 23-05-20…
सेवायाम्,
श्रीमन्तः प्रधानाचार्याः महोदयाः,
(ii) _______________
नैनीतालम् (उत्तराखण्डम्)
सादरं नमोनमः।
महाभागाः,
सादरं निवेदनं वर्तते यत् मम अनुजः देवर्षिः भवतां विद्यालयस्य (iii) _______________ कक्षायां पठति। विगत मासस्य तस्य कञ्चिदपि (iv) _______________ न आगच्छत्। सः किं करोति? कथं पठति? तस्य (v) _______________ कथं वर्तते? इत्यादयः। गृहस्य सर्वे जनाः एतदर्थं (vi) _______________ सन्ति। मातुः रोदनं निरन्तरम् एव भवति। अतः भवद्भ्यः (vii) _______________ अस्ति यत् इदं पत्रं प्राप्य भवान् तस्मै (viii) _______________ दातुं कथयतु। भवतां कृपा भविष्यति यावत् तस्य पत्रं न आगमिष्यति तावद् गृहे (ix) _______________ न भविष्यति। कृपया पत्रं दातुं शीघ्रमेव वदन्तु भवन्तः।

भवतां कृपाकांक्षी
सुन्दरः

मञ्जूषा- सधन्यवादम्, कर्णपुरम्, स्वास्थ्य, वुडफोर्ट विद्यालयः, दशमी, दुःखिताः, स्वसमाचार, समाचार, प्रार्थना, शान्तिः
उत्तराणि:

1/360 गोलागोकर्णपुरम्।
(i) कर्णपुरम्
दिनाङ्क : 23-05-20… सेवायाम्,
(ii) वुडफोर्ट विद्यालयः
नैनीतालम् (उत्तराखण्डम्)
सादरं नमोनमः।
महाभागां,
सादरं निवेदनं वर्तते यत् मम अनुजः देवर्षिः भवतां विद्यालयस्य (iii) दशमी कक्षे पठति। विगत मासस्य तस्य कञ्चिदपि (iv) समाचारं न आगच्छत्। सः किं करोति? कथं पठति? तस्य (v) स्वास्थ्यं कथं वर्तते? इत्यादयः। गृहस्य सर्वे जनाः एतदर्थं (vi) दुःखिताः सन्ति। मातुः रोदनं निरन्तरम् एव भवति। अतः भवद्भ्यः (vii) प्रार्थना अस्ति यत् इदं पत्रं प्राप्य भवान् तस्मै (viii) स्वसमाचारं दातुं कथयतु। भवतां कृपा भविष्यतिः यावत् तस्य पत्रं न आगमिष्यति तावद् गृहे (ix) शान्तिः न भविष्यति।
कृपया पत्रं दातुं शीघ्रमेव वदन्तु भवन्तः।
(x) सधन्यवादम्

भवतां कृपाकांक्षी
सुन्दरः

6. भवती जागृतिः शिक्षा शुल्क-आवास शुल्क-परीक्षा शुल्कादीनामर्थे धनं प्रेषणार्थं स्व पितरं पत्रं लिखितुम् इच्छति। मञ्जूषायाः सहायतया भवती तत्सम्पूरयत।
(आप जागृति शिक्षा, आवास तथा परीक्षा शुल्क आदि हेतु धन भेजने के लिए पिता जी को पत्र लिखना चाहती हैं। मंजूषा की सहायता से उसे पूर्ण कीजिए। You are Jagriti and you want to write a letter to your father for sending you money for your house, education and examination fees. With the help of word box, complete their letter.)

छात्रावासः (कन्यार्थम्)
कन्या गुरुकुल विद्यालयः
द्रौणस्थली (उत्तराखण्ड:)
दिनाङ्क : 20-06-20……..
सेवायाम्,
पूजास्पदं पितृचरणाः,
सादरं प्रणामम्।
आशास्यते तत्र परिवारे सर्वे जनाः (i) _______________ भविष्यन्ति। अहम् अपि अत्र स्वस्था अस्मि। अत्र (ii) _______________ वातावरणम् अतीव शोभनं लाभप्रदं चास्ति। काचिद् अपि (iii) _______________ न करणीया। पितृचरणाः! भवन्तः तु जानान्ति एव यत् अस्मिन् मासे (iv) _______________ सर्वे शुल्काः देयाः सन्ति। अतः (v) _______________ आवास शुल्कं परीक्षा शुल्कं च कृत्वा पञ्चसहस्रं (vi) _______________ दातव्यानि सन्ति। कृपया एते शुल्काः अस्मिन् मासे एव देयाः इति अवधार्य शीघ्रमेव (vii) _______________ एतानि रुप्यकाणि प्रेषयतु। येन मम (viii) _______________ व्यवधानं न भवेत्। अत्र मम अध्ययनं (ix) _______________ भवति। किञ्चिदपि कष्टं नास्ति। स्वसमाचारं लिखतु भवान्।

भवदीया पुत्री
(x) _______________

मञ्जूषा- जागृतिः, छात्रावासस्य, भवान्, पठने, गुरुकुलस्य, सम्यक्, स्वस्थाः, चिन्ता, शिक्षाशुल्कं, रुप्यकाणि।
उत्तराणि:
छात्रावासः (कन्यार्थम्) कन्या गुरुकुल विद्यालयः
द्रौणस्थली (उत्तराखण्डः)
दिनाङ्क : 20-06-20……..
सेवायाम्
पूजास्पदं पितृचरणाः,
सादरं प्रणामम्।
आशास्यते तत्र परिवारे सर्वे जनाः (i) स्वस्थाः भविष्यन्ति। अहम् अपि अत्र स्वस्था अस्मि। अत्र (ii) छात्रावासस्य वातावरणम् अतीव शोभनं लाभप्रदं चास्ति। काचिद् अपि (iii) चिन्ता न करणीया। पितृचरणाः! भवन्तः तु जानान्ति एव यत् अस्मिन् मासे (iv) गुरुकुलस्य सर्वे शुल्काः देयाः सन्ति। अतः (v) शिक्षाशुल्कं आवास शुल्कं परीक्षा शुल्कं च कृत्वा पञ्चसहस्रं (vi) रुप्यकाणि दातव्यानि सन्ति। कृपया एते शुल्काः अस्मिन् मासे एव देयाः इति अवधार्य शीघ्रमेव (vii) भवान् एतानि रुप्यकाणि प्रेषयतु। येन मम (viii) पठने व्यवधानं न भवेत्। अत्र मम अध्ययन (ix) सम्यक् भवति।
किञ्चिदपि कष्टं नास्ति। स्वसमाचारं लिखतु भवान्।

भवदीया पुत्री
(x) जागृतिः

7. भवतः नाम धर्मधरः आर्यः वर्तते। भवान् स्व मातुः स्वास्थ्य विषये स्वमातुलं अर्जुन देव आर्यम् एकं पत्रं लिखितुम् इच्छति। मञ्जूषायाः सहायतया तत् सम्पूर्य लिखतु भवान्।
(आपका नाम धर्मधर आर्य है। आप अपनी माता जी के स्वास्थ्य के विषय में अपने मामा अर्जुन देव आर्य को एक पत्र लिखना चाहते हैं। मंजूषा की सहायता से उसे पूर्ण करके आप लिखिए। Your name is Dharmdhar Arya. You want to write a letter to your maternal uncle, Arjun Dev Arya asking him about your mother’s health. With the help of words in box, complete this letter.)

परीक्षा भवनम्
देवानन्दः विज्ञानशाला
राजकोट (गुजरात)
दिनाङ्क : 20-01-20…
सेवायाम्
समादरणीयाः मातुल चरणाः (i) ____________।
सादरं प्रणामम्।
अत्र सर्वं कुशलं वर्तते। तत्रस्थानां सर्वेषां (ii) ____________ कुशलतां कामये।
मातुल! समाचारोऽयं यत् इदानीं (iii) ____________ अस्वस्थाः सन्ति। तस्याः हृदये शनैः-शनैः पीड़ा भवति। यस्याः (iv) ____________ योग्येन चिकित्सकेन भवति। सम्प्रति सा भवन्तम् अधिकं (v) ____________। यदि भवतां दृष्ट्या अन्यः कश्चिद् योग्यः (vi) ____________ भवेत् तर्हि अपि कथयतु भवान्। अहं तां तत्र नीत्वा उपचारं कारयिष्यामि। अधुना मातुः पाचनक्रिया अपि (vii) ____________ अभवत्। तस्याः भोजनस्य पाचनकार्यं तु (viii) ____________ एव न। अतः आगते समये पाचने सहायकं किञ्चिद् (ix) ____________ अपि भवान अत्र नयेत्। अहं भवताम् आभारी भविष्यामि। कृपया शीघ्रमेव आगच्छतु भवान्।

भवदीयः भागिनीसुतः
(x) ____________

मञ्जूषा- औषधिम्, अर्जुन देव आर्याः, चिकित्सा, दुर्बला, धर्मधर आर्यः, स्मरति, जनानां, भवति, मातृचरणाः, चिकित्सकः।
उत्तराणि:
परीक्षा भवनम्
देवानन्दः विज्ञानशाला
राजकोट (गुजरात)
दिनाङ्क : 20-01-20……
सेवायाम् समादरणीयाः मातुल चरणाः (i) अर्जुन देव आर्याः!
सादरं प्रणामम्।
अत्र सर्वं कुशलं वर्तते। तत्रस्थानां सर्वेषां (ii) जनानां कुशलतां कामये।
मातुल! समाचारोऽयं यत् इदानीं (iii) मातृचरणाः अस्वस्थाः सन्ति। तस्याः हृदये शनैः-शनैः पीड़ा भवति। यस्याः (iv) चिकित्सा योग्येन चिकित्सकेन भवति। सम्प्रति सा भवन्तम् अधिकं (v) स्मरति । यदि भवतां दृष्ट्यां अन्यः कश्चिद् योग्यः (vi) चिकित्सकः भवेत् तर्हि अपि कथयतु भवान्। अहं तां तत्र नीत्वा उपचारं कारयिष्यामि। अधुना मातुः पाचनक्रिया अपि (vii) दुर्बला अभवत्। तस्याः भोजनस्य पाचनकार्यं तु (viii) भवति एव न। अतः आगते समये पाचने सहायकं किञ्चिद् (ix) औषधिम् अपि भवान् अत्र नयेत्।
अहं भवताम् आभारी भविष्यामि। कृपया शीघ्रमेव आगच्छतु भवान्।

भवदीयः भागिनीसुतः
(x) धर्मधर आर्यः

8. विद्यालयस्य वार्षिकोत्सवम् अधिकृत्य मित्रं प्रति लिखिते पत्रे रिक्तस्थानानि पूरयत।
(विद्यालय के वार्षिकोत्सव का वर्णन करके मित्र को लिखे गए पत्र में रिक्त स्थान भरिए। Complete the letter, written to your friend describing about annual function of your school.)

