Prasanna

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Ruchira Chapter 8 सूक्तिस्तबकः Textbook Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Ruchira Chapter 8 सूक्तिस्तबकः

Class 6th Sanskrit Chapter 8 सूक्तिस्तबकः Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
सर्वान् श्लोकान् सस्वरं गायत- (सब श्लोकों को सस्वर गाएँ- Recite all Shlokas in tune.)
उत्तर:
छात्र स्वयं सस्वर गाएँ।

प्रश्न 2.
श्लोकांशान् योजयत- (श्लोकांशों का मिलान करें- Match the verses.)


उत्तर:

प्रश्न 3.
प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत- (प्रश्नों के उत्तर लिखिए- Answer the questions.)

(क) सर्वे जन्तवः केन तुष्यन्ति?
(ख) पिककाकयोः भेदः कदा भवति?
(ग) क; गच्छन् योजनानां शतान्यपि याति?
(घ) अस्माभिः किं वक्तव्यम्?
उत्तर:
(क) सर्वे जन्तवः प्रियवाक्यप्रदानेन तुष्यन्ति।
(ख) वसन्तसमये पिककाकयोः भेदः भवति।
(ग) पिपीलक : गच्छन् योजनानां शतान्यपि याति।
(घ) अस्माभिः प्रियं वक्तव्यम्।

प्रश्न 4.
उचितकथनानां समक्षम् ‘आम्’ अनुचितकथनानां समक्षं-‘न’ इति लिखत- (उचित, कथनों के सामने ‘आम्’ और अनुचित कथनों के सामने ‘न’ लिखिए- Write ‘आम्’ in front of the correct statement and ‘न’ in front of the incorrect one.)

(क) काक: कृष्णः न भवति। …………..
(ख) अस्माभिः प्रियं वक्तव्यम्। …………..
(ग) वसन्तसमये पिककाकयोः भेदः स्पष्टः भवति। …………..
(घ) वैनतेयः पशुः अस्ति। …………..
(ङ) वचने दरिद्रता न कर्त्तव्या। …………..
उत्तर:
(क) न
(ख) आम्
(ग) आम्
(घ) न
(ङ) आम्

प्रश्न 5.
मञ्जूषातः समानार्थकानि पदानि चित्वा लिखत- (मञ्जूषा से समानार्थक पद चुनकर लिखिए Pick out synonyms from the box and write.)

ग्रन्थे , कोकिलः , गरुडः , परिश्रमेण , कथने

(क) वचने — …………..
(ख) वैनतेयः — …………..
(ग) पुस्तके — …………..
(घ) उद्यमेन .– …………..
(ङ) पिकः — …………..
उत्तर:
(क) कथने
(ख) गरुड़ः
(ग) ग्रन्थे
(घ) परिश्रमेण
(ङ) कोकिल:

प्रश्न 6.
विलोमपदानि योजयत- (विलोम शब्दों का मिलान कीजिए- Match the antonyms.)


उत्तर:
सार्थकः – निरर्थकः
कृष्ण: – श्वेत;
अनुक्तम् – उक्तम्।
गच्छति – आगच्छति;
जागृतस्य – सुप्तस्य

Class 6th Sanskrit Chapter 8 सूक्तिस्तबकः Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
मञ्जूषातः उचितं पर्यायम् चित्वा लिखत। (मञ्जूषा से उचित पर्यायवाची चुनकर रिक्त स्थान पूर्ति कीजिए। Pick out the appropriate synonyms and fill in the blanks.)

मधुरवचनेन; प्रसन्नाः भवन्ति; ग्रंथः; अतः; मधुरम्; याति ।
(क) गच्छति ………….
(ख) तुष्यन्ति ………….
(ग) पुस्तकम् ………….
(घ) प्रियम् ………….
(ङ) तस्मात् ………….
(च) प्रियवाक्यप्रदानेन ………….
उत्तर:
(क) याति
(ख) प्रसन्नाः भवन्ति
(ग) ग्रंथः
(घ) मधुरम्
(ङ) अतः
(च) मधुरवचनेन।

प्रश्न 2.
मञ्जूषात् उचितं पदं चित्वा श्लोकांशान् पूरयत। (मञ्जूषा से उचित पद चुनकर श्लोकांशों की पूर्ति कीजिए। Pick out the correct option and fill in the blanks.)

वसन्तसमय, सिध्यन्ति, जीवने, पिपीलकः, प्रियम्।

(क) गच्छन् …………….. याति योजनानां शतान्यपि।
(ख) उद्यमेन हि कार्याणि …………….. ।
(ग) तस्मात् ……. हि वक्तव्यम्।
(घ) …………….. प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः।
(ङ) किं भवेत् तेन पाठेन …………….. यो न सार्थकः।
उत्तर:
(क) पिपीलकः
(ख) सिध्यन्ति
(ग) प्रियम्
(घ) वसन्तसमये
(ङ) जीवने।

प्रश्न 3.
शुद्धकथनस्य समक्षम् ‘आम्’ अशुद्धकथनस्य समक्षम् ‘न’ इति लिखत। (शुद्ध कथन के सामने ‘आम्’ तथा अशुद्ध कथन के सामने ‘न’ लिखिए। Write down yes’ opposite to right statement and write ‘no’ opposite to wrong statement.)

(क) वसन्तसमये काकः न भवति। ………………
(ख) पिककाकयोः भेद: न अस्ति। ………………
(ग) वैनतेयः अगच्छन् अपि योजनानां शतानि गच्छति। ………………
(घ) पुस्तके पठितः पाठः जीवने सार्थकः न भवेत्। ………………
(ङ) सर्वदा प्रियं वक्तव्यम्। ………………
उत्तर:
(क) न
(ख) न
(ग) न
(घ) न
(ङ) आम्।

प्रश्न 4.
अधोदत्तं श्लोकं पठत प्रश्नान् च उत्तरत। (निम्नलिखित श्लोक पढ़िए और प्रश्नों के उत्तर दीजिए। Read the verse given below and answer the questions.)

प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति मानवाः।
तस्मात् प्रियं हि वक्तव्यं वचने का दरिद्रता।।

I. एकपदेन उत्तरत
(क) के तुष्यन्ति?
(ख) तस्मात् किं वक्तव्यम्?
उत्तर:
(क) मानवाः
(ख) मधुरम् प्रियं

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत
सर्वे केन तुष्यन्ति?
उत्तर:
सर्वे मधुर-वचनेन तुष्यन्ति।

III. भाषिक-कार्यम्
(क) प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति मानवा:- अत्र कः कर्ता? (प्रियवाक्यप्रदानेन, सर्वे, मानवाः)
(ख) ‘मानवाः तुष्यन्ति’-वाक्यम् एकवचने परिवर्तयत।
(ग) ‘अप्रियम्’ इति शब्दस्य किं विलोमपदम् अत्र प्रयुक्तम्?
(घ) ‘प्रदानेन’ इति पदे का विभक्ति?
उत्तर:
(क) मानवाः
(ख) मानवः तुष्यति
(ग) प्रियं
(घ) तृतीया

प्रश्न 5.
श्लोकांशान् परस्परं मेलयत। (निम्नलिखित श्लोकों का उचित मिलान कीजिए। Match the following verses.)


उत्तर:
(क) न हि सुप्तस्य सिंहस्य-प्रविशन्ति मुखे मृगाः
(ख) तस्मात् प्रियं हि वक्तव्यम्-वचने का दरिद्रता।
(ग) अगच्छन् वैनतेयोऽपि-पदमेकं न गच्छति।
(घ) वसन्तसमये प्राप्ते-काकः काकः पिकः पिकः।

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

प्रश्न 1.

उचित-विकल्पेन रिक्तस्थानानि पूरयत। (उचित विकल्प द्वारा रिक्त स्थान पूर्ति कीजिए। Fill in the blanks with the correct option.)

(क) ……………. का दरिद्रता। (जीवने, वचने, पुस्तके)
(ख) पुस्तके पठितः पाठः जीवने नैव ……………. (साधितः, सार्थकः, पिपीलकः)
(ग) अगच्छन् ..अपि पदमेकं न गच्छति। (पिपीलकः, वैनतेयः मानवः)
(घ) तस्मात् ……………. हि वक्तव्यम्।। (युक्तम्, उक्तम्, प्रियम्)
(ङ) प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे ……………. मानवाः।। (गच्छन्ति, वसन्ति, तुष्यन्ति)
उत्तर:
(क) वचने
(ख) साधितः
(ग) वैनतेयः
(घ) प्रियम्
(ङ) तुष्यन्ति

Here we are providing Class 11 Physics Important Extra Questions and Answers Chapter 8 Gravitation. Important Questions for Class 11 Physics with Answers are the best resource for students which helps in Class 11 board exams.

Class 11 Physics Chapter 8 Important Extra Questions Gravitation

Gravitation Important Extra Questions Very Short Answer Type

Question 1.
What velocity will you give to a donkey and what velocity to a monkey so that both escape the gravitational field of Earth?
Answer:
We will give them the same velocity as escape velocity is independent of the mass of the body.

Question 2.
How does Earth retain most of the atmosphere?
Answer:
Due to force of gravity.

Question 3.
Earth is continuously pulling the moon towards its center. Why does not then, the moon falls on the Earth?
Answer:
The gravitational force between the Earth and the moon provides the necessary centripetal force to the moon to move around the Earth. This centripetal force avoids the moon to fall onto the Earth.

Question 4.
Which is greater out of the following:
(a) The attraction of Earth for 5 kg of copper.
(b) The attraction of 5 kg copper for Earth?
Answer:
Same.

Question 5.
Where does a body weigh more – at the surface of Earth or in a mine?
Answer:
At the surface of Earth, a body weighs more.

Question 6.
How is it that we learn more about the shape of Earth by studying the motion of an artificial satellite than by studying the motion of the moon?
Answer:
This is because an artificial satellite is closer to the Earth than Moon.

Question 7.
If the Earth is regarded as a hollow sphere, then what is the weight of an object below the surface of Earth?
Answer:
Zero.

Question 8.
What is the formula for escape velocity in terms of g and R?
Answer:
Ve = \(\sqrt{2gR}\) .

Question 9.
What is the orbital period of revolution of an artificial satellite revolving in a geostationary orbit?
Answer:
It is 24 hours.

Question 10.
Can we determine the mass of a satellite by measuring its time period?
Answer:
Yes.

Question 11.
Is it possible to put a satellite into an orbit by firing it from a huge canon?
Answer:
Tins can be possible only if we can ignore air friction and technical difficulties.

Question 12.
What is the amount of work done in bringing a mass from the surface of Earth on one side to a point diametrically opposite on the other side? Why?
Answer:
The work done is zero. Because the gravitational potential difference is zero.

Question 13.
Name one factor on which the period of revolution of a planet around the Sun depends.
Answer:
Mean distance of the planet from the Sun.

Question 14.
The gravitational potential energy of a body of mass m is -10⁷ J. What is the energy required to project the body out of the gravitational field of Earth?
Answer:
10⁷ J.

Question 15.
Does the force of friction and other contact forces arise due to gravitational attraction? If not, what is the origin of these forces?
Answer:
No. The contact forces have an electrical origin.

Question 16.
Two satellites are at different heights. Which would have greater orbital velocity? Why?
Answer:
The satellite at the smaller height would have greater velocity.
This is because v₀ ∝ \(\frac{1}{\sqrt{\mathrm{r}}}\) .

Question 17.
How much energy is required by a satellite to keep it orbiting? Neglect air resistance? Why?
Answer:
No energy is required by a satellite to keep it orbiting. This is because the work done by the centripetal force is zero.

Question 18.
At noon the attractions of the Earth and Sun on a body on the surface of Earth are in opposite directions. But at midnight, they are in the same direction. Does a body weigh more at mid-night?
Answer:
No. The weight of the body is due to the Earth’s gravity only. What is the full form of the geostationary satellite APPLE? The full form of APPLE is the Ariane Passenger PayLoad Experiment.

Question 19.
What is geodesic?
Answer:
It is the shortest distance between any two points.

Question 20.
Why is G called a universal constant?
Answer:
G is called a universal constant because its value is the same everywhere.

Question 22.
Where does a body weigh more at the pole or at the equator?
Answer:
It weighs more at the pole.

Question 23.
What is the relation between orbital and escape velocity?
Answer:
v_e = \(\sqrt{2}\)v₀.

Question 24.
The weight of a body is 20N, What is the gravitational pull of the body on the Earth?
Answer:
20N.

Question 25.
Why Newton’s law of gravitation is said to be universal- law?
Answer:
It is called so because this law holds good irrespective of the nature of the interacting bodies at all places and at all times.

Question 26.
A particle is to be placed, in turn, outside four objects, each of mass m;
(a) a large uniform solid sphere,
(b) a large uniform spherical shell,
(c) a small uniform solid sphere,
(d) a small uniform shell.
In each situation, the distance between the particle and the center of the object is d. Rank the objects according to the magnitude of the gravitational force they apply on the particle, greatest first.
Answer:
They all apply the same gravitational force and hence all will tie.

Question 27.
Can we determine the mass of a satellite by measuring its time-period?
Answer:
No.

Question 28.
Does the gravitational force between two particles depends upon the medium between them?
Answer:
No, it does not depend upon the medium between the two particles.

Question 29.
Two artificial satellites of different masses are moving in the same orbit around the Earth. Can they have the same speed?
Answer:
Yes, they can have the same speed as orbital speed is independent of the mass of the satellite.

Question 30.
In an imaginary system, the central star has the same mass as our Sun but is much brighter so that only a planet twice the distance between Earth and the Sun can support life. Assuming biological evolution (including aging processes etc.) on that planet similar to ours, what would be the average life span of a ‘human’ on that planet in terms of its natural year? The average life span of a human on the Earth may be taken to be 70 years.
Answer:
25 planet years.

Question 31.
If the force of gravity acts on all bodies in proportion to their masses, then why does not a heavy body fall faster than a light body?
Answer:
Acceleration due to gravity is independent of the mass of the body.

Question 32.
What is the weight of a body in a geostationary satellite?
Answer:
The weight of a body is zero in a geostationary satellite.

Question 33.
A satellite does not need any fuel to circle around the Earth. Why?
Answer:
The gravitational force between satellite and Earth provides the centripetal force required by the satellite to move in a circular orbit.

Question 34.
What will be the effect on the weight of the bodies if Earth stops rotating about its axis?
Answer:
The weight of the bodies will increase.

Question 35.
Name the natural satellite of Earth.
Answer:
Moon.

Question 36.
Why a multi-stage rocket is required to launch a satellite?
Answer:
This is done to save fuel.

Question 37.
Mention one difference between g and G.
Answer:
The value of ‘G’ remains the same throughout the universe while the value of ‘g’ varies from place to place.

Question 38.
When an apple falls towards the Earth, the Earth moves up to meet the apple. Is the statement true? If yes, why is the Earth’s motion not noticeable?
Answer:
Yes, the statement is true. The acceleration of Earth is very small as compared to that of apple as the mass of Earth is very large.

Question 39.
Which of the following observations point to the equivalence of inertial and gravitational mass? Why?
(a) Two spheres of different masses dropped from the top of a long evacuated tube reach the bottom of the tube at the same time.
(b) The time period of a simple pendulum is independent of its mass.
(c) The gravitational force on a particle inside a hollow isolated sphere is zero.
(d) For a man in a closed cabin that is falling freely under gravity, gravity disappears.
(e) An astronaut inside a spaceship orbiting around the Earth feels weightless.
(f) Planets orbiting around the Sun obey Kepler’s Third Law.
(g) Gravitational force on a body due to the Earth is equal and opposite to the gravitational force on the Earth due to the body.
Answer:
As bodies are in motion in observations (a), (b), (d), (e), (f), thus, these point to the equivalence of inertial and gravitational masses.

Question 40.
How will the value of acceleration due to gravity be affected if the Earth begins to rotate at a speed greater than its present speed?
Answer:
Acceleration due to gravity will decrease if the angular speed of rotation of Earth increases.

Question 41.
How do we choose zero levels of gravitational potential energy?
Answer:
It corresponds to the infinite separation between two interacting masses.

Question 42.
Is it possible to put an artificial satellite in an orbit in such a way that it always remains visible directly over New Delhi? Why?
Answer:
It is not possible. This is because New Delhi is not in the equatorial plane.

Question 43.
A body is suspended with a spring balance attached to the ceiling of an elevator. The balance shows a reading of 5 divisions when the elevator is stationary. During the downward acceleration of the elevator, the balance shows zero reading. Do you think that the inertial mass and gravitational mass of the body are equal? Justify your answer.
Answer:
Yes, they will be equal. The two masses differ only when the velocity of the lift approaches the velocity of light.

Question 44.
Does a comet move faster at aphelion or perihelion?
Answer:
At the perihelion where it is close to Sun, the comet moves faster.

Question 45.
Due to some unforeseen event, the planet of the I0 satellites of Jupiter does not pass through the center of Jupiter. Will the orbit of I₀ be stable? Why?
Answer:
No. For a stable orbit, the plane of the orbit must pass through the center (equatorial plane) of the planet.

Question 46.
Is it appropriate to describe the condition of weightlessness as the condition of masslessness? Why?
Answer:
No. Weight and mass are different physical quantities. A body may have zero weight but never zero mass. So it is not appropriate to describe the condition of weightlessness as a condition of masslessness.

Question 47.
Define central force.
Answer:
It is defined as the force which is always directed along the position vector of the point of application of the force w.r.t. the fixed point i.e. away or towards a fixed point.

Question 48.
The angular momentum is always conserved in the motion under a central force. Name the two results that follow from this.
Answer:

1. The motion of a particle under the central force is always confined to a plane.
2. The position vector of the particle w.r.t. the center of force has a constant areal velocity i.e. the position vector sweeps out equal areas in equal times as the particle moves under the influence of the central force.

Question 49.
Why an astronaut has a sense of weightlessness in a satellite revolving around the Earth?
Answer:
For revolving around the Earth, the astronaut and the satellite require the centripetal force, and their weight is used up in providing the necessary centripetal force. So the astronaut feels weightlessness in space.

Question 50.
Why an astronaut in an orbiting spacecraft is not in zero-gravity although he is in a state of weightlessness?
Answer:
We know that acceleration due to gravity depends on the height, so there is some value of acceleration due to gravity at every point on the orbit of the spacecraft and his weight is used up in providing the necessary centripetal force for the orbital motion.

Gravitation Important Extra Questions Short Answer Type

Question 1.
Explain how the weight of the body varies en route from the Earth to the moon. Would its mass change?
Answer:
When a body is taken from Earth to the moon, then its weight slowly decreases to zero and then increases till it becomes \(\frac{1}{6}\)th of the weight of the body on the surface of the moon.

We know that mg_h = mg (1 – \(\frac{2 h}{R}\))

As h increases, g_h, and hence mg_h, decreases. When R = \(\frac{R}{2}\) the force of attraction of Earth is equal to the force of attraction of the moon.

Then g_h = 0, so mg becomes zero, and the value of g on the moon’s surface is \(\frac{1}{6}\)th of its value on the surface of Earth. Hence on increasing h beyond \(\frac{R}{2}\), mg starts increasing due to the gravity of the moon. f ts mass remains constant.

Question 2.
Among the known type of forces in nature, the gravitational force ¡s the weakest. Why then does ¡t play a dominant role in the motion of bodies on the terrestrial, astronomical, and cosmological scale?
Answer:
Electrical forces are stronger than gravitational forces for a given distance, but they can be attractive as well as repulsive, unlike gravitational force which is always attractive. As a consequence, the forces between massive neutral bodies are predominantly gravitational and hence play a dominant role at long distances. The strong nuclear forces dominate only over a range of distances of the order of 10^-14 m to 10^-15m.

Question 3.
Show that the average life span of humans on a planet in terms of its natural years is 25 planet years if the average span of life on Earth is taken to be 70 years.
Answer:
Take the distance between Earth and Sun twice the distance between Earth and planet. According to Kepler’s third law of planetary motion,

where T_e, T_R is the average life span on Earth and planet respectively.
R_g = distance between Earth and Sun.
R_p = distance between Earth and planet.
Here, R_e = 2R_p

Question 4.
Hydrogen escapes faster from the Earth than oxygen. Why?
Answer:
The thermal speed of hydrogen is much larger than oxygen. Therefore a large number of hydrogen molecules are able to acquire escape velocity than that of oxygen molecules. Hence hydrogen escapes faster from the Earth than oxygen.

Question 5.
In a spaceship moving in a gravity-free region, the astronaut will not be able to distinguish between up and down. Explain why?
Answer:
The upward and downward sense is due to the gravitational force of attraction between the body and the earth. In a spaceship, the gravitational force is counterbalanced by the centripetal force needed by the satellite to move around the Earth in a circular orbit. Hence in the absence of zero force, the astronaut will not be able to distinguish between up and down.

Question 6.
Why the space rockets are generally launched from west to east?
Answer:
Since the Earth revolves from west to east around the Sun, so when the rocket is launched from west to east, the relative velocity of the rocket = launching velocity of rocket + linear velocity of Earth. Thus the velocity of the rocket increases which helps it to rise without much consumption of the fuel. Also, the linear velocity of Earth is maximum in the equatorial plane.

Question 7.
Explain why the weight of a body becomes zero at the center of Earth.
Answer:
We know that the weight of a body at a place below Earth’s surface is given by
W = mg_d …. (i)
Where gd = acceleration due to gravity at a place at a depth ‘d’ below Earth’s surface and is given

From Eqn. (i) W = 0 at the center of Earth.
i.e., g decreased with depth and hence becomes zero at the center of Earth, so W = 0 at Earth’s center.

Question 8.
We cannot move even our little fingers without disturbing the whole universe. Explain why.
Answer:
According to Newton’s law of gravitation, every particle of this universe attracts every other particle with a force that is inversely proportional to the square of the distance between them. When we move our fingers, the distance between the particles changes, and hence the force of attraction changes which in turn disturbs the whole universe.

Question 9.
Explain why tennis ball bounces higher on hills than on plains.
Answer:
The value of acceleration due to gravity is lesser on hills than on the plains, so the weight of the tennis ball at hills is lesser than that on the plains and hence it re-bounces more. In other words, the force with which the Earth attracts the ball on hills will be lesser than that on the plains.

Question 10.
Why is the atmosphere comparatively rarer on some of the planets as compared to that on earth?
Answer:
The escape velocity of some of the planets is very small as compared to that on the surface of Earth. Most of these gases have their root mean square (r.m.s.) velocities more than the escape velocity on these planets and hence they have escaped from the surface of these planets and hence the atmosphere is rarer on some of the planets than on Earth.

Question 11.
Why moon has no atmosphere? Explain.
Answer:
An atmosphere means the presence of a mixture of a number of gases. The molecules of these gases are in the state of continuous random motion moving with different velocities. As the value of escape velocity On the surface of the moon is small (only 2.5 km s^-1), the molecules of gases with velocities greater than the escape velocity moved out of the atmosphere. As time passed, nearly all the molecules escaped from the moon’s atmosphere.

Question 12.
Under what conditions a satellite will be called geo-stationary?
Answer:
The following are the conditions to be fulfilled by a satellite to be geostationary:

1. The time period of the satellite around the Earth must be equal to the rotational period of the satellite i.e. 24 hours.
2. The direction of motion of the satellite must be the same as that of the Earth.
3. The height of the geostationary satellite must be about 36000 km.

Question 13.
What are the uses of Artificial Satellites?
Answer:
Following are some of the important uses of Artificial Satellites:

1. They are used as communication satellites to send messages to distant places.
2. They are used as weather satellites to forecast weather.
3. They are used to know the exact shape of Earth.
4. They are used to telecast T.V. programs to distant places.
5. They are used to explore the upper region of the atmosphere.

Question 14.
Under what condition, a rocket fired from Earth will launch an artificial satellite around Earth?
Answer:
Following are the basic conditions:

1. The rocket must take the satellite to a suitable height above the surface of Earth.
2. From the desired height, the satellite must be projected with a suitable velocity called orbital velocity.
3. In the orbital path of the satellite, the air resistance should be negligible so that its velocity does not decrease and it does not bum due to the heat produced.

Question 15.
The acceleration due to gravity on a planet is 1.96 ms^-2. If it is safe to jump from a height of 2m on the Earth, what will be the corresponding safe height on the planet?
Answer:
The safety of a person depends upon the momentum with which the person hits the planet. Since the mass of the person is constant therefore the maximum velocity (v) is the limiting factor.
In case of earth, v² = 2g_eh_e …. (i)
In case of planet, v² = 2g_ph_p …. (ii)
where h_e, h_p are safe heights of jumping from Earth and planet respectively,
Here, h_e = 2m; g_p = 1.96 ms^-2, ge = 9.8 ms^-2

∴ From (i) and (ii), we get
2g_e h_e = 2g_p h_p

Question 16.
Is it correct to state that we are living at the bottom of a gravitational well? Why?
Answer:
Yes. The gravitational force varies with distance from the center of Earth as shown in the fig. below. The graph clearly shows a minimum at a point on the surface of Earth. Thus, it is correct to state that we are living at the bottom of a gravitational well.

Question 17.
Prove that if two spheres of the same material, mass, and radius, are put in contact, the gravitational attraction between them is directly proportional to the fourth power of their radius.
Answer:
Let m = mass of each sphere.
R = radius of each sphere,
p = density of the material of the spheres.
∴ If F be the gravitational attraction between them, then according to Newton’s law of gravitation,


∴ From (1) and (2), we get

Question 18.
Prove that if the gravitational attraction of the Sun on the planets varies as nth power of the distance (of the planet from the Sun), then a year of the planet will be proportional to R^{(n + 1)/2}.
Answer:
Let m = mass of the planet
R = radius of its orbit around Sun
M = mass of the sun
V = orbital speed of the planet
Then,

Question 19.
The figure below shows four arrangements of three particles of equal masses:

(a) Rank the arrangements according to the magnitude of the net gravitational force on the particle labeled m, greatest first, and explain.
(b) In arrangement 2, in the direction of the net force closer to the line of length d or to the line of length D?
Answer:
(a) 1,2 and 4 tie, 3 (b) line d.
Explanation: (a) An arrangement (1), the forces exerted by both the particles are in the same direction. So these forces get add up to give maximum force. In arrangements (2) and (4), the angle between individual forces as well as the distances are the same. So the magnitudes of the net forces in (2) and (4) are the same and greater than in arrangement (3) and less than in (1).

In arrangement (3), the angle between the separate forces is maximum i.e. 180. So the net force is minimum.

(b) Due to the smaller distance, force is greater the net force always makes a smaller angle with the larger force as compared to the angle with a smaller force.

Question 20.
Why the atmosphere of Jupiter contains light gases (generally hydrogen) whereas the Earth’s atmosphere has little hydrogen gas?
Answer:
The escape velocity of Jupiter is much larger than the escape velocity of Earth. So to escape from the surface of Jupiter, a very large velocity is required. Since the thermal velocity of hydrogen gas molecules is lesser than the escape velocity of Jupiter, therefore hydrogen can’t escape from the surface of Jupiter.

Question 21.
Why does not an astronaut use a simple pendulum clock in a satellite revolving around the Earth?
Answer:
Acceleration due to gravity is zero inside a satellite therefore the time period of vibration of the simple pendulum
T = 2π \(\sqrt{\frac{l}{g}}\) will be infinity

So the pendulum will do not vibrate inside the satellite and hence the clock will not work. So astronaut does not use a simple pendulum clock in a satellite.

Question 22.
Show that Kepler’s Second law is the law of conservation of angular momentum.
Answer:
The second law states that the areal velocity is constant i.e. area covered by the radius vector is the same in equal intervals of time. If the velocity and radius at the time, t₁ is v₁ and r₁ while at another place these are v₂ and r₂ in the same time, then the area covered by the planet in these intervals are

This shows that the law leads to the conservation of angular momentum law.

Question 23.
Astronomical observations show that Mercury moves faster and Pluto slower, why is it so?
Answer:
Planets obey Kepler’s Third law of motion.

T_M = time of revolution of Mercury around Sun at distance R_M.
T_P = time of revolution of Pluto around Sun at distance R_P.


Pluto moves slower as compared to Mercury due to the reason that R_P > R_M.

Question 24.
Calculate the density of Earth.
Answer:
Let us assume the Earth to be a homogeneous sphere of radius R, density ρ, and mass M.

Question 25.
Find an expression for the torque on a body due to gravity. Show that this torque about the center of mass of a body is zero.
Answer:
Suppose a body is made up of a large number of particles of masses m₁, m₂, m₃, ….. etc. situated at r₁, r₂, r₃,… etc. positions from the center of mass of the body. Each particle is pulled by gravity with a force F = mg. Let this force on ith particle be f = mg. Since the position vector of this particle is r_1, hence the torque on this particle due to a national poll of the Earth is
τ_i = r_i × m_ig
Then total torque on the body

Then torque about the center of mass is eventually 0 as r_cm = 0 from the center of mass,
∴ τ = 0.

Question 26.
How do Kepler’s laws lead to Newton’s universal law of gravitation?
Answer:
Kepler’s laws are applicable to the motion of planets around the Sun. Almost all planets revolve around the Sun in nearly circular orbits.

Let m = mass of a planet.
M = mass of Sun.
r = radius of the circular orbit of the planet, around the Sun.
v = linear velocity of the planet in its orbit.
T = Time period of the planet.

The centripetal force required by the planet is.
F = \(\frac{\mathrm{mv}^{2}}{\mathrm{r}}\)
But v = circumference of the orbit / period of revolution = \(\frac{2πr}{T}\)

This centripetal force is provided by the force of attraction between the Sun and the planet. According to Newton, the force of attraction between the planet and the Sun is mutual.

which is Newton’s law of gravitation.

Question 27.
Explain how the mass of the Sun can be determined by studying the motion of Earth around it.
Answer:
The Sun’s gravitational force provides the necessary centripetal force to the Earth for its revolution around the Sun in an orbit of radius r. Let the mass of Sun be M_s and that of Earth M_c. Thus centripetal force is then

where R = radius of orbit of Earth.
Let T = Time period of revolution of Earth around Sun, then

we know R, G, and T so the mass of the Sun can be found out by putting their values.

Question 28.
Derive an expression for the gravitational potential energy above the surface of Earth.
Answer:
Let the body of mass m be taken at a height h above the surface of Earth. At any instant of time t, it reaches at a distance x from the center of Earth. The work done in raising the body through dx is

Hence, the work done in taking the body from the surface of the Earth (x = R) to a height h above the earth’s surface (x = R + h) is given by


This work done is stored in the body in the form of gravitational
P.E. i.e. P.E. = W = mgh
P.E. above the surface of Earth = mgh.

Question 29.
What is the binding energy of the satellite?
Answer:
The minimum energy required to free a satellite from the gravitational attraction is called its binding energy. The binding energy is the negative value of the total energy of the satellite. Let a satellite of mass m be revolving around the earth of mass M and radius R.

∴ The total energy of satellite = P.E. + K.E.

Bindind energy of satellite = – (total energy of satellite)
\(\frac{GMm}{2R}\)

Question 30.
In a cavendish experiment, two spheres of mass 10 g each are suspended with a torsion rod of length 2m when two lead spheres of mass 10 mg each are brought near the suspended sphere as shown in the figure, the spheres are displaced through 2mm each. The torsional rod is deflected through an angle of 0.02 radian. Calculate the value of G if the torsional couple per unit twist of the suspension wire is 1.66 × 10^-4 Nm.

Answer:
Answer:
Force exerted by a bigger sphere on the small sphere is
F= \(\frac{GMm}{2R}\)
where r = separation between bigger and small spheres.
M = mass of the bigger sphere.
m = mass of the smaller sphere.

The force on the two sides produces torque and the suspension wire produces opposite torque = cθ = restoring couple produced.
where c = Torsional couple per unit twist.
θ = Twist

If l be the length of torsion rod, the deflecting couple
= Fl = \(\frac{\mathrm{GMm}}{\mathrm{R}^{2}}\) l

Since the rod is in equilibrium after the deflection
∴ deflecting couple = restoring couple

Gravitation Important Extra Questions Long Answer Type

Question 1.
(a) Derive the expression for the orbital velocity of an artificial Earth’s satellite. Also, derive its value for an orbit near Earth’s surface.
Answer:
Let m = mass of the satellite.
M, R = mass and radius of Earth.
h = height of the satellite above the surface of Earth.
r = radius of the robot of the satellite
= R + h.
v₀ = orbital velocity of the satellite.

The centripetal force \(\frac{\mathrm{mv}_{0}^{2}}{\mathrm{r}}\) required by the satellite to move in a circular orbit is proved by the gravitational force between satellite and the Earth.



If the satellite is close to the earth’s surface, then h ≈ 0

(b) Derive the expression for escape velocity of a body from the surface of Earth and show that it \(\sqrt{2}\) times the orbital velocity close to the surface of the Earth. Derive its value for Earth.
Answer:
Escape velocity is the minimum velocity with which a body is projected from Earth’s surface so as to just escape its gravitational pull or of any other planet. It is denoted by v_e.

Expression: Consider the earth to be a homogenous sphere of radius R, mass M, center O, and density p.
Let m = mass of the body projected from point A on the surface of Earth with v_el. v_e.

∴ K.E. of the body at point A = \(\frac{1}{2}\) mv_e² …(i)
Let it reaches a point P at a distance x from O. If F be the gravitational force of attraction on the body at P, then

F = \(\frac{\mathrm{GMm}}{\mathrm{x}^{2}}\) …(ii)

Let it further moves to Q by a distance dx.
If dW be the work done in moving from P to Q, then

If w be the total work done in moving the body from A to ∞,
Then

∴ According to the law of conservation of energy
K.E. = RE


Relation between v_e and v_o: Also we know that the orbital velocity around Earth close to its surface is given
by v₀ = \(\sqrt{gR}\)
and ve = \(\sqrt{2gR}\) = \(\sqrt{2}\) \(\sqrt{gR}\)
= \(\sqrt{2}\)v₀
Hence proved.

Question 2.
(a) Explain Newton’s law of gravitation.
Answer:
We know that Newton’s law of gravitation is expressed mathematically as:

where r̂ = unit vector along F
It was found that law is equally applicable anywhere in the universe between small and big objects like stars and galaxies. The value of G remains the same everywhere. (Some scientists have claimed that as the size of the object under consideration becomes big like a galaxy, the value of G also changes). Hence this law of Newton is also called Newton’s universal law of gravitation.

The force of attraction is called the force of gravitation or gravitational force. This force is only attractive and is never repulsive. The force is both ways i.e., particle 1 attracts particle 2 and so does particle 2 attracts particle 1.
Hence F₁₂ = – F₂₁.