(i) ____________
तिथि: 20.3.20……

प्रिय मित्र (ii) ____________
अद्य तव पत्रं (iii) ____________ समाचारः अयम् यत् गते सप्ताहे विद्यालयस्य (iv) ____________ आसीत्। अहं सर्वे च अध्यापकाः (v) ____________ आसन्। शिक्षानिदेशकः कार्यक्रमस्य (vi) ____________ आसीत्। सः अस्माकम् (vii) ____________ प्राशंसत्। सः योग्येभ्यः छात्रेभ्यः (viii) ____________ अयच्छत्। पितृभ्याम् मम (ix) ____________ निवेदयतु।

(x) भवतः ____________
क०ख०ग०

मञ्जूषा- वार्षिकोत्सवः, कार्यक्रमम्, मित्रम्, प्रणामः, परीक्षाभवनम्, व्यस्ताः, मुख्यातिथिः, पारितोषिकानि, प्राप्तम्, राम।
उत्तराणि:
(i) परीक्षाभवनम्
तिथि: 20.3.20……
प्रिय मित्र (ii) राम,
अद्य तव पत्रं (iii) प्राप्तम्। समाचारः अयम् यत् गते सप्ताहे विद्यालयस्य (iv) वार्षिकोत्सवः आसीत्। अहं सर्वे च अध्यापकाः (v) व्यस्ताः आसन्। शिक्षानिदेशक: कार्यक्रमस्य (vi) मुख्यातिथिः आसीत्। सः अस्माकम् (vii) कार्यक्रमम् प्राशंसत्। सः योग्येभ्यः छात्रेभ्यः (viii) पारितोषिकानि अयच्छत्। पितृभ्याम् मम (ix) प्रणामः निवेदयतु।

(x) भवतः मित्रम्,
क०ख०ग०

9. मित्रं प्रति लिखितं निम्नलिखितं पत्रम् मञ्जूषायां प्रदत्तैः पदैः पूरयत।
(मित्र को लिखे गए निम्नलिखित पत्र को मञ्जूषा में दिए गए पदों से भरिए। Complete the following letter, with suitable words from the box, written to a friend.)

अरुणाचलप्रदेशः
तिथि: 20.2.20……

प्रिय (i) ____________ भास्कर,
सस्नेह नमस्ते।
(ii) ____________ अहं मित्रैः सह शैक्षिकभ्रमणाय ‘दार्जिलिङ्ग इति’ पर्वतीयस्थलं गतवान्। (iii) ____________ स्थानस्य सौन्दर्यम् अद्भुतम् (iv) ____________ अस्ति। विशालैः (v) ____________ सुसज्जिता इयं देवभूमिः एव अस्ति। एवं प्रतीयते यत् (vi) ____________ अन्यस्मिन् एव संसारे वसामः। इमं सुरम्यं प्रदेशं दृष्ट्वा इदम् असत्यम् एव प्रतीयते यत् पर्वताः केवलं दूरतः एव (vii) ____________ पर्वता: तु सदैव रम्याः एव भवन्ति। अहं त्वया सह अपि एकवारं तत्र पुनः (viii) ____________ इच्छामि। आशासे आवां शीघ्रं गमिष्यावः। अधुना विरमामि। सर्वेभ्यः मम (ix) ____________ कथनीयः।

(x) ____________ मित्रम्,
शैलेन्द्रः

मञ्जूषा- गन्तुम्, वृक्षैः, नमस्कारः, मित्र, भवतः, अस्य, एव, वयं, रम्याः, गतसप्ताहे।
उत्तराणि:

अरुणाचलप्रदेशः
तिथि: 20.2.20……

प्रिय (i) मित्र भास्कर,
सस्नेह नमस्ते।
(ii) गतसप्ताहे अहं मित्रैः सह शैक्षिकभ्रमणाय ‘दार्जिलिङ्ग इति’ पर्वतीयस्थलं गतवान्। (iii) अस्य स्थानस्य सौन्दर्यम् अद्भुतम् (iv) एव अस्ति। विशालैः (v) वृक्षैः सुसज्जिता इयं देवभूमिः एव अस्ति। एवं प्रतीयते यत् (vi) वयं अन्यस्मिन् एव संसारे वसामः। इमं सुरम्यं प्रदेशं दृष्ट्वा इदम् असत्यम् एव प्रतीयते यत् पर्वताः केवलं दूरतः एव (vii) रम्याः। पर्वताः तु सदैव रम्याः एव भवन्ति । अहं त्वया सह अपि एकवारं तत्र पुनः (viii) गन्तुम् इच्छामि। आशासे आवां शीघ्रं गमिष्यावः। अधुना विरमामि। सर्वेभ्यः मम (ix) नमस्कार: कथनीयः।

(x) भवतः मित्रम्,
शैलेन्द्रः

10. मित्रं प्रति लिखितं निम्नलिखितं पत्रम् मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः शब्दैः पूरयत।
(मित्र को लिखे गए निम्नलिखित पत्र को मञ्जूषा में दिए गए शब्दों से भरिए। Complete the following letter, with suitable words from the box, written to a friend.)

(i) ____________
तिथि: 28.6.20……

प्रियमित्र दिवाकर,
(ii) ____________ नमस्ते।
(iii) ____________ अहं मित्रैः सह जन्तुशालां द्रष्टुं काननवनम् अगच्छम्। तत्र (iv) ____________ अनेकान् पशून् अपश्याम। सर्वे पशवः इतस्ततः भ्रमन्ति स्म। सिंहाः उच्चैः (v) ____________ मयूराः नृत्ये (vi) ____________ आसन्। वस्तुतः मयूर (vii) ____________ कुत्र जन्तुशालायाः भव्यशोभा? तत्र आम्रवृक्षाः अपि आसन्, कोकिला (viii) ____________। वस्तुतः यत्र आम्रवृक्षाः (ix) ____________ कोकिला तु भविष्यति एव। अग्रे पुनः लेखिष्यामि। (x) ____________ मम नमस्कार: कथनीयः।

भवदीयम् अभिन्नमित्रम्
शेखरः

मञ्जूषा- विना, तत्र, वयम्, सस्नेह, चेन्नईतः, सर्वेभ्यः, अगर्जन्, ह्यः, मग्नाः, अपि।
उत्तराणि:

(i) चेन्नईतः
तिथि: 28.6.20……

प्रियमित्र दिवाकर,
(ii) सस्नेह नमस्ते।
(iii) ह्यः अहं मित्रैः सह जन्तुशालां द्रष्टुं काननवनम् अगच्छम् । तत्र (iv) वयम् अनेकान् पशून् अपश्याम। सर्वे पशवः इतस्ततः भ्रमन्ति स्म। सिंहाः उच्चैः (v) अगर्जन्। मयूराः नृत्ये (vi) मग्नाः आसन्। वस्तुतः मयूरं (vii) विना कुत्र जन्तुशालायाः भव्यशोभा? तत्र आम्रवृक्षाः अपि आसन्, कोकिला (viii) अपि। वस्तुतः यत्र आम्रवृक्षाः (ix) तत्र कोकिला तु भविष्यति एव। अग्रे पुनः लेखिष्यामि। (x) सर्वेभ्यः मम नमस्कार: कथनीयः।

भवदीयम् अभिन्नमित्रम्
शेखरः

11. मित्रं प्रति परीक्षासफलतायाम् लिखितं पत्रं मञ्जूषायां प्रदत्तैः शब्दैः पूरयत।
(परीक्षा में सफल होने पर मित्र को लिखे गए पत्र को मञ्जूषा में दिए गए उचित शब्दों से भरिए। Complete this letter, with suitable words from the box, written to your friend on his success in the examination.)

(i) ____________।
तिथि: 22.9.20…..

(ii) ____________
(iii) ____________।
भवतः परीक्षासफलतापत्रम् अधुनैव (iv) ____________। भवतः उत्तीर्णतां ज्ञात्वा मयि अति (v) ____________ अस्ति। अहोरात्रं प्रयासं विधाय भवान् 95 प्रतिशतम् (vi) ____________ लब्धवान्। त्वं मम परिवारजनस्य (vii) ____________अर्हसि। पत्रसमाप्तौ तुभ्यं पुनः वर्धापनं (viii) ____________। (ix) ____________ सादरं नमः।

भवतः (x) ____________
अ०ब०स०

मञ्जूषा- परीक्षाभवनात्, सन्तोषः, अङ्कान्, मित्रम्, साधुवादान्, कामये, प्राप्तम्, पितृभ्याम्, प्रियमित्र, सप्रेम नमस्कारम्।
उत्तराणि:

(i) परीक्षाभवनात्।
तिथि: 22.9.20……

(ii) प्रियमित्र,
(iii) सप्रेम नमस्कारम्।
भवत: परीक्षासफलतापत्रम् अधुनैव (iv) प्राप्तम्। भवतः उत्तीर्णतां ज्ञात्वा मयि अति (५) सन्तोषः अस्ति । अहोरात्रं प्रयासं विधाय भवान् 95 प्रतिशतम् (vi) अङ्कान् लब्धवान्। त्वं मम परिवारजनस्य (vii) साधुवादान् अर्हसि। पत्रसमाप्तौ तुभ्यं पुनः वर्धापनं (viii) कामये। (ix) पितृभ्याम् सादरं नमः।

भवतः (x) मित्रम्
अ०ब०स०

12. लघुभ्रातरं सोमेशं द्धद्दप्रति लिखिते पत्रे मञ्जूषायां प्रदत्तैः शब्दैः रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत।
(छोटे भाई सोमेश को लिखे गए पत्र को मञ्जूषा में दिए गए उचित शब्दों से रिक्त स्थान की पूर्ति कीजिए। Complete this letter, with suitable words from the box, written to your younger brother Somesh.)

(i) ____________
आगरा।
तिथि: 22.9.20……

प्रिय (ii) ____________ सोमेश,
सस्नेहं आशीर्वादम्।
(iii) ____________ अहं तव पत्रं प्राप्तवान्। (iv) ____________ परीक्षापरिणामः (v) ____________ असति, परं गणितविषये भवता न्यूनाः अङ्काः (vi) ____________ इति सखेदं मया अधीतम्। (vii) ____________ प्रतिदिनंप्रातः काले उत्थाय गणितस्य (viii)
____________ कुरु, गणिताध्यापकं च पुनः पुनः प्रश्नान् पृच्छ। अभ्यासेन एव सर्वाणि कार्याणि सिध्यन्ति। (ix) ____________ चरणयोः सादरं प्रणामः।

भवदीयः अग्रजः,
(x) ____________

मञ्जूषा- पित्रोः, त्वं, अभ्यासं, छात्रावासतः, अनुज, ह्यः, शोभनः, श्रीशः, तव, प्राप्ताः।
उत्तराणि:

(i) छात्रावासतः
आगरा।
तिथि: 22.9.20……

प्रिय (ii) अनुज सोमेश,
सस्नेहं आशीर्वादम्।
(iii) ह्यः अहं तव पत्रं प्राप्तवान्। (iv) तव परीक्षापरिणामः (v) शोभनः अस्ति, परं गणितविषये भवता न्यूनाः अङ्काः (vi) प्राप्ताः इति सखेदं मया अधीतम्। (vii) त्वं प्रतिदिनं प्रातः काले उत्थाय गणितस्य (viii) अभ्यासं कुरु, गणिताध्यापकं च पुनः पुनः प्रश्नान् पृच्छ। अभ्यासेन एव सर्वाणि कार्याणि सिध्यन्ति।
(ix) पित्रो: चरणयोः सादरं प्रणामः।

भवदीयः अग्रजः,
(x) श्रीशः

13. विद्यालयस्य वार्षिकोत्सवम् अधिकृत्य मित्रं प्रति लिखिते पत्रे मञ्जूषाशब्दैः रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत।
(विद्यालय के वार्षिकोत्सव को अधिकृत करके मित्र को लिखे गए पत्र में मञ्जूषा के शब्दों से रिक्त स्थान की पूर्ति कीजिए।) (Complete this letter, with suitable words from the box, written to your friend specially mentioning the annual function of the school.)

(i) ____________
कुरुक्षेत्रम्।
तिथि: 10.10.20……

प्रिय (ii) ____________
(iii) ____________ तव पत्रम् अधिगतम्। मया पत्रेण ज्ञातं यत् गत सप्ताहे विद्यालयस्य (iv) ____________ आसीत्। त्वं सर्वे अध्यापकाः च (v) ____________ अतिष्ठन्। कार्यक्रमस्य मुख्यातिथि: (vi) ____________ आसीत्। सः (vii) ____________ कार्यक्रमस्य प्रशंसाम् अकरोत्। (viii) ____________ छात्रेभ्यः पुरस्कारान् प्रायच्छत्। पितृभ्यां सादरं (ix) ____________

भवत: (x) ____________
क०ख०ग०

मञ्जूषा- शिक्षानिदेशकः, मया, परीक्षाभवनम्, वार्षिकोत्सवः, व्यस्ताः, प्रणामाः, युष्माकम्, योग्येभ्यः, प्रियमित्रम्, मित्र।
उत्तराणि:

(i) परीक्षाभवनम्
कुरुक्षेत्रम्।
तिथि: 10.10.20……

प्रिय (ii) मित्र
(iii) मया तव पत्रम् अधिगतम्। मया पत्रेण ज्ञातं यत् गत सप्ताहे विद्यालयस्य (iv) वार्षिकोत्सवः आसीत्। त्वं सर्वे अध्यापका: च (v) व्यस्ताः अतिष्ठन्। कार्यक्रमस्य मुख्यातिथिः (vi) शिक्षानिदेशकः आसीत्। सः (vii) युष्माकम् कार्यक्रमस्य प्रशंसाम् अकरोत्। (viii) योग्येभ्यः छात्रेभ्यः पुरस्कारान् प्रायच्छत्। पितृभ्यां सादरं (ix) प्रणामाः।

भवतः (x) प्रियमित्रम्,
क०ख०ग०

14. भवतः नाम अर्णवः। भवान् छात्रावासे निवसति। आगरायाः ताजमहलम्’ इति स्थाने शैक्षिकभ्रमणाय गन्तुं भवान् इच्छति। तदर्थं धनप्रेषणार्थं पितरं प्रति अधः अपूर्णं पत्रं लिखितम्। मञ्जूषायाः सहायतया उचितशब्दैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः पत्रम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत।
(आपका नाम अर्णव है। आप छात्रावास में रहते हैं। आप शैक्षिक भ्रमण के लिए आगरा स्थित ताजमहल जाना चाहते हैं। इसके लिए धन भेजने हेतु पिता जी को नीचे अपूर्ण पत्र लिखा गया है। मञ्जूषा के उचित शब्दों की सहायता से रिक्त स्थान भरकर पत्र पुनः उत्तर पुस्तिका में लिखिए। You are Arnav. You reside at a hostel. You want to visit Taj Mahal of Agra on an educational tour. The following letter written to the father for sending money is incomplete. Re-write the letter in answer book, after completing with suitable words from the box.)

20, नवोदयविद्यालयछात्रावासः,
(i) ____________,
तिथिः 4.11.20……

परम-आदरणीयाः पितृमहाभागाः,
सादरं (ii) ____________।
सविनयं निवेदनम् अस्ति यत् मम मासिकी परीक्षा (iii) ____________ जाता। मम उत्तरपत्राणि (iv) ____________ अभवन्। अस्मिन् ग्रीष्मावकाशे अहं गृहं न (v) ____________ यतः विद्यालयेन एकस्याः (vi) ____________ आयोजनं कृतम्। एषा यात्रा आगरा-ताजमहलं द्रष्टुम् (vii) ____________ अस्ति। यात्रा-व्ययार्थं पञ्चशतं (viii) ____________ भवन्तः प्रेषयन्तु। शेषं सर्वं कुशलम्। (ix) ____________ अग्रजाय च मम प्रणामाः।

(x) ____________ प्रियपुत्रः,
अर्णवः

मञ्जूषा- भवदीयः, समाप्ता, शैक्षिकयात्रायाः, मुम्बईनगरम्, रुप्यकाणि, जनन्यै, आगमिष्यामि, प्रणामाः, शोभनानि, आयोजिता।
उत्तराणि:

20, नवोदयविद्यालयछात्रावासः,
(i) मुम्बईनगरम्,
तिथिः 4.11.20……

परम-आदरणीयाः पितृमहाभागाः,
सादरं (ii) प्रणामाः।
सविनयं निवेदनम् अस्ति यत् मम मासिकी परीक्षा (iii) समाप्ता जाता। मम उत्तरपत्राणि (iv) शोभनानि अभवन्। अस्मिन् ग्रीष्मावकाशे अहं गृहं न (v) आगमिष्यामि यतः विद्यालयेन एकस्याः (vi) शैक्षिकयात्रायाः आयोजनं कृतम्। एषा यात्रा आगराताजमहलं द्रष्टुम् (vii) आयोजिता अस्ति। यात्रा-व्ययार्थं पञ्चशतं (viii) रुप्यकाणि भवन्तः प्रेषयन्तु। शेषं सर्वं कुशलम्। (ix) जनन्यै अग्रजाय च मम प्रणामाः।

(x) भवदीयः प्रियपुत्रः,
अर्णवः

15. स्वविद्यालयस्य वर्णनं कुर्वन् मित्रं संजीवं प्रति अधः लिखितं पत्रम् उत्तरपुस्तिकायां रिक्तस्थानपूर्तिं कृत्वा पुनः लिखत। सहायतायै मञ्जूषायां पदानि दत्तानि।
(अपने विद्यालय का वर्णन करते हुए मित्र संजीव को नीचे लिखे गए पत्र में रिक्त स्थान पूर्ति करके पुनः उत्तर पुस्तिका में लिखिए। सहायता के लिए मञ्जूषा में पद दिए गए हैं। Re-write the following letter in your answer book after filling the blanks, written to your friend Sanjeev, describing your school. For your help, words are given in the box.)

परीक्षाभवनम्,
तिथि: 10.10.20……

प्रिय (i) ____________
सस्नेहं नमस्कारः।
भवतः पत्रं प्राप्तम्। (ii) ____________ प्रासीदत्। यथा भवता कथितं तथा अहं पत्रोत्तरे स्वविद्यालयस्य वर्णनं (iii) ____________ मम (iv) ____________ अतीव विशालः सुन्दरः च अस्ति । अत्र त्रिसहस्रं छात्राः (v) ____________ पठन्ति। (vi) ____________ पुस्तकानां पत्र-पत्रिकाणां च सुव्यवस्था अस्ति। (vii) ____________ वालीबाल-बैडमिन्टन-क्रिकेट रज्जु आकर्षणादि खेलानाम् उत्तमः प्रबन्धः अस्ति। परिषदः परीक्षापरिणामः प्रतिवर्ष (viii) ____________ भवति। मातपित्रोः (ix) ____________ प्रणामाः।

भवतः (x) ____________
क०ख०ग०

मञ्जूषा- पुस्तकालये, चरणयोः, अभिन्नमित्रम्, संजीव, शतप्रतिशतम् , मनोयोगेन, मनः, करोमि, क्रीडाक्षेत्रे, विद्यालयः।
उत्तराणि:

परीक्षाभवनम्,
तिथि: 10.10.20……

प्रिय (i) संजीव , सस्नेह नमस्कारः। भवतः पत्रं प्राप्तम्। (ii) मनः प्रासीदत्। यथा भवता कथितं तथा अहं पत्रोत्तरे स्वविद्यालयस्यवर्णनं (ii) करोमि। (iv) विद्यालयः अतीव विशालः सुन्दरः च अस्ति। अत्र त्रिसहस्र छात्राः (v) मनोयोगेन पठन्ति। (vi) पुस्तकालये पुस्तकानां पत्र-पत्रिकाणां च सुव्यवस्था अस्ति। (vii) क्रीडाक्षेत्रे वालीबाल-बैडमिन्टन-क्रिकेट रज्जु आकर्षणादि खेलानाम् उत्तमः प्रबन्धः अस्ति। परिषदः परीक्षापरिणामः प्रतिवर्ष (viii) शतप्रतिशतम् भवति। मातपित्रोः (ix) चरणयोः प्रणामाः।

भवतः (x) अभिन्नमित्रम्
क०ख०ग०

16. रुग्णतायाः कारणात् अवकाशप्राप्तये प्रधानाचार्य प्रति पत्रम्-
(बीमार होने की वजह से अवकाश प्राप्त करने के लिए प्रधानाचार्य को पत्र- Left Application to the Principal for approving leave caused by illness.)

सेवायाम्
प्रधानाचार्य-महोदयाः
केन्द्रीय विद्यालयः
केशव पुरम्, सैक्टर:-द्वितीयाः
नव दिल्ली – 110022
विषयः-(i) ____________ निवेदनम मान्यवराः महोदयाः
सविनयं (ii) ____________ यत् अहं शिरोवेदनया (iii) ____________ अस्मि । एतस्मात्कारणात् (iv) ____________ विद्यालयम् (v) ____________ (vi) ____________। अतः प्रार्थये (vii) ____________ दिनद्वयस्य (viii) ____________ रदाय अनुग्रहं (ix) _________ भवन्तः ।
धन्यवादाः

भवतां (x) ____________ शिष्यः
नरेन्द्रः
कक्षा 10
वर्ग: ‘ब’

दिनाङ्कः ____________

मञ्जूषा- कुर्वन्तु, विनीतः, निवेदमस्ति, पीड़ितः, अद्य, आगन्तुमसमर्थः, अस्मि, यत्, अवकाशं, अवकाशप्राप्तये,।
उत्तराणि:
सेवायाम्
प्रधानाचार्य-महोदयाः
केन्द्रीय-विद्यालयः
आर. के. पुरम्, सैक्टर:-द्वितीयः
नव दिल्ली – 110022
विषयः – (i) अवकाशप्राप्तये निवेदनम्
मान्यवराः महोदयाः
सविनयं (ii) निवेदमस्ति यत् अहं शिरोवेदनया (iii) पीड़ितः अस्मि। एतस्मात्कारणात् (iv) अद्य विद्यालयम् (७) आगन्तुमसमर्थः (vi) अस्मि। अतः प्रार्थये (vii) यत् दिनद्वयस्य (viii) अवकाशं प्रदाय अनुग्रहं (ix) कुर्वन्तु भवन्तः। धन्यवादाः

भवतां (x) विनीतः शिष्यः
नरेन्द्रः
कक्षा 10
वर्ग: ‘ब’

दिनाङ्कः ____________

17. शुल्कक्षमापनार्थं प्रधानाचार्य प्रति पत्रम्-
(शुल्क माफी के लिए प्रधानाचार्या को पत्र-Letter to the Principal for remission of fee)
सेवायाम्
प्रधानाचार्य-महोदयाः
केन्द्रीय विद्यालयः
आर. के. पुरम्, सैक्टर:-चतुर्थः
नव दिल्ली – 110022
विषयः-शुल्कक्षमापनार्थ (i) ____________
(ii) ____________ महोदयाः
सविनयं (iii) ____________ यत् अहं भवतः (iv) ____________ दशमकक्षायाः ‘स’ वर्गस्य (v) ____________ अस्मि। मम पिता (vi) ____________ विद्यालये द्वारपालः अस्ति। तस्य मासिकवेतनम् द्विसहस्ररूप्यकमात्रम् अस्ति। (vii) ____________ कुटुम्बे पञ्च सदस्याः सन्ति। अनेन वेतनेन कुटुम्बस्य निर्वाहः (viii) ____________भवति। अतः शुल्कक्षमापनार्थं प्रार्थये।
आक्षासे यत् मदीयाम् इमां (ix) ____________ स्वीकृत्य शुल्कक्षमापनद्वारा माम् (x) ____________ श्रीमन्तः।
धन्यवादाः।

भवतां विनीतः शिष्यः
सुरेन्द्रः
कक्षा 10
वर्ग: ‘ब’

दिनाङ्कः ____________

मञ्जूषा – निवेदनम्, उपकरिष्यन्ति, प्रार्थना, काठिन्येन, अस्माकं, एकस्मिन्, छात्रः, मान्यवराः, निवेदनमस्ति, विद्यालये।
उत्तराणि:
सेवायाम्
प्रधानाचार्य-महोदयाः
केन्द्रीय विद्यालयः
आर. के. पुरम्, सैक्टर:-चतुर्थः
नव दिल्ली – 110022
विषयः – शुल्कक्षमापनार्थं (i) निवेदनम्
(ii) मान्यवराः महोदयाः
सविनयं (iii) निवेदनमस्ति यत् अहं भवतः (iv) विद्यालये दशमकक्षायाः ‘स’ वर्गस्य (५) छात्रः अस्मि। मम पिता (vi) एकस्मिन् विद्यालये द्वारपालः अस्ति। तस्य मासिकवेतनम् द्विसहस्ररूप्यकमात्रम् अस्ति। (vii) अस्माकं कुटुम्बे पञ्च सदस्याः सन्ति। अनेन वेतनेन कुटुम्बस्य निर्वाहः (viii) काठिन्येन भवति। अतः शुल्कक्षमापनार्थं प्रार्थये। आक्षासे यत् मदीयाम् इमां (xi) प्रार्थनां स्वीकृत्य शुल्कक्षमापनद्वारा माम् (x) उपकरिष्यन्ति श्रीमन्तः।
धन्यवादाः।