The law is a direct outcome of the study of acceleration of bodies. Newton wondered how Moon revolves around the Earth or other planets revolve around the Sun. His calculations showed that the Moon is accelerated by the same amount as does any other object towards the Earth.

His famous narration of the apple falling from the tree and noticing every other object fall towards Earth led to the announcement of his famous law of gravitation about 50 years later in his book ‘Principia’.

Out of the known forces in nature, the Gravitational force is the weakest, yet it is the most apparent one as it acts for long distances and between objects which are visible to us. The law of gravitation has been used to determine the mass of heavenly bodies. It has been used to study the atmosphere of planets. Man-made satellites remain in the orbits due to gravitation.

(b) Define gravitational field intensity. Derive its expression at a point at a distance x from the center of Earth. How is it related to acceleration due to gravity?
Answer:
The gravitational field intensity at a point is defined as the force acting on a unit mass placed at that point in the field.

Thus, the gravitational field intensity is given by:
E = \(\frac{F}{m}\)
Now at distance x from the center of Earth, the gravitational force is

So, the intensity of the gravitational field at the surface of Earth is equal to the acceleration du&to gravity.

Question 3.
Discuss the variation of acceleration due to gravity with:
(a) Altitude or height
(b) Depth
(c) Latitude i.e. due to rotation of Earth.
Answer:
Let M, R be the mass and radius of the earth with center O.
g = acceleration due to gravity at a point
An on Earth’s surface.

(a) Variation of g with height: Let g_0h be the acceleration due to gravity at a point B at a height h above the earth’s surface

If h << R, then using Binomial Expansion, we get

Thus, from Eqn. (3), we conclude that acceleration due to gravity decreases with height.

(b) With depth: Let the Earth be a uniform sphere.

Let g_d = acceleration due to gravity at a depth d below earth’s surface i.e. at point B.

Let ρ = density of Earth of mass M.

Also, let M’ = mass of Earth at a depth d, then

From equation (iv), we see that acceleration due to gravity decreases with depth.
Special case: At the center of Earth, d = R
∴ g_d = 0

Hence an object at the center of Earth is in a state of weightlessness.

(c) Variation of g with latitude:
Let m = mass of a particle at a place P of latitude X.
ω = angular speed of Earth about axis NS.

As the earth rotates about the NS axis, the particle at P also rotates and describes a horizontal circle of radius r,
where r = PC = OP cos λ, = R cos λ

Let g’ be the acceleration due to gravity at P when the rotation of Earth is taken into account. Now due to the rotation of the earth, two forces that act on the particle at P are:

1. Its weight mg, acting along with PO.
2. Centrifugal force mroo2 along PO’.

∴ The angle between them = 180 – λ
∴ According to the parallelogram law of vector addition

[As \(\frac{\mathrm{R} \omega^{2}}{\mathrm{~g}}\) is very small (= \(\frac{1}{289}\))so its square and higher powers are neglected.]

Using binomial expansion, we get

⇒ g decreases with the rotation of the earth.

1. At poles, λ = 90°, ∴ g’ = g_p = g
2. At equator, λ = 0, g’ = g_e = g- Rω².

Clearly g_p > g_e.

Numerical Problems:

Question 1.
At what height from the surface of Earth will the value of g be reduced by 36% from the value at the surface? The radius of Earth, R = 6400 km.
Answer:
Let h be the height above the surface at which g reduces by 36% i.e. becomes 64% of that at the surface i.e.

Question 2.
A mass of 5 kg is weighed on a balance at the top of a tower 20 m high. The mass is then suspended from the pan of the balance by a fine wire 20 m long and is reweighed. Find the change in the weight, R = 6400 km.
Answer:
h = 20 m
m = mass = 5 kg
R = 6400 km = 64 × 10⁵m
g = 9.8 ms^-2

As h < R, so from relation,

Now weight at the foot of tower, W = mg
Now weight at the top of tower, W_h = mg_h

Question 3.
How much faster than its present rate should the Earth rotate about its axis in order that the weight of the body on the equator may be zero? What will be the duration of the day? The radius of Earth, R = 6400 km.
Answer:
We know that the value of ‘g’ at latitude λ is
g_λ = g – R ω² cos²λ
at equator λ = 0,
∴ cos 0 = 1
∴ g_λ = g – Rω²

Let ω₁ = new angular speed of rotation so that weight at equator becomes zero

in equation (1), we get

i.e. the Earth must rotate 17 times faster thair its present speed. Now the duration of the day 24 hours i.e. earth makes one rotation in 24 hours. When it rotates 17 times faster, it will make 17 rotations in 24 hours

∴ Time for 1 rotation (Duration of Day) = \(\frac{24}{17}\) = 1.412 hours.

Question 4.
Show the moon would escape if its speed were increased by 42%.
Answer:
Let M = mass of Earth.
m = mass of the moon,
r = radius of the circular orbit of the moon around the Earth.
v_o = orbital velocity of the moon.

The centripetal force needed by moon = Gravitational force between the Earth and moon

∴ % increase in the velocity of the moon

Question 5.
If the Earth has a mass 9 times and a radius twice of the planet Mars, calculate the minimum velocity required by a rocket to pull out of the gravitational force of Mars. Escape velocity on the surface of Earth is 11.2 km s^-1.
Answer:
Let Mm and be the mass and radius of Mars,
and M, R = mass and radius of Earth.

Also, let v and Vm be the escape velocities from Earth and Mars respectively.

Question 6.
What would be the duration of the year ¡f the distance between the Earth and the Sun gets doubled?
Answer:
Let T₁ = time period of Earth about the Sun when the distance between Sun and Earth is R and T₂ = time period of Earth about the Sun when the distance between Earth and Sun is 2R.

Now using the relation,

Question 7.
The period of the moon around Earth is 27.3 days and the radius of its orbit is 3.9 × 10⁵ km. Find the mass of Earth, G = 6.67 × 10^-11 Nm2 Kg^-2.
Answer:
T = time period = 27.3 days
= 27.3 × 24 × 60 × 60s.

r = radius of orbit
= 3.9 × 10⁵ km = 3.9 × 10⁸m.

G = 6.67 × 10^-11 N m2 kg^-2.
M = mass of Earth = ?

Let m, v be the mass and linear velocity of the moon. Then the centripetal force to the moon is provided by the force of attraction between Earth and the moon.

Question 8.
Find the percentage decrease in weight of a body when taken 16 km below the surface of Earth. Take the radius of Earth = 6400 km.
Answer:
Here, R = 6400 km, d = 16km

If m = mass of the body, then

Question 9.
A mass M is broken into two parts m and M – m. How are m and M related so that the force of gravitational attraction between the two parts is maximum?
Answer:
Let r = distance between two parts i.e. m and M – m
If F be the gravitational attraction between m and M – m, then from Newton’s law of gravitation,

eqn. (i) may be rewritten as:

∴ each piece has equal mass.

Aliter:
For F to be maximum,

Question 10.
A satellite orbits the Earth at a height of 500 km from its surface.
Calculate (i) K.E.
(ii) P.E.
(iii) Total energy.
Mass of satellite is 300 kg, mass of Earth is 6 × 10²⁴ kg, radius of Earth = 6.4 × 10⁶ m, G = 6.67 × 10^-11 Nm² kg^-2. Will your answer alter if the Earth were to shrink suddenly to half its size?
Answer:


If the earth shrinks suddenly to half its radius (R becomes R/2) but r = (R + h) remains unchanged, then the answer will not alter.

Question 11.
If a body is projected with a velocity v greater than ve (escape velocity from Earth’s surface), find its velocity in interstellar space.
Answer:
Let v’ be the velocity of the body of mass m in interstellar space where the gravitational field of Earth is zero; so the P.E. of the body is also zero.

∴ According to the law of conservation of energy,
we have, K.E. + RE. at the surface of Earth

Question 12.
What will be the acceleration due to gravity on the surface of the moon if its radius is 1/4th of the radius of Earth and its mass l/80th of the mass of Earth?
Answer:The value of acceleration due to gravity is g =\(\frac{\mathrm{GM}}{\mathrm{R}^{2}}\)

Question 13.
Consider an Earth satellite so positioned that it appears stationary to an observer on Earth and serves the purpose of a fixed relay station for intercontinental transmission of television and other communications. What should be the height at which the satellite should be positioned and what would be the direction of its motion? (Radius of Earth R = 6400 km.)
Answer:
Suppose the satellite is stationed at height h from the surface of the Earth, then

Question 14.
If the moon followed a circular orbit of radius r around the Earth with a uniform angular velocity co, so that ω²r² = gR², where R is the radius of the Earth and g the acceleration due to gravity. If r = 60R and the period of revolution of the moon around the Earth is 27.3 days. Find R.
Answer:

Question 15.
The mass of asteroid Ceres is approximately 7 × 10²⁰ kg and its diameter is 1100 km. What is the value of acceleration due to gravity at its surface? What would be the weight of an 80 kg astronaut on this asteroid?
Answer:
The radius of the asteroid Ceres,

∴ Weight of astronaut, W = mg = 80 × 0.15 ms^-2 = 12 N.

Question 16.
The mass of the Sun is 2 × 10³⁰ kg and its radius 7 × 10⁸ m. Calculate the rate of emission of radiation from it if its radius shrinks at the rate of 1 × 10⁴ ms^-1.
Answer:
The self-energy of the Sun, considering it spherical in shape, is given by

Question 17.
Two stars of mass 3 × 10³¹ kg each, in a double star, rotate about their common center of mass 10¹¹ m part
(i) Calculate their common angular speed.
Answer:
Let one-star move in a circular orbit of radius R, then gravitational pull provides the necessary centripetal force. Also, the distance between two stars = x, and they have equal mass then x = 2R.
Therefore,

Substituting the given values, we have

(ii) If a meteorite passes through its center of mass moving at right angles to the line joining the stars. In order to escape from the gravitational field of the double star what should be the speed of the meteorite?
Answer:
The meteorite can escape from the gravitational field if the sum of its K.E. and P.E. due to the two stars is greater than 0 i.e.

Question 18.
Neglecting the presence of other planets and satellites, calculate the binding energy of the Sun-Earth system. Mass of Earth ME = 6 × 10²⁴ kg, mass of Sun = 1.98 × 10³⁰ kg, Orbital radius of Earth R= 1.5 × 10¹¹ m.
Answer:
The binding energy is equal to the amount of energy spent in bringing the Earth-Sun system from infinity to the distance R. In other words, this is equal to the energy required to separate them to infinity hence it is equal to (P.E.)g

Question 19.
If the radius of the Earth decreases by 10%, the mass remaining unchanged, what will happen to the acceleration due to gravity?
Answer:
Here, let M, R be the mass and radius of the earth. If g be the acce. to due to gravity on earth’s surface, then

If g’ be the new value of acceleration.

Question 20.
The ratio of the radii of the planets P₁ and P₂ is k and the ratio of the acceleration due to gravity on them is r. Calculate the ratio of the escape velocities from them.
Answer:
Let r₁ and r₂ be the radii of the planet P₁ and P₂ respectively having respective accelerations due to gravity g_1, and g₂.

If v₁ and v₂ be the escape velocities from P₁ and P₂ respectively, then using the relation,

Question 21.
Calculate the temperature at which oxygen molecules can escape from the surface of Earth. Assume the radius of Earth as 6.4 × 10⁶ m and g = 9.8 ms^-2, the universal gas constant, R = 8.4 J mol^-1 k^-1.
Answer:
Here, R_e = radius of Earth = 6.4 × 10⁶ m
If a v_e be the escape velocity of oxygen molecules from Earth’s surface, then


According to the kinetic theory of gases, the most probable velocity of the molecules of a gas is given by,

where M = molecular weight of the gas = 32 × 10^-3 kg for O₂.
R = 8.4J mol^-1 k^-1
For the escape of the gas molecules,

Question 22.
Find the gravitational force of attraction on a uniform rod of length L and mass m due to uniform earth as shown in Fig. How the rod will behave if L << r.

Answer:
Let M, R be the mass and radius of earth respectively. As the earth is uniform, so its whole mass may be supposed to be concentrated at its center O.

Let dF be the force due to earth on the mass element dx at a distance x from O.

If F be the total force on the rod, then


Now if the rod is very small as compared to its distance from the earth i.e. if r >> L, then r + L ≈ r.

∴ From (2), we get F = \(\frac{\mathrm{GMm}}{\mathrm{r}^{2}}\)
i.e. the rod behaves as a point mass lying at a distance r from the center of the earth.

Question 23.
Calculate the scale reading of a spring balance having a body suspended to it and is in a ship sailing along the equator with a speed v.
Answer:
Let m = mass of the body suspended
W₀ = scale reading of the spring balance when the ship is at rest

Let ω = angular speed of rotation of the Earth of radius R
∴ The value of g at equator is given by
g_θ = (g – Rω²)
∴ W₀ = mg_θ = m(g – rω²) ….(1)

when the ship sails from west to east with the speed v on Earth’s surface, then its angular speed \(\frac{v}{R}\) gets added to ω i.e. ω’ = ω + \(\frac{v}{R}\)


similarly if the ship sails from east to west, then the scale reading is given by

Question 24.
Calculate the minimum work done in bringing a spaceship of mass 1000 kg from the surface of Earth to the moon.
Answer:
Let M₁, M₁  = masses of earth and moon respectively.
R₁, R₂ = radius of earth and moon respectively,
m = mass of spaceship.

If U₁ and U₂ be the gravitational P.E. of the spaceship on Earth and the moon respectively, then

The total work (W) will have to be done on the spaceship first against the gravity of Earth and-then against the gravity of the moon through the zero-gravity region while going from the Earth to theme on.

Question 25.
Taking moon’s period of revolution about the Earth as 30 days, calculate its distance from the Earth;
G = 6.67 × 10^-11 Nm² Kg^-2, M = mass of Earth = 6 × 10²⁴ kg.
Answer:
Here, T = 30 days = 30 × 24 × 3600s
= 30 × 86400 s
G = 6.67 × 10¹¹ Nm²Kg^-2
M = 6 × 10²⁴ kg

Let m = mass of moon.
Let x = distance of moon from Earth = ?

Here, the force of attraction between moon and Earth provides the centripetal force to the moon i.e.

Value-Based Type:

Question 1.
Suresh was struggling to understand Kepler’s second law of planetary motion. Then his friend Raman who came to him explained how the planet moves around the sun obeying Kepler’s law of planetary motion.
(a) Comment upon the values of Raman.
Answer:
Raman shares his friends and wants to improve his knowledge in the subjects, has a concern towards his friends.

(b) State Kepler’s laws of planetary motion.
Answer:
Kepler’s 1st law of planetary motion: Every planet revolves around Sun in an elliptical orbit with Sun at one of its foci. BacondlawsThe radius vector joining the center of Sun and planet sweeps out equal areas in equal intervals of time i.e. areal velocity of the planet around the Sun always remains constant. Third law: The square of the time period T of revolution of a planet around the Sun is proportional to the cube of the semi-major axis R of its elliptical orbit i.e.
T2 ∝ R3

Question 2.
Suresh went to a picnic on a hill station. The teacher told all the students to weigh by weighing machine before going to the hill station. His weight was 56 Kg. When we reached the hill station along with his friends, our teacher again told us to find their weight using a weighing machine installed in front of a shopping mall. He found that his weight was lesser than 56 Kg i.e 52 Kg, He was surprised and asked the teacher the reason behind it. The teacher explained that the acceleration due to gravity decreases as we go up from the ground. Hence, your weight will be lesser than on the ground.
(i) What values of Suresh are displayed here?
Answer:
Awareness, intelligence, and logic.

(ii) Why does the teacher tell everyone to find their weight?
Answer:
The teacher wanted to explain the acceleration due to gravity through the demonstration method.

(iii) If a body is taken to a height equal to the radius of the earth from its surface, how will the weight of a body change?
Answer:
We know that:


Hence, the weight of the body will reduce to one-fourth of its original weight on the surface of the earth.

Question 3.
Two friends Jagat and Ram are discussing escape velocity, Jagat told that if a body is projected vertically upwards with escape velocity, it will cross the earth’s gravitational field and will never come back to the earth’s surface again. Ram was not convinced with Jagat. So, they went to ask their physics teacher about escape velocity. The teacher explained to him about escape velocity:
(i) What values are displayed by Jagat and Ram? Is Jagat’s definition was correct?
Answer:
Yes, Jagat’s definition was correct.
Values are: Curious to know, intelligent, co-operative, helping and sharing their ideas.

(ii) What is the value of escape velocity?
Answer:
We know that:
Ve= \(\sqrt{2 \mathrm{~g} \mathrm{R}_{\mathrm{E}}}\)
[ On substituting the values g and RE]
= 112 km / s
This is the value of escape speed, sometimes loosely called the escape velocity.

Question 4.
Abhinav and Ankit are in the same section of class 11. Ankit fell sick for two days. So, he could not attend the classes. In two days his physics teacher explained about “Earth Satellites” and “Weightlessness”. Abhinav explained these two topics to Ankit later on Sunday.
(i) Which values are displayed by Abhinav?
Answer:
The values displayed by Abhinav are:
Helping nature, Ability, and Willingness to explain, patience

(ii) Find an expression for the weight of a body at the center of the Earth.
Answer:
We know that the value of acceleration due to gravity at a depth “d” below the surface of the earth is given by at the center of the earth

∴ Weight of a body at the center of the earth mg’ = m × o = o
So, the body will be weightless.

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 6 सुभाषितानि

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत-

(क) मनुष्याणां महान् रिपुः कः?
उत्तराणि:
आलस्यं

(ख) गुणी किं वेत्ति?
उत्तराणि:
गुणं

(ग) केषां सम्पत्तौ च विपत्तौ च महताम् एकरूपता?
उत्तराणि:
महताम्

(घ) पशुना अपि कीदृशः गृह्यते?
उत्तराणि:
उदीरितोऽर्थः

(ङ) उदयसमये अस्तसमये च क: रक्तः भवति?
उत्तराणि:
सविता

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-

(क) केन समः बन्धुः नास्ति?
उत्तराणि:
उद्यमेन समः बन्धुः नास्ति।

(ख) वसन्तस्य गुणं क: जानाति?
उत्तराणि:
पिक: वसन्तस्य गुणं जानाति।

(ग) बुद्धयः कीदृश्यः भवन्ति?
उत्तराणि:
परेङ्गितज्ञानफलाः बुद्धयः भवन्ति।

(घ) नराणां प्रथमः शत्रुः कः?
उत्तराणि:
नराणां प्रथमः शत्रुः क्रोधः।

(ङ) सुधियः सख्यं केन सह भवति?
उत्तराणि:
सुधियः सख्यं सुधीभिः सह भवति।

(च) अस्माभिः कीदृशः वृक्षः सेवितव्यः?
उत्तराणि:
अस्माभिः फलच्छायासमन्वितः वृक्षः सेवितव्यः।

प्रश्न 3.
अधोलिखिते अन्वयद्वये रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत-

(क) यः ___________ उद्दिश्य प्रकुप्यति तस्य ___________ स ध्रुवं प्रसीदति। यस्य मनः अकारणद्वेषि अस्ति, ___________ तं कथं परितोषयिष्यति?
उत्तराणि:
य: निमित्तम् उद्दिश्य प्रकुप्यति तस्य अपगमे स ध्रुवं प्रसीदति। यस्य मनः अकारणद्वेषि अस्ति, जनः तं कथं परितोषयिष्यति?

(ख) ___________ संसारे खल ___________ निरर्थकम् नास्ति। अश्वः चेत् ___________ वीरः खर: ___________ वहने (वीर:) (भवति)।
उत्तराणि:
विचित्रे संसारे खलु किञ्चित् निरर्थकम् नास्ति। अश्वः चेत् धावने वीरः खरः भारस्य वहने (वीरः) भवति।

प्रश्न 4.
अधोलिखितानां वाक्यानां कृते समानार्थकान् श्लोकांशान् पाठात् चित्वा लिखत-

(क) विद्वान् स एव भवति यः अनुक्तम् अपि तथ्यं जानाति।
उत्तराणि:
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः।

(ख) मनुष्यः समस्वभावैः जनैः सह मित्रता करोति।
उत्तराणि:
समान-शील-व्यसनेषु सख्यम्।

(ग) परिश्रमं कुर्वाण: नरः कदापि दु:खं न प्राप्नोति।
उत्तराणि:
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति।

(घ) महान्तः जनाः सर्वदैव समप्रकृतयः भवन्ति।
उत्तराणि:
सम्पत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता।

प्रश्न 5.
यथानिर्देशं परिवर्तनं विधाय वाक्यानि रचयत-

(क) गुणी गुणं जानाति। (बहुवचने)
उत्तराणि:
गुणिनः गुणान् गुणानि जानन्ति।

(ख) पशुः उदीरितम् अर्थं गृह्णाति। (कर्मवाच्ये)
उत्तराणि:
पशुना उदीरितः अर्थः गृहयते।

(ग) मृगाः मृगैः सह अनुब्रजन्ति। (एकवचने)
उत्तराणि:
मृगः मृगेण सह अनुव्रजति।

(घ) कः छायां निवारयति। (कर्मवाच्ये)
उत्तराणि:
केन छाया निर्वायते।

(ङ) तेन एव वह्निनां शरीरं दह्यते। (कर्तृवाच्ये)
उत्तराणि:
एषः एव अग्नि शरीर दहति।

प्रश्न 6(अ).
सन्धि / सन्धिविच्छेदं कुरुत-

(क) न + अस्ति + उद्यमसम: – ___________
उत्तराणि:
नास्त्युद्यमसमः

(ख) ___________ + ___________ – तस्यापगमे
उत्तराणि:
तस्य + अपगमे

(ग) अनुक्तम् + अपि + ऊहति – ___________
उत्तराणि:
अनुक्तमप्यूहति

(घ) ___________ + ___________ – गावश्च
उत्तराणि:
गावः + च

(ङ) ___________ + ___________ – नास्ति
उत्तराणि:
न + अस्ति

(च) रक्तः + च + अस्तमये – ___________
उत्तराणि:
रक्तश्चास्तमये

(छ) ___________ + ___________ – योजकस्तत्र
उत्तराणि:
योजक: + तत्र

प्रश्न 6(आ).
समस्तपदं/विग्रहं लिखत-

(क) उद्यमसमः – ___________
(ख) शरीरे स्थितः – ___________
(ग) निर्बल: – ___________
(घ) देहस्य विनाशाय – ___________
(ङ) महावृक्षः – ___________
(च) समानं शीले व्वसनं येषां तेषु – ___________
(छ) अयोग्यः – ___________
उत्तराणि:
(क) उद्यमेन समः
(ख) शरीरस्थितः
(ग) निर्गतम् बलम् यस्मात् सः
(घ) देहविनाशाय
(ङ) महान् वृक्षः
(च) समानशील व्यसनेषु
(छ) न योग्य:

प्रश्न 7(अ).
अधोलिखितानां पदानां विलोमपदानि पाठात चित्वा लिखत-

(क) प्रसीदति – ___________
(ख) मूर्खः – ___________
(ग) बली – ___________
(घ) सुलभः – ___________
(ङ) संपत्ती – ___________
(च) अस्तमये – ___________
(छ) सार्थकम् – ___________
उत्तराणि:
(क) अवसीदति
(ख) पण्डितः
(ग) निर्बलः
(घ) दुर्लभः
(ङ) विपत्ती
(छ) निरर्थकम्

प्रश्न 7(आ).
संस्कृतेन वाक्यप्रयोगं कुरुत-

उत्तराणि:
(क) कौआ – वायसः कृष्णवर्णः भवति।
(ख) कारण – त्वं किं निमित्तं दृष्ट्वा अत्र तिष्ठसि?
(ग) सूर्य – सूर्यः पूर्व दिशायाम् उदयति।
(घ) कोयल – पिकः मधुरं कूजति।
(ङ) आग – तत्र सुदीप्तः वह्निः प्रज्वलति।

परियोजनाकार्यम-
(क) उद्यमस्य महत्वं वर्णयतः पञ्चश्लोकान् लिखत।
अथवा
कापि कथा या भवद्भिः पठिता स्यात् यस्याम् उद्यमस्य महत्वं वर्णितम् ता स्वभाषया लिखत।
(ख) निमित्तमुद्दिश्य यः प्रकुप्यति ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति। यदि भवता कदापि ईदृशः अनुभवः कृतः तर्हि स्वभाषया लिखत।
विद्यार्थी स्वयं करें।

योग्यताविस्तारः
संस्कृत कृतियों के जिन पद्यों या पद्यांशों में सार्वभौम सत्य को बड़े मार्मिक ढंग से प्रस्तुत किया गया है। उन पद्यों को सुभाषित कहते हैं यह पाठ ऐसे दस सुभाषितों का संग्रह है जो संस्कृत के विभिन्न ग्रंथों से संकलित हैं। इनमें परिश्रम का महत्त्व, क्रोध का दुष्प्रभाव, सभी वस्तुओं की उपादेयता और बुद्धि की विशेषता आदि विषयों पर प्रकाश डाला गया है।

1. तत्पुरुष समास

• शरीरस्थः – शरीरे स्थितः
• गृहस्थः – गृहे स्थितः
• मनस्स्थः – मनसि स्थितः
• तटस्थः – तटे स्थितः
• कूपस्थः – कूपे स्थितः
• वृक्षस्थः – वृक्षे स्थितः
• विमानस्थः – विमाने स्थितः

2. अव्ययीभाव समास

• निर्गुणम् – गुणानाम् अभावः
• निर्मक्षिकम् – मक्षिकाणाम् अभावः
• निर्जलम् – जलस्य अभाव:
• निराहारम् – आहारस्य अभाव:

3. पर्यायवाचिपदानि

• शत्रुः – रिपुः, अरिः, वैरिः
• मित्रम् – सखा, बन्धुः, सुहृद्
• वह्निः – अग्निः, दाहकः, पावकः
• सुधियः – विद्वांसः, विज्ञाः, अभिज्ञाः
• अश्वः – तुरगः, हयः, घोटक:
• गजः – करी, हस्ती, दन्ती, नागः
• वक्षः – द्रुमः, तरुः, महीरुहः, विटपः, पादपः
• सविता – सूर्यः मित्र: दिवाकरः, भास्करः

मन्त्रः ‘मननात् त्रायते इति मन्त्रः।’
अर्थात् वे शब्द जो सोच-विचार कर बोले जाएँ। सलाह लेना, मन्त्रणा करना। मन्त्र + अच् (किसी भी देवता को सम्बोधित) वैदिक सूक्त या प्रार्थनापरक वैदिक मन्त्र, वेद का पाठ तीन प्रकार का है-यदि छन्दोबद्ध और उच्च स्वर से बोला जाने वाला है तो ‘ऋक् ‘ है, यदि गद्यमय और मन्दस्वर में बोला जाने वाला है तो यजुस्’ है, और यदि छन्दोबद्धता के साथ गेयता है तो ‘सामन्’ है (प्रार्थनापरक) यजुस् जो किसी देवता को उद्दिष्ट करके बोला गया हो-‘ॐ नमः शिवाय’ आदि। पंचतंत्र में भी मंत्रणा, परामर्श, उपदेश तथा गुप्त मंत्रणा के अर्थ में इस शब्द का प्रयोग हुआ है।

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नाः

1. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा निर्देशानुसार प्रश्नान् उत्तरत-

(क) आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. अस्माकं महान् रिपुः कः अस्ति?
2. आलस्यं कुत्र स्थितः अस्ति?
3. आलस्यं कृत्वा क; अवसीदति?

उत्तराणि:

1. आलस्यम्
2. शरीरे
3. मनुष्यः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवल प्रश्नमेकमेव)-

1. किं कृत्वा मनुष्यः न अवसीदति?
2. कः मनुष्याणां बन्धुसमः अस्ति?

उत्तराणि:

1. उद्यमं कृत्वा मनुष्यः न अवसीदति।
2. उद्यमः मनुष्याणां बन्धुसमः अस्ति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘महान् रिपुः’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
2. ‘नावसीदति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदम् किम्?
3. ‘उद्यमम्’ इति पदस्य विपर्ययदं पद्यांशे किमस्ति?
4. श्लोके ‘शत्रुः’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः आगतः?

उत्तराणि:

1. महान्
2. मनुष्यः
3. आलस्यं
4. रिपुः

(ख) गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो,
बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बलः।
पिको वसन्तस्य गुणं न वायसः,
करी च सिंहस्य बलं न मूषकः॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कीदृशः जनः गुणं जानाति?
2. कीदृशः जनः गुणं न जानाति?
3. करी कस्य बलं जानाति?

उत्तराणि:

1. गुणी
2. निर्गुणः
3. सिंहस्य

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. पिकः किम् जानाति वायसः च किम् न?
2. मूषकः कस्य बलं न जानाति?

उत्तराणि:

1. पिक: वसन्तस्य गुणं जानाति वायसः च वसन्तस्य गुणं न जानाति।
2. मूषकः सिंहस्य बलं न जानाति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. श्लोके ‘जानाति’ इति पदस्य पर्यायपदं किम् आगतम्?
2. ‘वेत्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं श्लोके किम्?
3. ‘गजः’ इत्यर्थे किं पदं पद्यांशे प्रयुक्तम्?
4. श्लोके ‘दुर्गुणम्’ इत्यस्य पदस्य कः विपर्ययः लिखितः?

उत्तराणि:

1. वेत्ति
2. गुणी
3. करी
4. गुणम्

(ग) निमित्तमुद्दिश्य हि यः प्रकुप्यति,
ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति।
अकारणद्वेषि मनस्तु यस्य वै,
कथं जनस्तं परितोषयिष्यति॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. नरः किम् उद्दिश्य प्रकुप्यति?
2. नरः कदा प्रसीदति?
3. कदाचित् अकारणद्वेषि किं भवति?

उत्तराणि:

1. निमित्तम्
2. तस्यापगमे (निमित्तापगमे)
3. मनः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. यस्य मनुष्यस्य मनः अकारणद्वेषि अस्ति किं सः कदापि परितोषयिष्यति?
2. कः निमित्तम् उद्दिश्य प्रकुप्यति?

उत्तराणि:

1. यस्य मनुष्यस्य मनः अकारणदेषि अस्ति तं जनः कदापि न परितोषयिष्यति।
2. जनः निमित्तमुदिश्य प्रकुप्यति?

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘यः’ पदं पद्यांशे कस्मै प्रयुक्तम्?
2. श्लोके ‘प्रकुप्यति’ इति क्रिया पदस्य कर्तृपदं किम्?
3. ‘सः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
4. श्लोके ‘कारणम्’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः आगतः?

उत्तराणि:

1. नराय
2. यः
3. प्रसीदति
4. निमित्तम्

(घ) उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते,
ह्याश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः।
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः,
परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. उदीरितोऽर्थः केनापि गृह्यते?
2. केऽपि वहन्ति बोधिताः?
3. पण्डितः जनः किमपि ऊहति?

उत्तराणि:

1. पशुना
2. नागा:/हयाः
3. अनुक्तम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. बुद्धयः कीदृश्यः भवन्ति?
2. पशुनापि कः गृह्यते?

उत्तराणि:

1. बुद्धयः परेङ्गितज्ञानफलाः हि भवन्ति।
2. पशुनापि उदीरितोऽर्थः गृह्यते।

प्रश्न 3.
भाषिक कार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. अत्र श्लोके ‘गृह्यते’ क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
2. ‘विद्वान् जनः’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
3. ‘अश्वाः’ इति पदस्य पर्यायपदं पद्यांशे किम्?
4. श्लोके ‘मुच्यते’ इति क्रियापदस्य क: विपर्ययः?

उत्तराणि:

1. अर्थः
2. पण्डितो जनः
3. हयाः
4. गृह्यते

(ङ) क्रोधो हि शत्रुः प्रथमो नराणां,
देहस्थितो देहविनाशनाय।
यथास्थितः काष्ठगतो हि वह्निः,
स एव वह्निर्दहते शरीरम्॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. नराणां प्रथमः शत्रुः कः?
2. क्रोधः केषाम् प्रथमः शुत्रः?
3. क्रोधः किमर्थं भवति?

उत्तराणि:

1. क्रोधः
2. नराणाम्
3. देहविनाशनाय

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. कीदृशो अग्निः शरीराणि दहति?
2. शरीरं कः दहते?

उत्तराणि:

1. क्रोधरूपाग्निः शरीराणि दहति।
2. शरीरं क्रोधः दहते।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘प्रथमः शत्रुः’ अनयो:पदयोः विशेषणपदं किम्?
2. ‘दहते’ इति क्रियापदस्य कर्ता कः?
3. ‘रक्षणाय’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
4. श्लोके ‘अग्निः’ इति पदस्य कः पर्याय आगनः?

उत्तराणि:

1. प्रथमः
2. वह्निः
3. विनाशनाय
4. वह्निः

(च) मृगाः मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति,
गावश्च गोभिः तुरगास्तुरङ्गः।
मूर्खाश्च मूर्खः सुधियः सुधीभिः,
समान-शील-व्यसनेषु सख्यम्॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. मृगाः कैः सङ्गमनुव्रजन्ति?
2. मूखैः सह के अनुव्रजन्ति?
3. तुरगाः कैः सह अनुव्रजन्ति?

उत्तराणि:

1. मृगैः
2. मूर्खाः
3. तुरङ्गैः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. किम् समान-शील-व्यसनेषु भवति?
2. सुधीभिः सह के अनुगच्छन्ति?

उत्तराणि:

1. सख्यम् समान-शील-व्यसनेषु भवति?
2. सुधीभिः सह सुधियः अनुगच्छन्ति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. अनुव्रजन्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
2. ‘तुरगा’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
3. ‘सुधीभिः’ इति पदस्य विपर्ययपदं कि प्रयुक्तम्?
4. ‘अश्वाः’ इति पदस्य कः पर्यायः श्लोके आगतः?

उत्तराणि:

1. मृगाः
2. अनुव्रजन्ति
3. मूखैः
4. तुरगाः

(छ) सेवितव्यो महावृक्षः फलच्छायासमन्वितः।
यदि दैवात् फलं नास्ति छाया केन निवार्यते॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कीदृशः वृक्षः सेवितव्यः?
2. महावृक्षः कीदृशः भवति?
3. वृक्षेषु का भवति?

उत्तराणि:

1. महावृक्षः
2. फलच्छायासमन्वितः
3. छाया

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. महावृक्षेषु दैवात् फलं नास्ति तथापि किं न निवार्यते?
2. फलच्छायासमन्वितः कः सेवितव्यः?