भवतां विनीतः शिष्यः
सुरेन्द्रः
कक्षा 10
वर्ग: ‘ब’

दिनाङ्कः ____________

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book अव्ययाः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions अव्ययाः

अभ्यास:

प्रश्न 1.
समुचितैः अव्ययैः (मञ्जूषातः गृहीत्वा) रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) सः ___________ वनं गतवान्।
(ii) सः ___________ गच्छति?
(iii) गजः ___________ चलति।
(iv) सः ___________ स्वपिति।
(v) सिंहः ___________ गर्जति।
(vi) सः ___________ विजेष्यते।
(vii) परिश्रमं कुरु, ___________ अनुत्तीर्णः भविष्यसि।
(viii) गृहात् ___________ मा गच्छ।
(ix) सः ___________ माम् उद्वेजयति।
(x) कोलाहलं ___________ कुरु।

मञ्जूषा- मा, बहिः, मुहुर्मुहुः, अन्यथा, एकदा, शनैः-शनैः, चिरम्, नूनम्, उच्चैः, कुत्र

उत्तराणि:
(i) एकदा
(ii) कुत्र
(iii) शनैः-शनैः
(iv) चिरम्
(v) उच्चैः
(vi) नूनम्
(vii) अन्यथा
(viii) बहिः
(ix) मुहुर्मुहुः
(x) मा

प्रश्न 2.
अधोलिखितेषु वाक्येषु अव्ययपदं चित्वा लिखत-

(i) यावत् परीक्षाकालः नायाति तावत् परिश्रमं कुरु।
(ii) अस्माभिः सर्वदा सत्यं वक्तव्यम्।
(iii) कालः वृथा न यापनीयः।
(iv) अहं सम्प्रति गृहं गन्तुम् इच्छामि।
(v) त्वं कुतः समायात्?
(vi) अहं श्वः ग्रामं गमिष्यामि।
(vii) तौ परस्परम् आलपतः।
(viii) अद्यप्रभृति अहं धूमपानं न करिष्यामि।
(ix) धनं विना जीवनं वृथा भवति।
(x) अथ रामायणकथा आरभ्यते।
उत्तराणि:
(i) यावत्, तावत्
(ii) सर्वदा
(iii) वृथा
(iv) सम्प्रति
(v) कुतः
(vi) श्वः
(vii) परस्परम्
(viii) अद्यप्रभृति
(ix) वृथा
(x) अथ

प्रश्न 3.
कोष्ठकेभ्यः शुद्धम् अव्ययपदं चित्वा रिक्तस्थानं पूरयत्-

(i) अहम् ___________ भ्रमणाय गमिष्यामि। (श्वः / ह्यः)
(ii) त्वम् कस्य ___________ गच्छसि? (परित: / पुरतः)
(iii) विद्यालयम् ___________ उद्यानम् अस्ति। (परित: / एव)
(iv) सः यदा आगमिष्यति ___________ अहं गमिष्यामि। (तदैव / तथैव)
(v) परिश्रमं कुरु ___________ अनुत्तीर्णः भविष्यसि। (सर्वदा / अन्यथा)
(vi) त्वं ___________ कुत्र गच्छसि? (जातु / साम्प्रतम्)
(vii) यूयम् ___________ ध्यानेन पठत। (बाढम् / नूनम्)
(viii) श्यामः ___________ पठति श्यामा न। (एव / विना)
(ix) छात्राः पुस्तकम् ___________ न शोभन्ते। (यदि / विना)
(x) यथा वप्स्यसि ___________ फलं प्राप्स्यसि। (तदा / तथा)
उत्तराणि:
(i) श्वः
(ii) पुरतः
(iii) परितः
(iv) तदैव
(v) अन्यथा
(vi) साम्प्रतम्
(vii) नूनम्
(viii) एव
(ix) विना
(x) तथा

अभ्यासः

प्रश्न 1.
इमं संवादम् उचितैः अव्ययपदैः पूरयत। उत्तराणि समक्षं प्रदत्तस्थाने लिखत अधा प्रदत्ता (अव्ययानां सूची अधः प्रदत्ता)-

मञ्जूषा – अधुना, अपि, बहिः, नूनम्, उच्चैः

रमा – विश्रुत! मेघाः (i) ___________ गर्जन्ति।
विश्रुतः – आम् (ii) ___________ वृष्टिः भविष्यति।
रमा – अवश्यम्, त्वम् गृहात् (iii) ___________ मा गच्छ।
विश्रुतः – तर्हि अहम् (iv) ___________ दूरदर्शने एव नाटकम् पश्यामि।
रमा – विश्रुत! समाचारम् अपि शृणु, दशमकक्षायाः परीक्षापरिणामस्य सूचना (v) ___________ संभवेत्!
उत्तराणि:
(i) उच्चैः
(ii) नूनम्
(iii) बहिः
(iv) अधुना
(v) अपि।

प्रश्न 2.
अधोलिखिते संवादे उचित-अव्ययपदैः रिक्तस्थानानि पूरयत। (अव्ययानां सूची अधः प्रदत्ता)-

मञ्जूषा – उच्चैः, किमर्थम्, एव, बहिः, अपि

पिता – पुत्र! एषः कोलाहल: (i) ___________ भवति?
पुत्र – (ii) ___________ एका नटी स्वनृत्यकौशलं प्रदर्शयति।
पिता – किम् कश्चित् गायति, वादयति (iii) ___________?
पुत्र – आम्, नटः (iv) ___________ गायति, ढोलकं वादयति च।
पिता – अभ्यासेन (v) ___________ कौशलं प्राप्यते।
उत्तराणि:
(i) किमर्थम्
(ii) बहिः
(iii) अपि
(iv) उच्चैः
(v) एव।

प्रश्न 3.
अधोलिखितम् अनुच्छेदम् उचितैः अव्ययपदैः पूरयित्वा पुनः लिखत-

मञ्जूषा – यदा, तदा, नूनम् एव, अद्य, अपि, यत्र, तत्र, सर्वदा

(i) विद्यालये ___________ वनमहोत्सवः मान्यते।
(ii) छात्रैः गृहेभ्यः ___________ एकः पादपः आनीतः।
(iii) छात्रैः आनीतेषु पादपेषु फलिनः वृक्षाः ___________ सन्ति।
(iv) ___________ वृक्षाः सन्ति ___________ हरीतिमा वर्तते।
(v) ___________ वृक्षेषु फलानि आगमिष्यन्ति ___________ केचन अन्ये एव छात्राः तानि उपभोक्ष्यन्ति।
उत्तराणि:
(i) अद्य
(ii) नूनम् एव
(iii) अपि
(iv) यत्र, तत्र
(v) यदा, कदा।

प्रश्न 4.
अधोलिखितानि वाक्यानि मञ्जूषायाः सहायतया उचितैः अव्ययपदैः पूरयित्वा पुनः लिखत-

मञ्जूषा – यावत्-तावत्, शनैः शनैः, श्वः, विना, मा, उच्चैः, एव

(i) ___________ मम मातुल: काश्मीरात् आगमिष्यति।
(ii) असत्यं ___________ वद।
(iii) ___________ स्थास्यन्ति गिरयः ___________ रामायणी कथा प्रचरिष्यति।
(iv) कच्छपः ___________ चलति।
(v) अस्माकं जीवनं जलं ___________ असम्भवम्।
उत्तराणि:
(i) श्वः
(ii) मा
(ii) यावत्-तावत्
(iv) शनैः शनैः
(v) विना।

प्रश्न 5.
अधोलिखितानि वाक्यानि मञ्जूषायाः सहायतया उचितैः अव्ययपदैः पूरयित्वा पुनः लिखत-

मञ्जूषा – इतस्ततः, सर्वत्र, यथा, तथा, वृथा, उपरि, अधः, कुत्र

(i) वृक्षाणाम् ___________ वानराः कूर्दन्ति।
(ii) ईश्वरः ___________ व्यापकः अस्ति।
(iii) ___________ अश्वाः दग्धाः।
(iv) ___________ च पञ्त्वं गताः।
(v) समुद्रेषु वृष्टिः ___________।
उत्तराणि:
(i) उपरि, इतस्ततः
(ii) सर्वत्र
(iii) यथा
(iv) तथा
(v) वृथा।

प्रश्न 6.
उचितैः अव्ययपदैः इमे संवादाः पूरयन्ताम् (अव्ययानां सूची मञ्जूषायां दत्ता)-

मञ्जूषा – शनैः शनैः, अपि, शीघ्रम्-शीघ्रम्, एव, नूनम्।

विभः – एतत् उपवनम्। यस्य हस्ते करण्डक: (i) ___________ एषः मालाकारः।
रश्मिः – आम्! अहं तं जानामि। एषः मालाकारः (ii) ___________ अस्ति।
विभः – पश्य, उपवने जनाः (iii) ___________ चलन्ति।
रश्मिः – परम् अहं पश्यामि यद् वृद्धाः तु (iv) ___________ चलन्ति।
विभः – पश्य, तत्र महिलाः (v) ___________ भ्रमन्ति।
उत्तराणि:
(i) नूनम्
(ii) एव
(iii) शीघ्रम्-शीघ्रम्
(iv) शनैः शनैः
(v) अपि।

प्रश्न 7.
अयं संवादः उचितैः अव्ययपदैः पूरणीयः। अव्ययपदानि मञ्जूषायाः ग्रहीतव्यानि।

मञ्जूषा – श्वः, तत्र, अत्र, इतस्ततः, अपि

अर्णवः – (i) ___________ एकं विशालम् उपवनम् अस्ति।
प्रत्यूषः – तत्र वृक्षेषु वानराः (ii) ___________ कूर्दन्ति।
अर्णवः – पश्य, (iii) ___________ मयूराः अपि नृत्यन्ति।
प्रत्यूषः – शृणु, वृक्षशाखासु कोकिलाः (iv) ___________ मधुरं गायन्ति।
अर्णवः – आगच्छ, अधुना गृहं गच्छाव। (v) ___________ पुनः आगमिष्यावः।
उत्तराणि:
(i) अत्र
(ii) इतस्ततः
(iii) तत्र
(iv) अपि
(v) श्वः।

प्रश्न 8.
अयं संवादः उचितैः अव्ययपदैः पूरणीयः। अव्ययपदानि मञ्जूषायाः ग्रहीतव्यानि।

मञ्जूषा – विना, सह, नूनम्, यदा, अधुना

मोहनः – राम! त्वं गृहात् बहिः गच्छ।
रामः – अहं त्वां (i) ___________ न गमिष्यामि।
मोहनः – किमर्थम् मया एव (ii) ___________ गमिष्यसि?
रामः – (iii) ___________ रात्रिः अस्ति। अहम् अन्धकारात् त्रस्यामि।
मोहनः – अहं तु न त्रस्यामि। (iv) ___________ त्वया सह गमिष्यामि।
रामः – (v) ___________ मेघाः गर्जन्ति तदा मयूराः नृत्यन्ति।
उत्तराणि:
(i) विना
(ii) सह
(iii) अधुना
(iv) नूनम्
(v) यदा।

प्रश्न 9.
अयं संवादः उचितैः अव्ययपदैः पूरणीयः। अव्ययपदानि अधोदत्तायाः मञ्जूषायाः ग्रहीतव्यानि।

मञ्जूषा – एव, अलम्, उच्चैः, अधुना, शनैः

अध्यापकः – अनिल! अत्र आगच्छ।
अनिलः – आगतः अस्मि, श्रीमन्तः! (i) ___________ किं करवाणि?
अध्यापकः – (ii) ___________ भ्रमणेन। अत्र उपविश।
अनिलः – आम्, उपविशामि। यद् भवन्तः कथयिष्यन्ति तद् (iii) ___________ करिष्यामि।
अध्यापकः – एतं पाठम् (iv) ___________ पठ। पाठम् (v) ___________ न पठ शीघ्रं न पठ।
उत्तराणि:
(i) अधुना
(ii) अलम्
(iii) एव
(iv) उच्चैः
(v) शनैः।

प्रश्न 10.
मञ्जूषायां दत्तानि पदानि संयोज्य वाक्यानि रचयत-

(i) _______________________
(ii) _______________________
(iii) _______________________
(iv) _______________________
(v) _______________________
उत्तराणि:
(i) अहम् ह्यः देवालयम् अगच्छम्।
(ii) अहम् श्वः तरणताले तरिष्यामि।
(iii) अहम् अधुना भोजनम् खादामि।
(iv) अहम् यदा-कदा उपवने भ्रमामि।
(v) अहम् पठितुं विद्यालयम् गच्छामि।

प्रश्न 11.
अधोलिखिते अनुच्छेदे रिक्तस्थानानि उचित-अव्ययपदैः पूरयत। (अव्ययानाम् सूची अधः प्रदत्ता)-

मञ्जूषा – पुरा, एकदा, तत्र, च, एव

(i) ___________ श्रीकृष्णः सुदामा (ii) ___________ शैशवात् मित्रे आस्ताम्। तौ बाल्ये गुरोः संदीपनस्य आश्रमे (iii) ___________ अवसताम्। (iv) ___________ गुरुपत्न्याः आदेशेन तौ काष्ठानि आनेतुं वनं गतौ। वने काष्ठानां कृन्तनकार्ये तयोः सूर्यास्तः अभवत्। तौ हिंसकप्राणिभ्यः भीतौ एकं वृक्षम् आरुह्य (v) ___________ स्थितौ।
उत्तराणि:
(i) पुरा
(ii) च
(iii) एव
(iv) एकदा
(v) तत्र।

प्रश्न 12.
इमां कथां उचितैः अव्ययपदैः पूरयत। अव्ययानां सूची अधः प्रदत्ता।

मञ्जूषा – यदि, एव, सहसा, तु, अधः
आम्रवृक्षस्य (i) ___________ उपविष्टः एकः नरः कोमलासु लतासु विशालफलानि दृष्ट्वा अकथयत्, “मूर्खः ईश्वरः लतासु विशालानि फलानि रोपयति, विशाले वृक्षे तु लघूनि फलानि। (ii) ___________ पवनस्य वेगेन एकं आम्रफलं तस्य शिरसि अपतत्। सः अचिन्तयत् (iii) ___________ वृक्षे विशालफलम् स्यात् तर्हि मम शिरः तु भग्नम् (iv) ___________ भवेत्। ननु अहमेव मूर्खः, ईश्वरः (v) ___________ बुद्धिमान् अस्ति।
उत्तराणि:
(i) अधः
(ii) सहसा
(iii) यदि
(iv) एव
(v) तु।

प्रश्न 13.
अधोलिखितम् अनुच्छेदम् अव्ययपदैः पूरयत। अव्ययानां सूची अधः प्रदत्ता-

मञ्जूषा – विना, अधुना, सदैव, वृथा, एव, अपि, यत्र-यत्र, इव, कदापि, नूनम्

ते जनाः (i) ___________ धन्याः ये (ii) ___________ निरुत्साहिताः न भवन्ति। ते (iii) ___________ धन्याः, ये (iv) ___________ न वदन्ति। ते (v) ___________ गच्छन्ति तत्र-तत्र साफल्यम् (vi) ___________ न प्राप्नुवन्ति अपितु सूर्यः (vii) ___________ अन्येभ्यः प्रकाशम् (viii) ___________ छन्ति। ते सदैव चिन्तयन्तिकार्यं (ix) ___________ तु जीवनम् एव व्यर्थम्। तेषाम् अस्मिन् कथने एव विश्वासः भवति यत् कार्य तु (x) ___________ एव करणीयम् श्वः न।
उत्तराणि:
(i) नूनम्
(ii) कदापि
(iii) अपि
(iv) वृथा
(v) यत्र-यत्र
(vi) सदैव
(vii) इव
(viii) एव
(ix) विना
(x) अधुना।

प्रश्न 14.
अधोलिखितानि वाक्यानि अव्ययपदैः पूरयत। अव्ययानां सूची अधः मञ्जूषायां प्रदत्ता-

मञ्जूषा – पुनः, इति, अपि, विना, अतः, ह्यः, इतस्ततः, उच्चैः, एव, तत्र-तत्र

(i) ___________ वयं जन्तुशालां द्रष्टुं काननवनम् अगच्छाम। तत्र वयं अनेकान् जन्तून् अपश्याम। सर्वे पशवः (ii) ___________ भ्रमन्ति स्म। सिंहाः (iii) ___________ गर्जन्ति स्म, मयूराः (iv) ___________ नृत्ये मग्नाः आसन्। वस्तुतः मयूरं (v) ___________ कुत्र जन्तुशालायाः शोभा? तत्र आम्रवृक्षाः आसन् (vi) ___________ कोकिलाः अपि। सत्यम् (vii) ___________ यत्र-यत्र आम्रवृक्षाः (viii) ___________ कोकिलाः तु भविष्यन्ति एव। अग्रिमे मासे वयम् (ix) ___________ गमिष्यामः (x) ___________ मया निश्चितम्।
उत्तराणि:
(i) ह्यः
(ii) इतस्ततः
(iii) उच्चैः
(iv) अपि
(v) विना
(vi) अतः
(vii) एव
(viii) तत्र-तत्र
(ix) पुनः
(x) इति।

प्रश्न 15.
अधोलिखितानि वाक्यानि अव्ययपदैः पूरयत। अव्ययानां सूची अधः मञ्जूषायां प्रदत्ता-

अव्ययानां सूची – बहिः, उभयतः, तथा, यथा, तावत्, पत्र, उच्चैः, अधुना, अपि, इव

उपवनं (i) ___________ नदी वहति। कक्षायाः (ii) ___________ मा गच्छ। यावत् कथा श्रूयते (iii) ___________मा गच्छ। (iv) ___________ त्वं चलसि (v) ___________ सा न चलति। मेघाः (vi) ___________ गर्जन्ति। पुरा (vii) ___________ स्रोतः (viii) ___________ तत्र सिकता। किं त्वं (ix) ___________ सा (x) ___________ पठसि।
उत्तराणि:
(i) उभयतः
(ii) बहिः
(iii) तावत्
(iv) यथा
(v) तथा
(vi) उच्चैः
(vii) यत्र
(viii) अधुना
(ix) अपि
(x) इव।

प्रश्न 16.
अधोलिखितानि वाक्यानि अव्ययपदैः पूरयत। अव्ययानां सूची अधः मञ्जूषायां प्रदत्ता-

अव्ययानां सची – खलु, यदा, यावत्, बहिः, तावत्, अपि, तत्र, विना, इव, तदा

त्वं (i) ___________ विद्यालयं गच्छसि (ii) ___________ अध्यापकं पाठयति। विद्या (iii) ___________ संसारे किमपि न लभ्यते। (iv) ___________ विद्या पठ्यते (v) ___________ बालकस्य जीवन सुखमयं भवति। विद्यां प्राप्य मानवाः गृहाद् (vi) ___________ (vii) ___________ गच्छन्ति। (viii) ___________ विदेशेषु भारतीयानां महान् आदरः भवति। (ix) ___________ विद्याधनम् (x) ___________ प्रकाशते।
उत्तराणि:
(i) यदा
(ii) तदा
(iii) विना
(iv) यावत्
(v) तावत्
(vi) बहिः
(vii) अपि
(viii) तत्र
(ix) खलु
(x) इव।

प्रश्न 17.
अधोलिखितानि वाक्यानि अव्ययपदैः पूरयत। अव्ययानां सूची अधः मञ्जूषायां प्रदत्ता-

अव्ययानां सूची। – इतस्ततः, तत्र, परम्, विना, तदैव, यथा, सह, तथा, तु ह्यः

(i) ___________ वयं बुद्धोद्याने भ्रमितुम् अगच्छाम। तत्र वयम् अनेकान् जनान् अपश्याम ये (ii) ___________ अभ्रमन्। (iii) ___________ छात्राः पुस्तकानि अपठन्। उद्यानरक्षक: (iv) ___________पादपेभ्यः जलम् अयच्छत्। (v) ___________ एक: रक्षकः सर्वान् जनान् अपश्यत्। (vi) ___________। एकः भीतः शिशुः तत्र संप्राप्तः। यः मातरं (vii) ___________ व्याकुलः आसीत्। (viii) ___________ सायंकालः अभवत् (ix) ___________ सः अतीव अरोदीत्। आरक्षकः तं स्वेन (x) ___________ अनयत्।
उत्तराणि:
(i) ह्यः
(ii) इतस्ततः
(iii) तत्र
(iv) तु
(v) परम्
(vi) तदैव
(vii) विना
(vii) यथा
(ix) तथा
(x) सह।

प्रश्न 18.
अधोलिखितानि वाक्यानि मञ्जूषायाः सहायतया उचितैः अव्ययपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

मञ्जूषा – यावत्-तावत् यत्र-तत्र, यदा-तदा, पुरा-न, ह्यः श्वः

(i) ___________ रविवासरः आसीत, ___________ मङ्गलवासरः भविष्यति।
(ii) ___________ मम माता अनुमतिं दास्यति ___________ अहं नाटकं द्रष्टुं गमिष्यामि।
(iii) ___________ स्थास्यन्ति सरितः महीतले ___________ रामायणी कथा लोकेषु प्रचरिष्यति।
(iv) कालिदासः ___________ अभवत् परं तस्य निश्चितकालं ___________ जाने।
(v) ___________ आम्रवृक्षाः ___________ कोकिलाः सन्ति।
उत्तराणि:
(i) ह्य:-श्वः
(ii) यदा-तदा
(iii) यावत्-तावत्
(iv) पुरा-न
(v) यत्र-तत्र।

प्रश्न 19.
निम्नलिखितवाक्यानि मञ्जूषायाः सहायतया उचितैः अव्ययपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

मञ्जूषा – उपरि, अधः, मा, इतस्ततः, विना, उच्चैः, सदैव, अद्य, तत्र-तत्र

(i) ___________ वने पशुमहोत्सवः अस्ति। मञ्चस्य (ii) ___________ वनराजः सिंहः तिष्ठति। आकाशे (iii) ___________ मेघाः सन्ति। मेघान् दृष्ट्वा मयूराः वृक्षाणाम् (iv) ___________ नृत्यन्ति। पशवः (v) ___________ भ्रमन्ति। कोलाहलं श्रुत्वा सिंहः (vi) ___________ गर्जति आदिशति च, “भोः कोलाहलं” (vii) ___________ कुरुत। अस्माकं जीवनं वृक्षान् (viii) ___________ असम्भवम्। वने अस्माभिः (ix) ___________ वृक्षाः रक्षणीयाः। सत्यमुक्तम् यत्र-यत्र धूमः (x) ___________ वह्निः अस्ति।”
उत्तराणि:
(i) अद्य
(ii) उपरि
(iii) सर्वत्र
(iv) अधः
(v) इतस्ततः
(vi) उच्चैः
(vi) मा
(viii) विना
(ix) सदैव
(x) तत्र-तत्र।

प्रश्न 20.
अधोलिखितवाक्यानि मञ्जूषायाः सहायतया अनुच्छेदं उचितैः अव्ययपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