उत्तराणि:

1. महावृक्षेषु दैवात् फलं नास्ति तथापि छाया केनापि न निवार्यते।
2. फलच्छायासमन्वितः महावृक्षः सेवितव्यः।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘महान् वृक्षः’ अत्र विशेष्यपदं किम्?
2. ‘भाग्यवशात्’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
3. ‘लघुवृक्षः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किं प्रयुक्तम्?
4. ‘छाया केन निवार्यते’ अत्र कर्तृपदं किम्?

उत्तराणि:

1. वृक्षः
2. दैवात्
3. महावृक्षः
4. केन

(ज) अमन्त्रमक्षरं नास्ति, नास्ति मूलमनौषधम्।
अयोग्यः पुरुषः नास्ति योजकस्तत्र दुर्लभः।।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. अक्षरं कीदृशं न भवति?
2. मूलम् कीदृशम् न भवति?
3. संसारे कः दुर्लभो भवति?

उत्तराणि:

1. मन्त्ररहितम्
2. अनौषधम्
3. योजक:

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. कीदृशः पुरुषः वास्तविकः पुरुषः न भवति?
2. अमन्त्रं किं न भवति?

उत्तराणि:

1. अयोग्यः पुरुषः वास्तविकः पुरुषः न भवति।
2. अमन्त्रम् अक्षरं न भवति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘अमन्त्रं अक्षरं’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
2. ‘अयोग्यः’ इति पदस्य विशेष्यपदं किम्?
3. ‘सुलभः’ इति पदस्य विपर्ययपदं पद्यांशे किमस्ति?
4. ‘नास्ति मूलम् अनौषधम्’। अत्र क्रियापदं किम्?

उत्तराणि:

1. अमन्त्रं
2. पुरुषः
3. दुर्लभ:
4. नास्ति

(झ) संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता।
उदये सविता रक्तो रक्तोश्चास्तमये तथा॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. उदये सति सूर्यः कीदृशः भवति?
2. अस्तमये च सवितुः वर्णः कीदृशः भवति?
3. केषाम् एकरूपता भवति?

उत्तराणि:

1. रक्तः
2. रक्तः
3. महताम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. महताम् एकरूपता कदा भवति?
2. उदये अस्तमये च सविता कीदृशो भवति?

उत्तराणि:

1. महताम् संपत्तौ विपत्तौ च एकरूपता भवति।
2. उदये अस्तमये च सविता रक्तः भवति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘संपत्तौ’ पदस्य विपर्ययपदं पद्यांशे किमस्ति?
2. ‘सूर्य:’ पदस्य पर्यायपदं किम्?
3. ‘भवति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
4. श्लोके ‘सविता रक्तः’ अनयोः पदयोः किं विशेषणम्?

उत्तराणि:

1. विपत्तौ
2. सविता
3. सविता
4. रक्तः

(ज) विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चिन्निरर्थकम्।
अश्वश्चेद् धावते वीरः भारस्य वहने खरः॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. संसारः कीदृशः अस्ति?
2. निरर्थकम् कुत्र न अस्ति?
3. भारवहने कः वीरः भवति?

उत्तराणि:

1. विचित्रः
2. संसारे
3. खरः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. अश्वः खरः च कीदृशौ वीरौ स्त:?
2. विचित्रः खलु को वर्तते?

उत्तराणि:

1. अश्वः चेत् धावने वीरः तर्हि भारस्य वहने खर: वीरः अस्ति।
2. विचित्रः खलु संसारः वर्तते।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘संसारे’ इति पदस्य विशेषणपदं किम्?
2. ‘सार्थकम्’ इति पदस्य विपर्ययपदं किमस्ति?
3. ‘नास्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
4. श्लोके ‘गर्दभः’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः आगतः?

उत्तराणि:

1. विचित्रे
2. निरर्थकम्
3. किञ्चित्
4. खरः

2. (अ) प्रश्न निर्माणम् कुरुत-

(क) आलस्यं मनुष्याणाम् शत्रुः।
उत्तराणि:
केषाम्

(ख) आलस्यं मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
उत्तराणि:
किम्

(ग) उद्यतेनसमः बन्धु नास्ति।
उत्तराणि:
केन

(घ) नरः उद्यतं कृत्वा न अवसीदति।
उत्तराणि:
किम्

(ङ) आलस्यं मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
उत्तराणि:
कीदृशः

(च) बलवान् बलम् वेत्ति?
उत्तराणि:
कः

(छ) वसन्तस्य गुणः पिक: जानाति।
उत्तराणि:
कः

(ज) निर्गुण: गुणं न वेत्ति।
उत्तराणि:
कः

(झ) मृगाः मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति।
उत्तराणि:
के

(ञ) गावः गोभिः सङ्गमनुव्रजन्ति।
उत्तराणि:
काभिः

(ट) नराणां प्रथमः शुत्रः क्रोधः अस्ति।
उत्तराणि:
केषाम्

(ठ) फलच्छायासमन्वितः महावृक्षः सेवितव्यः।
उत्तराणि:
कीदृशः

(ड) संपत्तौ विपत्तौ च महताम् एकरूपता भवति।
उत्तराणि:
केषाम्

(ढ) सविता उदयेसति रक्तः भवति।
उत्तराणि:
कदा

(ण) एषः संसारः विचित्रः अस्ति।
उत्तराणि:
कीदृशः

(त) अत्र किञ्चिन्निरर्थकम् न अस्ति।
उत्तराणि:
कीदृशम्

(आ) उचित पदं चित्वा प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) अस्तमये सविता रक्तः भवति।
(i) के
(ii) कदा
(ii) कस्मै
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(ii) कदा

(ख) वायसः वसन्तस्य गुणं न जानाति।
(i) क:
(ii) कस्य
(iii) केन
(iv) कदा
उत्तराणि:
(ii) कस्य

(ग) यः निमित्तम् उद्दिश्य प्रकुप्यति।
(i) किम्
(ii) क:
(iii) कथम्
(iv) केन
उत्तराणि:
(i) किम्

(घ) क्रोधः देहविनाशनाय प्रथमः शत्रुः।
(i) क:
(ii) कस्मै
(iii) कस्य
(iv) काय
उत्तराणि:
(ii) कस्मै

(ङ) गुणी गुणं वेत्ति।
(i) क:
(ii) की
(iii) का
(iv) के
उत्तराणि:
(i) कः

(च) महत्ताम् एकरूपता संपत्तौ विपत्तौ च भवति।
(i) कदा
(ii) कुत्र
(iii) को
(iv) के
उत्तराणि:
(i) कदा

(छ) फलच्छायासमन्वितः महा वृक्षः सेवितव्यः।
(i) का
(ii) कीदृशः
(iii) कया
(iv) कः
उत्तराणि:
(ii) कीदृशः

(ज) मूर्खा मूखैः सह अनुव्रजन्ति।
(i) केन
(ii) कैः
(iii) के
(iv) कदा
उत्तराणि:
(ii) कैः

(झ) पशुना अपि उदीरितः अर्थः गृह्यते।
(i) कै:
(ii) केन
(iii) काभिः
(iv) कया
उत्तराणि:
(ii) केन

(ञ) सिंहस्य बलं गजः वेत्ति मूषकः न।
(i) कस्य
(ii) कः
(iii) किम्
(iv) कस्याः
उत्तराणि:
(i) कस्य

(ट) संसारे किञ्चित् निरर्थकम् न अस्ति।
(i) के
(ii) कुत्र
(iii) कस्मै
(iv) किम्
उत्तराणि:
(ii) कुत्र

(ठ) क्रोध: नरस्य प्रथमः शत्रुः।
(i) कीदृशः
(ii) कीदृशम्
(iii) कः
(iv) के
उत्तराणि:
(i) कीदृशः

(ड) अक्षरं अमन्त्रम् नस्ति।
(i) कीदृशम्:
(ii) कीदृशः
(iii) किम्
(iv) कम्
उत्तराणि:
(i) कीदृशम्

(ढ) महावृक्षस्य छाया केन निवार्यते।
(i) का
(ii) कः
(iii) किम्
(iv) कीदृशः
उत्तराणि:
(i) का

3. अन्वयं लेखनम्-

श्लोकस्य अन्वयं मञ्जूषायाः सहायता पूरयन्तु-

(क) आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति॥

अव्ययः
मनुष्याणां (i) ________ महान् शत्रु: (ii) ________ उद्यमसम: (iii) ________ न अस्ति यं (iv) ________ (मनुष्यः) न अवसीदति।
मञ्जूषा- कृत्वा, शरीरस्थः, बन्धुः, आलस्यम्
उत्तराणि:
(i) शरीरस्थः
(ii) आलस्यम्
(iii) बन्धुः
(iv) कृत्वा

(ख) गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो,
बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बलः।
पिको वसन्तस्य गुणं न वायसः,
करी च सिंहस्य बलं न मूषकः॥

अव्ययः
गुणी गुणं (i) ________ निर्गुणः (गुणं) न वेत्ति, (ii) ________ बलं वेत्ति, (iii) ________ (बल) न वेत्ति, वसन्तस्य गुणं पिकः (वेत्ति), (iv) ________ न (वेत्ति), सिंहस्य बलं करी (वेत्ति) (v) ________ न।
मञ्जूषा- वायसः, वेत्ति, मूषकः, बली, निर्बलः
उत्तराणि:
(i) वेत्ति
(ii) बली
(iii) निर्बलः
(iv) वायसः
(v) मूषकः

(ग) निमित्तमुद्दिश्य हि यः प्रकुप्यति,
ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति।
अकारणद्वेषि मनस्तु यस्य वै,
कथं जनस्तं परितोषयिष्यति॥

अव्ययः
यः निमित्तम् (i) ________ प्रकुप्यति सः तस्य (ii) ________ ध्रुवं प्रसीदति यस्य (iii) ________ अकारणद्वेषि (अस्ति) जनः तं (iv) ________ परितोषयिष्यति।
मञ्जूषा- अपगमे, कथम्, मनः, उद्दिश्य
उत्तराणि:
(i) उद्दिश्य
(ii) अपगमे
(iii) मनः
(iv) कथम्

(घ) उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते,
हृयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः।
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः,
परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः॥

अन्वयः
पशुना अपि (i) ________ अर्थः गृह्यते, (ii) ________ नागाः च बोधिताः (भार) (iii) ________ पण्डितः जनः (iv) ________ अपि ऊहति (v) ________ परेङ्गितज्ञानफलाः भवन्ति।
मञ्जूषा- वहन्ति, बुद्धयः, उदीरितः, अनुक्तम्, हयाः
उत्तराणि:
(i) उदीरितः
(ii) हयाः
(iii) वहन्ति
(iv) अनुक्तम्
(v) बुद्धयः

(ङ) क्रोधो हि शत्रुः प्रथमो नराणां,
देहस्थितो देहविनाशनाय।
यथास्थितः काष्ठगतो हि वाह्निः,
स एव वह्निर्दहते शरीरम्।।

अन्वयः
नराणां देहविनाशनाय (i) ________ शत्रुः देहस्थितः (ii) ________। यथा काष्ठगतः स्थितः (iii) ________ काष्ठम् एव (iv) ________ (तथैव शरीरस्थः क्रोध:) शरीरं दहते।
मञ्जूषा- वह्निः, प्रथमः, दहते, क्रोधः
उत्तराणि:
(i) प्रथमः
(ii) क्रोधः
(iii) वह्निः
(iv) दहते

(च) मृगाः मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति,
गावश्च गोभिः तुरगास्तुरः।
मूर्खाश्च मूखैः सुधियः सुधीभिः,
समान-शील-व्यसनेषु सख्यम्॥

अन्वयः
मृगाः (i) ________ सह, गावश्च गोभिः सह, (ii) ________ तुरङ्गः सह, मूर्खाः मूर्ख (iii) ________ सुधियः सुधीभिः सह (iv) ________ समान (v) ________ व्यसनेषु सख्यम् (भवति)।
मञ्जूषा- सह, मृगैः, शील, तुरगाः, अनुव्रजन्ति
उत्तराणि:
(i) मृगैः
(ii) तुरगाः
(iii) सह
(iv) अनुव्रजन्ति
(v) शील

(छ) सेवितव्यो महावृक्षः फलच्छायासमन्वितः।
यदि दैवात् फलं नास्ति छाया केन निवार्यते॥

अन्वयः
फलच्छाया समन्वितः (i) ________ सेवितव्यः (ii) ________ यदि फलं (iii) ________ (वृक्षस्य) (iv) ________ केन निवार्यते।
मञ्जूषा- छाया, महावृक्षः, नास्ति, दैवात्।
उत्तराणि:
(i) महावृक्षः
(ii) दैवात्
(iii) नास्ति
(iv) छाया

(ज) अमन्त्रमक्षरं नास्ति, नास्ति मूलमनौषमम्।
अयोग्यः पुरुषः नास्ति योजकस्तत्र दुर्लभः॥

अन्वय:
अमन्त्रम (i) ________ नास्ति (ii) ________ मूलं नास्ति, (iii) ________ पुरुषः नास्ति, तत्र (iv) ________ दुर्लभः।
मञ्जूषा- अयोग्यः, अनौषधम्, योजकः, अक्षरं
उत्तराणि:
(i) अक्षरं
(ii) अनौषधम्
(iii) अयोग्य:
(iv) योजक:

(झ) संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता।
उदये सविता रक्तो रक्तोश्चास्तमये तथा।।

अन्वयः
महताम् (i) ________ विपत्तौ च (ii) ________ भवति (यथा) (iii) ________ उदये (iv) ________ भवति, तथा (v) ________ च रक्तः भवति।
मञ्जूषा- अस्तमये, संपत्तौ, सविता, एकरूपता, रक्तः
उत्तराणि:
(i) संपत्तौ
(ii) एकरूपता
(iii) सविता
(iv) रक्तः
(v) अस्तमये

(ज) विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चिन्निरर्थकम्।
अश्वश्चेद् धावने वीरः भारस्य वहने खरः॥

अन्वयः
विचित्रे (i) ________ खलु किञ्चित् (ii) ________ नास्ति। अश्वः चेत् (iii) ________ वीरः (तर्हि) भारस्य वहने (iv) ________ (वीरः) अस्ति।
मञ्जूषा- निरर्थकं, खरः, धावने, संसारे
उत्तराणि:
(i) संसारे
(ii) निरर्थकं
(iii) धावने
(iv) खरः

4. भावार्थलेखनम्-

श्लोकानाम् भावं उचितैः शब्दैः सम्पूरयत-

(क) आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति॥

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् (i) ________ शरीरे स्थितम् (ii) ________ एव तेषां। महान् शत्रुः अस्ति। एवमेव पुरुषार्थस्य इव तेषां कोऽपि अन्यः (iii) ________ नास्ति। तं (पुरुषार्थ) कृत्वा (iv) ________ कदापि न दुखीयन्ति।
मञ्जूषा- मानवाः, मानवानां, शत्रुः, आलस्यम्
उत्तराणि:
(i) मानवानां
(ii) आलस्यम्
(iii) शत्रुः
(iv) मानवाः

(ख) गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो,
बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बलः।
पिको वसन्तस्य गुणं न वायसः,
करी च सिंहस्य बलं न मूषकः॥

भावार्थ:
संसारे गुणवान् जनः एव (i) ________ महत्वं जानाति, गुणैः हीनः जनः न जानाति, (ii) ________ एवं बलस्य महत्वं जानाति बलहीनः न जानाति। (iii) ________ महत्वं कोकिलः एवं जानाति काकः न एवमेव सिंहस्य बलं तु गज एव जानाति (iv) ________ तु कदापि न जानाति।
मञ्जूषा- बलवान्, मूषकः, गुणस्य, वसन्तस्य
उत्तराणि:
(i) गुणस्य
(ii) बलवान्
(iii) वसन्तस्य
(iv) मूषक:

(ग) निमित्तमुद्दिश्य हि यः प्रकुप्यति,
ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति।
अकारणद्वेषि मनस्तु यस्य वै,
कथं जनस्तं परितोषयिष्यति॥

भावार्थ:
यः जनः कदाचित् किञ्चित् (i) ________ उद्दिश्य कस्मैचिदपि क्रुध्यति स एव तस्य कारणस्य (ii) ________ जने प्रसीदति। एवमेव यस्य जनस्य (iii) ________ अकारणमेव केनचित् सह द्वेषं करोति तं जनं कथं (iv) ________कर्तुं समर्थाः भविष्यन्ति जनाः।
मञ्जूषा- तस्मिन्, मनः, कारणम्, सन्तुष्टम्
उत्तराणि:
(i) कारणम्
(ii) तस्मिन्
(iii) मनः
(iv) सन्तुष्टम्

(घ) उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते,
हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः।
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः,
परेगितज्ञानफला हि बुद्धयः॥

भावार्थ:
अस्य श्लोकस्य भावोऽस्ति यत् अश्वाः गजाश्च (i) ________ अपि कृतं संकेतं ज्ञात्वा (ii) ________ वहन्ति। तथैव विद्वान् जनः अकथितम् (iii) ________ ज्ञात्वा कार्य कुर्वन्ति यतः बुद्धयः परैः संकेतात् उत्पन्नाः (iv) ________ भवन्ति।
मञ्जूषा- फलदायिकाः, अन्यैः, भार, संकेतम्
उत्तराणि:
(i) अन्यैः
(ii) भारं
(iii) संकेतम्
(iv) फलदायिकाः

(ङ) क्रोधो हि शत्रुः प्रथमो नराणां,
देहस्थितो देहविनाशनाय।
यथास्थितः काष्ठगतो हि वाह्निः,
स एव वह्निर्दहते शरीरम्॥

भावार्थ:
अर्थात् मनुष्याणां शरीरेषु स्थितः (i) ________ एव तेषां देहानाम् विनाशस्य प्रथमः (ii) ________ अस्ति। यथा काष्ठेषु स्थितः अग्निः तमेव (iii) ________ तथैव क्रोधरूपाग्निः अपि (iv) ________ शरीराणि दहति।
मञ्जूषा- शत्रुः, जनानाम्, क्रोधः, दहति
उत्तराणि:
(i) शत्रुः
(ii) क्रोधः
(iii) दहति
(iv) जनानाम्

(च) मृगाः मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति,
गावश्च गोभिः तुरगास्तुरः।
मूर्खाश्च मूर्खे: सुधियः सुधीभिः,
समान-शील-व्यसनेषु सख्यम्॥

भावार्थ:
अस्य श्लोकस्य भावोऽस्ति यत् संसारे सर्वे जीवाः समान: (i) ________ स्वभावयुक्तैः जीवैः सह मैत्रीं कुर्वन्ति। यथा मृगाः (ii) ________ सह गावः गोभिः सह अश्वाः (iii) ________ सह, मूर्खा, मूर्ख सह, विद्वांस (iv) ________ एव अनुगच्छन्ति।
मञ्जूषा- विद्वद्भिः, मृगैः, व्यवहारः, अश्वैः
उत्तराणि:
(i) व्यवहार:
(ii) मृगैः
(iii) अश्वैः
(iv) विद्वद्भिः

(छ) सेवितव्यो महावृक्षः फलच्छायासमन्वितः।
यदि दैवात् फलं नास्ति छाया केन निवार्यते॥

भावार्थ:
संसारे सदैव फलैः छायया च (i) ________ महान् वृक्षः (ii) ________ भवति। यदि दुर्भाग्यवशात् तस्मिन् (iii) ________ नापि भवेयुः तथापि तं (iv) ________ दातुं कश्चिदपि रोडुं न शक्नोति।
मञ्जूषा- छायां, आश्रयितव्यः, युक्तः, फलानि
उत्तराणि:
(i) युक्तः
(ii) आश्रयितव्यः
(iii) छायां
(iv) फलानि

(ज) अमन्त्रमक्षरं नास्ति, नास्ति मूलमनौषधम्।
अयोग्यः पुरुषः नास्ति योजकस्तत्र दुर्लभः॥

भावार्थ:
अस्मिन् संसारे किञ्चिद् (i) ________ ज्ञानम् (अक्षरम्) न भवति। एवमेव औषधि गुण रहितं वृक्षाणां (ii) ________ अपि न भवति। योग्यता रहितः जनः (iii) ________ न कथ्यतेः तेषां सर्वेषां गुणैः सह (iv) ________ संसारे अतीव दुर्लभोभवति।
मञ्जूषा- मूलम्, योजकः, अमन्त्रम्, पुरुषः
उत्तराणि:
(i) अमन्त्रम्
(ii) मूलम्
(ii) पुरुषः
(iv) योजक:

(झ) संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता।
उदये सविता रक्तो रक्तोश्चास्तमये तथा॥

भावार्थः
अस्य भावोऽस्ति यत् यथा सूर्यः (i) ________ समये रक्तः भवति तथैव सः अस्ते समये अपि (ii) ________ भवति तथैव महान्तः (iii) ________ सम्पत्ति आगते सति अपि शान्ताः भवति एवमेव (iv) ________ आगते अपि ते शान्ताः एव तिष्ठन्ति।
मञ्जूषा- जनाः, विपत्ती, उदये, रक्त:
उत्तराणि:
(i) उदये
(ii) रक्तः
(iii) जनाः
(iv) विपत्तौ

(ञ) विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चिन्निरर्थकम्।
अश्वश्चेद् धावने वीरः भारस्य वहने खरः॥

भावार्थ:
अर्थात् अस्मिन् विचित्रे (i) ________ किञ्चिदपि वस्तु (ii) ________ नास्ति। यतः यदा धावनस्य कार्य भवति तदा (iii) ________ प्रयोगः क्रियते परन्तु यदा भार वहनस्य (iv) ________ क्रियते तदा खरः उपयोगी भवति।
मञ्जूषा- संसारे, अश्वस्य, कार्य, निरर्थकम्
उत्तराणि:
(i) संसारे
(ii) अश्वस्य
(iii) कार्य
(iv) निरर्थकम्

5. पर्यायपदानि-उचितं पर्याय मेलनं कुरुत-

उत्तराणि:

6. (अ) विशेषण-विशेष्यपदानि योजयत-

विशेषण पदानि – विशेष्य पदानि
(क) महान् – (i) शत्रुः
(ख) प्रथमः – (ii) शील
(ग) समान – (iii) पुस्तके
(घ) शोभने – (iv) पुरुषः
(ङ) लघु: – (v) रिपुः
(च) श्रेष्ठतम् – (vi) गीतानि
(छ) मधुराणि – (vii) कथा
उत्तराणि:
(क) (v), (ख) (i), (ग) (ii), (घ) (iii), (ङ) (vii), (च) (iv), (छ) (vi)

(आ) संस्कृतेन वाक्यप्रयोगं कुरुत-

उत्तराणि:
(क) नीलः मेघः आकाशे सञ्चरति।
(ख) सुन्दरी बालिका गीतं गायति।
(ग) अतं मधुरं फलं खादामि।
(घ) रामः दशरथस्य प्रियः पुत्रः आसीत्।

7. विपर्ययमेलनं कुरुत-


उत्तराणि:

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत –

(क) क: उमावेषमिवाश्रितः भवति?
(ख) कस्याः अभिभाषणकौतूहलं महत् भवति?
(ग) अस्माकं कुले किमनुचितम्?
(घ) कः दर्पप्रशमनं कर्तुमिच्छति?
(ङ) कः अशस्त्रः आसीत्?
(च) कया गोग्रहणम् अभवत्?
(छ) कः ग्रहणं गतः आसीत्?
उत्तर:
(क) हरः
(ख) बृहन्नलायाः
(ग) आत्मस्तवम्
(घ) राजा
(ङ) अभिमन्युः
(च) दिष्ट्या
(छ) अभिमन्युः

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –

(क) भटः कस्य ग्रहणम् अकरोत्?
(ख) अभिमन्युः कथं गृहीतः आसीत्?
(ग) कः वल्लभ-बृहन्नलयोः प्रश्नस्य उत्तरं न ददाति?
(घ) अभिमन्युः स्वग्रहणे किमर्थम् आत्मानं वञ्चितम् अनुभवति?
(ङ) कस्मात् कारणात् अभिमन्युः गोग्रहणं सुखान्तं मन्यते?
उत्तर:
(क) भटः अभिमन्योः (सौभद्रस्य) ग्रहणम् अकरोत्।
(ख) अभिमन्युः वञ्चयित्वा गृहीतः आसीत्।
(ग) अभिमन्यु वल्लभ-बृहन्नलयोः प्रश्नस्य उत्तरं न ददाति।
(घ) अभिमन्युः स्वग्रहणे अनेन आत्मानं वाञ्चितम् इवः अनुभवति यतः सः अशस्त्रः वञ्चयित्वा गृहीतः।
(ङ) अभिमन्युः गोग्रहणं सुखान्तं मन्यते यतः अनेनैव तस्य पितरः दर्शिताः।

प्रश्न 3.
अधोलिखितवाक्येषु प्रकटितभावं चिनुत-

(क) भोः को नु खल्वेषः? येन भुजैकनियन्त्रितो बलाधिकेनापि न पीडितः अस्मि। (विस्मयः, भयम्, जिज्ञासा)
(ख) कथं कथं! अभिमन्यु माहम्। (आत्मप्रशंसा, स्वाभिमानः, दैन्यम्)
(ग) कथं मा पितृवदाक्रम्य स्त्रीगतां कथां पृच्छसे? (लज्जा, क्रोधः, प्रसन्नता)
(घ) धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते मम तु भुजौ एव प्रहरणम्। (अन्धविश्वास: शौर्यम्, उत्साह:)
(ङ) बाहुभ्यामाहृतं भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति। (आत्मविश्वासः, निराशा, वाक्संयमः)
(च) दिष्ट्या गोग्रहणं स्वन्तं पितरो येन दर्शिताः। (क्षमा, हर्षः, धैर्यम्)
उत्तर:
(क) विस्मयः
(ख) स्वामिमानः
(ग) क्रोधः
(घ) शौर्यम्
(ङ) आत्मविश्वासः
(च) हर्षः ङ्के

प्रश्न 4.
यथास्थान रिक्तस्थानपति कुसत –
(क) खलु + एषः = ……………
(ख) बल + ………… + अपि = बलाधिकेनापि
(ग) विभाति + उमावेषम् + इव + आश्रितः + …………= विभात्युमावेषम्
………….. + एनम् = वाचालयत्वेनम्
(ङ) रुष्यति + एष = ………………..
(च) त्वमेव + एनम् = …………….
(छ) यातु + ………….. = यात्विति
(ज) …………. + इति = धनञ्जयायेति
उत्तर:
(क) खल्वेषः
(ख) अधिकेन
(ग) इवाश्रितः
(घ) वाचालयतु
(ङ) रुष्यत्येष
(च) त्वमेवैनम्
(छ) इति
(ज) धनञ्जयाय

प्रश्न 5.
अधोलिखितानि वचनानि कः कं प्रति कथयति –
यथा – कः – कं प्रति
आर्य, अभिभाषणकौतूहलं में महत् – बृहन्नला – भीमसेनम्
(क) कथमिदानीं सावज्ञमिव मां हस्यते ……………. ………………
(ख) अशस्त्रेणेत्यभिधीयताम् ……………. ………………
(ग) पूज्यतमस्य क्रियतां पूजा ……………. ………………
(घ) पुत्र! कोऽयं मध्यमो नाम ……………. ………………
(ङ) शान्तं पापम्! धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते ……………. ………………
उत्तर:
(क) कथमिदानी सावमिव मा हस्यते – अभिमन्युः – भीमसेनम्
(ख) अशस्त्रेणेत्यभिधीयताम् – अभिमन्युः – भीमार्जनौ
(ग) पूज्यतमस्य क्रियतां पूजा – उत्तरः – राजानाम्
(घ) पुत्र! कोऽयं मध्यमो नाम – राजा – अभिमन्युम्
(ङ) शातं पापम्! धनुस्तु दुर्बलेः एव गाते – भीमसेनः – अभिमन्युम्

प्रश्न 6.
(अ) अधोलिखितानि स्थूलानि सर्वनामपदानि कस्मै प्रयुक्तानि –

(क) वाचालयतु एनम् आर्य:।
(ख) किमर्थं तेन पदातिना गृहीतः।
(ग), कथं न माम् अभिवादयसि।
(घ) मम तु भुजी एवं प्रहरणम्।
(ङ) अपूर्व इव ते हर्षो ब्रूहि केन विस्मित:?
उत्तर:
(क) अभिमन्यवे
(ख) भीमसेनाय
(ग) राज्ञे
(घ) भीमसेनाय
(ङ) भटाय

प्रश्न 7.
श्लोकानाम् अपूर्णः अन्वयः अधोदत्तः। पाठमाधृत्य रिक्तस्थानानि पूरयत –

(क) पार्थं पितरम् मातुलं ………..च उद्दिश्य कृतास्त्रस्य तरुणस्य ………… युक्तः।
(ख) कण्ठश्लिष्टेन ……….. जरासन्धं योक्त्रयित्वा तत् असह्य …………. कृत्वा (भीमेन) कृष्णः अतदर्हता नीतः।
(ग) रुष्यता …………. रमे। ते क्षेपेण न रुष्यामि, कि ……….. अहं नापराद्धः, कथं (भवान्) तिष्ठति, यातु इति।
(घ) पादयोः निग्रहोचितः समुदाचारः ………….. बाहुभ्याम् आहृतम् (माम्) ………… बाहुभ्याम एव नेष्यति।
उत्तर:
(क) पार्थ पितरम् मातुलं जनार्दनं च उद्दिश्य कृतास्त्रस्य तरुणस्य युद्धपराजयः युक्तः।
(ख) कण्ठश्लिष्टेन बाहुना जरासन्धं योक्त्रयित्वा तत् असह्यं कर्म कृत्वा (भीमेन) कृष्णः अतदर्हता नीतः।
(ग) रुष्यता भवता रमे। ते क्षेपेण न रुष्यामि, किं उक्त्वा अहं नापराद्धः, कथं (भवान्) तिष्ठति, यातु इति।
(घ) पादयोः निग्रहोचितः समुदाचारः क्रियताम्। बाहुभ्याम् आहृतम् (माम्) भीमः बाहुभ्याम् एव नेष्यति।

प्रश्न 7.
(अ) अधोलिखितेभ्यः पदेभ्यः उपसर्गान् विचित्य लिखत –

पदानि – उपसर्गः
यथा- आसाद्य – आ
(क) अवतारितः – ………………
(ख) विभाति – ………………
(ग) अभिभाषय – ………………
(घ) उद्भूताः – ………………
(ङ) उत्सिक्तः – ………………
(च) प्रहरन्ति – ………………
(छ) उपसर्पतु – ………………
(ज) परिरक्षिताः – ………………
(झ) प्रणमति – ………………
उत्तर:
(क) – अव
(ख) – वि
(ग) – अभि
(घ) – उत्
(ङ) – उत्
(च) – प्र
(छ) – उप
(ज) – परि
(झ) – प्र

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त कार्यम् 

प्रश्न  1.
गद्यांशम् पठित्वा प्रश्नानाम् उतराणि लिखत –

1. भटः – जयतु महाराजः।
राजा – अपूर्व इव ते हर्षो ब्रूहि केनासि विस्मितः?
भटः – अश्रद्धेयं प्रियं प्राप्त सौभद्रो ग्रहणं गतः।।
राजा – कथमिदानी गृहीतः?
भटः – रथमासाद्य निश्शङ्क बाहुभ्यामवतारितः।
राजा – केन? भटः यः किल एष नरेन्द्रेण विनियुक्तो महानसे (अभिमन्युमुद्दिश्य) इत इतः कुमारः।
अभिमन्युः – भोः को नु खल्वेषः? येन भुजैकनियन्त्रितो बलाधिकेनापि न पीडितः अस्मि।
बृहनला – इत इत: कुमारः।।
अभिमन्युः – अये! अयमपरः कः विभात्युमावेषमिवाश्रितो हरः।
बृहन्नला – आर्य, अभिभाषणकौतूहल मे महत्। वाचालयत्वेनमार्यः।
बल्लभः – (अपवार्य) बाढम् (प्रकाशम् ) अभिमन्यो।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. क: गृहीत?
2. अयमपरः कः? इति कः वदति।
3. क: ग्रहणं गतः?

उत्तर:

1. अभिमन्युः
2. अभिमन्युः
3. सौभद्रम्

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. अभिमन्युः कथं गृहीतः?
2. सौभद्रः कथम् गृहीतः?

उत्तर:

1. अभिमन्युः वञ्चयित्वा गृहीतः आसीत्।
2. रथमासाद्य निश्शंङ्कः बाहुभ्याम् अवतारितः।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. कौतूहलम्’ अस्य पदस्य विशेषणपदं किम् अत्र नाट्यांशे?
2. नाट्यांशेऽस्मिन् ‘अप्रकाशम्’ इति पदस्य विलोमपदं किम् अत्र?
3. ‘अस्मि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् अत्र?
4. अत्र ‘शोभते’ इति अर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. महत्
2. प्रकाशम्
3. अहम् (अभिमन्युः)
4. विभाति

2. अभिमन्युः – कथं कथम्। अभिमन्यु माहम्। भोः। किमत्र विराटनगरे क्षत्रियवंशोभूता नीचैः अपि नामभिः अभिभाष्यन्ते अथवा अहं शत्रुवशं गतः। अतएव तिरस्क्रियते।
बृहन्नला – अभिमन्यो! सुखमास्ते ते जननी?
अभिमन्युः – कथं कथम्? जननी नाम? किं भवान् मे पिता अथवा पितृव्यः? कथं मां पितृवदाक्रम्य स्वीगतां कथां पृच्छसे?
बृहन्नला – अभिमन्यो! अपि कुशली देवकीपुत्रः केशवः?
अभिमन्युः – कथं कथम्? तत्रभवन्तमपि नाम्ना। अथ किम् अथ किम्? (बृहन्नला वल्लभौ परस्परमवलोकयतः)
अभिमन्युः – कथमिदानी सावज्ञमिव मां हस्यते? न खलु किञ्चित्। पार्थ पितरमहिश्य मातुलं च जनार्दनम्। तरुणस्य कृतास्त्रस्य युक्तो युद्धपराजयः॥

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. सुखमास्ते ते जननी? इति कः कथयति?
2. केशवः कस्याः पुत्रः आसीत्?
3. कः तिरस्क्रियते?

उत्तर:

1. बृहन्नला
2. (देवकी) देवक्याः
3. अभिमन्युः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. अभिमन्युः किमर्थम् तिरस्क्रियते?
2. बृहन्नला अभिमन्युम् किं पृच्छति?