मञ्जूषा – सह, उच्चैः, बहिः, इतस्ततः, अपि

नगरात (i) ___________ एकं वनम् अस्ति। तत्र दिने (ii) ___________ अन्धकारः भवति। जनाः प्रायः कुक्कुरैः (iii) ___________ एव तत्र प्रविशन्ति। कुक्कुराश्च जीवान् दृष्ट्वा (iv) ___________शब्दं कुर्वन्ति। गच्छ्त्वा वन्याः पशव: (v) ___________ धावन्ति।
उत्तराणि:
(i) बहि:
(ii) अपि
(iii) सह
(iv) उच्चैः
(v) इतस्ततः।

प्रश्न 21.
मञ्जूषातः उचित-अव्ययपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत।

मञ्जूषा – नूनम्, उच्चैः, अद्य, बहिः, मा, उपरि, अधः, अपि, अतः, विना, इतस्ततः, च, सर्वत्र।

अनुच्छेदः वने (i) ___________ पशुमहोत्सवः अस्ति। मञ्चस्य (ii) ___________ सिंहः विराजते। आकाशे मेघाः (iii) ___________ सन्ति। मेघान् दृष्ट्वा मयूराः वृक्षाणाम् (iv) ___________ नृत्यन्ति। पशवः (v) ___________ भ्रमन्ति। सर्पः कोटरात् (vi) ___________ आगच्छति। सर्पात् भीताः पश्वः कोलाहलं कुर्वन्ति। कोलाहलं श्रुत्वा सिंहः (vii) ___________ गर्जति आदिशति च-भोः। कोलाहलं (viii) ___________ कुरुत।शृणुत-अस्माकं जीवनं वृक्षान् (ix) ___________ असम्भवम्। वृक्षाः फलानि छायां (x) ___________ दत्वा अस्मान् उपकुर्वन्ति (xi) ___________ अस्माभिः वने (xii) ___________ वृक्षाः रक्षणीयाः।
उत्तराणि:
(i) अद्य
(ii) उपरि
(iii) अपि
(iv) अधः
(v) इतस्ततः
(vi) बहिः
(vii) उच्चैः
(viii) मा
(ix) विना
(x) च
(xi) अतः
(xii) नूनम्।

प्रश्न 22.
(क) मञ्जूषायां दत्तान् शब्दान् संयोज्य कानिचित् वाक्यानि रचयत।

(i) _______________________
(ii) _______________________
(iii) _______________________
(iv) _______________________
(v) _______________________
उत्तराणि:
(i) अहम् ह्यः देवालयम् अगच्छम्।
(ii) अहम् श्वः तरणताले तरिष्यामि।
(iii) अहम् अधुना भोजनं खादामि।
(iv) अहम् यदा-कदा उपवने भ्रमामि।
(v) अहम् पठितुम् विद्यालयम् गच्छामि।

(ख) ‘ह्यः-श्वः’ इति प्रयोगेण शृङ्खलां पूरयत। (ह्यः-श्वः के प्रयोग से श्रृंखला बनाइए)-

(ह्यः अर्थात् बीता हुआ कल तथा श्वः अर्थात् आने वाला कल-इनके प्रयोग से शृंखला को पूरा किया गया है)
यथा-
(i) ह्यः रविवासरः आसीत् श्वः मङ्गलवासरः भविष्यति।
(ii) ___________ श्वः गुरुवासरः भविष्यति।
(iii) ह्यः शुक्रवासरः आसीत् ___________।
(iv) ___________ श्वः शनिवासरः भविष्यति।
(v) ह्यः सोमवासरः आसीत् ___________।
उत्तराणि:
(ii) ह्यः मङ्गलवासरः आसीत्।
(iii) श्वः रविवासरः भविष्यति।
(iv) ह्यः गुरुवासरः आसीत्।।
(v) श्वः बुधवासरः भविष्यति।

(ग) उदाहरणम् अनुसृत्य अव्ययपदैः संवादं पूरयत।

अध्यापकः – भास्कर, कोकिलः कदा कूजति?
भास्करः – यदा वसन्तागमनं भवति तदा कोकिलः कूजति।
अध्यापकः – शोभनम्। कृषकाः कदा नन्दन्ति?
भास्करः – (i) ___________ सुवृष्टिः भवति ___________ कृषकाः नन्दन्ति।
अध्यापकः – साधु! तमः कदा नश्यति?
भास्करः – (ii) ___________ भानुः उदयति ___________ तमः नश्यति।
अध्यापकः – अतिशोभनम्! मयूराः कदा नृत्यन्ति?
भास्करः – (iii) ___________ मेघाः गर्जन्ति ___________ मयूराः नृत्यन्ति।
अध्यापकः – सुष्ठु! मेघाः कदा अपसरन्ति?
भास्करः – (iv) ___________ वातः चलति ___________ मेघाः अपसरन्ति।
उत्तराणि:
(i) यदा, तदा
(ii) यदा, तदा
(iii) यदा, तदा
(iv) यदा, तदा।

(घ) उदाहरणम् अनुसृत्य ‘यावत्-तावत्’ इति युग्मस्य रिक्तस्थानेषु उचितं प्रयोगं कुरुत।

यथा-
(i) यावत् दीयते तावत् धनस्य सदुपयोगः भवति।
(ii) ___________ परोपकारः क्रियते ___________ शरीरस्य सदुपयोगः।
(iii) ___________ स्थास्यन्ति गिरयः ___________ रामायणी कथा प्रचरिष्यति।
(iv) ___________ एव मार्जारः प्रविशति ___________ सर्वे मूषकाः पलायिताः।
उत्तराणि:
(i) यावत्, तावत्
(ii) यावत्, तावत्
(iii) यावत्, तावत्
(iv) यावत्, तावत्।

प्रश्न 23.
उदाहरणम् अनुसृत्य वाक्यपरिवर्तनम् कुरुत। (उदाहरण का अनुसरण करके वाक्य परिवर्तन करें)

उत्तराणि:
(i) मा
(ii) मा
(iii) मा
(iv) मा।

प्रश्न 24.
अधुना ‘इव’ अव्ययस्य प्रयोगेण अधोलिखितपदानां समुचितमेलनं क्रियताम्। (यहाँ ‘इव’ अव्यय के प्रयोग से अधोलिखित पदों का उचित मिलान किया गया है।)-

उत्तराणि:
(ii) करः कमलम् इव
(iii) मुखम् पल्लवः इव
(iv) चरणम् व्याघ्रः इव

प्रश्न 25.
अधोलिखितेषु हास्यालापेषु अव्ययपदानि रेखाङ्कितानि कृत्वा अधः लिखत।

(i) याचकः – श्रेष्ठिन्! एकं पणं देहि।
श्रेष्ठी – अत्र कोऽपि मानवः न अस्ति।
याचकः – कृपया त्वम् एव अस्मिन् समये मानवः भव।
(ii) अनिलः – राजेश! नूनम् आवां मित्रे स्वः। जानासि मित्रस्य लक्षणम्?
राजेशः – सम्यक् जानामि।
अनिलः – अहिं त्वदर्थे मृत्युनापि योद्धं सज्जोऽस्मि। (सहसा व्याघ्रः दृष्टिपथे समायाति)
अनिलः – रे वीर! रक्ष माम्, एष व्याघ्रः मां खादति।
राजेशः – अरे! मया मृत्युना योद्धं कथितं न तु व्याघ्रण।
अव्ययानि –

उत्तराणि:
अत्र, अपि, न, एव, नूनम्, सम्यक्, किम्, कर्तुं, सहसा, योद्ध।

प्रश्न 26.
अव्ययपदानि रेखाङ्कितानि कुरुत।

(i) अलसस्य कुतः विद्या, अविद्यस्य कुतः धनम्।
अधनस्य कुतः मित्रम्, अमित्रस्य कुतः सुखम्।।

(ii) शनैः कन्था शनैः पन्थाः शनैः पर्वतलङ्घनम्।
शनैः विद्या शनैः वित्तम् पञ्चैतानि शनैः शनैः।

(iii) त्वमेव माता च पिता त्वमेव,
त्वमेव बन्धुश्च सखा त्वमेव।
त्वमेव विद्या द्रविणं त्वमेव,
त्वमेव सर्वं मम देवदेव।।

(iv) वृथा वृष्टिः समुद्रेषु, वृथा तृप्तस्य भोजनम्।
वृथा दानं समर्थस्य, वृथा दीपो दिवाऽपि च।।

(v) यावत् स्थास्यन्ति गिरयः सरितश्च महीतले।
तावद् रामायणी कथा, लाकेषु प्रचरिष्यति।।
उत्तराणि:
(i) कुतः
(ii) शनैः
(iii) एव, च
(iv) वृथा च
(v) यावत्, तावत्।

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

1. प्रदत्तेषु उत्तरेषु यत् उत्तरम् शुद्धम् अस्ति तत् विकल्पात् चीयताम्।
(दिए गए उत्तरों में से जो उत्तर शुद्ध है उसे विकल्प से चुनिए। Choose the appropriate answer from the options given below.)

प्रश्न 1.
अहं पश्यामि यद् वृद्धाः तु ___________ चलन्ति।
(क) शनैः
(ख) शीघ्रम्
(ग) नीचैः
(घ) नूनम्।
उत्तराणि:
(क) शनैः

प्रश्न 2.
त्वं ___________ कुक्कुरो भव।
(क) सदा
(ख) पुनः
(ग) कदापि
(घ) अपि।
उत्तराणि:
(घ) अपि।

प्रश्न 3.
तत्र वृक्षेषु वानराः ___________ कूर्दन्ति।
(क) इतस्ततः
(ख) सर्वत्र
(ग) इत्यत्र
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(क) इतस्ततः

प्रश्न 4.
मूर्खाः जनाः संसारे ___________ जल्पन्ति।
(क) एव
(ख) बहुधा
(ग) अपि
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(घ) वृथा।

प्रश्न 5.
पश्य, ___________ मयूराः अपि नृत्यन्ति परं तत्र शुकाः वदन्ति।
(क) कदा
(ख) अत्र
(ग) तदा
(घ) यथा।
उत्तराणि:
(ख) अत्र

प्रश्न 6.
वृक्ष शाखासु कोकिला: ___________ मधुरं गायन्ति।
(क) अपि
(ख) नैव
(ग) ह्यः
(घ) एव।
उत्तराणि:
(क) अपि

प्रश्न 7.
___________ गृहं गच्छावः श्वः पुनः आगमिष्यावः।
(क) ह्यः
(ख) श्वः
(ग) अधुना
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(ग) अधुना

प्रश्न 8.
यत्र कमलानि ___________ भ्रमराः।
(क) तत्र
(ख) यत्र-तत्र
(ग) अत्र-तत्र
(घ) यथा।
उत्तराणि:
(क) तत्र

प्रश्न 9.
यथा राजा ___________ प्रजा।
(क) यथा-तथा
(ख) तथा
(ग) तथा-यथा
(घ) यत्र।
उत्तराणि:
(ख) तथा

प्रश्न 10.
अहं ___________ तत्र गमिष्यामि।
(क) कदा
(ख) अपि
(ग) ह्यः
(घ) पुरा।
उत्तराणि:
(ख) अपि

प्रश्न 11.
अहं ___________ तत्र न अगच्छम्।
(क) श्वः
(ख) अधुना
(ग) इव
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(ख) अधुना

प्रश्न 12.
ते ___________ एव अत्रागमिष्यन्ति।
(क) अधुना
(ख) ह्यः
(ग) श्वः
(घ) नूनम्।
उत्तराणि:
(घ) नूनम्।

प्रश्न 13.
___________ एकं विशालं भवनम् अस्ति।
(क) तत्र
(ख) उपरि
(ग) नीचैः
(घ) अत्र-तत्र।
उत्तराणि:
(क) तत्र

प्रश्न 14.
___________ एक: जलाशयः आसीत्।
(क) उपरि
(ख) नीचैः
(ग) अत्र
(घ) पुरा।
उत्तराणि:
(घ) पुरा।

प्रश्न 15.
त्वम् ___________ पठ।
(क) अपि
(ख) तदा
(ग) न
(घ) नूनम्।
उत्तराणि:
(क) अपि

प्रश्न 16.
छात्राः ___________ किं करिष्यन्ति?
(क) ह्यः
(ख) सहसा
(ग) इदानीम्
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(ग) इदानीम्

प्रश्न 17.
___________ अशोक: नाम महान् सम्राट् आसीत्।
(क) पुरा
(ख) अधुना
(ग) तदा
(घ) कदा।
उत्तराणि:
(क) पुरा

प्रश्न 18.
___________ ईश्वरभक्ताः तादृशाः न सन्ति।
(क) ह्यः
(ख) अधुना
(ग) श्वः
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(ख) अधुना

प्रश्न 19.
___________ वर्षा भवति तथा एव कृषकाः मोदन्ते।
(क) प्रातः
(ख) यदा
(ग) सदा
(घ) यथा।
उत्तराणि:
(घ) यथा।

प्रश्न 20.
यथा देश: ___________ वेशः।
(क) तदा
(ख) यदा
(ग) तथा
(घ) तत्र।
उत्तराणि:
(ग) तथा

प्रश्न 21.
ते पर्वतात् ___________ न सन्ति।
(क) उपरि
(ख) तत्र
(ग) अधः
(घ) उच्चैः।
उत्तराणि:
(घ) उच्चैः।

प्रश्न 22.
विद्यालयस्य छात्राः कथम् ___________ धावन्ति?
(क) यथा-तथा
(ख) विना
(ग) इतस्ततः
(घ) अपि।
उत्तराणि:
(ग) इतस्ततः

प्रश्न 23.
दुष्टाः ___________ एव जल्पन्ति।
(क) वृथा
(ख) इतस्ततः
(ग) तत्र
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(क) वृथा

प्रश्न 24.
त्वमपि रामम् ___________ भव।
(क) अधुना
(ख) सहसा
(ग) पुरा
(घ) इव।
उत्तराणि:
(घ) इव।

प्रश्न 25.
वृद्धा ___________ स्वकार्याणि करोति।
(क) नूनम्
(ख) शनैः
(ग) एव
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(ख) शनैः

प्रश्न 26.
संस्कारात्। ___________ जनः द्विज उच्यते।
(क) एव
(ख) अपि
(ग) इव
(घ) अत्र-तत्र।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 27.
चन्द्रगुप्तः सम्राट् चाणक्यं ___________ किमपि न अकरोत्।
(क) पुरा
(ख) विना
(ग) इतस्ततः
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(ख) विना

प्रश्न 28.
वेदमन्त्राणाम् उच्चारणम् ___________ कर्तव्यम्।
(क) इव
(ख) अपि
(ग) एव
(घ) उच्चैः।
उत्तराणि:
(घ) उच्चैः।

प्रश्न 29.
यथा पिता पुत्रोऽपि ___________ एव दृश्यते।
(क) तदा
(ख) इतस्ततः
(ग) तथा
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(ग) तथा

प्रश्न 30.
___________ त्वम् स्वकार्यं कुरु।
(क) विना
(ख) इदानीम्
(ग) वृथा
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(ख) इदानीम्

प्रश्न 31.
इदं कार्यं त्वया ___________ कर्तव्यम्।
(क) एव
(ख) विना
(ग) नूनम्
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 32.
अभिमन्युः तदा ___________ अवदत्।
(क) एव
(ख) कथम्
(ग) इव
(घ) अधुना।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 33.
दुष्टैः सह समयं ___________ न करणीयम्।
(क) विना
(ख) अधुना
(ग) सहसा
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(घ) वृथा।

प्रश्न 34.
अहम् ___________ तव स्वामी अतः ममाज्ञा पालनीया।
(क) अपि
(ख) सहसा
(ग) एव
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(ग) एव

प्रश्न 35.
चिकित्सालये ___________ न वक्तव्यम्।
(क) उच्चैः
(ख) वृथा
(ग) एव
(घ) सम्प्रति।
उत्तराणि:
(क) उच्चैः

प्रश्न 36.
मम मातामही ___________ वृद्धा अस्ति।
(क) शनैः
(ख) अपि
(ग) उच्चैः
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(ख) अपि

प्रश्न 37.
दुष्टानां जन्म ___________ वृथा भवति।
(क) एव
(ख) शनैः
(ग) इव
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 38.
___________ मया पित्राज्ञा पालनीया।
(क) इदानीम्
(ख) पुरा
(ग) यथा
(घ) तत्र।
उत्तराणि:
(क) इदानीम्

प्रश्न 39.
जगति ___________ पितरौ कुरुतः ___________ एव सन्ततयः कुर्वन्ति।
(क) यथा-तथा
(ख) अत्र-तत्र
(ग) कुत्र-यत्र
(घ) कुतः-ततः।
उत्तराणि:
(क) यथा-तथा

प्रश्न 40.
___________ विदधीत न क्रियाम्।
(क) वृथा
(ख) सहसा
(ग) इतस्ततः
(घ) पुरा।
उत्तराणि:
(ख) सहसा

प्रश्न 41.
जीवः जीवस्य ___________ भोजनं भवति।
(क) एव
(ख) विना
(ग) अपि
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 42.
छात्राणां कृते ___________ कार्यं नोचितम्।
(क) उच्चैः
(ख) शनैः
(ग) अधुना
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(ख) शनैः

प्रश्न 43.
सर्वे जीवाः मिलित्वा ___________ मोदन्ते।
(क) इदानीम्
(ख) पुरा
(ग) शनैः
(घ) उच्चैः।
उत्तराणि:
(क) इदानीम्

प्रश्न 44.
छात्राः सम्प्रति ___________ कथं भ्रमन्ति?
(क) अधुना
(ख) इतस्ततः
(ग) पुरा
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(ख) इतस्ततः

प्रश्न 45.
द्वारपाल: ___________ अपि तत्र तिष्ठति।
(क) अधुना
(ख) नीचैः
(ग) शनैः
(घ) उच्चैः।
उत्तराणि:
(क) अधुना

प्रश्न 46.
ईश्वरेण दत्तम् इदं जीवन ___________ न कर्तव्यम्।
(क) शनैः
(ख) उच्चैः
(ग) नूनम्
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(घ) वृथा।

प्रश्न 47.
अलङ्कारैः विभूषितः ___________ गुणहीन: न शोभते।
(क) अपि
(ख) एवम्
(ग) पुरा
(घ) एव।
उत्तराणि:
(क) अपि

प्रश्न 48.
___________ तुभ्यं रोचते त्वं तथैव कुरु।
(क) तत्र
(ख) अत्र
(ग) यथा
(घ) परम्।
उत्तराणि:
(ग) यथा

प्रश्न 49.
जनानां समृद्धिः ___________ संवर्धिता वर्तते।
(क) अधुना
(ख) ह्यः
(ग) पुरा
(घ) इव।
उत्तराणि:
(क) अधुना

प्रश्न 50.
यात्रायां ___________ कोलाहलं न कर्तव्यम्।
(क) सहसा
(ख) वृथा
(ग) इव
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(ख) वृथा

प्रश्न 51.
___________ भारतम् अतीव समृद्धम् आसीत्।
(क) अधुना
(ख) इतस्ततः
(ग) पुरा
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(ग) पुरा

प्रश्न 52.
वर्तमानकाले ___________ सर्वत्र विलासिता एव दृश्यते।
(क) यथा-तथा
(ख) सम्प्रति
(ग) अत्र-तत्र
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(ग) अत्र-तत्र

प्रश्न 53.
त्वम् ___________ बन्धुः च सखा त्वमेव।
(क) एव
(ख) अपि
(ग) नूनम्
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 54.
धनाभावे रोदनं ___________ भवति।
(क) वृथा
(ख) एव
(ग) नूनम्
(घ) इतस्ततः।
उत्तराणि:
(क) वृथा

प्रश्न 55.
शनैः कन्थाः ___________ पन्थाः शनैः पर्वत लङ्घनम्।
(क) अधुना
(ख) उच्चैः
(ग) विना
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(घ) शनैः।

प्रश्न 56.
दैत्यानाम् ___________ पर्वताः दूरतः एव भयातुरम् कुर्वन्ति।
(क) शनैः
(ख) सहसा
(ग) इव
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(ग) इव

प्रश्न 57.
मधुरा दिव्या वाणी ___________ गीर्वाण कथ्यते।
(क) एव
(ख) नूनम्
(ग) पुरा
(घ) इव।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 58.
भारतभूमिः ___________ दर्शनीया अस्ति।
(क) सम्प्रति
(ख) इतस्ततः
(ग) नूनम्
(घ) विना।
उत्तराणि:
(ग) नूनम्

प्रश्न 59.
___________ कृतं कार्यं नूनं कष्टकरं भवति।
(क) शनैः
(ख) सहसा
(ग) इव
(घ) पुरा।
उत्तराणि:
(ख) सहसा

प्रश्न 60.
श्रीरामम् उपेत्य भरतः ___________ अवदत्।
(क) अपि
(ख) वृथा
(ग) उच्चैः
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(ग) उच्चैः

प्रश्न 61.
लङ्लकारस्य प्रयोगः भूतकाले ___________ भवति।
(क) अधुना
(ख) विना
(ग) एव
(घ) अपि।
उत्तराणि:
(ग) एव

प्रश्न 62.
श्रीरामः यथा आदर्शपुत्रः आसीत् ___________ एव आदर्शपिता अपि।
(क) तत्र
(ख) तथा
(ग) यत्र
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(ख) तथा

प्रश्न 63.
संसारे सूर्यः ___________ जीवनाधारः वर्तते।
(क) अधुना
(ख) एव
(ग) पुरा
(घ) अपि।
उत्तराणि:
(ख) एव

प्रश्न 64.
___________ सूर्यः जगत् प्रकाशयति ___________ चन्द्रः अपि।
(क) अत्र-तत्र
(ख) यथा-तथा
(ग) यत्र-तत्र
(घ) इत:-ततः।
उत्तराणि:
(ख) यथा-तथा

प्रश्न 65.
त्वया ___________ कोलाहलं परित्यज्य सुप्तव्यम्।
(क) अधुना
(ख) शनैः
(ग) उच्चैः
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(क) अधुना

प्रश्न 66.
प्राणं ___________ कथं जीवनम्?
(क) शनैः
(ख) विना
(ग) इदानीम्
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(ख) विना

प्रश्न 67.
क्रीडाङ्गणे ___________ रामः तु तत्र कृष्ण: वर्तेते।
(क) तथा
(ख) यथा
(ग) यथा-तथा
(घ) यत्र।
उत्तराणि:
(घ) यत्र।

प्रश्न 68.
स्वर्णशलाकाम् ___________ तत् विभाति।
(क) इव
(ख) पुरा
(ग) इदानीम्
(घ) नूनम्।
उत्तराणि:
(क) इव

प्रश्न 69.
रात्रौ कुक्कुराः ___________ भाषन्ते।
(क) पुरा
(ख) इतस्ततः
(ग) इदानीम्
(घ) विना।
उत्तराणि:
(ख) इतस्ततः

प्रश्न 70.
___________ कलियुगस्य सप्तविंशतितमा चतुर्युगी वर्तते।
(क) पुरा
(ख) यथा
(ग) तथा
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(घ) इदानीम्।

प्रश्न 71.
वर्षायां मेघाः ___________ गर्जन्ति।
(क) नीचैः
(ख) उच्चैः
(ग) अधुना
(घ) इव।
उत्तराणि:
(ख) उच्चैः

प्रश्न 72.
अर्जुनेन सह कृष्णः ___________ आसीत्।
(क) अपि
(ख) नूनम्
(ग) वृथा
(घ) विना।
उत्तराणि:
(क) अपि