उत्तर:

1. अभिमन्युः शत्रुवशं गतः अतएव तिरस्क्रियते।
2. बृहन्नला अभिमन्युम् प्रच्छति-अभिमन्यो! सुखमास्ते ते जननी।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. नाट्यांशे ‘अर्जुन’ इति पदस्य पर्यायपदं किम् प्रयुक्तम्?
2. अत्र ‘जनकः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
3. ‘पृच्छसे’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदम् अत्र किम्?
4. अस्मिन् नाट्यांशे ‘माता’ इति पदस्य पर्यायपदं किं आगतम्?

उत्तर:

1. पार्थ
2. जननी
3. त्वम्
4. जननी

3. अभिमन्युः – अलं स्वच्छन्दप्रलापेन। अस्माकं कुले आत्मस्तवं कर्तुमनुचितम्। रणभूमौ हतेषु शरान् पश्य, मदृते अन्यत् नाम न भविष्यति।।
बृहन्नला – एवं वाक्यशौण्डीर्यम्। किमर्थं तेन पदातिना गृहीतः?
अभिमन्युः – अशस्व मामभिगतः। पितरम् अर्जुनं स्मरन् अहं कथं हन्याम्। अशोषु मावृशाः न प्रहरन्ति। अतः अशस्वोऽयं मां वञ्चयित्वा गृहीतवान्। राजा त्वर्यतां त्वर्यतामभिमन्युः।
बृहन्नला – इत इतः कुमारः। एष महाराजः। उपसर्पतु कुमारः।
अभिमन्युः – आः। कस्य महाराजः? राजा – एहोहि पुत्र! कथं न मामभिवादयसि? (आत्मगतम्) अहो! उत्सिवतः खल्वयं क्षत्रियकुमारः। अहमस्य दर्पप्रशमनं करोमि। (प्रकाशम् ) अथ केनायं गृहीतः?
भीमसेनः – महाराज! मया।
अभिमन्युः – अशस्त्रेणेत्यभिधीयताम्
भीमसेनः – शान्त पापम्। धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते। मम तु भुजी एव प्रहरणम्।
अभिमन्युः – मा तावद् भोः! किं भवान् मध्यमः तातः यः तस्य सदृशं वचः वदति।
भगवान् – पुत्र! कोऽयं मध्यमो नाम?

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. अभिमन्युः रणभूमौ कथं गृहीतः?
2. कस्य कुले आत्मस्तवं अनुचितम् अस्ति?
3. अभिमन्युः कथम् गृहीत:?

उत्तर:

1. वञ्चयित्वा
2. अभिमन्योः (अभिमन्युकुले)
3. पदातिना

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. अशस्त्रेषु कीदृशाः जनाः न प्रहरन्ति?
2. धनुस्तु कैः एव गृह्यते?

उत्तर:

1. अशस्त्रेषु अभिमन्योः सदृशाः न प्रहरन्ति।
2. धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र नाट्यांशे ‘क्षत्रियकुमारः’ इति पदस्य विशेषणपदं किम्?
2. ‘करोमि’ इति क्रियापदस्य कर्ता कः अत्र?
3. नाट्यांशे ‘प्रकाशम्’ इति विपर्ययपद नाट्यांशे किम् आगतम्?
4. अस्मिन् नाट्यांशे ‘सबलैः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. अयं
2. अहम्
3. आत्मगतम्
4. दुर्बलैः

4. अभिमन्युः – यद्यहमनुग्राम:
पादयोः समुदाचारः क्रियतां निग्रहोचितः।
बाहुभ्यामाहृतं भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति॥
(ततः प्रविशत्युत्तर)
उत्तरः – तात! अभिवादये!
राजा – आयुष्मान् भव पुत्र। पूजिताः कृतकर्माणो योधपुरुषाः।
उत्तरः – पूज्यतमस्य क्रियतां पूजा।
राजा – पुत्र! कस्मै?
उत्तरः – इहात्रभवते धनञ्जयाय।
कथं धनञ्जयायेति?
उत्तरः अथ किम् श्मशानाद्धनुरादाय तूणीराक्षयसायके । नपा भीष्मादयो भग्ना वयं च परिरक्षिताः
राजा – एवमेतत्।
उत्तरः – व्यपनयतु भवाञ्छङ्काम्। अयमेव अस्ति धनुर्धरः धनञ्जयः।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवल प्रश्नद्वयमेव)

1. ततः कः प्रविशति?
2. क: बाहुभ्यामेव नेष्यति?
3. धनञ्जयः कः आसीत्

उत्तर:

1. उत्तरः
2. भीमः
3. धनुर्धरः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. पूज्यतमः धनुर्धरः कः अस्ति?
2. भीमः काभ्यामेव नेष्यति।

उत्तर:

1. पूज्यतमः धनुर्धरः (अर्जुन:) धनञ्जयः अस्ति।
2. भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र ‘अभिवादये’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
2. नाट्यांशे अत्र ‘भीमः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदकिम्?
3. ‘धनञ्जयः’ इति पदस्य विशेषणपदं किम् अत्र?
4. ‘धनञ्जयः’ इति पदं कस्मै प्रयुक्तम् अस्मिन् नाट्यांशे?

उत्तर:

1. अहम् (उत्तरः)
2. नेष्यति
3. धनुर्धरः
4. अर्जुनाय

प्रश्न 2.
निम्नवाक्येषु रेखांकित पदानाम् स्थानेषु प्रश्नवाचक पदं लिखत –

प्रश्न 1.
सौभद्रो ग्रहणं गतः।
(क) क:
(ख) किम्
(ग) कस्य
(घ) केन
उत्तर:
(क) क:

प्रश्न 2.
किमत्र विराटनगरे नीचैः अपि नामभिः अभिभाष्यन्ते।
(क) के
(ख) कुत्र
(ग) कस्मिन्
(घ) कया
उत्तर:
(ख) कुत्र

प्रश्न 3.
क्षत्रियवंशोभृताः नीचैः अपि नामभिः।
(क) केषाम्
(ख) कीदृशाः
(ग) काः
(घ) कुत्र
उत्तर:
(ख) कीदृशाः

प्रश्न 4.
अहम् शत्रुवशं गतः।
(क) कम्
(ख) क:
(ग) किम्
(घ) कुत्र
उत्तर:
(ख) क:

प्रश्न 5.
सुखमास्ते ते जननी।
(क) कस्य
(ख) कम्
(ग) कुत्र
(घ) कया
उत्तर:
(क) कस्य

प्रश्न 6.
अलं स्वच्छन्दप्रलापन।
(क) कथम्
(ख) कदा
(ग) केन
(घ) कया
उत्तर:
(ग) केन

प्रश्न 7.
रणभूमौ हतेषु शरान् पश्य।
(क) को
(ख) कुत्र
(ग) कस्मै
(घ) कदा
उत्तर:
(ख) कुत्र

प्रश्न 8.
तेन पदातिना गृहीतः।।
(क) कया
(ख) केन
(ग) कुत्र
(घ) कम्
उत्तर:
(ख) केन

प्रश्न 9.
अशस्त्रेषु मादृशाः न प्रहरन्ति।
(क) केषाम्
(ख) कीदृशाः
(ग) कः
(घ) कस्य
उत्तर:
(ख) कीदृशाः

प्रश्न 10.
मां वञ्चयित्वा गृहीतवान्।
(क) काम्
(ख) कथम्
(ग) कः
(घ) केन
उत्तर:
(ख) कथम्

प्रश्न 11.
उत्सिक्तः खलु अयं क्षत्रियकुमारः।
(क) कीदृशः
(ख) कम्
(ग) कः
(घ) किम्
उत्तर:
(ग) कः

प्रश्न 12.
उत्सिक्तः खलु अयं क्षत्रियकुमारः।
(क) कः
(ख) कम्
(ग) कथम्
(घ) कीदृशः
उत्तर:
(घ) कीदृशः

प्रश्न 13.
मम तु भुजों एव प्रहरणम्।
(क) कम्
(ख) कस्य
(ग) कथम्
(घ) किम्
उत्तर:
(ख) कस्य

प्रश्न 14.
मम तु भुजौ एव प्रहरणम्।
(क) किम्
(ख) कम्
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(क) किम्

प्रश्न 15.
भीमः बाहुभ्याम् एव नेष्यति।
(क) काभ्याम्
(ख) कैः
(ग) कथम्
(घ) कः
उत्तर:
(क) काभ्याम्

प्रश्न 16.
वयं च परिरक्षिताः।
(क) कीदृशाः
(ख) के
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(ख) के

प्रश्न 17.
अयमेव अस्ति धनुर्धरः धनञ्जयः।
(क) कः
(ख) कीदृशः
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(ख) कीदृशः

प्रश्न 18.
क्रमेण सर्वान् प्रणमति।
(क) काभ्याम्
(ख) कम्
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(ग) कान्

प्रश्न 19.
सर्वे च तम् आलिङ्गन्ति।
(क) काम्
(ख) कम्
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(ख) कम्

प्रश्न 20.
वयं च परिरक्षिताः।
(क) के
(ख) कीदृशाः
(ग) कीदृशी
(घ) कीदृशः
उत्तर:
(ख) कीदृशाः

प्रश्न 21.
अयमेवस्ति धनुर्धरः धनञ्जयः।
(क) कीदृशः
(ख) किम्
(ग) कः
(घ) कम्
उत्तर:
(ग) कः

प्रश्न 22.
अभिमन्युः क्रमेण सर्वान् प्रणमति।
(क) कान्
(ख) किम्
(ग) कम्
(घ) कः
उत्तर:
(क) कान्

प्रश्न 3.
श्लोकस्य अन्वयं लेखनम् –

1. पादयोः समुदाचारः क्रियतां निग्रहोचितः।
बाहुभ्यामाहृतं भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति ।।
अन्वयः- पादयोः

1. …………… उचितः
2. ………….. क्रियताम्
3. ……….. आहतम् (माम्)
4. ……… बाहुभ्याम् एव नेष्यति।

मञ्जूषा – समुदाचारः, निग्रहः, भीमः, बाहुभ्याम् |
उत्तर:

1. निग्रहः,
2. समुदाचारः,
3. बाहुभ्याम्.
4. भीम:

2. श्मशानाद्धनुरादाय तूणीराक्षयसायके।
नृपा भीष्मावयो भग्ना वयं च परिरक्षिताः।।
अन्वयः-

1. ……… धनु:
2. ………. आदाय
3. ………. नृपाः
4. ………. वयं च परिरक्षिताः।

मञ्जूषा – तूणीराक्षयः, श्मशानात्, भग्नाः, भीष्मादयः
उत्तर:

1. श्मशानात्,
2. तूणीराक्षयः,
3. भीष्मादयः,
4. भग्नाः

3. पार्थ पितरमुद्दिश्य मातुलं च जनार्दनम् ।
तरुणस्य कृतास्वस्य युक्तो युद्धपराजयः ॥
अन्वयः-पार्थ

1. ……….. मातलं
2. ……….. च
3. ………. कत:
4. ………….. तरुणस्य यद्धपराजयः युक्तः।

मञ्जूषाः – जनार्दनं, अस्त्रस्य, उद्दिश्य, पितरं
उत्तर:

1. पितरं
2. जनार्दनं
3. उद्दिश्य
4. अस्त्रस्य

4. योकायित्वा जरासन्धं कण्ठश्लिष्टेन बाहुना।
असह्य कर्म तत् कृत्वा नीतः कृष्णोऽतदर्हताम् ॥

अन्वयः कण्ठश्लिष्टेन

1. …….. जरासन्धं
2. ………… तत्
3. ……… कर्म
4. ………..(भीमेन) कृष्णः अतदर्हतां नीतः।

मञ्जूषाः – कृत्वा, बाहुना, योकायित्वा, असह्यं ।
उत्तर:

1. बाहुना
2. योक्त्रयित्वा
3. असह्यं
4. कृत्वा

5. न ते क्षेपेण रुष्यामि, रुष्यता भवता रमे।
किमुक्त्वा नापराद्धोऽहं, कथं तिष्ठति यात्विति ॥
अन्वयः – रुष्यता

1. …………. रमे। ते
2. ………… न रुष्यामि
3. ……… उक्त्वा अहं नापराद्धः
4. ………… (भवान्) तिष्ठति यातु इति।

मञ्जूषाः – क्षेपेण, कथं, किम्, भवता |
उत्तर:

1. भवता
2. क्षेपेण
3. किम्
4. कथं

प्रश्न 4.
निम्नवाक्यानि घटनाक्रमानुसारं पुनर्लिखत –

प्रश्न 1.

1. विरारपुत्रः उत्तरः बृहन्नला (अर्जुनम्) सारथिं मत्वा कौरवेभ्यः युद्धस्य गच्छति।
2. दुर्योधनादयः कौरवाः राज्ञः विराटस्य धेनू: अपाहरन्।
3. अतः सः ताभ्यां सहे उग्रतार्पूवकं वार्ता करोति।
4. अन्ते राजपुत्रः उत्तरः आगत्य तयोः रहस्योद्घाटनं करोति।
5. युद्धे कौरवाणां पराजयो भवति।
6. कौरवपक्षे अभिमन्युः युद्धम् करोति।
7. अभिमन्युः अर्जुन भीमसेनं च न ज्ञायते।
8. वल्लभ वेषधारी भीमसेनः रणभूमौ अभिमन्यु ग्रहीतवान्।

उत्तर:

1. दुर्योधनादयः कौरवाः राज्ञः विराटस्य धेनू: अपाहरन्।
2. कौरवपक्षे अभिमन्युः युद्धम् करोति।
3. विराटपुत्रः उत्तरः बृहन्नला (अर्जुनम) सारथिं मत्वा कौरवेभ्यः युद्धस्य गच्छति।
4. युद्धे कौरवाणां पराजयो भवति।
5. वल्लभ वेषधारी भीमसेनः रणभूमौ अभिमन्यु ग्रहीतवान्।
6. अभिमन्युः अर्जुनं भीमसेनं च न ज्ञायते।
7. अतः सः ताभ्यां सहे उग्रतार्पूवक वार्ता करोति।
8. अन्ते राजपुत्रः उत्तरः आगत्य तयोः रहस्योद्घाटनं करोति।

प्रश्न 2.

1. अर्जुनः भीमसेनः च तम् अभिमन्यु नृपस्य समीपे आनयतः।
2. राजपुत्रस्य उत्तरस्य उत्तरेण तयोः रहस्योद्घाटनम् अभवत्।
3. अभिमन्युः नृपं. भीमम् अर्जुनं च प्रणामं न अकरोत्।
4. दुर्योधनादयः कौरवाः राज्ञः विराटस्य गाः अपाहरन्।
5. विराटपुत्र: उत्तरः बृहन्नला सारधिं कृत्वा कौरवेभ्यः युद्धाय गच्छति।
6. तौ अभिमन्यु नुपस्य समीपे प्रस्तुतवन्तौ।
7. कौरवाणां पक्षतः अभिमन्युः युद्धम् अकरोत्।
8. अभिमन्युः तौ न अजानत्।

उत्तर:

1. दुर्योधनादयः कौरवाः राज्ञः विराटस्य गाः अपाहरन्।
2. कौरवाणां पक्षतः अभिमन्युः युद्धम् अकरोत्।
3. विराटपुत्र: उत्तरः बृहन्नलां सारधि कृत्वा कौरवेभ्यः युद्धाय गच्छति।
4. अर्जुनः भीमसेनः च तम् अभिमन्यु नृपस्य समीपे आनयतः।
5. तौ अभिमन्यु नुपस्य समीपे प्रस्तुतवन्तौ।
6. अभिमन्युः तो न अजानत्।
7. अभिमन्युः नृपं, भीमम् अर्जुनं च प्रणाम न अकरोत्।
8. राजपुत्रस्य उत्तरस्य उत्तरेण तयोः रहस्योद्घाटनम् अभवत्।

प्रश्न 5.
निम्न ‘क’ वर्गीय पदायं ‘ख’ वर्गीय पदेषु पर्यायपदानि चीयताम् –

‘क’ पदानि – ‘ख’ पर्यायपदानि

1. सौभद्रः – हर्षः
2. प्रकाशम् – शोभते
3. जनार्दनम्- पितुःभ्राता
4. प्रलापेन – अभिमन्युः
5. प्रसन्नता – प्रकटरूपेण
6. विभाति – वीरता
7. पितृव्यः – श्रीकृष्णम्
8. मतृदे – अनर्गलभाषणेन
9. शौण्डीर्यम् – त्यजतु
10. समीपं गच्छतु – अर्जुनाय
11. त्वयंताम् – मां बिना
12. दूरीकरोतु – उपसर्पतु
13. धनञ्जनाय – व्यपनयतु
14. दर्पः – घमण्डः

उत्तर:

1.  – अभिमन्युः
2.  – प्रकटरूपेण
3.  – श्रीकृष्णम्
4.  – अनर्गलभाषणेन
5.  – हर्षः
6.  – शोभते
7.  – पितुःभ्राता
8.  – मां बिना
9.  – वीरता
10.  – उपसर्पतु
11.  – उपसर्पतु
12.  – व्यपनपतु.
13.  – अर्जुनाय
14.  – घमण्डः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 9 सूक्तयः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 9 सूक्तयः

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 9 सूक्तयः Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत-

(क) पिता पुत्राय बाल्ये किं यच्छति?
उत्तराणि:
विद्याधनम्

(ख) विमूढधीः कीदृशीं वाचं परित्यजति?
उत्तराणि:
धर्मप्रदाम्

(ग) अस्मिन् लोके के एव चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः?
उत्तराणि:
विद्वांसः

(घ) प्राणेभ्योऽपि क: रक्षणीयः?
उत्तराणि:
सदाचारः

(ङ) आत्मनः श्रेयः इच्छन् नरः कीदृशं कर्म न कुर्यात्?
उत्तराणि:
अहितम्

(च) वाचि किं भवेत्?
उत्तराणि:
अवक्रता

प्रश्न 2.
स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

यथा- विमूढधी: पक्वं फलं परित्यज्य अपक्वं फलं भुङ्क्ते।
कः पक्वं फलं परित्यज्य अपक्वं फलं भुङ्क्ते?

(क) संसारे विद्वांसः ज्ञानचक्षुभिः नेत्रवन्तः कथ्यन्ते।
उत्तराणि:
के

(ख) जनकेन सुताय शैशवे विद्याधनं दीयते।
उत्तराणि:
कस्मै

(ग) तत्त्वार्थस्य निर्णयः विवेकेन कर्तुं शक्यः।
उत्तराणि:
कस्य

(घ) धैर्यवान् लोके परिभवं न प्राप्नोति।
उत्तराणि:
कुत्र/कस्मिन्

(ङ) आत्मकल्याणम् इच्छन् नरः परेषाम् अनिष्टं न कुर्यात्।
उत्तराणि:
केषाम्।

प्रश्न 3.
पाठात् चित्वा अधोलिखितानां श्लोकानाम् अन्वयम् उचितपदक्रमेण पूरयत-

(क) पिता __________ बाल्ये महत् विद्याधनं यच्छति, अस्य पिता किं तपः तेपे इत्युक्ति: _________।
उत्तराणि:
पुत्राय, तत्कृतज्ञता।

(ख) येन __________ यत् प्रोक्तं तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः येन कर्तुं ___________ भवेत्, सः __________ इति _________।
उत्तराणि:
केनापि, शक्यः, विवेकः, ईरितः।

(ग) यः आत्मनः श्रेयः _________ “सुखानि च इच्छति, सः परेभ्यः अहितं” _________ “कदापि च न _________।
उत्तराणि:
प्रभूतानि, कर्म, कुर्यात्।

प्रश्न 4.
अधोलिखितम् उदाहरणद्वयं पठित्वा अन्येषां प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत-

उत्तराणि:
(क) (क) विमूढधीः
(ख) परुषाम्
(ग) अपक्वम्।
(ख) (क) प्रभूतानि
(ख) अहितं कर्म
(ग) परेभ्यः।

प्रश्न 5.
मञ्जूषायाः तद्भावात्मकसूक्ती: विचित्य अधोलिखितकथनानां समक्षं लिखत-

(क) विद्याधनं महत्
_________________________
_________________________

(ख) आचारः प्रथमो धर्मः
_________________________
_________________________

(ग) चित्ते वाचि च अवक्रता एव समत्वम्
_________________________
_________________________

उत्तराणि:
(क) (i) विद्याधनम् सर्वधनप्रधानम्।
(ii) विद्याधनं श्रेष्ठ तन्मूलमितरद्धनम्।
(ख) (i) आचारेण तु संयुक्तः सम्पूर्णफलभाग्भवेत्।
(ii) आचारप्रभवो धर्मः सन्तश्चाचारलक्षणा:।
(ग) (i) मनसि एकं वचसि एकं कर्मणि एकं महात्मनाम्।
(ii) सं वो मनांसि जानताम्।

प्रश्न 6(अ).
अधोलिखितानां शब्दानां पुरतः उचितं विलोमशब्द कोष्ठकात् चित्वा लिखत-

उत्तराणि:
(क) अपक्वः
(ख) सुधीः
(ग) अकातरः
(घ) कृतघ्नता
(ङ) उद्योगः
(च) कोमला।

प्रश्न 6(आ).
अधोलिखितानां शब्दानां त्रयः समानार्थकाः शब्दाः मञ्जूषायाः चित्वा लिख्यन्ताम्-


उत्तराणि:

प्रश्न 7.
अधस्ताद् समासविग्रहाः दीयन्ते तेषां समस्तपदानि पाठाधारेण दीयन्ताम्-

उत्तराणि:
(क) तत्त्वार्थनिर्णयः
(ख) वाक्पटुः
(ग) धर्मप्रदाम्
(घ) अकातरः
(छ) अहितम्
(च) महात्मनाम्:
(छ) विमूढधीः

योग्यताविस्तारः
(न परीक्षाकृते)
यहाँ संग्रहीत श्लोक मूलरूप से तमिल भाषा में रचित ‘तिरुक्कुरल’ नामक ग्रन्थ से लिए गए हैं। तिरुक्कुरल साहित्य की उत्कृष्ट रचना है। इसे तमिल भाषा का ‘वेद’ माना जाता है। इसके प्रणेता तिरुवल्लुवर हैं। इनका काल प्रथम शताब्दी माना गया है। इसमें मानवजाति के लिए जीवनोपयोगी सत्य प्रतिपादित है। ‘तिरु’ शब्द ‘श्रीवाचक’ है। तिरुक्कुरल शब्द का अभिप्राय है-श्रिया युक्त वाणी। इसे धर्म, अर्थ, काम तीन भागों में बाँटा गया है। प्रस्तुत श्लोक सरस, सरल भाषायुक्त तथा प्ररेणाप्रद हैं।

(क) ‘तिरुक्कुरल-सूक्तिसौरभम्’ इति पाठस्य तमिल मूलपाठः (देवनागरी-लिपी)
सोर्कोट्टम् इल्लदु सेप्पुम् ओरू तलैया उळूकोट्टम् इन्मै पेरिन्।
मगन् तन्दैवक्काटुम उद्रवि इवन् तन्दै एन्नोटान् कौमू एननुम सोक्त।
इनिय उळवाग इन्नाद कूरल् कनि इरूप्पक् काय कवरंदट्र।
कण्णुडेयर् एन्पवर् कट्रोर मुहत्तिरण्डु पुण्णुडैयर कल्लादवर्।
एप्पोरूल यार यार वाय् केटूपिनुम् अप्पोरूल मेय् पोरूल काण्पदरितु।
सोललवल्लन् सोरविलन् अन्जान् अवनै इहलवेल्लल् यारुक्कुम् असि्तु।
नोय एल्लाम् नोय् सेयदार मेलवान् नोय् सेययार नोय् इन्मै वेण्डुभव।
ओषुक्कम् विषुप्पम् तरलान् ओषुक्कम् उयिरिनुम् ओम्भप्पडुम्।

(ख) ग्रन्थपरिचयः
तिरुक्कुरल तमिलभाषायां रचिता तमिलसाहित्यस्य उत्कृष्टा कृतिः अस्ति। अस्य प्रणेता तिरुवल्लुवरः अस्ति। ग्रन्थस्य रचनाकालः अस्ति-ईशवीयाब्दस्य प्रथमशताब्दी।
अस्मिन् ग्रन्थे सकलमानवजातेः कृते जीवनोपयोगिसत्यम् प्रतिपादितम्।
तिरु शब्दः ‘श्री’ वाचकः। ‘तिरुक्कुरल्’ पदस्य अभिप्रायः अस्ति श्रिया युक्तं कुरल् छन्दः अथवा श्रिया युक्ता वाणी।
अस्मिन् ग्रन्थे धर्म-अर्थ-काम-संज्ञकाः त्रयः भागाः सन्ति। त्रयाणां भागानां पद्यसंख्या 1330 अस्ति।

हिंदी अनुवाद (Hindi Translation) – तिरुक्कुरल तमिलभाषा में रचित तमिल साहित्य की श्रेष्ठ रचना है। इसके रचयिता महाकवि तिरुवल्लुवर हैं। इस ग्रंथ का रचनाकाल प्रथम शताब्दी ईसवी है।
इस ग्रंथ में संपूर्ण मानव जाति के लिए उपयोगी ज्ञान प्रतिपादित किया गया है।
तिरु शब्द का अर्थ है, ‘श्री’। तिरुक्कुरल शब्द का अर्थ है ‘श्री’ से युक्त कुरल् छन्द अथवा श्रीयुक्त वाणी। इस ग्रंथ में धर्म-अर्थ-काम नामक तीन भाग हैं- तीनों भागों की श्लोक संख्या 1330 है।

(ग) भावविस्तार:
सदाचारः
किं कुलेन विशालेन शीलमेवात्र कारणम्।
कृमयः किं न जायन्ते कुसुमेषु सुगन्धिषु।।
आगमानां हि सर्वेषामाचारः श्रेष्ठ उच्यते।
आचारप्रभवो धर्मो धर्मादायुर्विवर्धते।।

हिंदी अनुवाद (Hindi Translation) – उच्च कुल में जन्म लेने से व्यक्ति सम्मान प्राप्त नहीं करता। अच्छे चरित्र से ही सम्मान प्राप्त किया जाता है। सुगंधयुक्त फूलों में भी कीड़े उत्पन्न हो जाते हैं!
सभी शास्त्रों में आचरण को ही श्रेष्ठ कहा गया है। सदाचार से धर्म का पालन होता है तथा धर्म के पालन से आयु बढ़ती है।

विद्याधनम्
विद्याधनम् धनं श्रेष्ठं तन्मलमितरद्धनम्।
दानेन वर्धते नित्यं न भाराय न नीयते।।
माता शत्रुः पिता वैरी येन बालो न पाठितः।
न शोभते सभामध्ये हंसमध्ये बको यथा।।

हिंदी अनुवाद (Hindi Translation) – विद्यारूपी धन अन्य धनों से श्रेष्ठ धन है। यह दान देने से सदैव बढ़ता है, न यह भारी होता है, न चोरों द्वारा चुराया जा सकता है।
जो माता-पिता अपने बच्चे को विद्या नहीं पढ़ाते, वे उसके शत्रु होते हैं क्योंकि अशिक्षित व्यक्ति सभा में उसी तरह सुशोभित नहीं होता जिस तरह हंसों के मध्य में बगुला।

मधुरा वाक्
प्रियवाक्यप्रदानेन तुष्यन्ति सर्वे जन्तवः।
तस्मात् तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता।।
वाणी रसवती यस्य यस्य श्रमवती क्रिया।
लक्ष्मी: दानवती यस्य सफल तस्य जीवितम्।।

हिंदी अनुवाद (Hindi Translation) – मधुर वचन बोलने से सभी प्राणी प्रसन्न हो जाते हैं, इसलिए ऐसे वचन ही बोलना चाहिए, वचनों में क्या दरिद्रता। जिस व्यक्ति की वाणी मधुर हो, कार्य परिश्रम से पूर्ण हो, जिसका धन दान देने में काम आता हो, उसी व्यक्ति का जीवन सफल है।

विद्वांसः
नास्ति यस्य स्वयं प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम्।
लोचनाभ्यां विहीनस्य दर्पण: किं करिष्यति।।
विद्वत्वं च नृपत्वं च नैव तुल्यं कदाचन।
स्वदेशे पूज्यते राजा विद्वान् सर्वत्र पूज्यते।।

हिंदी अनुवाद (Hindi Translation) – जिस व्यक्ति में अपनी बुद्धि नहीं है, शास्त्र उसका क्या उपकार करेंगे, जिस प्रकार आँखों से रहित व्यक्ति का दर्पण क्या उपकार करेगा।
विद्वान की तुलना राजा से नहीं की जा सकती। राजा तो अपने ही देश में पूजा जाता है, विद्वान सब जगह पूजा जाता है।

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 9 सूक्तयः Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नाः

1. निम्नलिखितम् श्लोकानि पठित्वा तदाधारिताना प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत-

(क) पिता यच्छति पुत्राय बाल्ये विद्याधनं महत्।
पिताऽस्य किं तपस्तेपे इत्युक्तिस्तत्कृतज्ञता॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) विद्याधनम् कः यच्छति?
(ii) पिता पुत्राय विद्याधनम् कदा यच्छति?
(iii) अस्मै पुत्राय पिता किं करोति?
उत्तराणि:
(i) पिता
(ii) बाल्ये
(iii) तपः।

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) पिता कस्मै विद्याधनम् यच्छति?
(ii) अत्र धनम् किम् अमन्यत?
उत्तराणि:
(i) पिता पुत्राय विद्याधनम् यच्छति।
(ii) अत्र विद्याम् एव धनम् अमन्यत।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) श्लोके ‘विद्याधनम्’ अस्य पदस्य विशेषणपदं किम्?
(ii) श्लोके अव्ययपदं किम्?
(iii) ‘तपे’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
(iv) ‘कथनम्’ इति अर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
(i) महत्
(ii) इति
(iii) पिता
(iv) उक्तिः

अथवा

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) पिता विद्याधनम् कस्मै यच्छति?
(ii) विद्यादानाय पिता किम् करोति?
(iii) पिता कदा पुत्राय विद्याधनं यच्छति?
उत्तराणि:
(i) पुत्राय
(ii) तपः
(ii) बाल्ये

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) पितुः तपस्यां ज्ञात्वा पुत्रः किम् अनुभवति?
(ii) पिता पुत्राय किं यच्छति?
उत्तराणि:
(i) पितुः तपस्यां ज्ञात्वा पुत्रः कृतज्ञताम् अनुभवति।
(ii) पिता पुत्राय विद्याधनं यच्छति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘अस्य’ इति सर्वनामपदम् कस्मै प्रयुक्तम्?
(ii) ‘जनकः’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः श्लोके आगतः?
(iii) ‘विद्याधनम्’ इति विशेष्य पदस्य किं विशेषणपदम् अत्र प्रयुक्तम्?
(iv) ‘कथनम्’ इत्यर्थे कः शब्दः अस्मिन् श्लोके प्रयुक्तः?
उत्तराणि:
(i) पुत्राय
(ii) पिता
(iii) महत्
(iv) उक्तिः

(ख) अवक्रता यथा चित्ते तथा वाचि भवेत् यदि।
तदेवाहुः महात्मानः समत्वमिति तथ्यतः।।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) चित्ते किम् भवेत्?
(ii) अवक्रता तथा कस्या यदि भवेत्?
(iii) तत् तथ्यतः कि भवति?
उत्तराणि:
(i) अवक्रता
(ii) वाचि
(iii) समत्वम्।

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) समत्वम् किम् कथ्यते?
(ii) के तदेव समत्वं कथ्यते?
उत्तराणि:
(i) चित्ते वाचि च अवक्रता समत्वम् कथ्यते।
(ii) महात्मानः तदेव समत्वं कथ्यते।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘भवेत्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदम् किम्?
(ii) ‘वाचि’ इति पदे का विभक्तिः?
(iii) ‘यथा’ इति पदस्य विलोमपदम् किम्?
(iv) ‘महात्मानः’ इति पदे कः मूलशब्द:?
उत्तराणि:
(i) अवक्रता
(ii) सप्तमी
(iii) तथा
(iv) महात्मन्।

(ग) त्यक्त्वा धर्मप्रदां वाचं परुषां योऽभ्युदीरयेत्।
परित्यज्य फलं पक्वं भुङ्क्तेऽपक्वं विमूढधीः॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) विमूढधीः कीदृशीं वाचं त्यजति?
(ii) कः परुषां वाचं वदति?
(iii) धर्मप्रदां वाचं कः त्यजति?
उत्तराणि:
(i) धर्मप्रदाम्
(ii) विमूढधीः
(iii) विमूढधीः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) कः अपक्वम् फलं खादति?
(ii) विमूढधीः कीदृशं फलं परित्यजति?
उत्तराणि:
(i) विमूढधी: अपक्वम् फलम् खादति।
(ii) विमूढधी पक्वं फल परित्यजति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘कठोराम्’ अस्य पर्यायः श्लोकात् एव चित्वा लिखत।
(ii) ‘पक्वम्’ इति पदस्य विलोमपदं किम्?
(iii) ‘परुषाम्’ इति कस्य पदस्य विशेषणम्?
(iv) ‘पक्वम्’ पदे कः प्रत्ययः?
उत्तराणि:
(i) परुषाम्
(ii) अपक्वं
(iii) वाचः
(iv) क्त।

अथवा

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) परुषां वाचं कः वदति?
(ii) बुद्धिमन्तः जनाः कां वाणीं वदन्ति?
(iii) कः पक्वं फलं परित्यजति?
उत्तराणि:
(i) विमूढधीः
(ii) धर्मप्रदाम्
(iii) विमूढधी

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) मन्दमतिः कीदृशं फलं त्यक्त्वा अपक्वं फलं खादति?
(ii) कः धर्मप्रदां वाचं त्यजति?
उत्तराणि:
(i) मन्दमतिः पक्वं फलं त्यक्त्वा अपक्वं फल खादति।
(ii) विमूढधीः धर्मप्रदा वाचं त्यजति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘परित्यज्य’ इति अस्य समानार्थकं पदं श्लोकात् चित्वा लिखत।
(ii) ‘खादति’ अस्मिन् अर्थे कि क्रियापदम् अत्र प्रयुक्तम्?
(iii) ‘परुषाम्’ इत्यस्य शब्दस्य भावानुकूलं शुद्धम् अर्थं चित्वा लिखत-
(iv) ‘भुङ्क्ते’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) त्यक्त्वा
(ii) भुङ्क्ते
(iii) कठोराम्
(iv) विमूढधी:

(घ) विद्वांस एव लोकेऽस्मिन् चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः।
अन्येषां वदने ये तु ते चक्षुनामनी मते॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) अत्र के चक्षुष्मन्तः?
(ii) विद्वांसः कुत्र चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः?
(iii) जनानां वदने नाममात्र के भवतः?
उत्तराणि:
(i) विद्वांसः
(ii) लोके
(iii) चक्षुषी

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) चक्षुनामनी के?
(ii) के नेत्रहीनाः कथिता:?
उत्तराणि:
(i) मूर्खाणाम् वदने ये नेत्रे ते चक्षुनामनी।
(ii) मुर्खाः (विद्याहीना:) नेत्रहीनाः कथिताः।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘लोके अस्मिन्’ इत्यनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
(ii) ‘प्रकीर्तिताः’ इति पदे कः प्रत्ययः?
(iii) ‘अन्येषाम्’ इति पदं केभ्यः आगतम्?
(iv) ‘विद्वांसः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
उत्तराणि:
(i) अस्मिन्
(ii) क्त
(iii) विद्वद्भ्यः
(iv) प्रकीर्तिताः।

अथवा

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) लोकेऽस्मिन् के चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः?
(ii) अन्येषां वदने के नामनी मते?
(iii) के वास्तविकरुपेण नेत्रवन्तः भवन्ति?
उत्तराणि:
(i) विद्वांसः
(ii) चक्षुषी
(iii) विद्वांसः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) अस्मिन् लोके विद्वांसः कीदृशाः स्मृताः?
(ii) वास्तविक रूपेण नेत्रं किम्?
उत्तराणि:
(i) अस्मिन् लोके विद्वांसः चक्षुष्मन्तः स्मृताः।
(ii) वास्तविक रूपेण नेत्रं विद्या अस्ति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘लोकेऽस्मिन्’ अत्र विशेष्यपदं किम्?
(ii) ‘मुखे’ अस्य पर्यायपदं श्लोकात् चित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत।
(iii) ‘मूर्खा:’ अस्य विलोमपदं श्लोकात् विचित्य उत्तरपुस्तिकायां लिखत।
(iv) ‘ते चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः’ अत्र क्रियापदं किम्?
उत्तराणि:
(i) लोके
(ii) वदने
(ii) विद्वांसः
(iv) प्रकीर्तिताः

(ङ) यत् प्रोक्तं येन केनापि तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः।
कर्तुं शक्यो भवेद्येन स विवेक इतीरितः॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) ‘भवेद्येन’ अत्र सन्धिः अस्ति वर्ण संयोगो वा?
(ii) विवेकी कस्य निर्णयः कर्तुम् समर्थः?
(iii) केन तत्वार्थनिर्णयः कर्तुं शक्यते?
उत्तराणि:
(i) सन्धिः
(ii) तत्त्वार्थस्य
(ii) विवेकेन।

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) विवेकः कः
(ii) तत्वार्थनिर्णय कः करोति?
उत्तराणि:
(i) येन केनापि यत् प्रोक्तम् तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः येन कर्तुं जनः शक्यः भवेत्, सः एव विवेकः।
(ii) तत्वार्थनिर्णय जनः करोति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘विवेकः’ अस्य कर्तृपदस्य क्रियापदम् किम्?
(ii) ‘कर्तुम्’ इति पदे का धातुः?
(iii) ‘भवेत्’ इति पदं कस्मिन् लकारे अस्ति?
(iv) ‘सः’ इति सर्वनामपदस्य प्रयोगः कस्मै अभवत्?
उत्तराणि:
(i) ईरितः
(ii) कृ
(iii) विधिलिङ्
(iv) विवेकाय।

(च) वाक्पटुधैर्यवान् मन्त्री सभायामप्यकातरः।
स केनापि प्रकारेण परैर्न परिभूयते।।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) कः परैः न परिभूयते?
(ii) अत्र ‘सः’ पदम् कस्मै प्रयुक्तम्?
(iii) मन्त्रिणः प्रथमः गुणः कः भवेत्?
उत्तराणि:
(i) अकातर-मन्त्री
(ii) मन्त्रिणे
(iii) वाक्पटुः।

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) मन्त्री कीदृशः भवेत्?
(ii) मन्त्री कुत्र अकातरः भवेत्?
उत्तराणि:
(i) मन्त्री वाक्पटुः, धैर्यवान् सभायाम् अकातरः च भवेत्।
(ii) मन्त्री सभायाम् अकातरः भवेत्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘तिरस्क्रियते’ इत्यर्थे अत्र किं पदं प्रयुक्तम्?
(ii) ‘न कातरः’ इति स्थाने किं पदं प्रयुक्तम्?
(iii) ‘परिभूयते’ इति पदे का मूलधातुः?
(iv) ‘वक्तुं चतुरः’ इति कस्य पदस्य अर्थ:?
उत्तराणि:
(i) परिभूयते
(ii) अकातरः
(iii) भू
(iv) वाक्पटुः

(छ) य इच्छत्यात्मनः श्रेयः प्रभूतानि सुखानि च।
न कुर्यादहितं कर्म स परेभ्यः कदापि च॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) जनः आत्मनः किम् इच्छति?
(ii) मनुष्यः कति सुखानि इच्छति?
(iii) जनः कीदृशं कर्म कुर्यात्?
उत्तराणि:
(i) श्रेयः
(ii) प्रभूतानि
(iii) अहितम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) कः परेभ्यः अहितम् न कुर्यात्?
(ii) जनः कदा अहितं कर्म न कुर्यात्?
उत्तराणि:
(i) यः आत्मनः श्रेयः प्रभूतानि सुखानि च इच्छति सः परेभ्यः अहितम् न कुर्यात्।
(ii) जनः कदापि अहितं कर्म न कुर्यात्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘सुखानि’ अस्य विशेषणपदम् किम्?
(ii) ‘कल्याणम्’ इत्यर्थ अत्र किं पदं प्रयुक्तम्?
(iii) ‘कुर्यात्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदम् किम्?
(iv) ‘न हितम्’ इति स्थाने किं पदं प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
(i) प्रभूतानि
(ii) श्रेयः
(iii) सः
(iv) अहितम्।

अथवा

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) नरः कीदृशं कर्म न कुर्यात्?
(ii) नर; केभ्यः अशुभं कर्म न कुर्यात्?
(iii) मनुष्यः कस्य श्रेयः इच्छति।
उत्तराणि:
(i) अहितम्
(ii) परेभ्यः
(iii) आत्मनः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) जीवने नरः किं किम् इच्छति?
(ii) मनुष्य कति सुखानि इच्छति।
उत्तराणि:
(i) जीवने नरः आत्मनः श्रेयः प्रभूतानि सुखानि च इच्छति।
(ii) मनुष्यः प्रभूतानि सुखानि इच्छति।

प्रश्न 3.
निर्देशानुसारम् उत्तरत (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘अतीव सुखानि’ इति स्थाने किं पदद्वयं प्रयुक्तम्?
(ii) ‘न कुर्यादहितं कर्म’ इत्यत्र ‘कर्म’ पदस्य विशेषणपदं किमस्ति?
(iii) कल्याणं’ इति पदस्य समानार्थकं पदपद्यांशात् चित्वा लिखत।
(iv) ‘कुर्यात्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) प्रभूतानि सुखानि
(ii) अहितम्
(iii) श्रेयः
(iv) सः

(ज) आचारः प्रथमो धर्मः इत्येतद् विदुषां वचः।
तस्माद् रक्षेत् सदाचारं प्राणेभ्योऽपि विशेषतः।।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) कः प्रथमः धर्म:?
(ii) आचारः कीदृशः धर्मः?
(iii) आचारः केभ्यः अपि विशेषतः रक्षेत्?
उत्तराणि:
(i) आचारः
(ii) अपि
(iii) प्रथमः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) प्राणेभ्यः अपि विशेषतः कः रक्षणीयः?
(ii) किम् विदुषां वचः अस्ति?
उत्तराणि:
(i) प्राणेभ्यः अपि विशेषतः सदाचारः रक्षणीयः।
(ii) आचार प्रथमो धर्मः’ इति विदुषां वचः अस्ति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘रक्षेत्’ पदे क: लकार:?
(ii) ‘प्रथम धर्मः’ इति अनयोः पदयोः विशेष्यपदं किम्?
(iii) अत्र कस्मिन् पदे पञ्चमी विभक्त्यर्थे ‘तसिल्’ प्रत्ययस्य प्रयोगः अभवत्?
(iv) ‘एतत्’ इति सर्वनामपदस्य प्रयोगः कस्मै पदाय अभवत्?
उत्तराणि:
(i) विधिलिङ्
(ii) धर्मः
(iii) विशेषतः
(iv) वचसे

अथवा

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) अस्माकं प्रथमः धर्मः कः?
(ii) ‘आचारः प्रथमः धर्मः’ इति केषां वचः?
(iii) जनः कं रक्षेत्?
उत्तराणि:
(i) आचारः
(ii) विदुषाम्
(iii) सदाचारम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) विदुषां वचः किम्?
(ii) केभ्यः सदाचारं रक्षेत्?
उत्तराणि:
(i) आचार: प्रथमो धर्मः इति विदुषां वचः।
(ii) प्राणेभ्योऽपि सदाचारं रक्षेत्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘दुराचार:’ अस्य विपर्ययपदं श्लोकात् चित्वा लिखत।
(ii) “प्रथमः धर्मः” अत्र विशेष्यपदं किम्?
(iii) “विद्यावताम्” अस्य पर्यायपदं श्लोके किं प्रयुक्तम्?
(iv) “तस्माद् सदाचारं रक्षेत्” अत्र क्रियापदं किम्?
उत्तराणि:
(i) (ख) सदाचारः
(ii) (घ) धर्मः
(iii) (क) विदुषाम्
(iv) (ग) रक्षेत्

2. स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरु-

(क) पिता पुत्राय महत् विद्याधनं अच्छति।
(i) कस्मै
(ii) कः
(iii) के
(iv) कस्मिन
उत्तराणि:
(i) कस्मै

(ख) एतदर्थं पिता महत् तप: तपाति।
(i) का
(ii) कः
(iii) किम्
(iv) काः
उत्तराणि:
(ii) कः

(ग) इति उक्तिः एव कृतज्ञता भवति।
(i) कः
(ii) किम्
(iii) का
(iv) काम्
उत्तराणि:
(iii) का

(घ) विद्या महत् धनं वर्तते।
(i) कथम्
(ii) किम्
(iii) कीदृशम्
(iv) कति
उत्तराणि:
(iii) कीदृशम्

(ङ) अवक्रता चित्ते भवेत्।
(i) काः
(ii) का
(iii) किम्
(iv) कस्मै
उत्तराणि:
(ii) का

(च) चित्ते वाचि अवक्रता समत्त्वं भवति।
(i) किम्
(ii) कम्
(iii) काम्
(iv) कान्
उत्तराणि:
(i) किम्

(छ) महात्मानः तदेव समत्त्वं कथयन्ति।
(i) कः
(ii) काः
(iii) का
(iv) के
उत्तराणि:
(iv) के

(ज) अवक्रता वाचि अपि भवेत्।
(i) कुत्र
(ii) का
(iii) कस्मिन्
(iv) कदा
उत्तराणि:
(i) कुत्र

(झ) विमूढधीः अपक्वं फल भुङ्क्ते।
(i) कः
(ii) काः
(iii) के
(iv) का
उत्तराणि:
(i) कः

(ञ) मूर्खबुद्धिः धर्मप्रदाम् वाचं त्यजति।
(i) कीदृशाम्
(ii) कीदृशीम्
(iii) कीदृशी
(iv) काम्
उत्तराणि:
(ii) कीदृशीम्

(ट) मूर्खः परुषां वाचं वदति।
(i) किम्
(ii) कम्
(iii) काम्
(iv) कानि
उत्तराणि:
(iii) काम्

(ठ) मूढः पक्वं फलं परित्यजति।
(i) काम्
(ii) कीदृशम्
(iii) कथम्
(iv) किम्
उत्तराणि:
(iv) किम्

(ड) विद्या एव नेत्रम् वर्तते।
(i) कः
(ii) कुत्र
(iii) का
(iv) किम्
उत्तराणि:
(iii) का

(ढ) विद्वांसः एव चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः।
(i) के
(ii) कः
(iii) काः
(iv) का
उत्तराणि:
(i) के

(ण) अन्येषां वदने नाममात्रमेव नेत्रे स्तः।
(i) कः
(ii) के
(iii) किम्
(iv) का
उत्तराणि:
(ii) के

(त) विद्याहीनाः नेत्रहीनाः इव भवन्ति।
(i) कः
(ii) काः
(iii) के
(iv) कीदृशाः
उत्तराणि:
(iii) के

(थ) विवेकेन यथार्थनिर्णयः भवति।
(i) केन
(ii) कया
(iii) के
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(i) केन

(द) जनानां कथनस्य निर्णयः विवेकः करोति।
(i) केषाम्
(ii) कासाम्
(iii) कथम्
(iv) काम्
उत्तराणि:
(i) केषाम्

(ध) विवेकः एव तत्त्वार्थनिर्णयं करोति।
(i) कमः
(ii) किम्
(iii) काम्
(iv) कान्
उत्तराणि:
(ii) किम्

(न) मंत्री वाक्पटुः भवेत्।
(i) क:
(ii) कीदृशः
(iii) का
(iv) किम्
उत्तराणि:
(ii) कीदृशः

(प) मंत्री सभायाम् अकातरः अपि भवेत्।
(i) काम
(ii) कुत्र
(iii) कीदृशः
(iv) कासाम्
उत्तराणि:
(ii) कुत्र

(फ) वाक्पटुः मंत्री कदापि न परिभूयते।
(i) का
(ii) काम्
(iii) कः
(iv) किम्
उत्तराणि:
(iii) कः

(ब) धैर्यवान् मंत्री केनापि प्रकारेण परिभूयते।
(i) कः
(ii) का
(iii) के
(iv) किम्
उत्तराणि:
(i) कः

(भ) मनुष्यः आत्मनः श्रेयः इच्छति।
(i) क:
(ii) किम्
(iii) कथम्
(iv) कदा
उत्तराणि:
(ii) किम्

(म) जनः अहितं कर्म न कुर्यात्।
(i) कम्
(ii) किम्
(iii) कदा
(iv) कीदृशम
उत्तराणि:
(iv) कीदृशम

(य) सः परेभ्यः अहितं कर्म न कुर्यात्।
(i) केभ्यः
(ii) काभ्यः
(iii) का:
(iv) कै:
उत्तराणि:
(i) केभ्यः

(र) जनः प्रभूतानि सुखानि इच्छति।
(i) कानि
(ii) किम्
(iii) कति
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(iii) कति

(ल) आचारः प्रथमः धर्मः अस्ति।
(i) कः
(ii) का
(iii) कीदृशः
(iv) के
उत्तराणि:
(i) कः

(व) इदं विद्वांसः कथयन्ति।
(i) के
(ii) क:
(iii) काः
(iv) का
उत्तराणि:
(i) के

(श) सदाचारः अवश्यमेव जनैः पालनीयः वर्तते।
(i) के
(ii) क:
(iii) कैः
(iv) कदा
उत्तराणि:
(iii) कैः

(स) सः प्राणेभ्यः अपि विशेषो भवति।
(i) काभ्यः
(ii) केभ्यः
(ii) कैः
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(ii) केभ्यः

3. उदाहरणानुसारं रेखाङ्कितपदम् आधृत्य प्रश्ननिर्माण कुरुत-

(i) पिता पुत्राय बाल्ये विद्याधनं यच्छति।
(क) क:
(ख) काय
(ग) कस्मै
(घ) कस्यै
उत्तराणि:
(ग) कस्मै?

(ii) तत्त्वार्थस्य निर्णयः विवेकेन कर्तुं शक्यः।
(क) केन
(ख) कया
(ग) कस्मै
(घ) कस्यै
उत्तराणि:
(क) केन?

(iii) पिता पुत्राय बाल्ये विद्याधनम् यच्छति।
(क) कम्
(ख) काम्
(ग) कान्
(घ) किम्
उत्तराणि:
(घ) किम्?

(iv) पिता पुत्राय तपः तपति।
(क) का
(ख) कः
(ग) के
(घ) काः
उत्तराणि:
(ख) कः?

4. अधोलिखित श्लोकस्य अन्वयं मञ्षातः समुचितक्रमेण परयत-

(क) पिता यच्छति पुत्राय बाल्ये विद्याधनं महत्।
पिताऽस्य किं तपस्तेपे इत्युक्तिस्तत्कृतज्ञता।

अन्वयः
पिता (i) _________ बाल्ये महत् (ii) _________ यच्छति। अस्य (पत्रस्य) पिता किं (iii) _________ तेपे इति (iv) _________ तत्कृत्ञता।
मञ्जूषा- विद्याधनं, उक्तिः, पुत्राय, तपः
उत्तराणि:
(i) पुत्राय
(ii) विद्याधनं
(iii) तपः
(iv) उक्तिः

(ख) अवक्रता यथा चित्ते तथा वाचि भवेद् यदि।
तदेवाहुः महात्मानः समत्वमिति तथ्यतः॥

अन्वयः
यथा (i) _________ चित्ते तथा यदि (ii) _________ भवेत्. महात्मानः (iii) _________ तदेव (iv) _________ इति आहुः।
मञ्जूषा- वाचि, समत्त्वम्, अवक्रता, तथ्यतः
उत्तराणि:
(i) अवक्रता
(ii) वाचि
(iii) तथ्यतः
(iv) समत्त्वम्

(ग) त्यक्त्वा धर्मप्रदां वाचं परुषां योऽभ्युदीरयेत्।
परित्यज्य फलं पक्वं भुङ्क्तेऽपक्वं विमूढधीः॥

अन्वयः
यः धर्मप्रदां (i) _________ त्यक्त्वा (ii) _________ (वाचं) अभ्युदीरयेत्। (स:) (iii) _________ पक्वं फलं परित्यज्य (iv) _________ (फल) भुङ्क्ते।
मञ्जूषा- परुषां, अपक्वं, विमूढधीः, वाचं
उत्तराणि:
(i) वाचं
(ii) परुषां
(iii) विमूढधी:
(iv) अपक्वं

(घ) विद्वांस एव लोकेऽस्मिन् चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः।
अन्येषां वदने ये तु ते चक्षुनामनी मते॥

अन्वयः
अस्मिन् लोके (i) _________ एव (ii) _________ प्रकीर्तिताः । अन्येषां (iii) _________ ये (चक्षुषी) ते तु (iv) _________ मते।
मञ्जूषा- वदने, चक्षुनामनी, विद्वांसः, चक्षुष्मन्तः
उत्तराणि:
(i) विद्वांसः
(ii) चक्षुष्मन्तः
(iii) वदने
(iv) चक्षुनामनी

(ङ) यत् प्रोक्तं येन केनापि तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः।
कर्तुं शक्यो भवेद्येन स विवेक इतीरितः॥

अन्वयः
येन (i) _________ अपि यत् (ii) _________ तस्य (iii) _________ येन कर्तुं शक्यः भवेत. सः (iv) _________ इति ईरितः।
मञ्जूषा- प्रोक्तं, विवेकः, केन, तत्त्वार्थनिर्णयः
उत्तराणि:
(i) केन
(ii) प्रोक्तं
(iii) तत्त्वार्थनिर्णयः
(iv) विवेकः

(च) वाक्पटुधैर्यवान् मन्त्री सभायामप्यकातरः।
स केनापि प्रकारेण परैर्न परिभूयते॥

अन्वयः
(यः) मन्त्री (i) _________ धैर्यवान्, (ii) _________ अपि अकातरः (अस्ति) सः (iii) _________ केन अपि (iv) _________ न परिभूयते।
मञ्जूषा- परैः, प्रकारेण, सभायाम्, वाक्पटुः
उत्तराणि:
(i) वाक्पटुः
(ii) सभायाम्
(iii) परैः
(iv) प्रकारेण

(छ) य इच्छत्यात्मनः श्रेयः प्रभूतानि सुखानि च।
न कुर्यादहितं कर्म स परेभ्यः कदापि च॥

अन्वयः
य: (i) _________ श्रेयः प्रभूतानि (ii) _________ च इच्छति, स: (iii) _________ अहितं कर्म (iv) _________ न कुर्यात्।
मल्जूषा- कदापि, आत्मनः, सुखामि, परेभ्यः
उत्तराणि:
(i) आत्मनः
(ii) सुखानि
(iii) परेभ्यः
(iv) कदापि

(ज) आचारः प्रथमो धर्मः इत्येतद् विदुषां वचः।
तस्माद् रक्षेत् सदाचारं प्राणेभ्योऽपि विशेषतः॥

अन्वयः
(i) _________ प्रथम: धर्मः इति एतत् (ii) _________ वचः, तस्मात् (iii) _________ अपि सदाचारं (iv) _________ रक्षेत्।
मञ्जूषा- प्राणेभ्यः, आचारः, विशेषतः, विदुषां
उत्तराणि:
(i) आचारः
(ii) विदुषां
(iii) प्राणेभ्यः
(iv) विशेषतः

5. निम्नलिखित श्लोकस्य भावार्थम् मञ्जूषायाः उपयुक्त शब्दैः पूरयत्-

(क) पिता यच्छति पुत्राय बाल्ये विद्याधनं महत्।
पिताऽस्य किं तपस्तेपे इत्युक्तिस्तत्कृतज्ञता॥

भावार्थ:-बाल्ये काले स्वपुत्राय (i) __________ दातुं पिता अतिकष्टं सहमानः सर्वविधं तपः कृत्वा अपि सः (ii) __________ शिक्षयितुं यतते। यदि तस्य पुत्रः एतन्मात्रम् एव स्मरेत् यत् (iii) __________ तस्मै (विद्यादानाय) महत् तपः अकरोत्, इयम् (iv) __________ एव तस्य पुत्रस्य कृतज्ञता प्रकटयति।
मञ्जूषा- उक्तिः, स्वसन्ततिं, पिता, विद्याधन।
उत्तराणि:
(i) विद्याधनं
(ii) स्वसन्तति
(iii) पिता
(iv) उक्तिः

(ख) अवक्रता यथा चित्ते तथा वाचि भवेद् यदि।
तदेवाहुः महात्मानः समत्वमिति तथ्यतः॥

भावार्थ:
जनानां मनसि यथा (i) __________ अस्ति तथैव यदि (ii) __________ अपि भवेत्, तामेव (iii) __________ ज्ञानिनः च वस्तुत: (iv) __________ कथयन्ति।
मञ्जूषा- समत्त्वम् (समानता), वाण्याम्, मनस्विनः, सरलता
उत्तराणि:
(i) सरलता
(ii) वाण्याम्
(iii) मनस्विनः
(iv) समत्त्वम् (समानता)।

(ग) त्यक्त्वा धर्मप्रदां वाचं परुषां योऽभ्युदीरयेत्।
परित्यज्य फलं पक्वं भुङ्क्तेऽपक्वं विमूढधीः।।

भावार्थः
अस्य भावोऽस्ति यत्-यः नरः सत्याम् धर्मयुक्ताम् (i) __________ त्यक्त्वा (ii) __________ वाचम् वदेत् सः (iii) __________ पक्वं फलं त्यक्त्वा (iv) __________ फलम् खादति अर्थात् तस्य नरस्य वाण्याम् सरसता मधुरता च न भवति।
मञ्जूषा- कठोरां, वाणी, अपक्वं, मूर्खबुद्धिः
उत्तराणि:
(i) वाणी
(ii) कठोरां
(iii) मूर्खबुद्धिः
(iv) अपक्वं

(घ) विद्वांस एव लोकेऽस्मिन् चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः।
अन्येषां वदने ये तु ते चक्षुनामनी मते॥

भावार्थ:
विद्या एव नरस्य (i) __________ अस्ति जनाः अनया एव संसारे सर्वविधं व्यवहार कर्तुं समर्थाः भवन्ति। अत: अस्मिन् संसारे केवलं (ii) __________ ज्ञानिनः विचारशीला: एव (iii) _________ कथिताः। अन्येषां विद्यारहितानाम् (iv) __________ तु ये चक्षुषी भवतः ते तु नाममात्रम् एव। अतः अस्माभिः सर्वथा विद्या प्राप्त्यर्थम् एव प्रयतनीयम्।
मञ्जूषा- आनने, विद्वांसः, नेत्रम्, नेत्रवन्तः
उत्तराणि:
(i) नेत्रम्
(ii) विद्वांसः
(iii) नेत्रवन्तः
(iv) आनने।

(ङ) यत् प्रोक्तं येन केनापि तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः।
कर्तुं शक्यो भवेद्येन स विवेक इतीरितः॥

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत्-येन केनापि (i) __________ यत् पूर्व (ii) __________ अस्ति, तस्य (iii) __________ येन कर्तुम् शक्यते, सः (iv) __________ कथ्यते।
मञ्जूषा- यथार्थनिर्णयः, नरेण, विवेकः, कथितम्।
उत्तराणि:
(i) नरेण
(ii) कथितम्
(iii) यथार्थनिर्णयः
(iv) विवेकः

(च) वाक्पटुधैर्यवान् मन्त्री सभायामप्यकातरः।
स केनापि प्रकारेण परैर्न परिभूयते॥

भावार्थ:
अर्थात् -य: (i) __________ वक्तुं चतुरः, धैर्ययुक्तः सभायाम् (ii) __________ च भवति सः अन्यैः (iii) __________ केन अपि प्रकारेण न (iv) __________।
मञ्जूषा- निर्भीकः, तिरस्क्रियते, जनैः, मन्त्री
उत्तराणि:
(i) मन्त्री
(ii) निर्भीकः
(iii) जनैः
(iv) तिरस्क्रियते।

(छ) य इच्छत्यात्मनः श्रेयः प्रभूतानि सुखानि च।
न कुर्यादहितं कर्म स परेभ्यः कदापि च॥

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत्-यदि जनः आत्मनः कृते (i) __________ बहूनि च सुखानि वाञ्छति तर्हि तेन परेभ्यः जनेभ्यः कदापि (ii) __________ कर्म न कर्त्तव्यम्। यतोहि एषा साधूक्तिः अस्ति यत् यः परेभ्यः (iii) __________ खनति, तस्य कृते गर्त स्वयमेव प्रकृत्या वा जन्यते। अतः अस्माभिः कदापि परेषाम् कृते (iv) __________ न कर्त्तव्यम्।
मञ्जूषा- कूपम्, पीडनं, कल्याणं, अहितकर
उत्तराणि:
(i) कल्याण
(ii) अहितकरं
(iii) कूपम्
(iv) पीडन।

(ज) आचारः प्रथमो धर्मः इत्येतद् विदुषां वचः।
तस्माद् रक्षेत् सदाचारं प्राणेभ्योऽपि विशेषतः॥

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत्- सदाचार: जनानां (i) __________ धर्म: अस्ति, इति (ii) __________ कथयन्ति अतएव जनैः (iii)
__________ रक्षा प्राणेभ्यः अपि (iv) __________ करणीया।
मञ्जूषा- विद्वांसः, विशेषतः, प्रथमः, सदाचारस्य
उत्तराणि:
(i) प्रथमः
(ii) विद्वांसः
(iii) सदाचारस्य
(iv) विशेषतः

6. निम्नलिखितां पदानां दत्तेषु पर्यायपदेषु पर्यायः चित्वा लिखत-

उत्तराणि:
(क) (iv) जनक:
(ख) (vii) मूर्खमतिः
(ग) (v) व्यवहारः
(घ) (iii) अवमन्यते
(ङ) (ii) कल्याणम्
(च) (i) नेत्रवन्तः
(छ) (viii) निर्भयः
(ज) (vi) कथयन्ति

7. (अ) विशेषण-विशेष्यपदानि योजयत-

उत्तराणि:
(क) (vi), (ख) (i), (ग) (v), (घ) (i), (ङ) (iii), (च) (iv)

(आ) संस्कृतेन वाक्यप्रयोगं कुरुत-

उत्तराणि:
(क) एकम् सुन्दरम् उद्यानम् अन्ति।
(ख) एकम् विशालम् क्रीडाङ्गणम् अस्ति।
(ग) पुस्तकालये विविधानाम् विषयाणाम् पुस्तकानि सन्ति।
(घ) वृक्षेभ्यः प्राचीनानि पत्राणि पतिष्यन्ति।

8. अधोलिखितासु पङ्कितषु स्थूलाक्षरपदानां प्रसंगानुसार शुद्धम् अर्थ चित्वा लिखत-

(क) तदेवाहुः महात्मानः समत्वमिति तथ्यतः।
(i) तथागतः बुद्धः
(ii) यथार्थरूपेण
(iii) तथा अस्तु
(iv) तथैव
उत्तराणि:
(ii) यथार्थरूपेण

(ख) अवक्रता यथा चित्ते अस्ति।
(i) हस्ते
(ii) पार्दो
(iii) कर्णे
(iv) मनसि
उत्तराणि:
(iv) मनसि

(ग) तदेव आहुः महात्मानः।
(i) उद्यते
(ii) कथयन्ति
(iii) वदति
(iv) ददाति
उत्तराणि:
(ii) कथयन्ति

(घ) त्यक्त्वा धर्मप्रदां वाचं परुषां योऽभ्युदीरयत्।
(i) कोमलाम्
(ii) कठोराम्
(iii) मृदुः
(iv) कटुः
उत्तराणि:
(ii) कठोराम्

(ङ) अन्येषां वदने मे तु ते चक्षुनामनी मते।
(i) मुखे
(ii) मस्तके
(iii) दन्तेषु
(iv) शिरसि
उत्तराणि:
(ii) मस्तके

(च) वाक्पटुः धैर्यवान् सभायाम् अपि अकातरः।
(i) भयाकुलः
(ii) निर्भीकः
(iii) भयातुरः
(iv) भययुक्तः
उत्तराणि:
(ii) निर्भीकः

(छ) यः इच्छति आत्मनः श्रेयः।
(i) धनम्
(ii) कल्याणम्
(iii) गृहम्
(iv) बलम्
उत्तराणि:
(ii) कल्याणम्

(ज) आचारः प्रथमो धर्मः इति एतद् विदुषां वचः।
(i) शब्दम्
(ii) भोजनम्
(iii) कर्तव्यः
(iv) आचरणम्
उत्तराणि:
(iii) कर्तव्यः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 11 पर्यावरणम्

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम् Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत –

(क) मानवः कुत्र सुरक्षितः तिष्ठति?
(ख) सुरक्षितं पर्यावरणं कुत्र उपलभ्यते स्म?
(ग) आर्षवचनम् किमस्ति?
(घ) पर्यावरणमपि कस्य अङ्गमिति ऋषयः प्रतिपादितवन्तः?
(ङ), लोकरक्षा कया सम्भवति?
(च) अजातशिशुः कुत्र सुरक्षितः तिष्ठति?
(छ) प्रकृतिः केषां संरक्षणाय यतते?
उत्तर:
(क) पर्यावरणकुक्षौ
(ख) वने
(ग) धर्मोक्षति रक्षितः
(घ) धर्मस्य (ङ) प्रकृतिरक्षया
(च) मातृगर्भे
(छ) प्राणिनाम् ।

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –

(क) प्रकृतेः प्रमुखतत्त्वानि कानि सन्ति?
(ख) स्वार्थान्धः मानवः किं करोति?
(ग) पर्यावरणे विकृते जाते कि भवति?
(घ) अस्माभिः पर्यावरणस्य रक्षा कथं करणीया?
(ङ) लोकरक्षा कथं संभवति?
(च) परिष्कृतं पर्यावरणम् अस्मभ्यं किं किं ददाति?
उत्तर:
(क) पृथिवी, जल, तेजो, वायुकाशश्चेति प्रकृत्या प्रमुखतत्वानि सन्ति।
(ख) स्वार्थान्धः मानवः पर्यावरणं नाशयति।
(ग) पर्यावरण विकृते जाते विविधाः रोगा: भीषणसमस्याश्च जायन्ते।
(घ) वापीकूपतडागादिनिर्माणं कृत्वा, कुक्कुरसूकर सर्प नकुला स्थलचराणां मत्स्यकच्छ मकर प्रभृतीनां जलचराणां रक्षणेन पर्यावरणस्य रक्षा करणीया।
(ङ) प्रकृतिरक्षयैव लोकरक्षा सम्भवति।
(च) परिष्कृत पर्यावरणम् अस्मभ्यम् सांसारिक जीवनसुखद, सद्विचारम्, सत्यसङ्कल्पम्, माङ्गलिकसामग्रीञ्च प्रददाति।

प्रश्न 3.
स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत –

(क) बनवृक्षाः निविवेक छिद्यन्ते।
(ख) वृक्षकर्तनात् शुद्धवायुः न प्राप्यते।
(ग) प्रकृतिः जीवनसुखं प्रददातिा
(घ) अजातश्शिशुः मातृगर्भे सुरक्षितः तिष्ठति।
(ङ) पर्यावरणरक्षण धर्मस्य अङ्गम् अस्ति।
उत्तर:
(क) के निर्विवेक छिद्यन्ते?
(ख) कस्मात् शुद्धवायुः न प्राप्यते?
(ग) प्रकृतिः किम् प्रददाति?
(घ) अजातश्शिशुः कुत्र/कस्मिन् सुरक्षितः तिष्ठति?
(ङ) पर्यावरणरक्षणं कस्य अङ्गम् अस्ति?

प्रश्न 4.
उदाहरणमनुसृत्य पदरचनां कुरुत –
(क) यथा – जले चरन्ति इति – जलचराः

1. स्थले चरन्ति इति – …………….
2. निशायां चरन्ति इति – …………….
3. व्योम्नि चरन्ति इति – …………….
4. गिरौ चरन्ति इति – …………….
5. भूमौ चरन्ति इति – …………….

उत्तर:

1. स्थलचराः
2. निशाचराः
3. व्योमचराः
4. गिरिचराः
5. भूमिचराः

(ख) यथा – न पेयम् इति – अपेयम

1. न वृष्टि इति – …………….
2. न सुखम् इति – …………….
3. न भावः इति – …………….
4. न पूर्णः इति – …………….

उत्तर:

1. अवृष्टिः
2. असुखम्
3. अभावः
4. अपूर्ण।

प्रश्न 5.
उदाहरणमनुसृत्य पदनिर्माणं कुरुत –
यथा – वि + कृ + क्तिन् – विकृतिः

(क) प्र + गम् + क्तिन्
(ख) दृश् + क्तिन् – ………………
(ग) गम् + क्तिन् – ………………
(घ) मन् + क्तिन् – ………………
(ङ) शम् + क्तिन् – ………………
(च) भी + क्तिन् – ………………
(छ) जन् + क्तिन् – ………………
(ज) भज् + क्तिन् – ………………
(झ) नी + क्तिन् – ………………
उत्तर:
(क) प्रगतिः
(ख) दृष्टिः
(ग) गतिः
(घ) मतिः
(ङ) शान्तिः
(च) भीतिः
(छ) जातिः
(ज) भक्तिः
(झ) नीतिः

प्रश्न 6.
निर्देशानुसारं परिवर्तयत –
यथा – स्वार्थान्धो मानवः अद्य पर्यावरणं नाशयति (बहुवचने)।
स्वार्थान्धाः मानवाः अद्य पर्यावरणं नाशयन्ति।

(क) सन्तप्तस्य मानवस्य मङ्गलं कुतः? (बहुवचने)
(ख) मानवाः पर्यावरणकुक्षौ सुरक्षिताः भवन्ति। (एकवचने)
(ग) वनवृक्षाः निर्विवेकं छिद्यन्ते। (एकवचने)
(घ) गिरिनिर्झरा: निर्मलं जलं प्रयच्छन्ति। (द्विवचने)
(ङ) सरित् निर्मलं जलं प्रयच्छति। (बहुवचने)
उत्तर:
(क) सन्तप्तानां मानवानां मङ्गलं कुतः?
(ख) मानवः पर्यावरणकुक्षौ सुरक्षितः भवति।
(ग) वनवृक्षः निर्विवेकं छिद्यते।
(घ) गिरिनिर्झरौ निर्मल जलं प्रयच्छतः।
(ङ) सरित: निर्मल जलं प्रयच्छन्ति।

(अ) पर्यावरणरक्षणाय भवन्तः किं करिष्यन्ति इति विषये पञ्च वाक्यानि लिखत।
यथा – अहं विषाक्तम् अवकर नदीषु न पातयिष्यामि।
(क) …………………………………………………………………
(ख) ………………………………………………………………..
(ग) ………………………………………………………………..
(घ) ………………………………………………………………..
(ङ) ………………………………………………………………..
उत्तर:
(क) अहम् वृक्षच्छेदनं न करिष्यामि।
(ख) अहम् नूतनवृक्षान् लताः च आरोपयिष्यामि।
(ग) अहम् पशून् पालयिष्यामि।
(घ) अहम् पशुपक्षिणाम् आखेट न करिष्यामि।
(ङ) अहम् वापीकूपतडागादीनां निर्माण करिष्यामि।

प्रश्न 7.
उदाहरणमनुसत्य उपसर्गान् पृथक्कृत्वा लिखत –
यथा-
संरक्षणाय – सम्
(क) प्रभवति – ………………..
(ख) उपलभ्यते – ………………..
(ग) निवसन्ति – ………………..
(घ) समुपहरन्ति – ………………..
(ङ) वितरन्ति – ………………..
(च) प्रयच्छन्ति – ………………..
(छ) उपगता – ………………..
(ज) प्रतिभाति – ………………..
उत्तर:
(क) प्र.
(ख) उप
(ग) नि.
(घ) सम् + उप
(ङ) वि
(च) प्र.
(छ) उप
(ज) प्रति।

(अ) उदाहरणमनुसृत्य अधोलिखितानां समस्तपदानां विग्रहं लिखत –
यथा- तेजोवायु: – तेजः वायुः च।
गिरिनिर्झराः – गिरयः निर्झराः च।

(क) पत्रपुष्पे
(ख) लतावृक्षौ
(ग) पशुपक्षी
(घ) कीटपतङ्गो
उत्तर:
(क) पत्रम् पुष्पम् च।
(ख) लता वृक्षः च।
(ग) पशुः पक्षी च।
(घ) कोट: पतङ्गः च।
(अ) (आ)

परियोजनाकार्यम्

(क) विद्यालयप्राङ्गणे स्थितस्य उद्यानस्य वृक्षाः पादपाश्च कथं सुरक्षिताः स्युः तदर्थ प्रयल: करणीयः इति सप्तवाक्येषु लिखत।
उत्तर:
1. सर्वप्रथमं वृक्षाणां पादपानां च स्पर्श:स्य निषेधः स्यात्।
2. तेषां पुष्पाणामपि स्पर्शस्य निषेधः भवितव्यः।
3. वृक्षाणां फलानामपि कापि हानिः न भवितव्या।
4. तेषां जलसिञ्चनस्य पूर्णः प्रबन्ध: स्यात्।
5. पुष्पविनाशकाय दण्डस्य व्यवस्था अपि स्यात्।
6. वृक्षान् पादपान् वा प्रति रक्षाजालस्य व्यवस्था भवितव्या।
7. वृक्षाणां संरक्षणाय मालाकाराणामपि व्यवस्था स्यात्।

(ख) अभिभावकस्य शिक्षकस्य वा सहयोगेन एकस्य वृक्षस्य आरोपणं करणीयम्। (यदि स्थानम् अस्ति।) तर्हि विद्यालय-प्राङ्गणे, नास्ति चेत् स्वस्मिन् प्रतिवेशे, गृहे वा) कृतं सर्व दैनन्दिन्यां लिखित्वा शिक्षक दर्शयत।
उत्तर:
छात्र अपने-अपने अध्यापक के सहयोग से अपने-अपने विद्यालय में वृक्ष लगाएँ तथा अपनी डायरी में लिखें कि वे उसकी रक्षा के लिए प्रतिदिन क्या-क्या करते हैं। यह सब वे अपने अध्यापक को भी लिखकर दिखाएँ।

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम् Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त कार्यम्

प्रश्न 1.
निम्नलिखितम् गद्यांशम् पठित्वा तदाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत –

1. प्रकृतिः समेषां प्राणिनां संरक्षणाय यतते। इयं सर्वान् पुष्णाति विविधैः प्रकारैः सुखसाधनैः च तर्पयति ।
पृथिवी, जलं, तेजः, वायुः, अकाशः च अस्याः प्रमुखानि तत्त्वानि। तान्येव मिलित्वा पृथक्तया वाऽस्माकं पर्यावरणं रचयन्ति। आवियते परितः समन्तात् लोकः अनेन इति पर्यावरणम्। यथा अजातश्शिशुः मातृगर्भ सुरक्षितः तिष्ठति तथैव मानवः पर्यावरणकुक्षौ। परिष्कृतं प्रदूषणरहितं च पर्यावरणम् अस्मभ्यं सांसारिक जीवनसुखं, सद्विचार, सत्यसङ्कल्पं माङ्गलिकसामग्रीञ्च प्रददाति। प्रकृतिकोपैः आतङ्कितो जनः किं कर्तुं प्रभवति? जलप्लावनः, अग्निभयैः, भूकम्पः, वात्याचक्रः, उल्कापातादिभिश्च सन्तप्तस्य मानवस्य क्व मङ्गलम्?

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. प्रकृतिः केषाम् संरक्षणाय यतते?
2. का विविधैः प्रकारैः सर्वान् पुष्णाति तर्पयति च?
3. प्रकृतिः कैः पोषयति?

उत्तर:

1. प्राणिनाम्
2. प्रकृतिः
3. सुखसाधनैः।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. प्रकृतिः कथं रक्षणं करोति?
2. परिष्कृतं प्रदुषणरहितं च पर्यावरणं अस्मभ्यम् किं ददाति?

उत्तर:

1. प्रकृतिः यथा अजातः शिशुः मातृगर्भे सुरक्षितः तिष्ठति तथैव मानवः पर्यावरणकुक्षी रक्षणं करोति।
2. परिष्कृतं प्रदूषणरहित च पर्यावरणं अस्मभ्यम् सांसारिक जीवनसुखं, सद्विचार, सत्यसंकल्प मांगलिक सामग्रीञ्च प्रददाति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘इयं सर्वान् पुष्णाति’ अत्र ‘इयं’ पदम् कस्यै प्रयुक्तम्?
2. ‘शुद्धम्’ इति पदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किम् प्रयुक्तम्?
3. ‘प्रददाति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदम् किम् अत्र?
4. अत्र ‘विविधैः’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम्?

उत्तर:

1. प्रकृत्ये,
2. परिष्कृतम्,
3. पर्यावरणम्
4. सुखसाधनैः

2. अत एव अस्माभिः प्रकृतिः रक्षणीया। तेन च पर्यावरणं रक्षितं भविष्यति। प्राचीनकाले लोकमङ्गलाशंसिनः ऋषयो बने निवसन्ति स्म। यतो हि बने सुरक्षितं पर्यावरणमुपलभ्यते स्म। तत्र विविधा विहगाः कलकूजिश्रोत्ररसायन वदति। सरिती गिरिनिराश्च अमृतस्वादु निर्मलं जलं प्रयच्छन्ति। वृक्षा लताश्च फलानि पुष्पाणि इन्धनकाष्ठानि च
बाहुल्येन समुपहरन्ति। शीतलमन्दसुगन्धवनपवना औषधकल्पं प्राणवायु वितरन्ति।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. प्रकृतिः केन रक्षणीया?
2. के श्रोत्ररसायनं ददति?
3. प्राचीन काले बने के वसन्ति स्म?

उत्तर:

1. अस्माभिः
2. विहगाः
3. ऋषयः।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. प्राचीनकाले कीदृशाः ऋषयः वने निवसन्ति स्म?
2. निर्मलं जलं के-के प्रयच्छन्ति?

उत्तर:

1. प्राचीनकाले लोकमङ्गलाशसिनः ऋषयः वने निवसन्ति स्म।
2. सरितो गिरिनिर्झराश्च अमृतस्वादु निर्मल जलं प्रयच्छन्ति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र ‘आधुनिककाले’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् अस्ति?
2. ‘विविधाः विहगा: अनयोः पदयोः अत्र विशेषणपदं किम्?
3. ‘सरिता’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
4. खगाः ‘इति पदस्य पर्यायपदं किम्?’

उत्तर:

1. प्राचीनकाले
2. विविधाः
3. प्रयच्छति
4. विहगाः

3. परन्तु स्वार्थान्धो मानवः तदेव पर्यावरणम् अद्य नाशयति। स्वल्पलाभाय जना बहुमूल्यानि वस्तूनि नाशयन्ति। जनाः बन्त्रागाराणां विषाक्तं जलं नद्यां निपातयन्ति। तेन मत्स्यादीनां जलचराणां च क्षणेनैव नाशो भवति। नदीजलमपि तत्सर्वथाऽपेयं जायते। मानवाः व्यापारवर्धनाय वनवृक्षान् निर्विवेकं छिन्दन्ति। तस्मात् अवृष्टिः प्रवर्धत, वनपशवश्च शरणरहिता ग्रामेषु उपद्रवं विदधति। शुद्धवायुरपि वृक्षकर्तनात् सङ्कटापन्नो जायते एवं हि स्वार्थान्धमानवै विकृतिम् उपगता प्रकृतिः एव तेषां सर्वेषां विनाशकी भवति। विकृतिमुपगते पर्यावरणे विविधाः रोगा: भीषणसमस्याश्च सम्भवन्ति तत्सर्वमिदानी चिन्तनीय प्रतिभाति।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. कीदृशः मानवः अद्य पर्यावरणं नाशयति?
2. कस्याः जलम् सर्वथा अपेयं जायते?
3. जनाः किमर्थम् बहुमूल्यानि वस्तूनि नाश्यन्ति?

उत्तर:

1. स्वार्थान्धः,
2. नद्याः (नदीजलम्)
3. स्वल्पलाभाय।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. यन्त्रागाराणां जलं किम् करोति?
2. वृक्षकर्तनात् कीदृशः संकटापन्नो जात?

उत्तर:

1. यन्त्रागाराणां विषाक्तं जलं नद्यां निपात्यते येन मत्स्यादीनां जलचराणां च क्षणेनैव नाशः जायते।
2. शुद्धवायुरपि वृक्षकर्तनात् संकटापन्नो जातः।

(ii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘बहुलाभाय’ अस्य पदस्य विपर्ययपदं किं प्रयुक्तम्?
2. ‘भवति’ इति क्रियापदस्य कर्ता कः?
3. ‘विविधाः रोगाः’ अनयोः पदयोः अत्र विशेष्यपदं किम्?
4. ‘वस्तूनि’ इति विशेष्य पदस्य विशेषणपदं किम् अत्र?

उत्तर:

1. स्वल्पलाभाय,
2. प्रकृतिः,
3. रोगाः
4. बहुमूल्यानि।

4. धर्मो रक्षति रक्षितः इत्यार्धवचनम्। पर्यावरणरक्षणमपि धर्मस्यैवाङ्गमिति ऋषयः प्रतिपादितवन्तः। अत एव ‘वापीकूपतडागादिनिर्माणं देवायतन-विश्रामगृहादिस्थापनञ्च धर्मसिद्धेः स्रोतो रूपेण अङ्गीकृतम्। कुक्कुर-सूकर-सर्प-नकुलादि-स्थलचराः, मत्स्य-कच्छप-मकरप्रभृतयः जलचराश्च अप रक्षणीयाः, यतः ते स्थलमलानाम् अपनोदिन: जलमलानाम् अपहारिणश्च। प्रकृतिरक्षया एव लोकरक्षा सम्भवति इत्यत्र न संशयः।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. ‘धर्मो रक्षति रक्षितः’ इति कीदृशम् वचनम्?
2. पर्यावरणरक्षणं कस्य अङ्गम् इति?
3. क: रक्षितः रक्षति?

उत्तर:

1. आप्रवचनम्,
2. धर्मस्य
3. धर्मः।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. आर्षवचनम् किम्?
2. स्थलचराः के-के, भवन्ति?

उत्तर:

1. ‘धर्मो रक्षति रक्षितः’ इति आर्षवचनम् अस्ति।
2. कुक्कुर-सूकर-सर्प-नकुल आदयः स्थलचराः भवन्ति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘प्रतिपादितवन्तः’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
2. अनुच्छेदे ‘लोकरक्षा’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
3. अनुच्छेदे ‘स्थलचराः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
4. अत्र ‘ऋषीणां’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?

उत्तर:

1. ऋषयः
2. संभवति
3. जलचराः
4. आर्षः।

प्रश्न 2.
निम्नवाक्येषु रेखाङ्कित पदानां स्थानेषु प्रश्नवाचक पदं लिखत –

प्रश्न 1.
प्रकृतिः प्राणिनाम् संरक्षति।
(क) केषाम्
(ख) का
(ग) कः
(घ) के
उत्तर:
(क) केषाम्

प्रश्न 2.
प्रकृतिः सुखसाधनैः तर्पयति।
(क) केन
(ख) किमर्थम्
(ग) कैः
(घ) के
उत्तर:
(ग) कैः

प्रश्न 3.
पञ्चतत्वानि मिलित्वा पर्यावरणं रचयन्ति।
(क) कानि
(ख) किम्
(ग) कीदृशम्
(घ) के
उत्तर:
(ख) किम्

प्रश्न 4.
‘परिष्कृतम्’ पर्यावरणं अस्मभ्यम् जीवनं यच्छति।
(क) किम्
(ख) कीदृशम्
(ग) केन
(घ) के
उत्तर:
(ख) कीदृशम्

प्रश्न 5.
प्रकृतिकोपैः जनः आतङ्कितः भवति।
(क) कीदृशः
(ख) कीदृशम्
(ग) कीदृशेन
(घ) के
उत्तर:
(क) कीदृशः

प्रश्न 6.
‘इन्धनकाष्ठानि’ बाहुल्येन समुपहरन्ति।
(क) कानि
(ख) काम्
(ग) कम्
(घ) के
उत्तर:
(क) कानि

प्रश्न 7.
वृक्षकर्तनात् सङ्कटापन्नो जातः।
(क) कात्
(ख) कस्मात्
(ग) केन
(घ) के
उत्तर:
(ख) कस्मात्

प्रश्न 8.
यन्त्रागाराणां विषाक्तं जलं नद्याम् पतन्ति।
(क) काम्
(ख) कानाम्
(ग) कासाम्
(घ) के
उत्तर:
(घ) केषाम्.

प्रश्न 9.
पर्यावरणरक्षणं धर्मस्य अङ्ग इति ऋषयः कथयन्ति।
(क) कस्य
(ख) किम्
(ग) कम्
(घ) के
उत्तर:
(क) कस्य

प्रश्न 10.
शुद्धपर्यावरणं अस्मभ्यम् जीवनं यच्छति।
(क) केभ्यः
(ख) कम्
(ग) किमर्थम्
(घ) के
उत्तर:
(क) केभ्यः

प्रश्न 11.
स्वार्थान्धः मानवः अद्य पर्यावरणं नाशयति।
(क) कीदृशः
(ख) कः
(ग) केन
(घ) के
उत्तर:
(क) कीदृशः

प्रश्न 12.
पञ्च प्रमुखानि तत्त्वानि सन्ति।
(क) कदा
(ख) कति
(ग) क:
(घ) के
उत्तर:
(ख) कति

प्रश्न 13.
वने ऋषयः वसन्ति स्म?
(क) के
(ख) केन
(ग) कासाम्
(घ) का
उत्तर:
(क) के

प्रश्न 14.
प्राचीनकाले ऋषयः लोकमङ्गलाशसिनः आसन्।
(क) कति
(ख) कः
(ग) कदा,
(घ) के
उत्तर:
(ग) कदा,

प्रश्न 15.
भूकम्पैः मानवस्य मङ्गलम् या भवति?
(क) केषाम्
(ख) कथम्
(ग) कैः
(घ) के
उत्तर:
(ग) कैः

प्रश्न 16.
विहगाः श्रोत्ररसायनं ददति।
(क) कानाम्
(ख) कासाम्
(ग) कैः
(घ) के
उत्तर:
(घ) के

प्रश्न 17.
स्वल्पलाभाय जनाः बहुमूल्यानि वस्तूनि नाशयन्ति।
(क) कीदृशानि
(ख) के
(ग) कैः
(घ) का
उत्तर:
(क) कीदृशानि

प्रश्न 3.
कीदृशानि निम्न ‘क’ वर्गीय पदानाम् ‘ख’ वर्गीय पदेषु पर्यायपदम् चित्वा लिखत –

‘क’ वर्ग: – ‘ख’ वर्ग:
1. यतते – कर्णामृतम्
2 कुक्षौ – अधुना
3. परितः – शोचनीयम्
4. परिष्कृतम् – ऋषयः
5. गिरिनिर्झराः – प्रयलं करोति
6. श्रोत्ररसायनम् – स्वीकृतम्
7. प्राणवायु: –
8. अपेयम् – पर्वतानां प्रपाताः
9. इदानीम् – गर्भ
10. अवृष्टिः – समन्तात्
11. चिन्तनीयम् – आक्सीजनम्
12. देवायतनम् – पातुम् अयोग्यम्
13. आर्षः – वर्षारहितः
14. अङ्गीकृतम् – देवालयः
उत्तर:
1. – प्रयत्न करोति.
2. – गर्भ.
3. – समन्तात.
4. – शुद्धम,
5. – पर्वतानां प्रपाताः,
6. – कर्णामृतम,
7. – आक्सीजना
8. – पातुम् अयोग्यम्
9. – अधुना,
10. – वर्षारहितः
11. – शोचनीयम्
12. – देवालयः
13. – ऋषयः
14. – स्वीकृतम्।

प्रश्न 4.
‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे विशेष्याणि दत्तानि। तानि समुचित योजयत –

‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः
1. प्रमुखानि – सुखसाधनैः
2. विविधैः – प्रकृतिः
3. इयं – मानवस्य
4. सन्तप्तस्य – विहगाः
5. आतङ्कितः – जलम्
6. विविधाः – वनपवनः
7. निर्मलम् – प्रकृतिः
8. शीतलः – धर्म:
9. बहुमूल्यानि – प्राणिनाम्
10. विनाशकी – वस्तुनि
11. रक्षितः – जनः
12. समेषाम् – तत्त्वानि
उत्तर:
1. – तत्वानि
2. – सुखसाधनैः
3. – प्रकृतिः
4. मानवस्य
5. – जनः
7. – विहगाः
8. – जलम्
9. – वनपवनः
10. – वस्तूनि
11. – प्रकृतिः
12. – धर्म:
13. – प्राणिनाम्

प्रश्न 5.
निम्न ‘क’ वर्गीय पदानाम् ‘ख’ वर्गीय पदेषु विलोमपदानि मेलयत –

‘क’ वर्गः – ‘ख’ वर्ग:
1. जलचराः – पुरा
2. संशयः – पेयम्
3. धर्म: – उपकी
4. रक्षितः – अविषाक्तम्
5. स्वार्थ: – असुरक्षितम्
6. अद्य – असत्यम्
7. अपेयम् – असंशयः
8. निर्विवेकम – परार्थ:
9. विनाशकी – अधर्मः
10. विषाक्तम् – स्थलचरा:
11. भविष्यति – अरक्षितः
12. प्राचीनकाले – सविवेकम्
13. सुरक्षितम् – आसीत्
14. सद्विचारम् – आधुनिक काले
15. अजातशिशुः – कुविचारम्
16. सत्यम् – जातशिशुः
उत्तर:
1. – स्थलचराः
2. – असंशयः
3. – अधर्मः
4. – अरक्षितः
5. – परार्थः
6. – पुरा
7. – पेयम्
8. – सविवेकम
9. – उपकी
10. – अविषाक्तम्
11. – आसीत्
12. – आधुनिक काले
13. – असुरक्षितम्
14. – कुविचारम्
15. – जातशिशुः
16. – असत्यम्।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Ruchira Chapter 7 बकस्य प्रतिकारः Textbook Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Ruchira Chapter 7 बकस्य प्रतिकारः

Class 6th Sanskrit Chapter 7 बकस्य प्रतिकारः Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
उच्चारणं कुरुत- (उच्चारण कीजिए- Read it out.)
उत्तर:

प्रश्न 2.
मञ्जूषात् उचितम् अव्ययपदं चित्वा रिक्तस्थानं पूरयत- (मञ्जूषा से उचित पद चुनकर रिक्त स्थान भरिए- Pick out the appropriate Indeclinable from the box and fill in the blanks.)

अद्य , अपि , प्रातः , कदा , सर्वदा , अधुना

(क) …………… भ्रमणं स्वास्थ्याय भवति।
(ख) …………… सत्यं वद।
(ग) त्वं ………… मातलगहं गमिष्यसि?
(घ) दिनेशः विद्यालयं गच्छति, अहम् ………….. तेन सह गच्छामि।
(ङ) ………….. विज्ञानस्य युगः अस्ति।
(च) ……………… रविवासरः अस्ति।
उत्तर:
(क) प्रातः
(ख) सर्वदा
(ग) कदा
(घ) अपि
(ङ) अधुना
(च) अद्य

प्रश्न: 3.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तरं लिखत- (निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर लिखिए- Answer the following questions.)

(क) शृगालस्य मित्रं कः आसीत्?
(ख) स्थालीतः कः भोजनं न अखादत्?
(ग) बकः शृगालाय भोजने किम् अयच्छत्?
(घ) शृगालस्य स्वभावः कीदृशः भवति?
उत्तर:
(क) शृगालस्य मित्रं बकः आसीत्।
(ख) बकः स्थालीतः भोजनं न अखादत्।
(ग) बकः शृगालाय भोजने क्षीरोदनम् अयच्छत्।
(घ) शृगालस्य स्वभावः कुटिलः भवति।

प्रश्न: 4.
पाठात् पदानि चित्वा अधोलिखितानां विलोमपदानि लिखत- (पाठ से पद चुनकर निम्नलिखित पदों के विलोम शब्द लिखिए– Pick out words from the lesson and write down antonyms of the words given below.)

यथा- शत्रुः
दुर्व्यवहारः शत्रुता
सायम् अप्रसन्नः
असमर्थः
उत्तर:
सुखदम् – दु:खदम्
दुर्व्यवहार – सद्व्यवहारः
शत्रुता – मित्रता
सायम् – प्रातः
अप्रसन्न – प्रसन्नः
असमर्थ – समर्थः

प्रश्नः 5.
मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा कथां पूरयत- (मञ्जूषा से उचित पद चुनकर कथा पूरी कीजिए- Complete the story by picking out appropriate words from the box.)

मनोरथैः
पिपासितः
उपायम्
स्वल्पम्
पाषाणस्य
कार्याणि
उपरि
सन्तुष्टः
पातुम्
इतस्ततः
मित्रम्

उत्तर:
पिपासितः ,  इतस्ततः , कुत्रापि , स्वल्पम् , पातुम् , उपायम् , पाषाणस्य , उपरि , संतुष्ट , कार्याणि , मनोरथैः

प्रश्न 6.
तत्समशब्दान् लिखत- (तत्सम शब्द लिखिए- Write down the words as used in Sanskrit.)

यथा-
सियार – शृगालः
कौआ ………….
मक्खी ………….
बन्दर ………….
बगुला ………….
चोंच ………….
नाक ………….
उत्तर:
काकः , मक्षिका , वानरः , बकः , चञ्चुः , नासिका।

Class 6th Sanskrit Chapter 7 बकस्य प्रतिकारः Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
उचितम्-अव्ययपदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत- (उचित अव्यय पद चुनकर रिक्त स्थान भरिए– Pick out the correct Indeclinable and fill in the blanks.)

कदा , सायम , अधुना , प्रातः , सह

(क) अहम् ……. पत्रं लिखामि।
(ख) त्वम् मित्रेण …………. खेलसि।
(ग) यूयम् …………. विद्यालयं गच्छथ?
(घ) वयम् …………. विद्यालयं गच्छामः।
(ङ) बालकाः …………. खेलन्ति।
उत्तर:
(क) अधुना
(ख) सह
(ग) कदा
(घ) प्रातः
(ङ) सायम्

प्रश्न 2.
लट्लकार क्रियापदस्य समक्षं लङ्लकारस्य क्रियापदं लिखत- (लट्लकार अर्थात् वर्तमान काल के क्रियापद के सामने लङ्लकार अर्थात भूतकाल का क्रियापद लिखिए- Write down the verb in past tense opposite the verb in present tense.)

यथा-वदति – अवदत्
(क) कथयति
(ख) भक्षयति
(ग) करोति
(घ) पश्यति
(ङ) गच्छति
उत्तर:
(क) अकथयत्
(ख) अभक्षयत्
(ग) अकरोत्
(घ) अपश्यत्
(ङ) अगच्छत्।

प्रश्न 3.
अधोदत्तान् प्रश्नान् उत्तरत्। (निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर लिखिए। Answer the following questions.)

(क) शृगालः बकः च कुत्र निवसतः स्मः?
(ख) बकः किमर्थम् शृगालस्य निवासम् अगच्छत्?
(ग) शृगालः कथम् भोजनम् अयच्छत्?
(घ) शृगालः केन प्रसन्नः अभवत्?
उत्तर:
(क) शृगालः बकः च एकस्मिन् वने निवसतः स्मः।
(ख) बकः भोजनाय शृगालस्य निवासम् अगच्छत्।
(ग) शृगालः स्थाल्यां बकाय भोजनम् अयच्छत्।
(घ) शृगालः बकस्य निमंत्रणेन प्रसन्नः अभवत्।

प्रश्न 4.
कोष्ठकदत्तस्य शब्दस्थ उचितं रूपं प्रयुज्य वाक्यानि पूरयत- (कोष्ठक दत्त शब्द के उचित रूप का प्रयोग करके वाक्य पूरे कीजिए- Using the correct form of the word in bracket and complete the sentences.)

(क) शृगाल: बकस्य ……….. आसीत। (मित्र)
(ख) शृगालस्य ……….. बकः प्रसन्नः अभवत्। (निमंत्रण)
(ग) बक ……….. शृगालस्य गृहम् अगच्छत्। (भोजन)
(घ) शृगालः ……….. सह दुर्व्यवहारम् अकरोत्। (बक)
(ङ) बकः अपि ……….. प्रति तादृशं व्यवहारम् अकरोत्। (शृगाल)
उत्तर:
(क) मित्रम्
(ख) निमंत्रण
(ग) भोजनाय
(घ) बकेन
(ङ) शृगालम् ।

प्रश्न 5.
अधोदत्तान् वाक्यांशान् संस्कृते परिवर्तयता (निम्नलिखित वाक्यांशों को संस्कृत में बदलिए। Translate the following phrases into Sanskrit.)

(क) एक जंगल में ……….
उत्तर:
(क) एकस्मिन् वने

(ख) भोजन के समय……….
उत्तर:
(ख) भोजनकाले

(ग) मेरे साथ ……….
उत्तर:
(ग) मया सह

(घ) बगुले से बोला ……….
उत्तर:
(घ) बकम् प्रति अवदत्

(ङ) प्रसन्न बगुला ……….
उत्तर:
(ङ) प्रसन्नः बकः

(च) बगुले को दिया ……….
उत्तर:
(च) बकाय अयच्छत्

(छ) बगुले का निवास ……….
उत्तर:
(छ) बकस्य निवासः

प्रश्न 6.
“मित्र! त्वम् अपि श्वः सायं मया सह भोजनम् करिष्यति’ इति वाक्ये कानि अव्ययपदानि?
(क)
(i) ……….
(ii) ……….
(ii) ……….
(iv) ……….
उत्तर:
(i) अपि
(ii) श्वः
(iii) सायं
(iv) सह

(ख) यथानिर्देशम् रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत।
यथा-त्वम् —- करिष्यसि।
(i) अहम् — ……….|
(ii) सः — ……….|
(iii) यूयम् — ……….|
(iv) वयम् — ……….|
(v) ते — ……….|
उत्तर:
(i) करिष्यामि
(ii) करिष्यति
(iii) करिष्यथ
(iv) करिष्यामः
(v) करिष्यन्ति

प्रश्न 7.
लङ्लकारे परिवर्तयत- (लङ्लकार में बदलिए- Change into past tense.)

लट —- लङ्
यथा-सः पठति। — स: अपठत्।
(क) सः लिखति। —- ……………
(ख) सः खादति। —- ……………
(ग) सः हसति। —- ……………
(घ) सः वदति। —- ……………
(ङ) सः धावति। —- ……………
उत्तर:
(क) सः अलिखत्।
(ख) सः अखादत्।
(ग) सः अहसत्।
(घ) सः अवदत्।
(ङ) सः अधावत्।

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

प्रश्न 1.
प्रदत्तविकल्पेभ्यः उचितं पदं चित्वा वाक्यानि पूरयत। (दिए गए विकल्पों से उचित पद चुनकर वाक्यपूर्ति कीजिए। Pick out the correct option and complete the sentences.)

(क)
(i) बक: केन वञ्चितः? (निमंत्रणेन, कलशेन,शृगालेन)
(ii) शृगालः कीदृशः आसीत्? (कुटिलः, संकीर्णः, प्रसन्नः)
(ii) शृगालः बकाय स्थाल्यम् किम् अयच्छत्? (निमंत्रणम्, भोजनम्, क्षीरोदनम्)
(iv) बकः किमर्थम् अगच्छत्? (परोपकाराय, खेलनाय, भोजनाय)
(v) निमंत्रणेन बकः कीदृशः अभवत्? (वञ्चितः, प्रसन्नः, दुःखितः)
उत्तर:
(i) शृगालेन
(ii) कुटिलः
(iii) क्षीरोदनम्
(iv) भोजनाय
(v) प्रसन्नः ।

(ख)
(i) ………….सूर्यः अस्तं गच्छति …………. अंधकारः भवति। (यथा-तथा, यदा-तदा)
(ii) त्वम् अधुना …………. गच्छसि? (कदा, कुत्र)
(iii) सः खादति, त्वम् …………. भोजनं कुरु। (एव, अपि)
(iv) मृगाः मृगैः ………….चरन्ति। (एव, सह)
(v) …………. मम संस्कृत-परीक्षा अस्ति। (अद्य, श्व:)
उत्तर:
(i) यदा-तदा
(ii) कुत्र
(ii) अपि
(iv) सह
(v) अद्य

(ग)
(i) बकः ………….  शृगालस्य निवासम् अगच्छत्। (भोजनम्, भोजनाय, भोजनस्य)
(ii) शृगालः …………. अवदत्। (बकाय, बकेन, बकम्)
(iii) ………….  केवलं क्षीरोदनम् अपश्यत्। (बकम्, बकः, बकस्य)
(iv) श्वः त्वं ………….  सह भोजनं कुरु। (माम्, मम, मया)
(v) शृगालः ………….  प्रति दुर्व्यवहारम् अकरोत्। (बकस्य, बकम्, बकः)
उत्तर:
(i) भोजनाय
(ii) बकम्
(iii) बकः
(iv) मया
(v) बकम्

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Ruchira Chapter 2 शब्द परिचयः 2 Textbook Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Ruchira Chapter 2 शब्द परिचयः 2

Class 6th Sanskrit Chapter 2 शब्द परिचयः 2 Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
(क) उच्चारणं कुरुत- (उच्चारण कीजिए- Read it out.)

(ख) चित्राणि दृष्ट्वा पदानि उच्चारयत- (चित्रों को देखकर शब्दों का उच्चारण कीजिए Look at the pictures and pronounce the words.)

उत्तर:
(क) छात्र स्वयं उच्चारण करें। सभी शब्द आकारान्त स्त्रीलिङ्ग हैं।
(ख) छात्र चित्रों को देखकर पदों का उच्चारण करें। उच्चारण करते समय चित्र की ओर ध्यान दें ताकि पद का अर्थ याद रहे। उच्चारण शुद्ध हो। प्रत्येक पद का उच्चारण यदि दो बार करें, तो लाभ होगा।

प्रश्न 2.
(क) वर्ण संयोजनं कृत्वा पदं कोष्ठके लिखत- (वर्णों को जोड़कर पद कोष्ठक में लिखिए Join the letters and write down the word in the box.)

उत्तर:
उद्याने
स्थालिका
घटिका
स्त्रीलिङ्गः
मापिका।

(ख) पदानां वर्णविच्छेदं प्रदर्शयत- (पदों का वर्ण-विच्छेद प्रदर्शित कीजिए- Separate the letters of the words.)

उत्तर:

प्रश्न 3.
चित्रं दृष्ट्वा संस्कृतपदं लिखत- (चित्र देखकर संस्कृत पद लिखिए- Look at the pictures and write down the word in Sanskrit.)


उत्तर:
उत्पीठिका
पेटिका
नौका
चटका
वृद्धा
मापिका

प्रश्न 4.
वचनानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत- (वचनानुसार रिक्त स्थान भरिए- Fill in the blanks according to number.)

उत्तर:

प्रश्न 5.
कोष्ठकात् उचितं शब्दं चित्वा वाक्यं पूरयत- (कोष्ठक से उचित शब्द चुनकर वाक्य पूरा कीजिए- Complete the sentences by picking out the appropriate word from the bracket.)

यथा-बालिका पठति। (बालिका/बालिकाः)
(क) ………… चरतः। (अजा/अजे)
(ख) ………… सन्ति। (द्विचक्रिके/द्विचक्रिकाः)
(ग) ………. चलति। (नौके/नौका)
(घ) ………. अस्ति। (सूचिके/सूचिका)
(ङ) …………. उत्पतन्ति। (मक्षिकाः/मक्षिके)
उत्तर:
(क) अजे
(ख) द्विचक्रिकाः
(ग) नौका
(घ) सूचिका
(ङ) मक्षिकाः

प्रश्न 6.
सा, ते, ताः इत्येतेभ्यः उचितं सर्वनामपदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत- (सा, ते, ताः इनमें से उचित सर्वनाम पद चुनकर रिक्त स्थान भरिए- Fill in the blanks by picking out the correct pronoun from सा, ते, ताः)

यथा- लता अस्ति। ………… सा अस्ति।
(क) महिलाः धावन्ति। ………….. धावन्ति।
(ख) सुधा वदति। ……………. वदति।
(ग) जवनिके दोलतः। ……………. दोलतः
(घ) पिपीलिकाः चलन्ति। …………. चलन्ति।
(ङ) चटके कूजतः …………….. कूजतः।
उत्तर:
(क) ताः
(ख) सा
(ग) ते
(घ) ताः
(ङ) ते

प्रश्न 7.
मञ्जूषातः कर्तृपदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत- (मञ्जूषा से कर्त्तापद चुनकर रिक्तस्थान भरिए- Fill in the blanks by picking out the appropriate subject from the box.)

लेखिका , बालकः , सिंहाः , त्रिचक्रिका , पुष्पमालाः
(क) ……………. सन्ति ।
(ख) …………….. पश्यति।
(ग) ……………… लिखति।
(घ) …………… गर्जन्ति।
(ङ) …………. चलति।
उत्तर:
(क) पुष्पमालाः
(ख) बालकः
(ग) लेखिका
(घ) सिंहाः
(ङ) त्रिचक्रिका

प्रश्न 8.
मञ्जूषातः कर्तृपदानुसारं क्रियापदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत- (मञ्जूषा से कर्त्तापद के अनुसार क्रियापद चुनकर रिक्त स्थान भरिए– Pick out the verb from the box according to the subject and fill in the blanks.)

गायतः , नृत्यति , लिखन्ति , पश्यन्ति , विहरतः
(क) सौम्या …………. ।
(ख) चटके …………… ।
(ग) बालिके …………… ।
(घ) छात्राः …………… ।
(ङ) जनाः …………… ।
उत्तर:
(क) नृत्यति
(ख) विहरतः
(ग) गायतः
(घ) लिखन्ति
(ङ) पश्यन्ति

Class 6th Sanskrit Chapter 2 शब्द परिचयः 2 Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
चित्रं दृष्ट्वा संस्कृतपदं लिखत। (प्रत्येक चित्र देखकर संस्कृतपद लिखिए- Look at each picture and write down the word in Sanskrit.)

उत्तर:
(क) द्विचक्रिका – कुञ्जिका – अग्निपेटिका
(ख) शिक्षिका – छुरिका – वीणा

प्रश्न 2.
वर्णसंयोजनम् कुरुत। (वर्णसंयोग कीजिए- Combine the alphabets.)

उत्तर:
(क) (i) छात्राः
(ii) अस्ति
(iii) गर्जन्ति
(iv) मक्षिकाः
(v) द्विचक्रिका

(ख) वर्णविच्छेदं कुरुत। (वर्ण-विच्छेद कीजिए। Separate the alphabets.)
(i) धावन्ति = ……………………….
(ii) कुञ्चिका = ……………………….
(iii) शिक्षिकाः = ……………………….
(iv) उत्पीठिका = ……………………….
(v) रोटिके = ……………………….
उत्तर:

प्रश्न 3.
अधोदत्ताम् तालिकां पूरयत। (निम्नलिखित तालिका को पूरा कीजिए। Complete the table given below.)

उत्तर:

उत्तर:

प्रश्न 4.
मञ्जूषायाः उचितं कर्तृपदम् आदाय वाक्यानि पूरयत (मञ्जूषा से उचित कर्तापद लेकर .’ वाक्य पूरे कीजिए। Take the appropriate subject from the box and complete the sentences.)

मक्षिका, नौकाः, बालिकाः, अजे, बालिके
(क) ……………… चलन्ति।
(ख) ………………. नृत्यतः।
(ग) ………………. उत्पतति।
(घ) ……………. चरतः।
(ङ) ………. धावन्ति।
उत्तर:
(क) नौकाः
(ख) बालिके
(ग) मक्षिका
(घ) अजे
(ङ) बालिकाः।

प्रश्न 5.
मञ्जूषायाः उचित-क्रियापदेन वाक्यपूर्तिं कुरुत- (मञ्जूषा से उचित क्रियापद द्वारा वाक्यपूर्ति कीजिए- Complete the sentences with the appropriate verb from the box.)

पठति, अस्ति, कूजतः, चलन्ति, चरन्ति ।

(क) सौम्या …………….. |
(ख) पिपीलिकाः …………….. |
(ग) चटके ……………. ।
(घ) सूचिका ………….. |
(ङ) अजाः …………..
उत्तर:
(क) पठति
(ख) चलन्ति
(ग) कूजतः
(घ) अस्ति
(ङ) चरन्ति।

प्रश्न 6.
धातुः परिचीयताम्- (धातु पहचानिए- Point out the root.)

यथा – पठति – पठ् धातुः
(क) लिखति – धातुः ………………. |
(ख) चलति – धातुः ………………. |
(ग) कूजतः – धातुः ………………. |
(घ) वदति – धातुः ………………. |
(ङ) धावन्ति – धातुः ………………. |
उत्तर:
(क) लिख्
(ख) चल्
(ग) कूज्
(घ) वद्
(ङ) धाव्।

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

प्रश्न 1.
उचितं सर्वनामपदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत (उचित सर्वनामपद चुनकर रिक्त स्थान भरिए। Pick out the correct pronoun and fill in the blanks.)

सा, ते, ताः

(क) छात्राः पठन्ति। …………. पठन्ति
(ख) महिला हसति। …………. हसति
(ग) कोकिले कूजतः। …………. कूजतः
(घ) अजाः चरन्ति। …………. चरन्ति
(ङ) दोले स्तः। …………. स्तः
उत्तर:
(क) ताः
(ख) सा
(ग) ते
(घ) ताः
(ङ) ते।

प्रश्न 2.
उचितं विकल्पं चित्वा वाक्यानि पूरयत। (दिए गए शब्दों से उचित विकल्प चुनकर वाक्यपूर्ति कीजिए। Pick out the suitable word from the options given and complete the sentences.)

(क)
(i) ………… समयं सूचयति। (चटका, घटिका, द्विचक्रिका)
(ii) ………….. उपवने अस्ति। (अजा, मक्षिका, दोला)
(iii) ………. चलन्ति (उत्पीठिकाः, सूचिकाः, पिपीलिकाः)
(iv) सौचिकः ………. (सूचयति, सीव्यति, चालयति)
(v) कोकिले ………. (विहरतः, गर्जतः, कूजतः)
उत्तर:
(i) घटिका
(ii) दोला
(iii) पिपीलिकाः
(iv) सीव्यति
(v) कूजतः

(ख)
(i) ………. गर्जतः। (सिंहः, सिंहौ, सिंहाः)
(ii) ………. चलन्ति। (नौका, नौके, नौकाः)
(iii) ………….. विहरतः। (बालिका, बालिके, बालिकाः)
(iv) ………. सन्ति । (रोटिके, रोटिकाः, रोटिका)
(v) ………. चरति। (अजा, अजे, अजाः)
उत्तरम्-
(i) सिंहौ
(ii) नौकाः
(iii) बालिके
(iv) रोटिकाः
(v) अजा

(ग)
(i) छात्रे ……………..। (पठतः, पठतः, पठन्ति )
(ii) बालकाः ……………..। (धावन्ति, धावतः, धावन्ति)
(iii) मक्षिका ……………..। (अस्ति, स्तः, सन्ति)
(iv) जवनिके ……………..। (दोलति, दोलतः, दोलन्ति)
(v) मेघौ ……………..। (गर्जति, गर्जतः, गर्जन्ति)
उत्तर:
(i) पठतः
(ii) धावन्ति
(iii) अस्ति
(iv) दोलतः
(v) गर्जतः

प्रश्न 3.
उचितं संस्कृतपदं चित्वा चित्रस्य समक्षं लिखत। (उचित संस्कृतपद चुनकर चित्र के सामने लिखिए। Pick out the appropriate Sanskrit word and write down in front of the picture.)



उत्तर:
(क) वृद्धा
(ख) कलिका
(ग) अजा
(घ) छुरिका
(ङ) श्रमिका

Here we are providing Class 11 Physics Important Extra Questions and Answers Chapter 6 Work, Energy and Power. Important Questions for Class 11 Physics with Answers are the best resource for students which helps in Class 11 board exams.

Class 11 Physics Chapter 6 Important Extra Questions Work, Energy and Power

Work, Energy and Power Important Extra Questions Very Short Answer Type

Question 1.
What is the source of the kinetic energy of the falling raindrops?
Answer:
It is the gravitational potential energy that is converted into kinetic energy.

Question 2.
A spring is stretched. Is the work done by the stretching force positive or negative?
Answer:
Positive because the force and the displacement are in the same direction.

Question 3.
What is the type of collision when?
(a) Does a negatively charged body collide with a positively charged body?
Answer:
Perfectlyjnelastic collision.

(b) Do macroscopic bodies collide?
Answer:
Inelastic collision.

(c) Do two quartz balls collide?
Answer:
Perfectly elastic collision.

Question 4.
(a) Give two examples of potential energy other than gravitational potential energy.
Answer:
Electrostatic P.E. and elastic P.E.

(b) Give an example of a device that converts chemical energy into electrical energy.
Answer:
Daniell cell.

(c) Heat energy is converted into which type of energy in a steam engine?
Answer:
Mechanical energy.

(d) Where is the speed of the swinging pendulum maximum?
Answer:
At the bottom of the swing.

(e) A heavy stone is lowered to the ground. Is the work done by the applied force positive or negative?
Answer:
Negative work.

Question 5.
What is the work done by the centripetal force? Why?
Answer:
Zero. This is because the centripetal is always perpendicular to the displacement.

Question 6.
(a) What is the work done by the tension in the string of simple pendulum?
Answer:
zero

(b) What is the work done by a porter against the force of gravity when he is carrying a load on his hand and walking on a horizontal platform?
Answer:
zero

(c) Name the force against which the porter in part (A) is doing some work.
Answer:
Frictional force.

Question 7.
When an arrow is shot, wherefrom the arrow will acquire its K.E.?
Answer:
It is the potential energy of the bent bow which is converted into K.E.

Question 8.
When is the exchange of energy maximum during an elastic collision?
Answer:
When two colliding bodies are of the same mass, there will be a maximum exchange of energy.

Question 9.
Does the work done in raising a load onto a platform depend upon how fast it is raised?
Answer:
The work done is independent of time.

Question 10.
Name the parameter which is a measure of the degree of elasticity of a body.
Answer:
Coefficient of restitution.

Question 11.
When a ball is thrown up, the magnitude of its momentum first decreases and then increases. Does this violate the conservation of momentum principle?
Answer:
No. This is because the momentum of the system (ball and air molecules) remains constant. When the momentum of the ball decreases, the momentum of air molecules in contact increases and vice-versa.

Question 12.
In a tug of war, one team is slowly giving way to the other. What work is being done and by whom?
Answer:
+ve. The winning team is performing work over the losing team.

Question 13.
A light and a heavy body have equal momentum. Which one of them has more K.E.?
Answer:
The lighter body has more K.E.

Question 14.
By using simple mechanical devices such as a lever, wedge, inclined plane, pulley, wheel, etc. we can do work even by applying small force. What makes it possible to do so?
Answer:
These mechanical devices multiply forces.

Question 15.
Two protons are brought closer. What is the effect on the potential energy of the system?
Answer:
Work is done to overcome the force of repulsion, so the potential energy of the system increases.

Question 16.
Where is the energy of a vertically projected body maximum?
Answer:
It is the same at all points. This is in accordance with the law of conservation of energy.

Question 17.
Out of a pair of identical springs of force constants, 240Nm^-1 one is compressed by 10 cm and the other is stretched by 10 cm. What is the difference in the potential energies stored in the two springs?
Answer:
The difference in potential energies is zero. This is because
E_p = \(\frac{1}{2}\) ky². In both cases, k and y² are the same.

Question 18.
What should be the angle between the force and the displacement for maximum and minimum work?
Answer:
For maximum work, θ = 0° and for minimum work θ = 90°.

Question 19.
Does the P.E. of a spring decreases/increase when it is compressed or stretched? Why?
Answer:
P.E. of a spring increases in both cases. This is because work is done by us in compression as well as in stretching the spring.

Question 20.
Can a body have momentum without energy?
Answer:
No, because for momentum, it must have some velocity and hence energy.

Question 21.
What type of energy is stored in the spring of the watch?
Answer:
Potential energy.

Question 22.
Can a body have energy without momentum?
Answer:
Yes, everybody has some internal energy due to the thermal agitation of the particles of the body. But the vector sum of linear momenta of the moving particles may be zero. It may have energy due to its position (P.E.) and thus momentum is zero.

Question 23.
In which motion, momentum changes but not the K.E.?
Answer:
In uniform circular motion.

Question 24.
Is the whole of K.E. lost in any perfectly inelastic collision?
Answer:
No, only as much K.E. is lost as is necessary for the conservation of linear momentum.

Question 25.
Can the P.E. of an object be negative?
Answer:
Yes, it can be negative when the forces involved are attractive.

Question 26.
The momentum of a body is increased by 50%. What is the percentage change in its K.E.?
Answer:
When the momentum is increased by 50%, velocity increases by
i.e. velocity becomes \(\frac{3}{2}\) times, so K.E. becomes \(\frac{9}{4}\) times
i.e. \(\frac{9}{4}\) × 100 = 225%. Hence increase in K.E. = 225 – 100 = 125%.

Question 27.
What is the work done by Earth’s gravitational force in keeping the moon in its orbit in a complete revolution?
Answer:
Zero, because gravitational force is a conservative force.

Question 28.
A spring is cut into two equal halves. How is the spring constant of each half affected?
Answer:
The Spring constant of each half becomes twice the spring constant of the original spring.

Question 29.
What happens to the energy of our watch which we wind once a day?
Answer:
The work done in winding the watch is stored as P.E. in the spring which is converted into K.E. of the moving parts of the watch.

Question 30.
Is collision possible even without actual contact of the colliding particles? Give example.
Answer:
Yes, such collision is called collision at a distance. The collision between subatomic particles (like proton and neutrons) are examples of such collisions.

Question 31.
A cake of mud is thrown on a wall where it sticks. What happens to its initial K.E.?
Answer:
A part of the K.E. is used in deforming the cake and the remaining part is converted into heat and sound energy.

Question 32.
Nuclear fission and .fusion reactions are the examples of conversion of mass into energy. Can we say that strictly speaking, mass is converted into energy even in an exothermic chemical reaction?
Answer:
Yes, mass is converted into energy in an exothermic chemical reaction also. But the mass change in a chemical reaction is about a million times less than in a nuclear reaction.

Question 33.
What type of energy is lost in doing work against friction?
Answer:
The kinetic energy is lost in doing work against the friction.

Question 34.
Define 1 Joule.
Answer:
A joule of work is said to be done when a force of 1 N displaces a body through 1 m.

Question 35.
Define an erg.
Answer:
An erg of work is equal to work done by a force of 1 dyne of displacing a body through one centimeter.

Question 36.
Derive the relation between 1 J and 1 erg.
Answer:
We know that 1 J = 1 N × 1 m = 1 Nm

Question 37.
What is the nature of the work done by the resistive force of air on a vibrating pendulum in bringing it to rest and why?
Answer:
Negative, because the air always opposes the displacement of the pendulum bob.

Question 38.
What is the work done on a body in moving it in a circular path with a constant speed? Why?
Answer:
Zero, because it is acted upon by centripetal force in a direction perpendicular to its motion.
i.e. W = FS cos 90° = 0.

Question 39.
A truck and car are moving with the same K.E. and are brought to rest by the application of brakes that provide equal retarding force. Which one will come to rest in a shorter distance? Why?
Answer:
Both of them come to rest at the same distance as
K.E. = F.S₁ = F.S₂
or
FS₁ cos 180 = F.S₂ cos 180
or
S₁ = S₂.

Question 40.
A conservative force does positive work on a body. What happens to the potential energy of the body? Give an example.
Answer:
It (P.E.) decreases.
e.g. a body falling freely under gravity.

Question 41.
A man rowing a boat upstream is at rest w.r.t. the shore. Is any work being done in this case? Why?
Answer:
Yes, as there is a relative displacement between the boat and the stream.

Question 42.
Why friction is a non-conservative force?
Answer:
It is because the work done against friction along a closed path is non-zero.

Question 43.
Does the work done in raising a load onto a platform depend upon how fast it is raised?
Answer:
No, work done does not depend upon the time taken in doing it.

Question 44.
On what factors, does the work done depend?
Answer:
It depends upon the applied force and the displacement of the body.

Question 45.
How will the kinetic energy of a body change if its momentum is tripled? Why?
Answer:
K.E. becomes nine (9) times its initial value as K.E. ∝ p².

Question 46.
Which physical quantity is conserved during both the elastic and inelastic collision?
Answer:
Linear momentum is conserved in both collisions.

Question 47.
What is the most common feature of all types of collisions?
Answer:
Linear momentum is conserved in all types of collisions.

Question 48.
Define variable force.
Answer:
It is defined as the force which either changes in magnitude or direction.

Question 49.
Give an example of variable force.
Answer:
When an object is falling towards the Earth, the gravitational force acting on it goes on changing, so it is a variable force.

Question 50.
Define an electron volt (eV).
Answer:
It is defined as the K.E. acquired by an electron when a potential difference of 1 volt is applied across it.

Work, Energy and Power Important Extra Questions Short Answer Type

Question 1.
An airplane’s velocity is doubled,
(a) What happens to its momentum? Is the law of conservation of momentum obeyed?
Answer:
The momentum of the airplane will be doubled. Yes, the law of conservation of momentum will also be obeyed
because the increase in momentum of the airplane is simultaneously accompanied by an increase in momentum of exhaust gases.

(b) What happens to its kinetic energy? Is the law of conservation of energy obeyed?
Answer:
K.E. becomes four times. Yes, the law of conservation of energy is obeyed with the increase in K.E. coming from the chemical energy of fuel i. e. from the burning of its fuel.

Question 2.
In a thermal station, coal is used for the generation of electricity. Mention how energy changes from one form to the other. before it is transformed into electrical energy?
Answer:
When coal is burnt, heat energy is produced which converts water into steam. This steam rotates the turbine and thus heat energy is converted into mechanical energy of rotation. The generator converts this mechanical energy into electrical energy.

Question 3.
Chemical, gravitational and nuclear energies are nothing but potential energies for different types of forces in nature. Explain this statement clearly with examples.
Answer:
A system of particles has potential energy when these particles are held a certain distance apart against some force. For example, chemical energy is due to the chemical bonding between the atoms. Gravitational energy arises when the objects are held at some distance against the gravitational attraction.

Nuclear energy arises due to the nuclear force acting between the nuclear particles.

Question 4.
What went wrong at the Soviet atomic power station at Chernobyl?
Answer:
In this reactor, graphite was used as a moderator. The fuel elements were cooled by water and steam was produced from within the reactor. Both water and the steam came in contact with hot graphite. Due to this hydrogen and carbon-monoxide (CO) were released. When they came in contact with air, there was a big explosion.

Question 5.
A man can jump higher on the moon than on Earth. With the same effort can a runner improve his timing for a 100 m race on the moon as compared to that on Earth?
Answer:
Man can jump higher on the moon because the acceleration due to gravity on the moon is less than that on the Earth. But acceleration due to gravity does not affect the horizontal motion. Hence the runner can’t improve his timing on the moon for the 100 m race.

Question 6.
How many MeV are there in a 1-watt hour?
Answer:
We know that 1 watt hour = 1 JS^-1 × 3600 s = 3600 J

Question 7.
What is Newton’s experimental law of impact?
Answer:
The ratio of the relative speed of separation after a collision to the relative speed of approach before the collision is always constant. This constant is known as the coefficient of restitution. It is denoted by e.
∴ e = \(\frac{\mathbf{V}_{2 \mathrm{f}}-\mathbf{v}_{1 \mathrm{f}}}{\mathbf{u}_{1 \mathrm{i}}-\mathbf{u}_{2 \mathrm{i}}}\)

where u_1i and u_2i, are the velocities of the bodies before collision and v_2f, v_1f are the velocities of the bodies after the collision.

Question 8.
Two masses one n times as heavy as the other have the same K.E. What is the ratio of their momenta?
Answer:

Question 9.
Two bodies A and B having masses m_A and m_B respectively have equal K.E. If p_A and p_B be their respective momenta, then prove that the ratio of momenta is equal to the square root of the ratio of respective masses. f_c.
Answer:
Let v_A and v_B be the velocities of A and B respectively.
Since their kinetic energies are equal,


Hence Proved

Question 10.
How fast-moving neutrons can be quickly slowed down by passing through heavy water?
Answer:
Heavy water (D₂O) contains deuterium atoms i.e. hydrogen nuclei. They have nearly the same mass as those of neutrons. So when neutrons strike against deuterium atoms, most of the K.E. of the former is transferred to the deuterium atoms i.e. K.E. is exchanged between them.

Question 11.
Will water at the foot of the waterfall be at a different temperature from that at the top? If yes, explain.
Answer:
Yes, when water reaches the ground, its gravitational potential energy is converted into kinetic energy which is further converted into heat energy. This raises the temperature of the water. So water at the foot of the waterfall is at a higher temperature as compared to the temperature of water at the top of the waterfall.

Question 12.
How is the kinetic energy of a particle related to the direction of motion of the particle? Can K.E. be negative?
Answer:
The kinetic energy of a particle is not related to the direction of motion of the particle. K.E. is always positive. It cannot be negative.

Question 13.
An automobile jack is employed to lift a heavyweight. The applied force is much smaller than the weight of the automobile. Can it be said that the work is done in less than the work done in? lifting the automobile directly through a height.
Answer:
No, in the case of the automobile jack, the work done is not calculated from the equation W = FS cos θ, but the work done is calculated from an equation (W = τ θ = FRθ) of rotational motion. In both cases, the same amount of work is done.

Question 14.
What would be the effect on the potential energy of the system of two electrons brought closer?
Answer:
Work has to be done to overcome the force of repulsion. This work done will be stored in the form of P.E. so, it increases the potential energy of the system.

Question 15.
Can the kinetic energy be increased without the application of an external force? If yes, give an example.
Answer:
Yes, this is possible. If work is done by the internal force, then K.E. will be increased. As an example, when a bomb explodes, the combined K.E. of all the fragments is greater than the initial K.E.

Question 16.
Mountain roads rarely go straight up the slope, but wind up gradually why?
Answer:
If roads were to go straight up, the slope (θ) would have been large, the frictional force (µmg cos θ) would be small. The wheels of the vehicle would slip. Also for going up a large slope, a greater power shall be required.

Question 17.
A truck and a car moving with the same K.E. are stopped by applying the same retarding force by means of brakes. Which one will stop at a smaller distance?
Answer:
Both will stop at the same distance which follows from the work-energy theorem.
K.E. = work done in stopping= retarding force × distance
As K.E. and force for both are equal, so the distance covered must be equal.

Question 18.
A truck and a car are moving with the same K.E. on a straight road. Their engines are simultaneously switched off. Which one will stop at a lesser distance?
Answer:
The vehicle stops when its K.E. is spent working against the force of friction between the tires and the road. This force of friction varies directly with the weight of the vehicle.

As K.E. = work done
= force of friction × distance
or
E = F × S
or
S = E/F.
Forgiven K.E., S, will be smaller where F is larger such as in the; case of a truck.

Question 19.
A man rowing a boat upstream is at rest w.r.t. the shore. Is any work being done in this case?
Answer:
No, because the man is applying the force and there is no relative motion between the boat and the shore.

Question 20.
A body is heated by giving Q an amount of heat energy. Will its mass increase or decrease or remain constant? If it increases or decreases, then by how much?
Answer:
The variation in mass depends on the nature of the body. For most solids, there is no variation in mass on heating. However, if the solid is volatile, heating will change the mass of the solid. Heating of solids, in general, bring about a change in state, and during this process, some loss of mass occurs due to evaporation.

Question 21.
A football kicked by a player leaves the ground and after traveling in the air reaches the ground and comes to stop at some other position on the ground. Identify the energy transformation in this process. Is the energy of the ball conserved?
Answer:
The kinetic energy imparted to the ball is converted into potential energy at the highest point and a small part remains kinetic. Then it is converted into kinetic energy when it hits the ground. This energy is used up in overcoming the friction against air and the ground. Due to the dissipation of energy in overcoming friction against air and ground, the kinetic energy of the ball is not conserved.

Question 22.
A child enjoys going high and high in a swing by pumping energy. Explain the large amplitude from the rest position using the work-energy idea.
Answer:
The child pumps energy to the swing at the appropriate time and place from his muscular work. In each swing friction at hinges and air, friction reduces the velocity which he compensates by providing energy to the swing at the appropriate time which partly increases the amplitude of the swing as well. So, periodic muscular work provides the energy to the swing.

Question 23.
How fast neutrons can be slowed down by heavy water? Where does the energy go?
Answer:
The fast neutrons collide with water molecules and transfer a good part of their kinetic energy to the water molecules. As a result, the kinetic energy and hence the speed of the neutrons is decreased i.e. they are slowed down. The energy received by the water molecules increases their speed and there is an increase in the thermal energy of the mass of water.

Question 24.
Show that the work done by an elastic force on a spring is stored as the potential energy of the spring.
Answer:
Consider an elastic spring that is extended or compressed. The force does not remain constant in this case. The elastic force Fel according to Newton’s Third law of motion is
F_el = – F_ext
when F_ext = external force applied
The Fel is always proportional to the compression or extension
i.e. F_el = – kx
∴ F_ext = kx
If F_av be the average force, then

If x₁ = O (choosing x₁ as origin), then x₂ = x
The work done by an elastic force is stored as potential energy in the spring and is given by
W = P.E. = \(\frac{1}{2}\) kx².

Question 23.
What ¡s transformation of energy? Give at least five exam pies.
Answer:
The change of energy from one form to another is known as energy transformation. For example:

1. Diesel on burning produces hot gases and heat which is transformed into mechanical energy and is used to run trains and motor vehicles or pumps.
2. Electric energy is transformed into light in a tube or bulb.
3. The electric energy is changed into heat in an oven or heater.
4. Light is converted into electricity with the help of a photovoltaic cell.
5. In a microphone, sound energy is converted into electrical energy.

Question 26.
Which of the following does work: the hammer or the nail, a cricket bat or a ball? Explain.
Answer:
Hammer does work on nails. The force is applied by a hammer on the nail (object) and moves it through some distance. A bat does work on the ball and pushes. Initially, the bowler does work on the ball which init turn exerts impulse on the bat. The bat reacts with the added force of the batsman and thus, the bat does work on the ball.

Question 27.
A particle of mass m is moving in a horizontal circle of radius r under a centripetal force equal to \(\frac{\mathbf{k}}{\mathbf{r}^{2}}\) where k is a constant. What is the total energy of the particle?
Answer:

Question 28.
What are the relations between
(a) kilowatt hour and kilocalorie?
Answer:


(b) metric horsepower and kilocalorie per hour?
Answer:

Question 29.
Prove that instantaneous power is given, by the dot product of force and velocity i.e. P = F.v.
Answer:
Let AW be the amount of work done in a small time interval Δt. If Pav be the average power, then

where F constant force producing a displacement S
∴ From (ii) and (iii), we get

Question 30.
Define spring constant or force constant. What is its S.I. unit?
Answer:
It is defined as the extension per unit displacement produced in the spring or wire.
According to Hook’s law, the extension is always directly proportional to the tension or force applied on a spring i.e.
F ∝ x
or
F = k x
or
k = \(\frac{F}{x}\)

where k is the force constant
S.I unit of k is Newton metre^-1 (Nm^-1).

Work, Energy and Power Important Extra Questions Long Answer Type

Question 1.
(a) State work-energy theorem or principle.
Answer:
It states that the work done on a body is equal to the change in its kinetic energy.
i.e. W = change in kinetic energy
Proof: Let m = mass of a body moving in a straight line with a constant initial velocity u.

Let F = force applied on it at point A to B so that its velocity is V at B.
If dx = small displacement from P to Q
and a = acceleration produced in the body, then
F = ma

If dw be the work done from P to Q, then

If W = total work done from A to B, then

(b) State and prove the law of conservation of energy.
Answer:
It states that energy can neither be created nor can be destroyed but it can be changed from one form of energy into another i.e. total energy = constant.

Proof: Let a body of mass m be lying at rest at point A at a height h above the ground. Let it be allowed to fall freely and reaches a point B after falling through a distance x and it finally hits the ground at point C. Let v and V be its velocities at points B and C respectively.
∴ AB = x and BC = h – x

At point A: u = 0
∴ K.E. = 0
P.E. = mgh

If E be the total energy of the body, then
E = K.E. + P.E. = 0 + mgh
or
E = mgh …. (i)

At point B: using the relation,

At point C: Here, v = v_c, a = g, s = h

Thus, from (i), (ii), and (iii), it is clear that total energy at points A, B, and C is the same. It is purely P.E. at A and purely K.E. at point C.

Numerical Problems:

Question 1.
An engine draws a train up an incline of 1 in 100 at the rate of 36 km h^-1. If the resistance due to friction is 5 kg wt per ton, calculate the power of the engine. Mass of train and engine is 100

Answer:
Here, m = 100 metric ton = 100 × 1000 kg
Total force of friction,
f1 = 100 × 5 = 500 kg wt
= 500 × 9.8 N = 4900 N
sin θ = \(\frac{1}{100}\)

Let f2 = Downward force on the train
= component of its weight acting in downward direction parallel to the inclined plane = mg sin θ
= 100 × 1000 × 9.8 × \(\frac{1}{100}\) = 9800 N

If F be the total force against which engine has to work, then

Question 2.
Calculate the work done and power of an engine that can maintain a speed of SO ms^-1 for a train of mass 3 × 106 kg on a rough level track for 5 km. The coefficient of friction is 0.05. Given g = 10 ms^-2.
Answer:
Here,

Question 3.
A 10 kg block slides without acceleration down a rough inclined plane making an angle of 20° with the horizontal. Calculate the work done over a distance of 1.2 m when the inclination of the plane is increased to 30°.
Answer:
Here, angle of sliding = 20°
μ = coefficient of friction
= tan 20° = 0.3647
S = 1.2 m

m = mass of block = 10 kg.

Let a = acceleration when the inclination is increased to 30° and F be the value of limiting friction then

Question 4.
A bullet of mass 0.03 kg moving with a speed of 400 ms^-1 penetrates 12 cms into a fixed block of wood. Calculate the average force exerted by the wood on the bullet.
Answer:
Here,
mass of bullet, m = 0.03 kg
initial K.E. = \(\frac{1}{2}\)mv² = \(\frac{1}{2}\) × 0.03 × (400)² = 2400 J
Final K.E. = \(\frac{1}{2}\)mv² = 0

∴ ΔK = Loss in kinetic energy = 2400 J
Let F = average force applied by block on bullet
S = 0.12 m

∴According to work energy principle
W = ΔK
or
FS = ΔK
or
F × 0.12 = 2400
or
F = 2 × 104 N

Question 5.
A boy of mass 50 kg sits in a swing suspended, by a rope 5 m long. A person pulls the swing to one side so that the rope makes an angle of 30° with the vertical. What is the gain in gravitational P.E. of the boy?
Answer:
Here, θ = 30°
OA = OB = 5 m …. (i)
m = 50 kg

Vertical height through which boy at B rises up is given by

Question 6.
(a) bullet of mass 20 g moving with a velocity of 500 ms^-1 strikes a tree and goes out from the other end. with a velocity of 400 ms^-1. Calculate the work done in passing through the tree.
Answer:
Here m = 0.02 kg
u = 500 ms^-1
v = 400 ms^-1
w = ?
from work energy theorem, work done loss in K.E.

(b) A bullet of mass 0.01 kg is fired horizontally into a 4 kg wooden block at rest on a horizontal surface. The coefficient of kinetic friction between the block and the surface is 0.25. The bullet remains embedded in the block and the combination moves 20 m before coming to rest. With what speed did the bullet strike the block?
Answer:
Here S = 20 m
μ = 0.25
M = mass of block = 4 kg
m = mass of bullet = 0.01 kg

∴ R = normal reaction = Mg = 4 × 9.8
F = μR = 0.25 × 4 × 9.8 = 9.8 N
v = 0
u = ?
or
loss in KE. = work done by the force of friction against the block.

Question 7.
A stone of mass 5 kg falls from the top of a cliff 30 m high and buries itself one meter deep into the sand. Find the average resistance offered and time taken to penetrate into the sand.
Answer:
Here, m = 5 kg
h = 30 m
S = 1 m
∴ P.E. of stone = mgh = 5 × 9.8 × 30 = 1470 J

Let F = average force of resistance offered by the sand and F’ = net upward force.

Now momentum of stone before penetration
mu = mv = 5 × 24.25 (∵ here u = v)

Final momentum of stone when it becomes stationary (i.e. v’ = 0)
= mv’ = m(0) = 0
∴ Ft = – mv’ + mu

Question 8.
An automobile moving at a speed of 72 km h^-1 reaches the foot of a smooth incline when the engine is switched off. How much distance does the automobile go up the incline before coming to rest? Take angle of incline 30°, g = 9.8 ms^-2.
Answer:
Here, θ = 30°
Initial velocity of the automobile at point A when it is switched off = 72 kmh^-1
= 72 × \(\frac{5}{18}\) = 20 ms^-1

Let m = mass of automobile.
Initial K.E. of the automobile at A = \(\frac{1}{2}\) m(20)² = 200 m

F = mg sin θ = force opposing the motion of the automobile
= m × 9.8 sin 30° = (4.9m)N

Let it stop at B after travelling AB = S
∴ Final K.E. = 0
∴ change in K.E. = 200m – 0 = 200m J
∴ W = work done by the automobile
= FS = (mg sin θ) × S = 4.9 m × S

∴ According to work-energy theorem,
W = change in K.E.
or
4.9m S = 200m
or
S = \(\frac{200}{4.9}\) = 40.8m

Question 9.
A pump-set is used to lift water to a reservoir of 6000 liters capacity over an average height of 20m. If it takes 1 hour to All the reservoir completely, calculate the work done and the power supplied to the set if its efficiency is 60%, g = 9.8 ms^-2.
Answer:
Mass of 1 litre of water = 1 kg .
∴ m = 6000 kg
h = 20 m

∴ W = work done = P.E. = mgh
= 6000 × 9.8 × 20= 11.76 × 10s J
t = 1 h = 3600 s

Question 10.
A wooden ball is dropped from a height of 2 m. What is the height up to which the ball will rebound if the coefficient of restitution is 0.5?
Answer:
Here, e =0.5
Let the ball fall from a height h1 from point A and rebound to B at a height of h₂.
∴ h₁ = 2 m

∴ If u₁ be the velocity on reaching the ground = velocity of approach and u₂ = Velocity on leaving the ground = velocity of separation

Question 11.
What percentage of K.E. of a moving particle is transferred to the stationary particle of
(a) 9 times it’s mass
Answer:
Let m₁ = mass of moving particle = m
and m₂ = mass of stationary particle = 9 m
and their velocities are u₁ and u₂ = 0 (given)
v₂ = velocity of the stationary particle after the collision.

So, % of K.E. transferred to the stationary particle

(b) equal mass,
Answer:

(c) \(\frac{1}{9}\) th of its mass.
Answer:

Question 12.
Calculate the work done in raising a stone of mass 6 kg of specific gravity 2 immersed in water from a depth of 4 m to 1 m below the surface of the water. Take g = 10 ms^-2.
Answer:
Here, m = 6 kg
∴ weight of stone = 6 × 10 = 60 N
specific gravity of stone = 2
∴ d = density of stone
= 2 × lg cm^-3
= 2g cm^-3.

∴ volume of stone = \(\frac{\mathrm{m}}{\mathrm{d}}=\frac{6 \times 1000 \mathrm{~g}}{2 \mathrm{gcm}^{-3}}\) = 3000 cm3
= 3000 × 10^-6 m³
= 3 × 10^-3 m³
= volume of displaced water.

Weight of water displaced or upward thrust on the stone
= volume × density of water × g
= 3 × 10^-3 × 1000 × 10 = 30 N

∴ The net force acting on the stone = weight of stone – upward thrust on the stone
or F = 60 – 30 = 30 N
Distance through which stone is raised = (4 – 1 )m = 3m
∴ work done, W = FS = 30 × 3 = 90 J.

Question 13.
An antenna radiates energy for 24 hours at the rate of 1 kW. Calculate the equivalent mass for radiated energy.
Answer:

Question 14.
A particle moves from position r₁ = 3î + 2ĵ – 6k̂ to position r₂ = 14î + 13ĵ – 9k̂ under the action of a force (4î + ĵ + 3k̂)N. Calculate the work done.
Answer:
Here, F = (4î + ĵ + 3k̂)N
Displacement of the particle,

Question 15.
The displacement x of a particle moving in one dimension under the action of a constant force is related to the time by the equation t = \(\sqrt{x}\) + 3.
where x is in meters and t is in seconds.
Find (i) the displacement of the particle when its velocity is zero and
(ii) work is done by force in the first six seconds.
Answer:

Question 16.
A 1 kg mass on a floor is connected to a 2 kg mass by a string passing over a pulley as shown in the figure. Obtain the speed of the masses (after they are released) when the 2 kg mass just touches the floor. Show that the gain in kinetic energy of the system equals the loss in its potential energy. The 2 kg mass is initially at a height 3 m above the ground.
Answer:
Here, m₂ = 1kg
m₁ = 2kg
u = 0
h = 3m
The system is shown in the figure. According to Newton’s Second law of motion, the equation of motion for 2 kg mass is
mg – T = ma
or
2 × 9.8 – T = 2a …(i)


(Free body diagrams of m₁ and m₂)

Since both the masses are initially at rest, therefore initial K.E. of the system = 0
Final K.E. of the system

∴ Gain in K.E. = 29.4 – 0 = 29.4 J
Initially P.E. of the system = m₁gh₁ + m₂gh₂
= 2 × 9.8 × 3 + 1 × 9.8 × 0
= 58.8 J ( ∵ here h₂ = 0)

Finally, the 2 kg reaches the floor and mass 1 kg is at a height of 3m.
∴ Final P.E. of the system = m₁gh₁ + m₂gh₂
= m₁g × 0 + 1 × 9.8 × 3
= 29.4 J

∴ Loss of P.E. = 58.8 – 29.4
= 29.4 J
Thus Gain in K.E. = Loss of P.E. = 29.4 J.

Question 17.
A homogeneous and inextensible chain of length 2 m and mass 100 g lies on a smooth table, A small portion of the chain of length 0.5 m hangs from the table. Initially, the part of the chain lying on the table held and then released. Calculate the velocity with which the chain leaves the table, g = 10 ms’2.
Answer:
Mass of chain, M = 100 g = 0.1 kg
length of chain, l = 2 m

∴ Mass per unit length of the chain, m = \(\frac{M}{l}\)


Let v = velocity of the chain when it leaves the table.

Question 18.
The K.E. of a body increases by 300%. How much linear momentum of the body will increase?
Answer:

Question 19.
A ball falls under gravity from a height of 10m with an initial downward velocity of u. It collides with the ground, loses 50% of its energy in the collision, and then rises back to the same height. Find the initial velocity u.
Answer:
Here, u = initial velocity of the ball
h = its height

Let M = mass of the ball
∴ The total initial energy of the ball at height h,

The ball rises to height h due to this energy.
∴ P.E. of ball = mgh
∴ According to the law of conservation of energy

Question 20.
The heart of a man pumps 4-liter blood per minute at a pressure of 130 mm of mercury. If the density of mercury is 13.6 gm cm³, then calculate the power of the heart.
Answer:
Here, the height of the mercury column,

Question 21.
A body is allowed to fall from a height of 100 m. Find the increase in temperature of the body on reaching the ground if the whole of heat produced remains in the body. Given that the specific heat of the body = 0.2, J = 4.2 J cal^-1.
Answer:
Loss in P.E. of the body in falling through 100 m = m × 9.8 × 100 J = \(\frac{980 \mathrm{~m}}{4.2}\) (∵ P.E = mgh)

This loss is transformed into the heat state of the body = ms θ
where θ = rise in temperature.

Question 22.
A truck of mass 2000 kg has a velocity of 8 ms^-1 when it starts from a point to descend a slope 200 m long. The vertical height of the slope is 18 m and the truck arrives at the bottom with a velocity of 20 ms^-1. Calculate the resistance offered.
Take g = 10 ms^-2.

Answer:
Here, l = XY = length of slope.
= 200 m
OX = h = 18 m
Let u and v be the velocities of the .truck at points X and Y respectively.

Question 23.
A body of mass m slowly hauled up the hill by a force F which at each point was directed along a tangent to the trajectory. Find the work performed by this force if the height of the hill is h, the length of its base is l, and the coefficient of friction is μ.

Answer:
Let PQ be the plane patch of the hill
dz = its length inclined at an angle θ with the horizontal

Force required to move the mass from P to Q
= mg sin θ + μmg cos θ

∴ Work done from P to Q = mg (sin θ + μcos θ).

∴ W = total work done in moving the mass m from A to B is given by

Question 24.
A chain of mass m and length l lying on a rough table starts sliding off the table all by itself till the hanging part equals n. Calculate the total work performed by the friction forces acting on the chain by the moment it slides off the table completely.
Answer:
Weight of suspended chain = n mg
weight of the part of the chain on the table = (1 – n) mg

Let μ = coefficient of friction of tabletop.
For sliding motion of the chain on the tabletop under the weight of’ the hanging chain,
μ(l – n) mg = n mg
or
μ = \(\frac{n}{1 – n}\) …(i)

The initial force of friction when the chain is pulled on the tabletop
= μ(1 – n)mg

Final force, when all the chain has been pulled = 0
mean friction = \(\frac{\mu(1-n) m g}{2}\)

Distance for which the chain is pulled = – (1 – n)l
∴ W = mean force × distance

Question 25.
A flexible chain of length l and mass m is slowly pulled up at a constant speed over the edge of a table by a force F(x) parallel to the edge of the tabletop. Calculate the work done by F(x).
Answer:
Here the force required to pull the chain over the table varies with distance.
It is equal to the weight of the fraction of the chain \(\frac{(l-\mathrm{x})}{l}\)still hanging over the edge.

Value-Based Type:

Question 1.
Rajesh and Rakesh are two friends who participated in a quiz contest. The teacher asked Ramesh to lift a 20 kg weight vertically upwards to a height of 10 m and Rekcsh asked to pull 20 kg of weight by a rope over a pulley from a depth of 10 m from a well. There was a prize for one who will do more work. Rajesh claimed that he has done more work than Rakesh because he has not used any kind of lever. The teacher told Rajesh that he has done zero work but Rakesh has done the work. Hence, the prizes were given to Rakesh
(i) Why the teacher told that Rajesh did not do any work? justify your answer.
Answer:

1. The teacher wanted to check the knowledge of physics and awareness in a playful manner.
   He used the demonstration method to create interest.
2. We know that:
   W = F d cos θ
   In the case of Rajesh:
   θ = 90° and cos 90°=o
   ∴ work done(w) =Fd × o = o
   Hence, no work was done.

Question 2.
Shikha is doing her Engineering from IIT Delhi. Her mother was also an Engineer who wanted to check the knowledge of her daughter. She asked a question as to under. “If we assume that the moon orbits around the earth is perfectly circular then the earth’s gravitational force does no work. Is it correct?”
She explained that the moon’s displacement is tangential Whereas the earth’s force is inwards and θ = \(\frac{π}{2}\)
So, W = F.d. cos \(\frac{π}{2}\) = o
(i) Which values are displayed by Shikha?
Answer:
Values displayed are:
Explanatory, intelligent, cooperative.

(ii) Why her mother asked such a question?
Answer:
Her mother wanted to test the knowledge and presence of mind of her daughter to ask such type of tricky questions.

Question 3.
Suraj went to Big Bazaar to purchase certain goods. There he has noticed an old lady struggling with her shopping. Immediately he showed her the lift and explained to her how it carries the load from one floor to the next. Even then the old lady was not convinced. Then Suraj took her in the lift and showed her how to operate it..That old lady was very happy.
(a) What values does Suraj possess?
Answer:
Suraj is sympathetic and also has the attitude of helping others. He has patience.

(b) An elevator can carry a maximum load if 1800 kg is mov¬ing up with a constant speed of 2 m/s, The frictional force opposing the motion is 4000 N. Determine the minimum power delivered by the motor to the elevator in watts as well as in horsepower.
Answer:
The downward force on the elevator is
F = mg + F_f = (1800 × 10) + 4000 = 22000 N

The motor must supply enough power to balance this force.
Hence P = F.V = 22000 × 2 = 44000 = 59 hp

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 3 अनुच्छेदलेखमन् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 3 अनुच्छेदलेखमन्

श्रवण – भाषण – कौशल – विकासार्थम्

1. जन्तुशाला
जन्तूनां शाला जन्तुशाला इति कथ्यते। जन्तुशालायाम् अनेके पशवः पक्षिणः च भवन्ति। जनाः इमान् पक्षिणः पशून् च द्रष्टुम् दूरतः आगच्छन्ति। जन्तुशालायाः सर्वाः व्यवस्थाः प्रशासनेन क्रियते। बालकाः जन्तुशाला गत्वा प्रसन्नाः भवन्ति।

2. स्वच्छता स्वच्छता जीवने आवश्यकी भवति। सामान्यतया जनाः स्वगृहं स्वच्छीकुर्वन्ति, परं मार्गस्य प्रतिवेशस्य च स्वच्छतायाः विषये अवधानं न यच्छन्ति। अस्माकं प्रधानमंत्री नरेन्द्रमोदी राष्ट्रपितुः गान्धिनः जन्मदिवसे स्वच्छताभियानस्य आरम्भं कृतवान्। अधुना बालकाः अपि स्वच्छताविषये जागरूकाः सन्ति। ते स्वगृह विद्यालयं च यथाशक्ति स्वच्छं कर्तुं प्रयन्ते।

3. वृक्षो रक्षति रक्षितः
वृक्षाः जीवनस्य आधाराः भवन्ति। वृक्षैः, नदीभिः, पर्वतैः च सुशोभिता इयं प्रकृतिः मानवानां कृते उपयोगिनी भवति। परं स्वार्थरताः मानवाः विकास प्रति अन्धधावनशीलाः निर्ममभावेन वृक्षान् कृन्तन्ति। अस्माभिः सर्वैः तथ्यमिदं ध्यातव्यं यत् यदा वयं वृक्षाणां रक्षणं करिष्यामः तदा वृक्षाः अस्माकं रक्षा करिष्यन्ति। वृक्षाणाम् अवदानविषये श्लोकोऽयं दर्शनीयः अपि-

पत्रपुष्पफलच्छायामूलवल्कलदारुभिः।
गन्धनिर्यासभस्मास्थिततोक्यैः कामान् वितन्वते।।

4. हीमादासः
हीमादासः असमराज्यस्य एकस्मिन् अतिनिर्धने कृषकपरिवारे जन्म अलभत्। अस्याः जन्म जनवरीमासस्य नवम्यां तिथौ द्विसहस्रतमे (2000) वर्षे अभवत्। दारिद्र्यात् सुविधानाम् अभावे सा नियमित प्रशिक्षणमपि न प्राप्नोत् तथापि सा हतोत्साहिता नाभवत्। आई.ए.ए.एफ विंशतिवर्षेभ्यः निम्नवर्गे या धावनप्रतियोगिता अभवत् तस्यां सा स्वर्णपदकं प्राप्य भारतवर्ष गौरवान्वितम् अकरोत्। वस्तुतः आदर्शरूपा प्रेरणास्वरूपा च सा सर्वस्मै युववर्गाय।

5. सहिष्णुता
वयं प्रतिदिनं समाचारेषु यातायातमार्गेषु वर्धमानां हिंसाम् अधिकृत्य सामाचारान् शृणुमः। अतीव दुःखदायिनी एषा स्थितिः यतः अद्यत्वे जनेषु सहिष्णुतायाः अभावः जातः। वस्तुतः सहिष्णुतायाः अभावे मानवस्य दुर्गतिः एव भवति। समाजस्य विघटनस्य कारणमपि धार्मिक-सहिष्णुतायाः अभावः एवास्ति। यदि अस्माकं मनसि ‘वयं सर्वे सदृशाः स्मः’ इति भावना भवेत् तदा प्रकृत्या एव वयं सहनशीलाः भविष्यामः। क्रोधं संयम्य उचितानुचितं विचार्य एव कोऽपि निर्णयः कर्तव्यः।

6. संस्कृतशिक्षणम्
प्राचीनकाले संस्कृतं व्यवहारस्य भाषासीत् परम् अधुना एषा तथा न दृश्यते मन्यते। संस्कृतभाषा जनभाषा भवेद् एतदर्थ ‘संस्कृतभारती’ नामक संस्थानं संस्कृतभाषायाः प्रचाराय प्रसाराय च प्रयतते। अत्र अनेकाः परियोजनाः प्रचाल्यन्ते यासु बालानां कृते वयस्कानां कृते च संस्कृतसम्भाषण-शिक्षणस्य रुचिकरी व्यवस्था क्रियते। ‘वदतु संस्कृतम्’, ‘संस्कृतव्यवहार-साहस्री’, ‘भाषाप्रवेशः’, ‘गीतसंस्कृतम्’ शिशुसंस्कृतम् इत्यादीनि अनेकानि बालोपयोगीनि पुस्तकानि अपि अनेन संस्थानेन प्रकाशितानि। सान्द्रमुद्रिकाः ध्वनिमुद्रिकाः अपि इतः प्राप्तुं शक्यन्ते। एवं संस्कृतभाषाधिग्रहणाय सर्वथा उपयुक्तमेतत् स्थानम्।

7. मम धर्मः
अहं मानवः अस्मि। मानवता मम गुणः धर्म: च। धर्मस्य दृष्ट्या अहं केवलं भारतीयः एव अस्मि। विस्तरेण यदि कथयामि तर्हि भारतीय-परम्परानुसारं धर्मः जीवनव्यवहारः भवति। एवं भ्रातृत्वं, पितृत्वं, शिक्षकत्वं, छात्रत्वं सहयोगित्वं मित्रत्वञ्चादयः मे अनेके धर्माः। एतैः सर्वैः धमैंः उपेतः अहम् एकः भारतीयः एतदेव सत्यम्। भारतस्य उन्नत्यर्थं प्रयतिष्ये भारतीयां संस्कृतिम् च उन्नेष्यामि एष मम सङ्कल्पः।

8. पुस्तकम्
पुस्तकानि मानवस्य सर्वोत्तममित्राणि। कुपितं मित्रम् अस्माभिः सह कपटं कर्तुं शक्नोति परं पुस्तकानि सदैव अस्मांक कल्याणाय सज्जानि भवन्ति, अतः अस्माभिः एतादृशं हितकरं मित्रं कदापि न त्याज्यम्। प्रत्यक्षम् अप्रत्यक्षं सर्वविधं ज्ञानं पुस्तकैः प्राप्तुं शक्यते। अत एव कथितमति–’सर्वस्य लोचनं शास्त्रं यस्य नास्त्यन्ध एव सः।’ अतः पुस्तकमेलकानि अपि भवन्ति यत्र वयं विविधविषयाणां पुस्तकानि एकस्मिन्नेव स्थाने प्राप्तुं क्षमाः, अतः अस्माभिः सदैव स्वाध्यायपरैः भवितव्यम्।

9. स्वाध्यायः
विद्यालये पठितस्य पाठस्य यदा गृहे वयं पुनः अध्ययनं कुर्मः तद्विषये चिन्तनं कुर्मः अभ्यास वा कुर्मः तत्कर्म ‘स्वाध्याय’ इति कथ्यते। अद्यत्वे छात्राणां मूलसमस्या स्वाध्यायस्य अभावः अस्ति। विद्यालये पञ्च-षट्-होरापर्यन्तम् अध्यापकैः विविधविषयानवगत्य छात्र: गृहं प्राप्नोति तदा च अन्यशिक्षकेभ्यः व्यक्तिगतरूपेणापि पाठनस्य प्रबन्धं पितरौ कुरुतः। एवं छात्रेभ्योऽपि इदमेव प्रतीयते यद वयं प्रात:कालात आरभ्य सायं यावत् पठामः एव, अतः अधुना मनोरञ्जनाय अन्यत् किमपि कर्तव्यम्। एवं स्वाध्यायस्य अभावे विषयवस्तु हृदयङ्गमः एव न भवति अपितु परीक्षाचिन्ताकारणं सिध्यति अतः
आवश्यकता तु इयमस्ति यत् पठितं विषयं प्रतिदिनं स्वाध्यायेन हदयङ्गम करणीयम्।

10. मयूरः
मयूरः अस्माकं राष्ट्रियपक्षी अस्ति। एषः मूलतः वन्यपक्षी अस्ति। बहुरङ्गः मयूरः अतिसुन्दरः प्रतिभाति। वर्षाकालं वसन्तर्तुं च प्राप्य एष: सुन्दरम् आकर्षकञ्च नृत्यं करोति। एतस्य नृत्यं दृष्ट्वा केकारवञ्च श्रुत्वा जनाः मुदिताः भवन्ति। भारतवत् म्याँमारस्य, श्रीलङ्कायाश्चापि राष्ट्रियपक्षी मयूरः अस्ति। देवानां सेनापते: कार्तिकेयस्य वाहनम् अपि मयूरः एवास्ति। मयूरपिच्छं विना श्रीकृष्णस्य शृङ्गारः अपूर्ण: मन्यते। अस्माभिः मयूरप्रजाति: रक्षणीया।

11. आतङ्कवादः
हिंसात्मकक्रियाभिः स्वकीय-वर्चस्वस्थापनाय भयोत्पादनम् अथवा भस्य वातावरण निर्माणम् एव आतङ्कवाद: उच्यते। एषः केनापि एकेन जनेन समूहेन वा भवितुं शक्यते। अयम् असामाजिकतत्त्वैः असंवैधानिक-क्रियाभिः स्वकीयेच्छां पूरयितुं विभिन्नस्तरेषु सञ्चाल्यमानः भवति। अनेन समान्यजीवनं सङ्कटापन्नं भवति। आतङ्कवादेन गृहे, समाजे, देशे, विदेशेषु च असुरक्षायाः भावः भयञ्च उत्पद्यते। जनसम्म यत्र कुत्रपि, कदापि, किमपि भवितुं क्यते। आतङ्कवादिसङ्घटनानां मुख्य लक्ष्यं भयोत्पादनमेव। आतङ्कवादस्य समूलनाशाय सर्वेषां राष्ट्राणां सहयोगः परमावश्यकः अस्ति।

1. अधोलिखितविषयानधिकृत्य पञ्चवाक्यात्मकमनुच्छेदं लिखत-
(i) भूकम्पविभीषिका
(ii) पर्वतारोहणम्
(iii) पर्यावरणसंरक्षणम्
(iv) गृहाकार्य कियत् उपयोगी?
(v) मम जीवनलक्ष्यम्
(vi) हास्योपचारः
(vii) ग्राम्यजीवनम्
(viii) जलसंरक्षणस्य उपायाः
(ix) विद्यालयस्य उन्नत्यै छात्राणां सहयोगः
(x) क्रीडाप्रतियोगिता।
उत्तरम्:
(i) भूकम्पविभीषिका
भूमेः विभिन्नकारणेभ्यः सम्पन्नः कम्पन्नम् इत्यादि वैपरीत्यम् एव भूकम्पः। भूकम्पः यदा सम्भवति तदा तरङ्गाणा: संख्या भूमिः कम्पिता भवति। भूकम्पस्य केन्द्र परितः एते तरङ्गाः प्रसरन्ति। भूकम्पस्य परिणामतः भूमि एकनिमेषतः अपि अधिकं कालं यावत् कम्पते। भूकम्पात् जायमानस्य नष्टस्य कारणं भूकम्पस्य तीव्रता एव। सेस्मोग्राफ उपेकरेणन भूकम्पत: उत्पन्न शक्तिः मापयितुं शक्यते। एतान् मानचित्रम् बृहत् भूकम्पवलयं दर्शयति। प्रगतशतमानस्य विपत्कारिणं भूकम्पाः प्रत्येकं भूकम्पः रेक्टर उपकरणे आश्रमस्थानं अतिक्रान्तः

(ii) पर्वतारोहणम्
पर्वतयात्रा लोकेभ्यः अतीव आनन्ददायिनी भवति। ये जनाः पर्वतेषु न वसयिन्त तेभ्यः पर्वतयात्रा अत्यधिक-रम्या रुचिकरी च अस्ति। गत सप्ताह अहम् अपि स्वमित्रैः सह शिमलायात्रार्थं गृहात् निर्गतः। तत्र प्राप्त वयम् विषम-मार्गम् आरोढुं तत्परा: आस्म। अयं मार्गः प्रतिपदं पाद-स्खलनोन्मुखः आसीत्। अयम् उत्तरोत्तरं आरोहम् एव याति स्म। मध्ये कुत्रापि अवरोहः नासीत्। पादक्षेपे एकस्य अपि पलाशस्य असावधानता पादभङ्ग जयनेत्। अवपतनात् नासाभंग, दन्तभंगः, मस्तकभंगो वा भवेत्। वयम् अतिसावधानतया दीर्घ निःश्वसन्तः शनैः शनैः ऊर्ध्वं गच्छामः स्म। प्रदोषकाले पर्वतम् अधस्तात् प्रकाश वर्त्तकाः द्राद् दूरं दीपमालेव अदृश्यन्त। अधुना अपि स्मर्यमाणाः पर्वताः माम् आह्वयन्तः इव प्रतीयन्ते।

(iii) पर्यावरणसंरक्षणम्
अस्मान् परितः यानि पञ्यमहाभूतानि सन्ति तेषां समवायः एव परिसरः अथवा पर्यावरणम् इति पदेन व्यवहीयते। इत्युक्ते मनुष्यः यत्र निवसति, यत् खादति, यत् वस्त्र धारयति, यज्जलं पिबति, यस्य पवनस्य सेवनं करोति, तत्सर्व पर्यावरणम् इति शब्देनाभिधियते। अधुना पर्यावरणस्य समस्या न केवल भारतस्य, अपितु, समस्तविश्वस्य समस्या वर्तते। निरंतरं वर्धमानं प्रदूषणं सर्वेषाम् चिन्तियाः विषयः जनः। यतः प्रदूषण अधिकाः मनुष्याः रूग्णाः भवन्ति। अनेन प्रकृत्याः हानिः भवति, जीवनामपि हानिः भवति। पर्यावरणस्य रक्षा अस्माभिः सर्वेः करणीया। स्थाने-स्थाने विविधाः वृक्षाः रोपणीयाः। तेषां च संवर्धनमपि अवश्य कर्त्तव्यम्। वृक्षारोपणं सर्वेषां नैतिकं कर्तव्यम् अस्ति। जल प्रदूषण निवारणार्थं जलशुद्धिः करणीया। अवकरः मार्ग न क्षेपणीयः। यदि सर्वे नागरिकाः पर्यावरण विषये कृतसंकल्पाः भवन्ति तर्हि किमपि दुष्करं नास्ति।

(iv) गृहकार्य कियत् उपयोगी?
विद्यालये शिक्षकः स्वविषयं पूर्वतः एव सम्यक् पाठित्वा कक्षायाम् आयाति। कठिनम् अपि विषयम् उदाहरणैः सह सरलीकृत्य उपस्थापयति। अध्यापन समये शिक्षकः पुनः पुनः प्रश्नान् करोति, तेन सर्वेऽपि छात्राः सावधानाः तिष्ठन्ति। छात्राः अपि प्रश्नान् पृच्छन्ति। सः तान् सम्यक् समादयतो। शिक्षकः प्रतिदिनं छात्राय गृहकार्यम् अपि ददाति। परस्मिन् दिने छात्राणां गृहकार्य पश्यति। यत्र यत्र प्रमादः वर्तते तंत्र तेन निराकरणं क्रियते। छात्राणां पुनः पुनः प्रमादं दृष्ट्वा तस्य मनः खेदं न वहति। यः छात्रः प्रमादं करोति, शिक्षकः तं पुनः पुन: बोधयति। समये कृते, कार्येण सफलता प्राप्नोति, जानं वर्धते। अतः सर्वेः, छात्राणाम् कर्तव्या सन्ति यत् तान छात्रान् गृहकार्यस्य उपयोगिता बोधयित्वा परिश्रमपूर्वकेन कार्य कर्तव्यम् इत्यम् ते जीवने सफलतां प्राप्नुवन्ति। अतएव छात्रेम्यः गृहकार्य अति उपयोगी वर्तते।

(v) मम जीवनलक्ष्यम्
मानव मात्रस्य कोऽपि महान अभिलाषे वर्तते। केचित् जनाः धनोपार्जनम् एवं जीवनस्य लक्ष्यं मन्यन्ते। ते सततं तस्मिन् एव दत्तमानसः जायन्ते। केचित् विद्याम् एव पूजायाः करणं मन्यमानाः तत्रैव यतन्ते। केचित् जगति येन केन प्रकारेण प्रसिद्धिम् अधिगन्तुम् इच्छन्ति। केचित् राजनीतिक्षेत्रे ख्याति प्राप्तुम् आकांक्षन्ति। केचित् लक्ष्यविहीनाः एव जीवनं यापयन्ति। मया ‘पुष्पस्य अभिलाषः’ इति कस्यचित् कवेः कविता पठित्वा स्वलक्ष्य निर्धारितम्। एतस्यां कवितायां पुष्पं निजाभिलाषं वर्णयत् कथयति। यत् हे मालाकारः त्वं माम् उत्पाट्य तस्मिन् मार्गे प्रक्षिप यत्र अनकेवीराः मातृभूमे सम्मान-रक्षणार्थ प्राणान् करतलेषु निधाय गच्छन्ति। अधुना मम जीवनस्य लक्ष्य मातृभूसेवा अस्ति। राष्ट्रियचरित्र्यस्य अभाव दूरीकर्तुम् अहम् अहोरात्रं प्रयतितुं कामये।

(vi) हास्योपचारः
शरीरस्य नीरोगतायाः अनेकानि साधनानि सन्ति। तेषु साधनेषु हास्योपचारः महत्त्वपूर्ण स्थानम् अस्ति। हास्योपचारेण रुधिरस्य सम्यक् अनिरुद्धश्चय सञ्चारो जायते। तेन च सर्वाणि इन्द्रियाणी स्वस्थानि तिष्ठन्ति। कार्ये कुशलता जायते। बुद्धिः अप्रतिहता तिष्ठति। उरसि शक्तिः स्फीतता च जायते। शरीरं पुष्टम सशक्तं च भवति। मस्तिष्कम् उर्वरम् तिष्ठति। आस्मिन् लोके स्वहितम् इच्छता मनुष्येण निज सामर्थ्यानुसारं वयोऽनुसार हास्योपचारः करणीयः। शरीरं बिना तु धर्मरक्षा अपि न सम्भवेत्।

(vii) ग्राम्यजीवनम्
भारते नगराणाम् अपेक्षया ग्रामाणां संख्या अधिका वर्तते। तस्मात् ग्रामजीवनम् अत्र प्रमुखतां वहति। अस्मिन् देशे ग्राम्यजीवनम् नगरजीवनात् पर्याप्तं भिन्नम् अस्ति। ग्राम्यजीवने कृषिः एव प्रमुखो व्यवसाय:। ग्रामेषु कृषकाणां समीपं जीवन निर्वाहात् अधिका भूमिः न वर्तते। ते अतिकठिनतया निर्वाहं कुर्वन्ति। श्रमिकवर्गस्तु अत्यर्थं दारिद्रयं गतः तिष्ठति। सः दिने द्विकृत्व: न उदरपूरं भुङक्तो ग्रामीणाः दैनिकावश्यकतानां पूर्ति तु ग्रामदेव कुर्वन्ति। चणकान्, तण्डुलान् शर्करां, शाकान् वस्त्राणि च ग्रामादेव लभन्ते। उत्पादितम् अधिकम् अन्नं विक्रेतुं समीपस्यां मण्डी नयन्ति। ग्रामीणाः प्रायेण भाग्यं परम् मन्यमानाः सन्ताषेण कालं यापयन्ति। अधुना सुबद्धमार्ग प्रसारात्; विद्युत्प्रयोगात्, शिक्षाप्रचारात् च ग्रामवासिनाम् अपि बहुधिसमृद्धिः, न अतिदूरा तिष्ठति।

(viii) जलसंरक्षणस्य उपाया:
‘जलम् एव हि जीवनम्’ अस्मिन् संसारे जलेन एव जीवनां जीवनं सम्भवति। वयं शुद्ध जलं वषार्याः एव विन्दामः। एतत् जलम् नदीषु, तडागेषु, सरोवरेषु च एकत्रितं भवति। एतत् एव जलम् अस्माकं क्षेत्राणि उद्यानानि च सिञ्चति। नदीनाम् जलं पवित्रम् आरोग्यवर्धकं-शान्तिप्रदं च भवति। परन्तु अद्यन्ते वयम् अस्य अमूल्य जलस्य सम्मानं न कुर्मः। जनाः जलेषु अवकरं क्षिपन्ति, वस्त्राणि प्रक्षालयन्ति पात्राणि च स्वच्छं कुर्वन्ति, येत्र जलं दूषितं भवति। यदि वयं जलं प्रदूषितं करिष्यामि तर्हि अस्माकं जीवनम् अपि नाशं भविष्यति। दूषितेन जलेन क्षेत्राणि शुष्यन्ति, अन्नानि फलानि च न भविष्यन्ति, क्षुधापीडिताः जीवाः जनाः च नष्टाः भविष्यन्ति। अतएव अस्माकं कर्तव्यम् अस्ति यत् जलस्य संरक्षणं संवर्धनं भवेत्।

(ix) विद्यालयस्य उन्नत्यै छात्राणां सहयोगः
विद्यालस्य परिसरः शान्तिपूर्णः प्रकृत्यामनोहरः भवन्ति। अत्र अध्ययने छात्रा: गौरवम् अनुभवन्ति। क्रीडाक्षेत्रे क्रीडित्वा अभ्यासं च कृत्वा ते प्रतियोगितासु प्रवेशं प्राप्नुवन्ति। विद्यालये विज्ञान प्रयोगशालायाम् प्रयोगेण विज्ञान सिद्धान्तान् अवगच्छन्ति। पुस्तकालये पुस्तकानि समाचार-पत्राणि पठित्वा ते स्वज्ञाने वृद्धिं कुर्वन्ति, विशेष योग्यतां लाब्धवा उत्तीर्णाः भवन्ति। बहवः छात्राः छात्रवृत्तिं लब्धवा प्रतियोगी परीक्षासु प्रवेशं च अपि प्राप्नुवन्ति। पारितोषिकान् प्राप्य विद्यालयस्य उन्नत्यै सहयोगं गच्छान्ति। अत्र सुपठनस्य प्रबन्धो वर्तते च सदाचरण शिक्षायाः व्यवस्था विद्यते। इत्थम् छात्र सर्वविधं उन्नतिं प्राप्य विद्यालयस्य उन्नत्यै सहयोगं गच्छति।

(x) क्रीडाप्रतियोगिता
अक्तूबरमासे प्रतिवर्ष विद्यालयस्य क्रीडा-दिवसः भवति। तदा विविधानां क्रीडाप्रतियोगितानाम् आयोजनम् भवति। गतवर्षे मानितः क्रीडादिवसः अतीव स्मरणीयः आसीत्। तत्र छात्रैः अपूर्वेण उत्साहेन भागो गृहीतः। प्रधावन-प्रतियोगितासु त्रिशत मीटर-प्रधावन-प्रतियोगिता अद्वितीया आसीत्। शाटपुट-प्रतियोगिषु सुरेशः लौहगोलम् अतिदूरं प्रक्षिप्य नवीन क्षेपमानम् अस्थापयत्। भारोतोलन-प्रतियोगितायां न केनापि उत्साहः प्रदर्शितः किन्तु मन्दचालप्रतियोगितायां छात्रैः अपूर्वस्य धैर्यस्य प्रदर्शन कृतम्। द्विचक्रिका प्रतियोगितायां तु एका छात्रा मार्गे एव पतिता मूर्च्छिता च। छात्राभिः रज्जु-कर्षण-प्रतियोगितायाम् अपि अपूर्वः उत्साहः प्रदर्शिता। प्रतियोगिता-परिसमाप्तौ अध्यक्षमहाभागैः परितोषिकानि प्रहतानि। इत्थम् अयं प्रतियोगिता-समारोहः सर्वेषाम् हर्षातिरेकम् अजनयत्।