प्रश्न 73.
परीक्षाकाले ___________ शीतः भविष्यति एव।
(क) अधुना
(ख) इतस्ततः
(ग) अपि
(घ) इव।
उत्तराणि:
(ग) अपि

प्रश्न 74.
रात्रौ तु चन्द्रः वर्तते ___________ न।
(क) एव
(ख) नूनम्
(ग) इदानीम्
(घ) सम्प्रति।
उत्तराणि:
(ग) इदानीम्

प्रश्न 75.
त्वाम् ___________ को उद्धरिष्यति माम्?
(क) एव
(ख) विना
(ग) इतस्ततः
(घ) पुरा।
उत्तराणि:
(ख) विना

प्रश्न 76.
प्रातः उद्याने ___________ न चलितव्यम्।
(क) उच्चैः
(ख) नूनम्
(ग) शनैः
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(ग) शनैः

प्रश्न 77.
धरायाम् ___________ सर्वे जीवाः संवसन्ति।
(क) अपि
(ख) एव
(ग) अत्र-तत्र
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(ख) एव

प्रश्न 78.
सहसा उत्थाय भीमः ___________ अवदत्।
(क) शनैः
(ख) एव
(ग) उच्चैः
(घ) विना।
उत्तराणि:
(ग) उच्चैः

प्रश्न 79.
केनचिदपि समय ___________ न कर्तव्यम्।
(क) नूनम्
(ख) वृथा
(ग) विना
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(ख) वृथा

प्रश्न 80.
ईश! ___________ त्वमेव मम पिता वर्तसे।
(क) वृथा
(ख) पुरा
(ग) अपि
(घ) नूनम्।
उत्तराणि:
(घ) नूनम्।

प्रश्न 81.
___________ वृथा भ्रमतां छात्राणां संस्काराः हसन्ति।
(क) इतस्ततः
(ख) नूनम्
(ग) सहसा
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(क) इतस्ततः

प्रश्न 82.
___________ देवासुर-संग्रामोऽभवत्।
(क) सम्प्रति
(ख) इदानीम्
(ग) पुरा
(घ) अधुना।
उत्तराणि:
(ग) पुरा

प्रश्न 83.
___________ जनाः परिश्रमेण कार्यं करिष्यन्ति तावत् सुखानि प्राप्स्यन्ति।
(क) यावत्
(ख) तावत्
(ग) इदीनीम्
(घ) अधुना।
उत्तराणि:
(क) यावत्

प्रश्न 84.
यावत् जगति सदाचारः आचरिष्यति ___________ संसारे आनन्दं भविष्यति।
(क) एव
(ख) पुरा
(ग) तावत्
(घ) अधुना।
उत्तराणि:
(ग) तावत्

2. मञ्जूषायां प्रदत्तैः अव्ययैः सहायतया वाक्यानां रिक्तस्थानानि पूरयत।
(मञ्जूषा में दिए गए अव्ययों की सहायता से वाक्यों के रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए। Fill in the blanks with the help of indeclinables given in the box.)

प्रश्न 1.
(क) तस्याः मुखम् चन्द्रम् इव ___________ न प्रतीयते।
(ख) ___________ रामकथा समाप्यते।
(ग) रामः श्याम: च ___________ पठतः?
(घ) ___________ कः तिष्ठति?
(ङ) वृथा ___________ वद।

मञ्जूषा – बहिः, मा, कुत्र, कदापि, इति।

उत्तराणि:
(क) कदापि
(ख) इति
(ग) कुत्र
(घ) बहिः
(ङ) मा।

प्रश्न 2.
(क) त्वम् ___________ तेन सह गच्छ।
(ख) तस्य मुखम् कमलम् इव ___________ नास्ति।
(ग) त्वम् दिल्लीनगरम् ___________ गमिष्यसि?
(घ) यत् वस्तु लाभदायकम् ___________ तत् एव आनय।
(ङ) अहम् ___________ पठिष्यामि।

मञ्जूषा – सम्प्रति, इति, कदा, कदापि, श्वः।

उत्तराणि:
(क) सम्प्रति
(ख) कदापि
(ग) कदा
(घ) इति
(ङ) श्वः

प्रश्न 3.
(क) सः ___________ एव अत्र आगच्छत्।
(ख) ___________ अहम् आगमिष्यामि तावत् त्वम् अत्र उपविश।
(ग) अहम् तु पठामि परं त्वम् ___________ न पठसि?
(घ) श्यामः अवदत् ___________ त्वं यत् पश्यसि तत् एव वद।
(ङ) त्वम् ___________ पठिष्यसि?

मञ्जूषा – किमर्थम्, यावत्, कुतः, ह्यः, यत्, कदा।

उत्तराणि:
(क) ह्यः
(ख) यावत्
(ग) किमर्थम्
(घ) यत्
(ङ) कदा।

प्रश्न 4.
(क) कुम्भं करोति ___________ कुम्भकारः।
(ख) असत्यं ___________ वद।
(ग) त्वया ___________ आयातः?
(घ) अहम् ___________ अगच्छम्? इति न जानामि।
(ङ) ___________ अहम् लिखामि तावत् त्वम् पठ।

मञ्जूषा – मा, यावत्, कदा, कुतः, इति।

उत्तराणि:
(क) इति
(ख) मा
(ग) कदा
(घ) कुतः
(ङ) यावत्।

प्रश्न 5.
(क) सः आत्मानम् रामः ___________ मानयति।
(ख) एषः सिंहः ___________ आगच्छत्?
(ग) विद्यालयात् ___________ मा गच्छ।
(घ) ___________ त्वम् कुत्र आसी:?
(ङ) ___________ इतस्ततः भ्रमणं मा कुरु।

मञ्जूषा – इति, सम्प्रति, कुतः, बहिः, ह्यः।

उत्तराणि:
(क) इति
(ख) कुतः
(ग) बहिः
(घ) ह्यः
(ङ) सम्प्रति।

प्रश्न 6.
(क) अहम् ___________ विद्यालयं न आगमिष्यामि।
(ख) ___________ अवकाशः भविष्यति।
(ग) मृषा ___________ वद।
(घ) धनात् विना ___________ सुखम्?
(ङ) त्वम् तत्र ___________ गच्छसि?

मञ्जूषा – किमर्थम्, श्वः, कुत, मा, श्वः।

उत्तराणि:
(क) श्वः
(ख) श्वः
(ग) मा
(घ) कुतः
(ङ) किमर्थम्।

प्रश्न 7.
(क) सः ___________ आगमिष्यति।
(ख) त्वं ___________ मृषा मा वद।
(ग) ग्रामात् ___________ देवालयः अस्ति।
(घ) त्वम् असत्यं ___________ वद।
(ङ) ___________ मम अध्यापक: न अपाठयत्।

मञ्जूषा – श्वः, कदापि, ह्यः, मा, बहिः।

उत्तराणि:
(क) श्वः
(ख) कदापि
(ग) बहिः
(घ) मा
(ङ) ह्यः।

प्रश्न 8.
(क) विद्यालये ___________ वनमहोत्सवः मान्यते।
(ख) छात्रैः गृहेभ्यः ___________ एकः पादपः आनीतः।
(ग) छात्रैः आनीतेषु पादपेषु फलिनः वृक्षाः विद्यालयात् ___________ रोपणीयाः।
(घ) ___________ वृक्षाः सन्ति तत्र दुर्दिवसा: ___________?
(ङ) एतेषु वृक्षेषु फलानि ___________ न आगमिष्यन्ति।

मञ्जूषा – यदा-कदा, कदापि, ह्यः, यत्र-कुत्र, बहिः।

उत्तराणि:
(क) कदा
(ख) ह्यः
(ग) बहिः
(घ) यत्र-कुत्र
(ङ) कदापि।

प्रश्न 9.
(क) ___________ मम मातुलः काश्मीरात् आगमिष्यति।
(ख) असत्यं ___________ वद।
(ग) ___________ स्थास्यन्ति गिरयः तावत् रामायणी कथा प्रचरिष्यति।
(घ) कच्छप: ___________ न धावति।
(ङ) अस्माकं जीवन ___________ वर्तते?

मञ्जूषा – यावत्, श्वः, मा, कदापि, किमर्थम्।

उत्तराणि:
(क) श्वः
(ख) मा
(ग) यावत्
(घ) कदापि
(ङ) किमर्थम्।

प्रश्न 10.
(क) त्वम् एवं ___________ वद।
(ख) सः ___________ असत्यं न अवदत्।
(ग) ___________ शीतकालो वर्तते।
(घ) ___________ मम परीक्षा भविष्यति।
(ङ) सः ___________ पठति इति न ज्ञायते।

मञ्जूषा – कदापि, कदा, श्वः मा, सम्प्रति।

उत्तराणि:
(क) मा
(ख) कदापि
(ग) सम्प्रति
(घ) श्वः
(ङ) कदा।

प्रश्न 11.
ते जनाः (i) ___________ धन्याः ये (ii) ___________ निरुत्साहिताः न भवन्ति। ते (iii) ___________ न धन्याः, ये (iv) ___________ सत्यं वदन्ति। ते (v) ___________ गच्छन्ति, साफल्यम् प्राप्नुवन्ति। ते सदैव चिन्तयन्ति इति कार्यं विना तु जीवनम् एव व्यर्थम्।

मञ्जूषा – यत्र-कुत्र, सम्प्रति, कदापि, यदा-कदा, कदापि।

उत्तराणि:
(i) सम्प्रति
(ii) कदापि
(iii) कदापि
(iv) यदा-कदा
(v) यत्र-कुत्र।

प्रश्न 12.
(i) ___________ वयं जन्तुशालां द्रष्टुं नन्दन काननवनम् अगच्छाम। तत्र वयं अनेकान् जन्तून् अपश्याम। सर्वे पशवः (ii) ___________ भ्रमन्ति स्म। सिंहाः(iii) ___________ नासन्। मयूराः अपि (iv) ___________ अनृत्यत्। वस्तुतः मयूरं विना (v) ___________ जन्तुशालायाः शोभा? अग्रिमे मासे वयम् पुन: गमिष्यामः।

मञ्जूषा – ह्यः, यत्र-कुत्र, बहिः, दा-कदा, कुतः।

उत्तराणि:
(i) ह्यः
(ii) यत्र-कुत्र
(iii) बहिः
(iv) यदा-कदा
(v) कुतः।

प्रश्न 13.
(क) ___________ कथा श्रूयते तावत् मा गच्छ।
(ख) ___________ एव अहं वार्तालापं करोमि।
(ग) ___________ सा न चलति।
(घ) मेघाः ___________ गर्जन्ति।
(ङ) सः ___________ अस्मत् स्थानात् गतः।

मञ्जूषा – यदा-कदा, कदा, यावत्, सम्प्रति, यत्र-कुत्र।

उत्तराणि:
(क) यावत
(ख) यदा-कदा
(ग) सम्प्रति
(घ) यत्र-कुत्र
(ङ) कदा।

प्रश्न 14.
(क) त्वं ___________ विद्यालयं गच्छसि?
(ग) विद्याध्ययनं ___________ तपः कुर्यात्।
(ख) ___________ अध्यापकः पाठयति।
(घ) ___________ विद्या पठ्यते तावत् छात्राः तपन्ति।
(ङ) ___________ जीवनं सुखमयं भवति।

मञ्जूषा – कदा, इति, यावत्, सम्प्रति, यावत्।

उत्तराणि:
(क) कदा
(ख) सम्प्रति
(ग) यावत्
(घ) यावत्
(ङ) इति।

3. तालिकाप्रदत्तपदानि संयोज्य षट्वाक्यानि रचयत।
(तालिका में दिए गए पदों को जोड़कर छह वाक्य बनाइए। Frame six sentences with the help of the words given in the table.)

प्रश्न 1.

उत्तराणि:

प्रश्न 2.

उत्तराणि:

प्रश्न 3.

उत्तराणि:

प्रश्न 4.

उत्तराणि:

प्रश्न 5.

उत्तराणि: