Category: CBSE Class 6

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Ruchira Chapter 14 अहह आः च Textbook Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Ruchira Chapter 14 अहह आः च असि

Class 6th Sanskrit Chapter 14 अहह आः च Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोलिखितानां पदानां समुचितान् अर्थान् मेलयत- (निम्नलिखित पदों का उचित अर्थों से मिलान कीजिए- Match the words given below with their appropriate meanings.)

उत्तर:
हस्ते – करे;
सद्यः – शीघ्रम्
सहसा – अकस्मात्
धनम् – द्रविणम्
आकाशम् – गगनम् ;
धराम् – पृथ्वीम्।

प्रश्न 2.
मञ्जूषातः उचितं विलोमपदं चित्वा लिखत- (मञ्जूषा से उचित विलोमपद चुनकर लिखिए Pick out the appropriate antonyms from the box and write.)

प्रविशति , सेवकः , मूर्खः , नेतुम् , नीचैः , दुःखितः

(क) चतुरः
(ख) आनेतुम्
(ग) निर्गच्छति
(घ) स्वामी
(ङ) प्रसन्न:
(च) उच्चैः
उत्तर:
(क) चतुरः – मूर्ख
(ख) आनेतुम् – नेतुम्
(ग) निर्गच्छति – प्रविशति
(घ) स्वामी – सेवक
(ङ) प्रसन्नः – दुःखितः
(च) उच्चैः – नीचैः।

प्रश्न 3.
मञ्जूषातः उचितम् अव्ययपदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत- (मञ्जूषा से उचित अव्यय पद चुनकर रिक्त स्थान भरिए– Pick out the appropriate indeclinable from the box and fill in the blanks.)

इव , अपि , एव ,  च , उच्चैः ।

(क) बालकाः बालिकाः …………. क्रीडाक्षेत्रे क्रीडन्ति।
(ख) मेघाः ………… गर्जन्ति।
(ग) बकः हंसः ………… श्वेतः भवति।
(घ) सत्यम् …….. जयते।
(ङ) अहं पठामि, त्वम् …………पठ।
उत्तर:
(क) च
(ख) उच्चैः
(ग) इव
(घ) एव
(ङ) अपि।

प्रश्न 4.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तरं लिखत- (निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर लिखिए- Answer the following questions.)

(क) अजीज: गृहं गन्तुं किं वाञ्छति?
(ख) स्वामी मूर्खः आसीत् चतुरः वा?
(ग) अजीजः का व्यथा श्रावयति?
(घ) अन्या मक्षिका कुत्र दशति?
(ङ) स्वामी अजीजाय किं दातुं न इच्छति?
उत्तर:
(क) अजीजः गृहं गन्तुम् अवकाशं वाञ्छति।
(ख) स्वामी चतुरः आसीत्।
(ग) अजीजः जनान्, आकाशम, धरां, वृद्धां च सर्वां व्यथां श्रावयति।
(घ) अन्या मक्षिका ललाटे दशति।
(ङ) स्वामी अजीजाय अवकाशं वेतनं च दातुं न इच्छति।

प्रश्न 5.
निर्देशानुसारं लकारपरिवर्तनं कुरुत- (निर्देशानुसार लकार परिवर्तन कीजिए- Change tense as per directions.)

यथा- अजीजः परिश्रमी आसीत्। (लट्लकारे) ———- अजीजः परिश्रमी अस्ति।

(क) अहं शिक्षकाय धनं ददामि। (लुटलकारे) ……………
(ख) परिश्रमी जनः धनं प्राप्स्यति। (लट्लकारे) ……………
(ग) स्वामी उच्चैः वदति। (लङ्लकारे) ……………
(घ) अजीज: पेटिकां गृह्णाति। (लुट्लकारे) ……………
(ङ) त्वम् उच्चैः पठसि। (लोट्लकारे) ……………
उत्तर:
(क) अहं शिक्षकाय धनं दास्यामि।
(ख) परिश्रमी जनः धनं प्राप्नोति।
(ग) स्वामी उच्चैः अवदत्।
(घ) अजीजः पेटिकां ग्रहीष्यति।
(ङ) त्वम् उच्चैः पठ।

प्रश्न 6.
अधोलिखितानि वाक्यानि घटनाक्रमानुसारं लिखत- (निम्नलिखित वाक्यों को घटनाक्रम के अनुसार लिखिए- Write the following sentences in the order of events as they occur.)

(क) स्वामी अजीजाय अवकाशस्य पूर्ण धनं ददाति।
(ख) अजीजः सरलः परिश्रमी च आसीत्।
(ग) अजीजः पेटिकाम् आनयति।
(घ) एकदा सः गृहं गन्तुम अवकाशं वाञ्छति।
(ङ) पीडित: स्वामी अत्युच्चैः चीत्करोति।
(च) मक्षिके स्वामिनं दशतः।
उत्तर:
(क) अजीजः सरलः परिश्रमी च आसीत्।
(ख) एकदा सः गृहं गंतु अवकाशं वाञ्छति।
(ग) अजीज: पेटिकाम् आनयति।
(घ) मक्षिके स्वामिनं दशतः।
(ङ) पीडितः स्वामी अत्युच्चैः चीत्करोति।
(च) स्वामी अजीजाय अवकाशस्य पूर्ण धनं ददाति।

Class 6th Sanskrit Chapter 14 अहह आः च Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
मञ्जूषायाः सहायतया गद्यांश पूरयत। (मञ्जूषा की सहायता से गद्यांश पूरा कीजिए। Complete the extract with help from the box.)

अवकाशम् , अवकाशस्य , आनय , इव , एवम् , सेवायाम् , दास्यामि , परिश्रमी , चतुरः

अजीजः सरलः ……………… च आसीत्। सः स्वामिनः एव ……………… लीनः आसीत्। एकदा स: गृहं गंतुम् ……………… वाञ्छति। स्वामी ………. आसीत्। सः चिंतयति–’अजीजः न कोऽपि अन्यः कार्यकुशलः। एष …………….. अपि वेतनं ग्रहीष्यति।’ ………. चिंतयित्वा स्वामी कथयति- अहं तुभ्यम् अवकाशस्य वेतनस्य च सर्वं धनं परम् एतदर्थं त्वं वस्तुद्वयम्|
उत्तर:
परिश्रमी
सेवायाम्
अवकाशम्
चतुरः, इव
अवकाशस्य
एवम्
दास्यामि
आनय।

प्रश्न 2.
गद्यांश पठित्वा अधोदत्तान् प्रश्नान् उत्तरत। (गद्यांश पढ़कर निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दीजिए। Read the extract and answer the following questions.)

अजीजं दृष्ट्वा स्वामी चकितः भवति। स्वामी शनैः शनैः पेटिकाम् उद्घाटयति। पेटिकायां लघुपात्रद्वयम् आसीत्। प्रथमं सः एकं लघुपात्रम् उद्घाटयति। सहसा एका मधुमक्षिका निर्गच्छति। तस्य च हस्तं दशति। स्वामी उच्चै वदति-“अहह!।” द्वितीय लघुपात्रम् उद्घाटयति। एका अन्या मक्षिका निर्गच्छति। सः ललाटे दशति। पीडितः सः अत्युच्चैः चीत्करोति–“आः” इति।
अजीज: सफलः आसीत्। स्वामी तस्मै अवकाशस्य वेतनस्य च पूर्णं धनं ददाति।

I. एकपदेन उत्तरत

(क) अजीजं दृष्ट्वा क: चकितः? …………..
(ख) स्वामी काम् उद्घाटयति? …………..
(ग) लघुपात्रद्यम् कस्याम् आसीत्? …………..
(घ) पात्रात् का निर्गच्छति? …………..
उत्तरम्-
(क) स्वामी
(ख) पेटिकाम्
(ग) पेटिकायाम्
(घ) मधुमक्षिका

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत

(क) अन्या मधुमक्षिका किं करोति?
(ख) तदा स्वामी किं करोति?
उत्तरम्-
(क) अन्या मधुमक्षिका ललाटे दशति।
(ख) तदा स्वामी अत्युच्यैः (अति + उच्चैः) चीत्करोति।

III. भाषिककार्यम्

(क) ‘नीचैः’ इति पदस्य विलोमं लिखत।
(ख) “विस्मितः’ इति पदस्य पर्याय लिखत।
(ग) यथानिर्देशं रिक्तस्थानि पूरयत। यथा

एकं लघुपात्रम्।
(i) …………… पेटिका।
(i) …………… सेवकः।

मधुमक्षिका निर्गच्छति। मधुमक्षिकाः निर्गच्छन्ति।
(i) सा दशति। ………………..   ……………
(ii) सः उद्घाटयति ………………..   ……………।

(घ) लङ्लकारे परिवर्तयत-
(i) स्वामी चकितः भवति।
(ii) स: उच्चैः वदति।

लुट्लकारे परिवर्तयत

(i) स्वामी चीत्कारं करोति।
(ii) सः चकितः भवति।
(iii) सः तस्मै पूर्णं धनं ददाति।
उत्तरम्-
(क) उच्चैः ।
(ख) चकितः।

प्रश्न 3.
मञ्जूषातः उचितं क्रियापदं चित्वा वाक्यपूर्ति कुरुत- (मञ्जूषा की सहायता से उचित क्रियापद चुनकर वाक्य पूरे कीजिए- Pick out the correct options and complete the sentences.)

प्रार्थयति, परिभ्रमति, पश्यति, प्राप्नोति, प्राप्स्यति, मिलति, निर्गच्छति, पृच्छति। | एतत् श्रुत्वा अजीजः वस्तुद्वयम् आनेतुं . । सः इतस्ततः ……। जनान् । ………. | आकाशं …………..” । धरां …………… । परं सफलतां नैव ….”। चिंतयति, परिश्रमस्य धनं स: नैव। कुत्रचित् एका वृद्धा ……… ।
उत्तर:
निर्गच्छति, परिभ्रमति, पृच्छति, पश्यति, प्रार्थयति, प्राप्नोति, प्राप्स्यति, मिलति।

प्रश्न 4.
यथानिर्देशम् लकारपरिवर्तन कृत्वा वाक्यानि पुनः लिखत। (निर्देशानुसार लकार बदलकर वाक्य पुनः लिखिए। Change tense as per directions and rewrite the sentences.)

(क) अहं तुभ्यं सर्वं धनं दास्यामि। – (लट्लकारे)
(ख) सः आकाशं पश्यति। – (लङ्लकारे)
(ग) अजीज! त्वम् वस्तुद्यम् आनयति। – (लोटलकारे)
(घ) अजीजः सफलः अभवत्। – (लुटलकारे)
(ङ) अजीजः कार्यकुशलः आसीत्। – (लट्लकारे)
उत्तर:
(क) अहं तुभ्यं सर्वं धनं ददामि।
(ख) सः आकाशं अपश्यत्।
(ग) अजीज! त्वम् वस्तुद्वयम् आनय।
(घ) अजीजः सफलः भविष्यति।
(ङ) अजीजः कार्यकुशलः अस्ति।

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

प्रश्न 1.
उचितेन विकल्पेन रिक्तस्थानानि पूरयत- (उचित विकल्प द्वारा रिक्त स्थान भरिए Fill in the blanks with the correct option.)

(क)
(i) सहसा एका .. निर्गच्छति। (वृद्धा, पेटिका, मधुमक्षिका)
(ii) अजीजः ….आनेतुं निर्गच्छति। (लघुपात्रम्, वस्तुद्वयम्, धनम्)
(iii) सः ताम् सर्वां …… श्रावयति। (कथाम्, वृद्धाम्, व्यथाम्)
(iv) कुत्रचित् एका वृद्धा …… । (मिलति, कथयति, ददाति)
(v) स्वामी ….. पेटिकाम् उद्घाटयति। (उच्चैः, शनैः शनैः, एकदा)
उत्तर:
(i) मधुमक्षिका
(ii) वस्तुद्वयम्
(iii) व्यथाम्
(iv) मिलति
(v) शनैः शनैः। ।

(ख)
(i) अजीजः स्वामिनः ……………… लीनः आसीत्। (सेवा, सेवाम्, सेवायाम्)
(ii) सः चिंतयति ……….. धनं सः नैव प्राप्स्यति। (परिश्रमी, परिश्रमस्य, परिश्रमः)
(iii) सहसा ……………… मधुमक्षिका निर्गच्छति। (एकः, एका, एकम्)
(iv) अजीजं ……………… स्वामी चकितः भवति। (दृष्ट्वा,द्रष्टुम्, पश्यति)
(v) मधुमक्षिका ……………… दशति।। (हस्तः, हस्तम्, हस्तेन)
उत्तर:
(i) सेवायाम्
(ii) परिश्रमस्य
(iii) एका
(iv) दृष्ट्वा
(v) हस्तम्।

(ग)
(i) अजीजः गृहं गन्तुम् अवकाशं ……………। (पृच्छति, वाञ्छति, मिलति)
(ii) सः सफलतां नैव ….. । (पश्यति, परिभ्रमति, प्राप्नोति)
(iii) प्रथमं सः एकं लघुपात्रम् …………। (निर्गच्छति, ददाति, उद्घाटयति)
(iv) अन्या मक्षिका ललाटे …………।(ददाति, दशति, चीत्करोति)
(v) कुत्रचित् एका वृद्धा …………।(श्रावयति, चिन्तयति, मिलति)
उत्तर:
(i) वाञ्छति
(ii) प्राप्नोति
(iii) उद्घाटयति
(iv) दशति
(v) मिलति।

Read More:

HEROMOTOCO Pivot Point Calculator

By going through these CBSE Class 6 Sanskrit Notes Chapter 4 विद्यालयः Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 6 Sanskrit Chapter 4 विद्यालयः Summary Notes

विद्यालयः पाठ का परिचय

इस पाठ में तीनों पुरुषों के कर्ता व क्रिया को रुचिकर ढंग से समझाया गया है। बच्चे खेल-खेल में किस प्रकार इनका प्रयोग करें इसका भी निर्देश किया गया है।

विद्यालयः Summary

प्रस्तुत पाठ ‘विद्यालयः’ में सर्वनामों का प्रयोग करना सिखलाया गया है। नाम (संज्ञा) के स्थान पर प्रयुक्त होने वाले शब्द सर्वनाम कहलाते हैं। उदाहरण- सः, सा, तत्, तानि, एषः इत्यादि। ‘एषः विद्यालयः’ सबसे पहले इस वाक्य से यह स्पष्ट होता है कि जो विभक्ति, वचन तथा लिंग शब्द में होता है वही सर्वनाम में भी रहता है। ‘विद्यालयः’ में प्रथमा विभक्ति, एकवचन तथा पुँल्लिग का प्रयोग है।

इसका अनुसरण करते हुए सर्वनाम में भी प्रथमा विभक्ति, एक वचन, पुंल्लिग वाले ‘एषः’ पद का प्रयोग हुआ है। प्रस्तुत पाठ के अंतर्गत पुंल्लिग में एषः (एकवचन) तथा एते (बहुवचन) रूपों के प्रयोग बताए गए हैं। स्त्रीलिंग में एषा (एकवचन) तथा एताः (बहुवचन) पद होते हैं। इसी तरह नपुंसकलिंग में एतत् (एकवचन) व एतानि (बहुवचन) होते हैं। ये सब प्रथम पुरुष के सर्वनाम हैं।

मध्यम पुरुष में त्वम् (एकवचन), यूयम् (बहुवचन) तथा संबंधवाचक ‘तव’ (एकवचन), युष्माकम् (बहुवचन) का प्रयोग बताया है। उत्तम पुरुष में अहम् (एकवचन), वयम् (बहुवचन) के साथ संबंधवाचक मम (एकवचन) तथा अस्माकम् (बहुवचन) के प्रयोग को दर्शाया गया है।

विद्यालयः Word Meanings Translation in Hindi

(क) एषः विद्यालयः।
अत्र छात्राः शिक्षकाः,
शिक्षिकाः च सन्ति।
एषा सङ्गणकयन्त्र-प्रयोगशाला अस्ति।
एतानि सङ्गणकयन्त्राणि सन्ति।
एतत् अस्माकं विद्यालयस्य
उद्यानम् अस्ति।
उद्याने पुष्पाणि सन्ति।
वयम् अत्र क्रीडामः पठामः च।

शब्दार्थाः (Word Meanings) :
एषः-यह (this), अत्र-यहाँ (here), सन्ति-हैं (are), सङ्गणकयन्त्र प्रयोगशाला-कम्प्यूटर मशीनों की प्रयोगशाला (computer Laboratory), एतानि-ये (these), अस्माकम्-हमारे (our), उद्यानम्-बगीचा (garden), पुष्पाणि-अनेक फूल (many flowers), पठामः-पढ़ते हैं (read/are reading)।

सरलार्थः यह विद्यालय है। यहाँ विद्यार्थी, शिक्षक और शिक्षिकाएँ हैं।
यह कम्प्यूटर की प्रयोगशाला (Laboratory) है।
ये कम्प्यूटर हैं।
यह हमारे विद्यालय का बगीचा है।
बगीचे में फूल हैं।
हम सब यहाँ खेलते हैं और पढ़ते हैं।

ऋचा – तव नाम किम्?
प्रणवः – मम नाम प्रणवः।
तव नाम किम्?
ऋचा – मम नाम ऋचा।
त्वं कुत्र पठसि?
प्रणवः – अहम् अत्र एव पठामि।
ऋचा – अहम् अपि अत्र एव पठामि।
इदानीम् आवां मित्रे स्वः।

शब्दार्थाः (Word Meanings) :
तव-तुम्हारा (your), मम-मेरा (my), कुत्र-कहाँ (where), अत्र एव-यहीं (यहाँ ही) (here), अपि-भी (also), इदानीम्-अब (now), आवाम्-हम दोनों (we two), मित्रे-मित्र (दोस्त) (two friends), स्वः-(हम दोनों) हैं (we two) are।

सरलार्थः
(ख) ऋचा – तुम्हारा क्या नाम है?
प्रणव – मेरा नाम प्रणव है। तुम्हारा क्या नाम है?
ऋचा – मेरा नाम ऋचा है। तुम कहाँ पढ़ते हो?
प्रणव – मैं यहीं पढ़ता हूँ।
ऋचा – मैं भी यहीं पढ़ती हूँ। अब हम दोनों मित्र हैं।

(ग) शिक्षिका – छात्रा:! यूयं किं कुरुथ?
छात्राः – आचार्ये! वयं गच्छामः।
शिक्षिका – यूयं कूत्र गच्छथ?
छात्राः – वयं सभागारं गच्छामः।
शिक्षिकाः – युष्माकं पुस्तकानि कुत्र सन्ति?
छात्राः – अस्माकं पुस्तकानि अत्र सन्ति।

शब्दार्थाः (Word Meanings):
छात्रा:-हे छात्रों (बच्चों)! (oh students), यूयम्-तुम सब [you (all)], कुरुथ-(तुम सब) करते हो [you all (do)], आचार्ये!-हे आचार्या (oh teacher), वयम्-हम सब (we all), कुत्र-कहाँ (where), सभागारम्-सभागार को (Auditorium), युष्माकम्-तुम्हारी [your/of you (all)], अस्माकम्-हमारी (our), सन्तिहैं। arel

सरलार्थः शिक्षिका – हे छात्रों! तुम सब क्या करते हो?
छात्र – हे आचार्या! हम सभी जाते हैं।
शिक्षिका – तुम सब कहाँ जाते हो?
छात्र – हम सब सभागार (Hall) में जाते हैं।
शिक्षिका – तुम्हारी पुस्तकें कहाँ हैं?
छात्र – हमारी पुस्तकें यहाँ हैं।

(घ) शिक्षकः – छात्रौ! युवां किं कुरुथ:?
छात्रौ – आचार्य! आवां श्लोकं गायावः।
शिक्षकः – शोभनम्, किं युवां श्लोकं न लिखथः?
छात्रौ – आवां लिखावः, पठावः, गायावः, चित्राणि अपि रचयावः।
शिक्षकः – बहुशोभनम्।

शब्दार्थाः (Word Meanings) :
युवाम्-तुम दोनों (you two), किम्-क्या (what), कुरुथः-(तुम दोनो) करते हो [(you two) do], आवाम्-हम दोनों। (we two), गायावः-(हम दोनों) गाते हैं (we two sing are singing), अपि-भी (also), बहुशोभनम्-बहुत सुन्दर (very nice), शोभनम्-सुन्दर/ अच्छा (good), लिखथः-(तुम दोनों) लिखते हो [(you two write), लिखावः-(हम दोनों) लिखते हैं [(we two) write] , पठावः-(हम दोनों) पढ़ते हैं [(we two) write] , चित्राणि-चित्रों को (pictures), रचयाव:-हम दोनों (बनाते हैं) [(we two) create] या बहुशोभनम्-बहुत सुन्दर (very nice)।

सरलार्थः शिक्षक – हे छात्रों! तुम दोनों क्या करते हो?
दो छात्र – हे आचार्य! हम दोनों श्लोक (को) गाते हैं।
शिक्षक – सुन्दर/उत्तम, क्या तुम दोनों श्लोक (को) नहीं लिखते हो?
दो छात्र – हम दोनों लिखते हैं, पढ़ते हैं, गाते हैं, चित्रों को भी बनाते हैं।
शिक्षक – बहुत सुन्दर।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः

अभ्यासः

प्रश्न: 1.
रिक्तस्थानानि पूरयत। (रिक्त स्थान भरिए Fill in the blanks.)

उत्तर:

उत्तर:

उत्तर:

उत्तर:

उत्तर:

प्रश्न: 2.
कोष्ठकात् उचितं रूपं चित्वा रिक्तस्थाने लिखत। (कोष्ठक से उचित रूप चुनकर रिक्त स्थान में लिखिए | Fill in the blanks with correct form of the word from the bracket.)

उदाहरणम्- छात्रा: विद्यालयम् गच्छन्ति । (छात्रः, छात्रौ, छात्राः)

(क)
(i) छात्रः ………………….. सह पठति। (छात्रस्य, छात्रः, छात्रेण)
(ii) बालकः ………………… पश्यति। (गजः, गजम्, गजेन)
(iii) उद्याने ………………… सन्ति । (वृक्षः, वृक्षौ, वृक्षाः)
(iv) ……………….. फलानि सन्ति। (वृक्षेषु, वृक्षेषू, वृक्षस्य)
(v) अम्बा ……………… पुस्तकम् यच्छति। (पुत्रम्, पुत्रे, पुत्राय)
(vi) सैनिक: …………………. न पतति । (अश्वम्, अश्वात्, अश्वेन)
(vii) बालकः……….. विद्यालयम् गच्छति। (बसयानम्, बसयानेन, बसयानेन्)
(viii) स: …………………. तिष्ठति। (बसयानम्, बसयाने, बसयानात्)
उत्तर:
(i) छात्रेण
(ii) गजम्
(iii) वृक्षाः
(iv) वृक्षेषु
(v) पुत्राय
(vi) अश्वात्
(vii) बसयानेन
(vii) बसयाने

(ख)
(i) छात्राः ………… नमन्ति। (प्रधानाचार्या, प्रधानाचार्याम्, प्रधानाचार्यायै)
(ii) प्रधानाचार्या ………………. पुरस्कारं यच्छति। (बालिकाम्, बालिकायै, बालिकायाम्)
(iii) एतत् …………………. गृहम्। (राधा, राधाम्, राधायाः)
(iv) वृक्षस्य ………… खगाः कूजन्ति। (शाखा, शाखायाम्, शाखाम्)
(v) …………………. पुष्पाणि विकसन्ति। (लताः, लतानाम्, लतासु)
उत्तर:
(i) प्रधानाचार्याम्
(ii) बालिकायै
(iii) राधायाः
(iv) शाखायाम्
(v) लतासु

(ग) कोष्ठकात् शुद्धं विकल्पं चिनुत रिक्तस्थानानि च पूरयत। (कोष्ठक में से शुद्ध विकल्प चुनिए और रिक्त स्थान भरिए। Pick out the correct option and fill in the blanks from the bracket.)

उदाहरणम् – पुष्पाणि विकसन्ति । ( पुष्याः, पुष्पाणि, पुष्पम्)

(i) ………………….. पतन्ति । (पत्रम्, पत्राः, पत्राणि)
(ii) किं त्वम् ………………… खादसि? (आम्रान्, आम्राः, आम्राणि)
(iii) मातुल: ……………….. आनयति। (फल, फलानि, फलान्)
(iv) मालाकार: ……………… आनयति। (पुष्पान्, पुष्प, पुष्पाणि)
(v) सरोवरे ………………… विकसन्ति । (कमलम्, कमला:, कमलानि)
(vi) मम …………………. समीपे अस्ति। (गृहः, गृहम्, ग्रहम्)
उत्तर:
(i) पत्राणि
(ii) आम्राणि
(iii) फलानि
(iv) पुष्पाणि
(v) कमलानि
(vi) गृहम्

प्रश्नः 3.
उदाहरणम् अनुसृत्य रिक्तस्थानानि पूरयत। (उदाहरण के अनुसार रिक्त स्थान भरिए। Fill in the blanks as per the example.)
उदाहरणम्- अन्नम् अन्ने अन्नानि

उत्तर:
(i) चक्रम् – चक्राणि
(ii) क्षेत्रे, क्षेत्राणि
(iii) वाहनम् – वाहनानि
(iv) पुस्तके – पुस्तकानि
(v) वस्त्रम् – वस्त्राणि

प्रश्न: 4.
उचितंविकल्पं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत। (उचित विकल्प चुनकर रिक्त स्थान भरिए। Pick out the correct option and fill in the blanks.)

(क)
(i) हे …………………. ! (माला, माले, मालाम्)
(ii) हे ………… (गुरु, गुरुः, गुरो)
(iii) हे …………………. । (रविः, रवे, रवि)
(vi) हे …………. (फल, फलम्, फलः)
(vii) हे ……………… । (नदी, नदि, नदी:)
उत्तर:
(i) माले
(ii) गुरो
(ii) रवे
(iv) फल
(v) नदि

(ख)
(i) वृक्षाः …………………. फलानि यच्छन्ति। (सर्वभ्यः, सवेभ्यः, सर्वे)
(ii) शिक्षिका ……………… वृत्तांत कथयति ।( बालिकेभ्यः, बालिकाभ्यः, बालिका)
(iii) सा पुष्पैः ………………… रचयति। (माला, मालाः, मालान्)
(iv) खगाः …………………. उपविशन्ति। (शाखे, शाखाषु, शाखायाम्)
(v) ………….. कमलानि विकसन्ति। (सरोवरेषू, सरोवरेसु, सरोवरेषु)
उत्तर:
(i) सर्वेभ्यः
(ii) बालिकाभ्यः
(iii) माला:
(iv) शाखायाम्
(v) सरोवरेषु

अधोदत्तानि वाक्यानि अवलोकयत।

(नीचे दिए गए वाक्यों को देखिए। Look at the sentences given below.)

1. छात्रः पठति। – छात्र पढ़ता है। – (The student reads.)
2. अध्यापिका छात्रम् वदति। – अध्यापिका छात्र को कहती है। – (The teacher says to the student.)
3. एषः छात्रस्य कलमः। – यह छात्र की कलम है। – (This is the student’s pen.)

उपरिलिखित वाक्यों में स्थूलाक्षरों में आए शब्द ‘छात्रः, छात्रम्, छात्रस्य’ मूल शब्द ‘छात्र’ के विभिन्न रूप हैं। वाक्य-प्रयोग के अनुसार मूल शब्द में अंतर आ गया है  हम हिन्दी भाषा में ने, को, के लिए, का, में, पर, आदि परसर्गों का प्रयोग करते हैं; जैसे–’छात्र ने’, ‘छात्र को’, ‘छात्र के लिए’, ‘छात्र का’ इत्यादि। ये परसर्ग शब्द से पृथक् रहते हैं, किन्तु संस्कृत भाषा में उसी अर्थ को दर्शाने के लिए विभिन्न शब्द-रूपों का प्रयोग किया जाता है। उदाहरणतः-‘छात्र को’ इस अर्थ को दर्शाने के लिए ‘छात्रम्’ केवल एक शब्द प्रयोग में आता है। इसी प्रकार ‘छात्र का’ के अर्थ में ‘छात्रस्य’ केवल एक ही शब्द प्रयुक्त होता है।

[In the sentences given above all the words in bold letters-‘छात्रः, छात्रम्, छात्रस्य’ have originated from the basic word (मूल शब्द) छात्र which has undergone changes according to its use in the sentence.]

(In English, we use prepositions viz. to, for, with, of, in, on etc, which stand separate from the word with which they are used. In Sanskrit language, different forms of the word are used to convey that meaning e.g. to express ‘of a student’, we use just one-word ‘छात्रस्य’. Similarly to express to a student’, one-word ‘छात्रम्’ is used.)

अवधेयम्-संस्कृत भाषा में कोई भी शब्द अपने मूल रूप में वाक्य में प्रयुक्त नहीं होता। वाक्य-प्रयोग के समय उसमें रूपान्तर आता है। इसी को शब्द-रूप कहते हैं। (In Sanskrit no word can be used in a sentence in its basic form. The basic word undergoes a change. This is called Declension.)

ये सब ‘छात्र’ शब्द के एकवचन के रूप हैं। छात्र शब्द पुँल्लिङ्ग है। यह अकारान्त शब्द है। बालक, कलम, विद्यालय, अध्यापक, जनक, वृक्ष, पादप, वानर, सिंह, गज, शुक, मयूर आदि सभी अकारान्त पुँल्लिङ्ग शब्दों के रूप इसी प्रकार होते हैं।

[All these are different forms, (singular) of the word, ‘917’ which is masculine in gender. It is an अकारान्त word i.e. it has ‘अ’ as the last letter. All masculine अकारान्त words as the ones listed above like बालक, कलम, विद्यालय etc. are declined in the same way.]

अधोदत्तानि वाक्यानि अवलोकयत। (नीचे दिए गए वाक्यों को देखिए। Examine the sentences given below.)

1. पत्राणि वृक्षात् पतन्ति।
2. उद्याने पुष्पाणि विकसन्ति ।
3 एतत् मम पुस्तकम्।
4. एतत् मम गृहम्।
5. आम्रफलम् मधुरम् अस्ति।

उपरिलिखित वाक्यों में पत्राणि, पुष्पाणि, पुस्तकम्, गृहम्, आम्रफलम् नपुंसकलिङ्ग शब्द हैं। यहाँ मूल शब्द क्रमशः पत्र, पुष्प, पुस्तक, गृह, आम्रफल हैं, जो अकारान्त हैं।

[In the sentences given above the words in bold letters viz. पत्राणि, पुष्पाणि etc. are words in neuter gender. The basic word in each of these (पत्र, पुष्प etc.) is अकारान्त.]

शेष रूप अकारान्त पुंल्लिङ्ग की भाँति। The remaining forms as in अकारान्त (Mas.)
पत्र, पुष्प, गृह, वस्त्र, पुस्तक, क्षेत्र, धन, कमल, आम्र आदि अकारान्त (नपुं०) शब्दों के रूप भी फल की भाँति होते हैं। (Words like पत्र, पुष्प, गृह etc. are in neuter gender and are declined like फल.)

अवधेयम्-नपुंसकलिङ्ग शब्दों के रूप प्रथमा तथा द्वितीया में एक समान होते हैं। (Words in neuter have the same form in Nominative and Accusative Case.)

बाला, माला, लता, शाखा, वाटिका, अध्यापिका, पाठशाला, मञ्जूषा आदि आकारान्त (स्त्री०) शब्दों के रूप ‘बालिका’ की भाँति होते हैं। (Words ending in ‘आ’ are feminine in gender and are declined like बालिका.)

एवमेव मुनि, रवि, हरि, कपि, इत्यादीनाम् इकारान्त पुंल्लिङ्ग शब्दानां रूपाणि भवन्ति। (इसी प्रकार मुनि, रवि, हरि, कपि इत्यादि इकारांत पुल्लिंग शब्दों के रूप होते हैं।)

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book लिङ्गम्, वचनम् तथा पुरुषः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions लिङ्गम्, वचनम् तथा पुरुषः

अभ्यासः

प्रश्न: 1.
(क) अधोदत्तेषु पदेषु नपुंसकलिंगपदानि चिनुत । (निम्नलिखित पदों में नपुंसकलिंग पद चुनिए। Pick out the words in neuter gender from among the following words.)

चक्रम् , छाया , छात्रः , जलम् , महिलाः , धनम् , बालकम् , पुष्पाणि , फले
उत्तर:
(i) चक्रम्
(ii) जलम्
(iii) धनम्
(iv) पुष्पाणि
(v) फले

(ख)
द्विवचनान्तानि पदानि चिनुत। (द्विवचन वाले पद चुनिए। Pick out the words in dual.)

यूयम् , आवाम् , खेलसि , खादावः , पश्यामः , युवाम् , कुरुथः , तौ , बालिकाः

उत्तरम्-
(i) आवाम्
(ii) खादावः
(ii) युवाम्
(iv) कुरुथः
(v) तौ

प्रश्नः 2.
भिन्नप्रकृतिकं पदं चिनुत। (निम्नलिखित पदों में भिन्न प्रकृति वाला पद चुनिए। Pick out the words that is different from the rest.)

(क) तौ, ते, सः, अहम्, ताः
(ख) यूयम्, त्वम्, युवाम्, सा
(ग) नयति, नमन्ति, नमतः, नमसि
(घ) बालिकाः, वृक्षः, पत्राणि, बालकाः
उत्तरम्-
(क) अहम – (शेष प्रथम पुरुष सर्वनाम पद)
(ख) सा – (शेष मध्यम पुरुष सर्वनाम पद)
(ग) नमसि – (शेष प्रथम पुरुष क्रिया पद)
(घ) वृक्षः – (शेष पद बहुवचन)

लिङ्गम् (Gender)

लिङ्ग की दृष्टि से शब्दों को तीन वर्गों में बाँटा गया है। (Words have been divided into three categories according to gender.)

1. पुंल्लिङ्ग शब्द (Words in Masculine Gender) : छात्रः, बालकः, अध्यापकः, कलमः, वृक्षः, देवः, तरुणः, अश्वः आदि।
2. स्त्रीलिङ्ग शब्द (Words in Feminine Gender) : लता, बालिका, महिला, कन्या, वाटिका, शाखा, माला, विद्या, अध्यापिका आदि।
3. नपुंसकलिङ्ग शब्द (Words in Neuter Gender) : फलम्, पुष्पम्, पत्रम्, पुस्तकम्, वस्त्रम्, कमलम्, शरीरम्, मुखम् आदि।

अवधेयम्-अकारान्त शब्दों में कुछ पुँल्लिङ्ग और कुछ नपुंसकलिङ्ग होते हैं। पढ़ते समय छात्र प्रयोग पर ध्यान दें।

(Words ending in ’37’ are either masculine or neuter in gender. The students would be well advised to take note of the usage.)

वचनम् (Number)

संस्कृत भाषा में तीन वचन होते हैं। (There are three numbers in Sanskrit language.)
एकवचनम् – एक का बोध कराता है (Denotes one)।
द्विवचनम् – दो का बोध कराता है (Denotes two)।
बहुवचनम् – दो से अधिक का बोध कराता है (Denotes more than two)।

पुरुषः (Person)

पुरुष तीन होते हैं। (There are three persons.)

1. उत्तमः पुरुषः (First Person)
वक्ता (One who is speaking.)

अहम् (मैं, I) —– आवाम् (हम दो, Both of us) —– वयम् (हम, We)

2. मध्यमः पुरुषः (Second Person)
श्रोता (One who is listening.)

त्वम् (तुम, You) —– युवाम् (तुम दोनों, Both of you) —– यूयम् [तुम सब, You(All)]

3. प्रथमः पुरुषः (अन्य पुरुष) (Third Person)
जिसके बारे में कहा जा रहा है। (That/He/She about whom one is talking.)

अथवा कोई संज्ञा शब्द

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book वर्णमाला तथा वर्णविचारः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions वर्णमाला तथा वर्णविचारः

अभ्यासः

प्रश्न 1.
वर्णमालां पूरयत। (वर्णमाला पूरी कीजिए। Complete the alphabets.)

उत्तर:
अ, इ, ऊ, ऋ, ए, ओ

(ख)

उत्तर:

प्रश्न 2.
अधोदत्ते पदानां वर्णविच्छेदे अथवा वर्णसंयोगे रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत। (नीचे दिए गए पदों के वर्ण-विच्छेद अथवा वर्ण-संयोग से रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए। Fill in the blanks in segregation of syllables in words given below.)

उत्तर:
(i) अ, र्, अ
(ii) र् , थ् , म्,
(iii) ए , र्
(iv) द्, य्
(v) ज् , अ, अ
(vi) म् , :

(ख)

(i) …………………. = व् + इ + द् + य् + आ
(ii) …………………… = क् + उ + त् + र् + अ
(iii) …………………… = व् + अ + र् + ण् + अ + :
(iv) …………………… = प् + र् + अ + त् + य् + ए + क् + अ + म्
(v) …………………….. = आ + श् + र् + अ + म् + अ + :
उत्तर:
(i) विद्या
(ii) कुत्र
(iii) वर्णः
(iv) प्रत्येकम्
(v) आश्रमः

प्रश्न 3.
(क) मूलस्वरं चिनुत। (मूल स्वर चुनिए। Pick out the basic vowel.)

(i) ए
(ii) आ
(iii) इ
(iv) य्
उत्तर:
(iii) इ

(ख) दीर्घस्वरं चिनुत। (दीर्घ स्वर चुनिए। Pick out the long vowel.)

(i) औ
(ii) ऋ
(iii) लु
(iv) अ
उत्तर:
(i) औ

(ग) स्वरं चिनुत। (स्वर चुनिए। Pick out the vowel.)

(i) र्
(ii) ल्
(ii) श्
(iv) ओ
उत्तर:
(iv) ओ

(घ) स्वरयुक्त व्यञ्जनं चिनुत। (स्वरयुक्त व्यञ्जन चुनिए। Pick out the consonant with vowel.)

(i) ख्
(ii) ग्
(iii) घ
(iv) ङ्
उत्तर:
(iii) घ

(ङ) स्वररहितं व्यञ्जनं चिनुत। (स्वर रहित व्यञ्जन चुनिए। Pick out the consonant without vowel.)

(i) शी
(ii) ष
(iii) से
(iv) हु
(v) क्त्
(vi) श्र
उत्तर:
(v) क्त्

(च) संयुक्त व्यञ्जनानि चिनुत। (संयुक्त व्यञ्जन चुनिए। Pick out the conjuncts.) द्य, क्त, म, म, कृ, प्र
उत्तर:
द्य, क्त, र्म, कृ, प्र

वर्णमाला (Alphabets)|

वर्ण अथवा अक्षर दो प्रकार के होते हैं । (Letters of the alphabet are of two types.)

1. स्वरा: (स्वर -Vowels) – वे अक्षर जिनका उच्चारण करने के लिए किसी अन्य अक्षर की सहायता नहीं लेनी पड़ती। (Those letters which do not need the help of any other letter for their pronunciation.)

2. व्यञ्जनानि (व्यञ्जन – Consonants)-वे अक्षर जिनका उच्चारण करने के लिए किसी स्वर की सहायता लेनी पड़ती है। (Those letters that cannot be pronounced without the help of a vowel.)

स्वर के भेद (Classification of Vowels)

उच्चारण के आधार पर स्वरों के तीन भेद हैं

(क) ह्रस्व स्वर-जिन स्वरों के उच्चारण में कम-से-कम समय लगे, उन्हें ‘ह्रस्व स्वर’ कहते हैं; जैसे —
अ, इ, उ, ऋ, और ।

(ख) दीर्घ स्वर-जिन स्वरों का उच्चारण ह्रस्व स्वर से दुगुने समय में हो, उन्हें ‘दीर्घ स्वर’ कहते हैं; जैसे —
आ, ई, ऊ, ऋ, ए, ऐ, ओ, औ।

(ग) प्लुत स्वर-जिन स्वरों के उच्चारण में ह्रस्व स्वर से तिगुना समय लगता है, उसे ‘प्लुत स्वर’ कहते हैं;
जैसे
ओ३म्, हे राइम्! इसके प्रतीक के रूप में ३ (तीन) लिखा जाता है।

व्याकरण की दृष्टि से स्वर के अन्य दो भेद भी होते हैं-
(i) मूल स्वर और
(ii) सन्धि स्वर।

(i) मूल स्वर- वे स्वर हैं, जो अखण्ड हैं। अर्थात् इनके और छोटे खंड (टुकड़े) नहीं किए जा सकते हैं।
ये पाँच हैं – अ, इ, उ, ऋ, ।

(ii) सन्धि स्वर- सन्धि स्वर दो स्वरों की सन्धि से बनते हैं। ये आठ हैं—आ, ई, ऊ, ऋ, ए, ऐ, ओ, औ; जैसे
अ+अ = आ,
इ+इ = ई,
उ+उ = ऊ
ऋऋ = ऋ
अ+इ = ए
अ+ए = ऐ
अ+उ = ओ
अ+ओ = औ।

स्वराः (स्वर – Vowels) – अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ऋ, ए, ऐ, ओ, औ।

व्यञ्जनानि (व्यञ्जन-Consonants)

हलन्त चिह्न
यदि हम ‘क’ का उच्चारण करें तो ‘क्’ के साथ ‘अ’ की ध्वनि भी मुख से निकलती है। वास्तव में ‘क्’ या अन्य सभी व्यञ्जनों का उच्चारण ‘अ’ की सहायता से ही संभव होता है।
जैसे-
क = क् + अ
ख = ख + अ
ग = ग् + अ
घ = घ् + अ इत्यादि

अवधेयम्-किसी व्यञ्जन में ‘अ’ जुड़ने पर उसके नीचे लगे हलन्त चिह्न का लोप हो जाता है।

1. When we utter the consonant ‘क’, we are actually uttering not one but two sounds ____ viz.
क् and अ.

2. In fact it is possible to pronounce a consonant only with the help of a vowel,

3. When 37 is added to a consonant the diagonal stroke under the consonant ___ disappears.

अयोगवाह-स्वर तथा व्यञ्जन के अतिरिक्त संस्कृत भाषा में दो और ध्वनियाँ भी हैं, जिन्हें अयोगवाह कहते हैं

• अनुस्वार (.) – यथा- संगीतम्, संस्कृतम्, संस्कारः आदि।
• विसर्ग (:) – यथा- रोहितः, संदीपः, छात्रः, सिंहः, शुक: आदि।

अनुस्वार तथा विसर्ग – ये दोनों ध्वनियाँ केवल स्वरों के साथ ही प्रयोग में लाई जाती हैं। अनुस्वार नासिक (नाक से निकलने वाली) ध्वनि है। विसर्ग का उच्चारण ‘ह’ की भाँति होता है। (These two sounds called अनुस्वार are used only in conjunction with vowels 377ar is a nasal sound and विसर्ग is pronounced like ह्.)

मात्रा-जंब कोई स्वर व्यञ्जन में जोड़ा जाता है तो मात्रा के रूप में दर्शाया जाता है। [When a vowel is added to a consonant, it is shown in the form of a symbol (मात्रा).]

स्वर तथा व्यञ्जन के सार्थक मेल से शब्द बनते हैं।
वर्ण-विन्यास-शब्द में आए वर्णों को क्रम से अलग-अलग करने को वर्ण-विन्यास कहते हैं। (The process of separating each letter either a vowel or a consonant in a given word is called वर्ण-विन्यास.)

संयुक्त – अक्षराः

संस्कृत भाषा में कुछ संयुक्त अक्षर भी हैं। जब एक स्वर-रहित व्यञ्जन दूसरे व्यञ्जन से जुड़कर एक अक्षर (व्यञ्जन) बन जाता है, उसे संयुक्त अक्षर कहते हैं; यथा
क् + ए = क्ष् (क्षमा)
त् + र् = ञ् (क्षत्रियः)
श् + र् = २ (आश्रमः)
ज् + ञ् = ज् (ज्ञानी)
द् + य = छ् (विद्या)
र् + प् – प् (सर्पः) इत्यादि।

(In Sanskrit there are some conjuncts (joint consonants) too. When a consonant combines with another consonant without any vowel intervening, a conjunct is formed. A few examples have been given above.)

अकारान्त तथा आकारान्त शब्द |
अब उपर्युक्त दोनों वाक्यों पर विचार करते हैं

• बालकः पठति और
• राधा लिखति।

इनमें दो मूल संज्ञा शब्द हैं

• बालक और
• राधा ।

‘बालक’ (बालक् + अ) अकारान्त शब्द है। अकारान्त वे शब्द होते हैं जिनका अंतिम अक्षर ‘अ’ होता है; जैसे
– बालक, छात्र, अध्यापक, विद्यालय, कलम, अश्व, सिंह आदि अकारान्त हैं। ‘राधा’ (राध् + आ) आकारान्त शब्द है। आकारान्त वे शब्द होते हैं जिनका अंतिम अक्षर ‘आ’ होता है; जैसे – माला, लता, अध्यापिका, शाखा, दिव्या, बालिका, वाटिका आदि भी आकारान्त शब्द हैं।

[Two sentences have been given,

• बालकः पठति
• राधा लिखति.

In these the word बालक ends in the letter ‘अ’ and the word राधा ends in ‘आ’. So बालक (बालक् + अ) is अकारान्त (ending in अ) and राधा (राध् + आ) is आकारान्त (ending in आ)].

इकारान्त (कवि, मुनि), उकारान्त (साधु, शिशु) ईकारान्त (नदी, सखी) ऋकारान्त (मातृ, पितृ) शब्द भी होते हैं। इनकी चर्चा अगली कक्षा में होगी। There are words ending in इ, उ, ई, ऋ too in the Sanskrit language. These will be dealt with in the next class.

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Ruchira Chapter 15 मातुलचन्द्र Textbook Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Ruchira Chapter 15 मातुलचन्द्र

Class 6th Sanskrit Chapter 15 मातुलचन्द्र Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
बालगीतं साभिनयं सस्वरं गायत। (बालगीत अभिनय के साथ गाइए- Sing the nursery rhyme with gestures.)
उत्तर:
छात्र बालगीत स्वयं गाएँ।

प्रश्न 2.
रिक्तस्थानानि पूरथत पद्यांशान् योजयत- (पद्यांशों का मिलान कीजिए- Match the verses.)

मातुल! किरसि — सितपरिधानम्
तारकखचितं — श्रावय गीतिम्
त्वरितमेहि मां — चन्द्रिकावितानम्
अतिशयविस्तृत — कथं न स्नेहम्
धवलं तव — नीलाकाशः
उत्तर:
मातुल किरसि — कथं न स्नेहम्।
तारकखचितम् — सितपरिधानम्।
त्वरितमेहि मां — श्रावय गीतिम्।
अतिशयविस्तृत — नीलाकाशः।
धवलं तव — चन्द्रिकावितानम्।

प्रश्न 3.
पद्यांशों  (पद्यांशों में रिक्त स्थान भरिए- Fill in the blanks in the verses.)

(क) प्रिय मातुल! …………….. प्रीतिम्।
(ख) …………….. कथं प्रयास्यसि
(ग) …………….. क्वचिदवकाशः।
(घ) …………….. दास्यसि मातुलचन्द्र!!
(ङ) कथमायासि न …………….. गेहम्।
उत्तर:
(क) वर्धय मे
(ख) मातुलचन्द्र
(ग) नैव दृश्यते
(घ) मह्यम्
(ङ) भो! मम।

प्रश्न 4.
प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत- (प्रश्नों के उत्तर लिखिए- Answer the questions.)

(क) अस्मिन् पाठे क: मातुल:?
(ख) नीलाकाशः कीदृशः अस्ति?
(ग) मातुलचन्द्रः किं न किरति?
(घ) किं श्रावयितुं शिशुः चन्द्रम् कथयति?
(ङ) चन्द्रस्य सितपरिधानम् कथम् अस्ति?
उत्तर:
(क) अस्मिन् पाठे चन्द्रः मातुलः।
(ख) नीलाकाशः विस्तृतः अस्ति।
(ग) मातुलचन्द्रः स्नेहं न किरति।
(घ) गीतिं श्रावयितुं शिशुः चन्द्र कथयति।
(ङ) चन्द्रस्य सितपरिधानम् तारकखचितम् अस्ति।

प्रश्न 5.
उदाहरणानुसारं निम्नलिखित पदानि सम्बोधने परिवर्तयत- (उदाहरणानुसार निम्नलिखित पदों को सम्बोधन में बदलिए- Change the words given below into vocative case as per example.)

यथा – चन्द्रः – चन्द्र!
(क) शिष्यः – …………..
(ख) गोपाल: – …………..
उत्तर:
(क) शिष्य!
(ख) गोपाल!

ग्रथा – बालिका – बालिके!
(क) प्रियंवदा – …………..
(ख) लता – …………..
उत्तर:
(क) प्रियंवदे!
(ख) लते!

यथा – फलम् – फल!
(क) मित्रम् – …………..
(ख) पुस्तकम् – …………..
उत्तर:
(क) मित्र!
(ख) पुस्तक!

यथा – रविः – रवे!
(क) मुनिः – …………..
(ख) कविः – …………..
उत्तर:
(क) मुने!
(ख) कवे!

यथा – साधुः – साधो!

(क) भानुः – …………..
(ख) पशुः – …………..
उत्तर:
(क) भानो!
(ख) पशो!

यथा – नदी – नदि!

(ख) देवी – …………..
(ख) मानिनी – …………..
उत्तर:
(क) देवि!
(ख) मानिनि!

प्रश्नः 6.
मञ्जूषातः उपयुक्तानाम् अव्ययपदानां प्रयोगेण रिक्तस्थानानि पूरयत- (मञ्जूषा से उपयुक्त अव्ययपदों का प्रयोग करके रिक्त स्थान भरिए- Fill in the blanks by using appropriate indeclinables from the box.)

कुतः , कदा , कुत्र , कथं , किम् |

(क) जगन्नाथपुरी …………… अस्ति?
(ख) त्वं …………… पुरीं गमिष्यसि?
(ग) गङ्गानदी प्रवहति?
(घ) तव स्वास्थ्यं ……… अस्ति ?
(ङ) वर्षाकाले मयूराः ………… कुर्वन्ति?
उत्तर:
(क) कुत्र
(ख) कदा
(ग) कुतः
(घ) कथम्
(ङ) किम्।

प्रश्नः 7.
तत्समशब्दान् लिखत- (तत्सम शब्द लिखिए- write these words as they are in Sanskrit.)

मामा ……………
मोर ……………
तारा ……………
कोयल ……………
कबूतर ……………
उत्तर:
(क) मातुलः
(ख) मयूरः
(ग) तारकम्
(घ) कोकिलः
(ङ) कपोतः।

Class 6th Sanskrit Chapter 15 मातुलचन्द्र Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
मञ्जूषायाः सहायतया रिक्तस्थानानि पूरयत। (मञ्जूषा की सहायता से रिक्त स्थान भरिए। Fill in the blanks with help from the box.)

दास्यसि , कुत्र , मातुल , गीतिम् , कुतः

(क) त्वरितमेहि मां श्रावय ……. ।
(ख) ……… आगच्छसि मातुलचन्द्र?
(ग) ……….. गमिष्यसि मातुलचन्द्र?
(घ) ……….. किरसि कथं न स्नेहम्?
(ङ) मह्यम् ……….. मातुलचन्द्र?
उत्तर:
(क) गीतिम्
(ख) कुतः
(ग) कुत्र
(घ) मातुल
(ङ) दास्यसि।

प्रश्न 2.
मञ्जूषात् समानार्थकं पदं चित्वा रिक्तस्थाने लिखत। (मञ्जूषा से समानार्थक शब्द चुनकर सामने रिक्त स्थान में लिखिए। Pick out the word having similar meanings and write down in the blank space.)

त्वरितम् , आयासि , एहि , आकाशः , प्रीतिम् , गेहम् |

(क) आगच्छसि ………..
(ख) आगच्छ ……………
(ग) गगनम् ……………
(घ) शीघ्रम् ……………
(ङ) गृहम् ……………
(च) स्नेहम् ……………
उत्तर:
(क) आयासि
(ख) एहि
(ग) आकाशः
(घ) त्वरितम्
(ङ) गेहम्
(च) प्रीतिम्।

प्रश्न 3.
भिन्नप्रकृतिकम् पदं चिनुत। (भिन्न प्रकृति वाला पद चुनिए। Pick out the word that is different from the rest.)

(क) बालिका, बालकः, बालकौ, गृहम्।
(ख) आगमिष्यति, आनयति, आगच्छति, आगच्छ।
(ग) कदा, कः, कुत्र, कुतः।।
(घ) छात्रान्, छात्रेभ्यः, छात्राणाम्, छात्रस्य।
उत्तर:
(क) बालकौ
(ख) आगच्छ
(ग) कः
(घ) छात्रस्य।

प्रश्न 4.
मञ्जूषात् उचितम् अव्ययपदं चित्वा अधोदत्तान् प्रश्नान् पूरयत- (मञ्जूषा से उचित अव्ययपद चुनकर निम्नलिखित प्रश्न पूरे कीजिए-Fick out the appropriate indeclinable from the box and complete the questions given below.)

किम् , कदा , कुतः , कथम् , कुत्र |

(क) बालक! त्वम् इदानीं ………. गच्छसि?
(ख) बालिके! त्वम् इदानीं ………. आगच्छसि?
(ग) ………. त्वम् इदानीं आपणम् गच्छसि?
(घ) ………. प्रयास्यसि मातुलचन्द्र?
(ङ) छात्राः विद्यालयात् ………. आगच्छन्ति?
उत्तर:
(क) कुत्र
(ख) कुतः
(ग) किम्
(घ) कथम्
(ङ) कदा।

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

प्रश्न 1.
उचितेन विकल्पस्य प्रयोगे वाक्यपूर्तिं कुरुत। (उचित विकल्प चुनकर वाक्य पूर्ति कीजिए। Complete the sentences by using the correct option.)

(क)
(i) कथमायासि न भो! मम (स्नेहम्, गेहम्, मातुलम्)
(ii) त्वरितमेहि मां श्रावय ………. । (नीतिम्, प्रीतिम्, गीतिम्)
(iii) नैव दृश्यते क्वचिद् ………. । (अवकाशः, नीलाकाशः, चन्द्रः)
(iv) ………. तव चन्द्रिकावितानम्। (तारकखचितम्, धवलम्, सितपरिधानम्)
(v) मातुल! किरसि ………. न स्नेहम्? (किम्, मम, कथम्)
उत्तर:
(i) गेहम्
(ii) गीतिम्
(iii) अवकाशः
(iv) धवलम्
(v) कथम्।

(ख)
(i) कुत्र …………… मातुलचन्द्र? (गमिष्यति, गमिष्यन्ति, गमिष्यसि)
(ii) किं त्वं उपहारं दास्यसि …………… ? (माम्, मम्, मह्यम्)
(iii) कुतः आगच्छसि …………… ? (मातुलचन्द्रः, मातुलः, मातुलचन्द्र)
(iv) …………… वर्धय मे प्रीतिम्। (प्रिय मातुलः, प्रिय मातुल, प्रियः मातुलः)
(v) मातुलचन्द्रः कुत्र …………… ? (गमिष्यसि, गमिष्यति, गमिष्यामि)
उत्तर:
(i) गमिष्यसि
(ii) मह्यम्
(iii) मातुलचन्द्र
(iv) प्रिय मातुल
(v) गमिष्यसि।

प्रश्न 2.
उचितं विकल्पं चित्वा प्रश्नान् उत्तरत- (उचित विकल्प चुनकर प्रश्नों के उत्तर दीजिए Pick out the correct option and answer the questions.)

(क) अस्मिन् बालगीते मातुलः कः अस्ति? (सूर्यः, चन्द्रः, बालकः)
(ख) बालकः कं सम्बोधयति? (आकाशम्, चन्द्रिकावितानम्, मातुलचन्द्रम्)
(ग) नीलाकाशः कीदृशः वर्तते? (विस्तृतः, धवलः, प्रियः)
(घ) सितपरिधानम् कथं खचितम्? (स्नेहेन, चन्द्रिकया, तारकैः)
(ङ) मातुलचन्द्रः कुत्र न आयाति/आगच्छति। (गेहम्, आकाशम्, स्नेहम्)
उत्तर:
(क) अस्मिन् बालगीते चन्द्रः मातुलः वर्तते।
(ख) बालक: मातुलचन्द्रम् सम्बोधयति।
(ग) नीलाकाशः विस्तृतः वर्तते।
(घ) सितपरिधानम् तारकैः खचितम्।
(ङ) मातुलचन्द्रः गेहम् न आयाति।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book वाक्य रचना एवं अशुद्धि-शोधनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions वाक्य रचना एवं अशुद्धि-शोधनम्

प्रश्न 1.
अधोदत्तेषु वाक्येषु रेखांकितानि पदानि संशोध्य समक्षं रिक्तस्थाने लिखत। (निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद शुद्ध करके सामने रिक्त स्थान में लिखिए। Correct the underlined words in the following sentences and write them in the blank spaces given below.)

(क) कर्ता-क्रियापद-समन्वयः — उत्तरम्
(i) त्वं किम् पठति? — …………
(ii) अहं संस्कृतं पठति। — …………
(iii) ते भ्रमणाय गच्छति। — …………
(iv) यूयम् कुत्र गच्छति? — …………
(v) वयम् क्रीडाक्षेत्रम् गच्छन्ति। — …………
(vi) युवाम् किम् कुरुथ? — …………
(vii) आवाम् खेलामः। — …………
उत्तर:
(i) पठसि
(ii) पठामि
(iii) गच्छन्ति
(iv) गच्छथ
(v) गच्छामः
(vi) कुरुथः
(vii) खेलावः

(ख) संज्ञा-सर्वनाम-समन्वयः — उत्तरम्
(i) उद्याने लताः सन्ति। ते फलन्ति। — ……………
(ii) पर्यटकाः आगच्छन्ति। ताः इस्ततः भ्रमन्ति। — ……………
(iii) सरोवरे कमले स्तः। तौ विकसतः।। — ……………
(iv) आम्रम् पक्वम् अस्ति। एषः मधुरं भवेत्। — ……………
(v) बालिके खेलतः। तौ हसतः अपि। — ……………
(vi) यः समाचार-पत्रं पठति, तत् मम पितामहः। — ……………
(vii) वस्त्राणि अत्र सन्ति। एते मालिनानि सन्ति। — ……………
उत्तर:
(i) ताः
(ii) ते
(iii) ते
(iv) एतत्
(v) ते
(vi) सः
(vii) एतानि

(ग) शुद्ध-लिंग प्रयोगः — उत्तरम्
(i) सरोवरे कमला: विकसन्ति। — ………….
(ii) सः फलान् खादति स्वस्थः च भवति। — ………….
(iii) वृक्षात् पत्रः पतति। — ………….
(iv) अत्र पुस्तकालयम् अपि सन्ति। — ………….
(v) यदा चक्राः भ्रमन्ति, वाहनम् चलति। — ………….
(vi) किम् एतत् तव गृहः ? — ………….
(vii) दुग्धम्: स्वास्थ्याय भवति। — ………….
उत्तर:
(i) कमलानि
(ii) फलानि
(iii) पत्रम्
(iv) पुस्तकालयाः
(v) चक्राणि,
(vi) गृहम्,
(vii) दुग्धम्

(घ) शुद्ध विभक्ति प्रयोगः
उत्तरम्
(अ)
(i) जनाः प्रातः व्यायामः कुर्वन्ति। — ………….
(ii) अहम् लेख लेखिष्यामि। — ………….
(iii) कृषकाः अन्न उत्पादयन्ति। — ………….
(iv) शिक्षक: छात्रम् प्रश्नः पृच्छति। — ………….
(v) आवाम् विदेश गमिष्यावः। — ………….
उत्तर:
(i) व्यायामम्
(ii) लेखम्
(iii) अन्नम्
(iv) प्रश्नम्
(v) विदेशम्

(आ)
(i) छात्राः बसयानं विद्यालयं गच्छन्ति। — ………….
(ii) वयम् मुखात् वदामः। — ………….
(iii) जनाः पादैः चलन्ति। — ………….
(iv) बालकः कन्दुकं खेलति। — ………….
(v) अहं ध्यानं पाठं पठिष्यामि। — ………….
उत्तर:
(i) बसयानेन
(ii) मुखेन
(iii) पादाभ्याम्
(iv) कन्दुकेन
(v) ध्यानेन

(इ)
(i) सज्जनाः परोपकारेण जीवन्ति। — ………….
(ii) पितामही पूजनम् देवालयम् अगच्छत्। — ………….
(iii) बालकाः खेलने क्रीडाक्षेत्रे गच्छन्ति। — ………….
(iv) दीपकः प्रकाशः भवति। — ………….
(v) जनाः पर्यटनम् अत्र आगच्छन्ति। — ………….
उत्तर:
(i) परोपकाराय
(ii) पूजनाय
(iii) खेलनाय
(iv) प्रकाशाय
(v) पर्यटनाय

(ई)
(i) कृषकाः सायं क्षेत्रैः आगच्छन्ति। — ………….
(ii) छात्रः विद्यालयेन गृहम् आगच्छत्। — ………….
(iii) पुस्तकं हस्तम् पतति। — ………….
(iv) महिला कूपम् जलम् आनयति। — ………….
(v) गङ्गा हिमालये निर्गच्छति। — ………….
उत्तर:
(i) क्षेत्रेभ्यः
(ii) विद्यालयात्
(iii) हस्तात्
(iv) कूपात्
(v) हिमालयात्

(उ)
(i) रविवासरं विद्यालये अवकाशः भवति।
(ii) सायंकालम् अहं भ्रमणाय गमिष्यामि।
(iii) पितामही. पञ्चावदनम् शयनात् उत्तिष्ठति।
(iv) घटम् अल्पम् जलम् आसीत्।
(v) हस्तः पञ्च अंगुलयः सन्ति।
उत्तर:
(i) रविवासरे
(ii) सायंकाले
(iii) पञ्चवादने
(iv) घटे
(v) हस्ते

प्रश्न 2.
उचितं विकल्पं चित्वा वाक्यपूर्तिं कुरुत। (उचित विकल्प चुनकर वाक्यों की पूर्ति कीजिए। Pick out the correct option and fill in the blanks.)

(क) (i) किं त्वं वृक्षान् ……… ? (पश्यसि, पश्यथः, पश्यथ)
(ii) अहं मित्रैः सह ………….. (खेलामि, खेलामः, खेलन्ति)
(iii) अध्यापिका कक्षायाम् ……… (आगमिष्यन्ति, आगच्छति, आगच्छन्ति)
(iv) श्वः जनकः मुम्बई नगरं ………. (गच्छति, गमिष्यन्ति, गमिष्यति)
(v) ……… मम संस्कृत परीक्षा आसीत्। (श्वः, ह्यः, अद्यः)
(vi) किम् ……… तव पुस्तकम्? (एषः, एषा, एतत्)
(vii) अधुना वयम् किम् ………? (करोमि, करिष्यामि, करिष्यामः)
उत्तर:
(i) पश्यसि
(ii) खेलामि
(iii) आगच्छति
(iv) गमिष्यति
(vi) एतत्
(vii) करिष्यामः

(ख)
(i) …………….. नमः। (सूर्यः, सूर्यम्, सूर्याय)
(ii) पिता ……… शतरुप्यकाणि यच्छति। (पुत्रः, पुत्राय, पुत्रम्)
(iii) वयम् ……………… संस्कृतं पठामः। (अध्यापकम्, अध्यापकेन, अध्यापकात्)
(iv) …………….. उभयतः वृक्षाः सन्ति। (मार्गम्, मार्गस्य, मार्गः)
(v) राजा दुष्यन्तः ……………… प्रति अगच्छत्। (आश्रमस्य, आश्रमः, आश्रमम्)
(vi) गुरुः …………….. प्रश्नम् अपृच्छत्। (शिष्यम्, शिष्येन, शिष्यात्)
(vii) मृगाः …………….. सह चरन्ति। (मृगाः, मृगाणाम्, मृगैः)
उत्तर:
(i) सूर्याय
(ii) पुत्राय
(ii) अध्यापकात्
(iv) मार्गम्
(v) आश्रमम्
(vi) शिष्यम्
(vii) मृगैः

(ग)
(i) मम विद्यालयः …………….. अस्ति। (विशालम्, विशालः, विशाल)
(ii) एषा वाटिका …………….. अस्ति। (रमणीयम्, रमणीया, रमणीयः)
(iii) जलम् …………….. अस्ति । (शीतलः, शीतलम्, शीतल)
(iv) आम्रणि …………….. सन्ति। (मधुर, मधुरम्, मधुराणि)
(v) मोहितः …………….. छात्रः अस्ति। (योग्य, योग्यम्, योग्यः)
उत्तर:
(i) विशालः
(ii) रमणीया
(iii) शीतलम्
(iv) मधुराणि
(v) योग्यः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book अनुवाद विधिः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions अनुवाद विधिः

प्रश्न 1.
संस्कृत-पर्यायम् लिखत- (संस्कृत पर्याय लिखिए- write the Sanskrit equivalent.)

यथा-घर = गृहम्

(क)
(i) भवन = ………….
(ii) बाग़ = ………….
(iii) मोर = ………….
(iv) कबूतर = ……………..
(v) केले = ……………..
(vi) मंदिर = ……………..
(vii) दुकान = ……………..
(viii) गेंद = ……………..
(ix) फूलमालाएँ = ……………..
(x) नारियल = ……………..
उत्तर:
(i) भवनम्
(ii) उद्यानम्
(iii) मयूरः
(iv) कपोतः
(v) कदलीफलानि
(vi) मंदिरम्
(vii) आपणः
(viii) कंदुकम्
(ix) पुष्पमालाः
(x) नारिकेलम्

उत्तर:

(ग)
(i) पेड़ों को – …………..
(ii) बालक के लिए – …………..
(iii) पुत्र का – …………..
(iv) दो पैरों से – …………..
(v) फूलों का – …………..
(vi) बादल में – …………..
(vii) दो घोंसलों में – …………..
(viii) गाँव से (अलग) – …………..
उत्तर:
(i) वृक्षान्
(ii) बालकाय
(iii) पुत्रस्य
(iv) पादाभ्याम्
(v) पुष्पाणाम्
(vi) मेघेषु
(vii) नीड़योः
(viii) ग्रामात्

(घ)
(i) हँसता है = ……………
(ii) नमस्कार करती है = ………..
(iii) गिरते हैं (दो) = ……………
(iv) जाएँगे (हम) = …………
(v) दौड़ता है (वह) = …………
(vi) चरते हैं (वे) = …………….
(vii) खेलोगे (तुम) = ………………..
(viii) तैरता है (वह) = ………………..
उत्तर:
(i) हसति
(ii) नमति
(iii) पततः
(iv) गामष्यामः
(v) धावति
(vi) चरन्ति
(vii) खेलिष्यसि
(viii) तरति

प्रश्न 2.
अधोदत्तानि वाक्यानि संस्कृतेन लिखत- (निम्नलिखित वाक्यों को संस्कृत में लिखिए– Write the following sentences in Sanskrit.)

उत्तर:
(क) वानरः कदलीफलम् खादति।
(ख) यूयम् कुत्र गच्छथ?
(ग) वयम् पादाभ्याम् चलामः।
(घ) छात्रा: पठनाय विद्यालयम् गच्छन्ति।
(ङ) सर्पः बिलात् निस्सरति।।
(च) उद्याने शोभनानि पुष्पाणि सन्ति।
(छ) पर्णानाम् वर्णः हरितः भवति।
(ज) भो मित्र! त्वम् कदा आगमिष्यसि?

प्रश्न 3.
परस्परं मेलयत। (परस्पर मेल कीजिए। Match the following.)

(क) वाहनेषु – दो घोंसलों में
(ख) नीडे – मुख से (अलग)
(ग) मुखेन – हिरणों का
(घ) मुखात् – वाहन द्वारा
(ङ) नीड़योः – घोंसले में
(च) मृगैः – गाड़ियों/वाहनों में
(छ) मृगाणाम् – मुख द्वारा/ से
(ज) वाहनेन – हिरणों द्वारा
उत्तर:
(क) वाहनेषु – गाड़ियों/वाहनों में
(ख) नीडे – घोंसले में
(ग) मुखेन – मुख द्वारा/से
(घ) मुखात् – मुख से (अलग)
(ङ) नीडयोः – दो घोंसलों में
(च) मृगैः – हिरणों द्वारा
(छ) मृगाणाम् – हिरणों का
(ज) वाहनेन – वाहन द्वारा

अधोदत्तानि वाक्यानि अवलोकयत अनुवाद विधिं च अवगच्छत। (निम्नलिखित वाक्यों को देखिए और अनुवाद-विधि को समझिए। Look at the sentences given below and understand the rules of translation.)

संज्ञा-सर्वनाम का समन्वय (तालमेल) संज्ञा के लिंग व वचन के अनुसार सर्वनाम का रूप प्रयोग में आता है

कर्ता-क्रियापद का समन्वय

कर्ता के पुरुष व वचन के अनुसार क्रियापद का रूप निर्धारित होता है

अवधेयम्हिं

दी भाषा में ‘को’, ‘द्वारा’, ‘से’, ‘के लिए’, ‘का’/’की’ आदि परसर्ग शब्द से पृथक रहते हैं, किंतु संस्कृत में शब्द के साथ जुड़ जाते हैं और शब्द में रूपांतर आ जाता है। यथा- बालक का = बालकस्य, बालक को = बालकम् इत्यादि।

विशेष्यपद (संज्ञा) के लिंग व वचन के अनुसार विशेषण शब्द का रूप प्रयोग में लाया जाता है

धातुरूप का प्रयोग

वाक्य में आई हुई क्रिया के कालानुसार धातुरूप (लकार) का प्रयोग किया जाता है

इस प्रकार-वर्तमान काल की क्रिया दर्शाने के लिए लट्, भविष्यत् के लिए लृट् तथा भूतकाल के लिए ललकार के धातुरूप का प्रयोग होता है।

अव्ययपद का प्रयोग

संस्कृत भाषा में अव्ययपद ही ऐसे पद हैं जिनमें लिंग, पुरुष, वचन, काल आदि के प्रभाव से कोई रूपांतर नहीं आता

अनुवाद करते समय

सर्वप्रथम वाक्य के कर्ता को पहचानें। तदनुसार क्रियापद का रूप निर्धारित कर लें। वाक्य के शेष शब्दों में प्रयोगानुसार विभक्ति लगाएँ। शब्दरूप निर्धारित करते समय शब्द के
अंतिम अक्षर/स्वर तथा लिंग के अनुसार शब्द रूप चलाएँ। यथा

(क) विद्यालय में – विद्यालये – (विद्यालय शब्द अकारांत पुल्लिग)
पाठशाला में – पाठशालायाम् – (पाठशाला शब्द आकारांत स्त्रीलिंग)

(ख) पौधे – पादपाः – (पादप शब्द पुल्लिग)
पुस्तकें – पुस्तकानि – (पुस्तक शब्द नपुंसकलिंग) इत्यादि।

प्रारंभिक अवस्था में छात्र पाठ्यपुस्तक के व्याकरण भाग में शब्द रूप देख सकते हैं, ठीक वैसे ही जैसे आंग्ल (अंग्रेजी) भाषा का प्रयोग करते समय वर्तनी आदि के लिए शब्द कोष की सहायता ली जाती है। अभ्यास होने पर सहज ही शुद्ध प्रयोग करने लगेंगे।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book व्यावहारिक शब्दकोश Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions व्यावहारिक शब्दकोश

पशुओं के नाम (Name of Animals)|

पक्षियों के नाम (Name of Birds)

खाद्य पदार्थ (Name of Edibles)

व्यवसाय और संबंधवाचक शब्द (Words related to Business and Relation)

शरीर के अंग (Parts of Body)

फलों के नाम (Name of Fruits)

फलों के नाम (Name of Fruits)

कुछ अन्य उपयोगी शब्द (Roots of Verbs in Practice)

कुछ अन्य उपयोगी शब्द (Some other Useful Words)

 

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book अपठित गद्यांश Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions अपठित गद्यांश

अधोलिखितम् अनुच्छेदान् पठित्वा प्रदत्त-प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत- (नीचे दिए गए अनुच्छेदों को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर लिखिए- Read the following paragraphs and answer the questions.)

1. पितामही शयन-कक्षे गच्छति। सा ईश्वरं स्मरति। तत्पश्चात् सा शयनं करोति। प्रातः सा पञ्चवादने उत्तिष्ठति। सा स्नानं करोति। स्नानस्य पश्चात् सा देवस्य पूजनं करोति। सा भक्ति-गानं गायति। सा सूर्यम् नमति। सा वदति-‘सूर्याय नमः।’ सूर्यः संसाराय जीवनं ददाति, अतः सः पूज्यः अस्ति।

I. एकपदेन उत्तरत। (एक पद में उत्तर दीजिए। Answer in one word.)

(क) पितामही कुत्र गच्छति?
(ख) सा कदा उत्तिष्ठति?
(ग) सा कम् नमति?
(घ) कः संसाराय जीवनं ददाति?
उत्तर:
(क) शयन कक्षे
(ख) पञ्चवादने
(ग) सूर्यम्
(घ) सूर्यः

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (संपूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए। Answer in sentences.)

(क) पितामही कदा पूजनम् करोति?
(ख) सूर्यः किमर्थं पूज्यः अस्ति? ।
उत्तर:
(क) पितामही प्रातः स्नानस्य पश्चात् देवस्य पूजनं करोति।
(ख) सूर्यः संसाराय जीवनं ददाति, अतः सः पूज्यः अस्ति।

III. भाषाकार्यम्-निर्देशानुसार उत्तरत। (भाषाकार्य-निर्देशानुसार उत्तर दीजिए। Answer as per directions.)

(क) ‘स्नानम्’ इति अस्य समविभक्तिपदम् (कर्मकारकम्) लिखत। यथा
ईश्वरम् (i) ………….. (ii) ………….. (ii) ………….. (iv) …………..
उत्तर:
(i) शयनम्
(ii) स्नानम्
(iii) पूजनम्
(iv) सूर्यम् अथवा जीवनम्।

(ख) ‘गच्छति’ इति सम-पुरुष-वचन-क्रियापदं लिखत। यथा
भजति (i) ………. (ii) ………….. (iii) …………….(iv) …………..
उत्तर:
(i) करोति
(ii) नमति
(iii) वदति
(iv) ददाति अथवा अस्ति।

(ग) ‘सूर्याय नमः’ इति प्रयोगम् अनुसृत्य रिक्तस्थानानि पूरयत। यथा
गणेशाय (गणेश) नमः (i) ………….. (अध्यापक) (ii) ……….. (पितामह) नमः।
उत्तर:
(i) अध्यापकाय
(ii) पितामहाय

2. राहुल: जंतुशालाम् गच्छति। सः जनकेन सह गच्छति। तत्र सः सिंहम् पश्यति। सिंहः उच्चैः गर्जति। ततः सः मयूरं पश्यति। मयूरः उपवने शोभनं नृत्यति। सः वृक्षे वानरं दृष्ट्वां भयभीतः अस्ति। वानरः कदलीफलं खादति। एकः अन्यः वानरः अपि तत्र कूर्दति। जंतुशालायाम् अनेके मृगाः सन्ति। राहुलः सर्वान् मृगान् पश्यति प्रसन्नः च भवति। ततः सः गृहम् आगच्छति।

I. एकपदेन उत्तरत। (एक पद में उत्तर दीजिए। Answer in one word.)

(क) राहुलः कुत्र गच्छति?
(ख) स: केन सह गच्छति?
(ग) क: उच्चैः गर्जति?
(घ) वानरः किम् खादति?
उत्तर:
(क) जंतुशालाम्
(ख) जनकेन
(ग) सिंहः
(घ) कदलीफलम्

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (संपूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए। Answer in sentences.)

(क) मयूरः किं करोति?
(ख) राहुलः कदा भयभीतः अस्ति?
उत्तर:
(क) मयूरः उपवने शोभनं नृत्यति।
(ख) राहुलः वृक्षे वानरं दृष्ट्वा भयभीतः अस्ति।

III. भाषाकार्यम् निर्देशानुसार उत्तरत। (भाषाकार्य-निर्देशानुसार उत्तर दीजिए। Answer as per directions.)

उत्तर:

2. कर्तृपदम् बहुवचने परिवर्तय वाक्यं पुनः लिखत।
यथा- सः सिंहम् पश्यति – ते सिंहम् पश्यन्ति।

(i) सिंहः उच्चैः गर्जति।
(ii) वानरः अपि तत्र कूर्दति।
उत्तरम्-
(i) सिंहाः उच्चैः गर्जन्ति।
(ii) वानराः अपि तत्र कूर्दन्ति।

3. यथानिर्देशनम् रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत।

(i) उपवने ………… (द्विवचन) ………… (बहुवचन)
(ii) कदलीफलम् ………… (द्विवचन) ………… (बहुवचन)
(iii) भवति ………… (द्विवचन) ………… (बहुवचन)
(iv) अस्ति …………. (द्विवचन) ………… (बहुवचन)
उत्तर:
(i) उपवनयोः, उपवनेषु
(ii) कदलीफले, कदलीफलानि
(iii) भवतः, भवन्ति
(iv) स्तः, सन्ति।

3. ऋषि: वाल्मीकिः महाकविः आसीत्। सः रामायणम् अरचयत्। वाल्मीकिः आदिकविः मन्यते। रामायणम् आदिकाव्यम् अस्ति। रामायणे श्रीरामस्य कथा अस्ति। श्रीरामः स्वजनकस्य दशरथस्य आज्ञाम् अपालयत्। सः सीतालक्ष्मणभ्यां सह वने अवसत्। सः रावणम् अमारयत्। रामराज्ये सर्वे धर्मस्य मार्गेण चलन्ति स्म। श्रीरामः आदर्शः पुत्रः आदर्शः राजा च आसीत्। तस्य राज्ये जनाः सुखिनः आसन्।

I. एकपदेन उत्तरत। (एक पद में उत्तर दीजिए। Answer in one word.)

(क) कः ऋषि महाकविः आसीत्?
(ख) किम् आदिकाव्यम् अस्ति?
(ग) रामायणे कस्य कथा अस्ति?
(घ) रामः सीतालक्ष्मणांभ्याम् सह कुत्र अवसत्?
उत्तर:
(क) वाल्मीकिः
(ख) रामायणम्
(ग) श्रीरामस्य
(घ) वने

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (संपूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए। Answer in sentences.)

(क) रामराज्ये सर्वे कथं चलन्ति स्म? ।
(ख) श्रीरामः काम् अपालयत्?
उत्तर:
(क) रामराज्ये सर्वे धर्मस्य मार्गेण चलन्ति स्म।
(ख) श्रीरामः स्वजनकस्य दशरथस्य आज्ञा अपालयत्।

III. भाषाकार्यम्-यथानिर्देशम् उत्तरत। (भाषाकार्य-निर्देशानुसार उत्तर दीजिए। Answer as per directions.)

(क)
(i) अस्ति – धातुः – …………. लकार: – …………. पुरुषः वचनम्
(ii) मार्गेण – …………. विभक्ति – …………. वचनम्
(iii) कथा – …………. (द्विवचन) – …………. (बहुवचन)
(iv) मार्गेण – …………. (द्विवचन) – …………. (बहुवचन)
उत्तर:
(i) अस्, लट्, प्रथमः, एक
(ii) तृतीया एक
(iii) कथे, कथाः
(iv) मार्गाभ्याम्, मार्ग:

(ख) यथा- आसीत् – अस्ति
(i) अरचयत् – ………….
(ii) अपालयत् – ………….
उत्तर:
(i) रचयति
(ii) पालयति

(ग) यथा- आसीत् – अस् धातुः
(i) अवसत् – धातुः ………….
(ii) अपालयत् – धातुः ………….
उत्तर:
(i) वस्
(ii) पाल्

(घ) कर्तृपदं बहुवचने परिवर्त्य वाक्यं पुनः लिखत।
स: रावणम् मारयति स्म। ………………..
उत्तर:
ते रावणं मारयन्ति स्म।

प्रश्न 4. अद्य विद्यालये अवकाशः अस्ति। राघवः पाठं न पठति। सः दूरदर्शनेन क्रिकेट प्रतियोगितां पश्यति। राघवस्य मित्रं रोहणः अपि विद्यालय-कार्यम् न करोति। रोहणः पुत्तलिका खेलं द्रष्टुम् गच्छति। सः मित्रैः सह खेलम् पश्यति। पुत्तलिका खेल: अतीव रोचकः अस्ति। पुत्तलिकाः नृत्यन्ति। सूत्रधारः खेलं करोति। खेलं दृष्ट्वा सर्वे प्रमुदिताः सन्ति।

I. एकपदेन उत्तरत। (एक पद में उत्तर दीजिए। Answer in one word.)

(क) अवकाशः कुत्र अस्ति?
(ख) क: पाठं न पठति?
(ग) रोहणः कस्य मित्रम्?
(घ) रोहणः किं न करोति?
उत्तर:
(क) विद्यालये
(ख) राघवः
(ग) राघवस्य
(घ) विद्यालय-कार्यम्

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (संपूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए। Answer in sentences.)

(क) रोहण: किमर्थं गच्छति?
(ख) सूत्रधारः किं करोति, पुत्तलिकाः च किं कुर्वन्ति?
उत्तर:
(क) रोहणः पुत्तलिका खेलं द्रष्टुम् गच्छति।
(ख) सूत्रधारः खेलं करोति, पुत्तालिकाः च नृत्यन्ति।

III. भाषाकार्यम्-निर्देशानुसार उत्तरत। (भाषाकार्य-निर्देशानुसार उत्तर दीजिए। Answer as per Directions.)

1.’पुत्तलिकाखेलः’ इति पदस्य किं विशेषणम् अत्र प्रयुक्तम्?
(i) अतीव
(ii) रोचकः
(iii) अस्ति
उत्तर:
(i) रोचकः

2.’रोहण: पुत्तलिकाखेलं द्रष्टुम् गच्छति’ इति वाक्ये ‘गच्छति’ इति क्रियापदस्य
(क) कः कर्ता?
(i) रोहणः
(ii) पुत्तलिकाखेलम्
(iii) दुष्टुम्

(ख) किम्-कर्मपदम्?
(i) पुत्तलिका खेलम्
(i) द्रष्टुम्
उत्तर:
(i) रोहणः
(ii) पुत्तलिकाखेलम्

3.(क) सः ‘मित्रैः सह खेलम् पश्यति’। इति वाक्यं बहुवचने परिवर्तय पुनः लिखत।
उत्तर:
ते मित्रैः सह खेलान् पश्यन्ति।

(ख) “पुत्तलिकाः नृत्यन्ति’ इति वाक्यम् एकवचने परिवर्त्य लिखत।
उत्तर:
पुत्तलिका नृत्यति।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book रचनात्मक-कार्यम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions रचनात्मक-कार्यम्

अनुच्छेद-पूर्तिः

प्रश्न 1.
मञ्जूषायाः सहायतया अधोदत्तम् प्रत्येकम् अनुच्छेदम् पूरयत।(मञ्जूषा की सहायता से नीचे दिए गए प्रत्येक अनुच्छेद को पूरा कीजिए। Complete each para given below with the help of the words in the box.)

(क) प्रातःकाल:

भ्रमणाय, समाचार-पत्रम्, विद्यालयम्, प्रात:कालः, कूजन्ति। यदा ………………….. भवति तदा प्रकाशः भवति। खगाः ……… “”””। जनाः गच्छन्ति। जनकः …………………. पठति। अहम् । ………………….. गच्छामि।
उत्तर:
प्रात:कालः, कूजन्ति, भ्रमणाय, समाचारपत्रं, विद्यालयम्।

(ख) सायंकाल:

प्रसन्नाः, मिष्टान्नम्, दूरदर्शनम्, भोजनम्, सायंकालः।

यदा ……………………… भवति, जनकः आगच्छति। सः ……………………….. आनयति। वयम् ………………….. खादामः ………… पश्यामः । वयम ………………….. भवामः।
उत्तर:
सायंकालः, मिष्टान्नम्, भोजनम्, दूरदर्शनम्, प्रसन्नाः।

(ग) विद्यालयः क्रीडाकालांशः

छात्राः, विद्यालयः, अल्पाहारम्, मध्यावकाशः।। एषः …………. । विद्यालये अनेके …………. भवति ते क्रीडाक्षेत्रे क्रीडन्ति। यदा ………………….. पठन्ति। यदा …………… भवति ते ………………. खादन्ति।
उत्तर:
विद्यालयः, छात्राः, क्रीडाकालांश, मध्यावकाशः, अल्पाहारम्।

(घ) एतत् गृहम्

उद्यानम्, शयनकक्षः, गृहम्, पाकशालायाम्, दूरदर्शनम्।।

एतत् रोहितस्य ……….. अस्ति । सः आवास-कक्षे ………….. पश्यति। ……….. अम्बा पचति । एषः रोहितस्य …………….. । अत्र सः शयनम् करोति । एतत् गृहस्य ………………….।
उत्तर:
गृहम्, दूरदर्शनम्, पाकशालायाम्, शयनकक्षः, उद्यानम्।

(ङ) पितामही भक्तिगीतम्

देवस्य, सूर्यम्, नमः, पितामही। …………. प्रातः उत्तिष्ठति। सा …………. पूजनम् करोति। सा वदति ‘सूर्याय …………….’। सा …………………… नमति। सा …………. गायति।
उत्तर:
पितामही, देवस्य नमः, सूर्यम्, भक्तिगीतम्।

(च) आम्रवृक्षः

कोकिलः, आम्रवृक्षे, आम्राणि, जलेन, आम्रवृक्षः, फलम्।। उद्याने एकः …………… अस्ति। अहम् ……………. वृक्षं सिञ्चामि। ग्रीष्मकाले ……… आम्रणि भवन्ति। …………….. मधुराणि सन्ति। आम्रम् मम प्रियं …………. अस्ति। वृक्षे ……………… कूजति।
उत्तर:
आम्रवृक्षः, जलेन, आम्रवृक्षे, आम्रणि, फलम्, कोकिलः।

संवाद-पूर्तिः

मञ्जूषायाः सहायतया अधोदत्तं प्रत्येकम् संवादं पूरयत। (मञ्जूषा की सहायता से नीचे दिए गए प्रत्येकसंवाद को पूरा कीजिए। Complete each dialogue given below with the help of words in the box.)

उदाहरणम्- उच्चैः, सिंहः, वने, गर्जामि।

प्रथमः – त्वम् कः असि?
द्वितीयः – ‘अहम् ……….. अस्मि ।
प्रथमः – त्वम् किम् करोषि?
द्वितीयः अहम् ………… |
पथमः , – त्वम् कथम् गर्जसि?
द्वितीयः – अहम् ………… गर्जामि।
प्रथमः – त्वम् कुत्र वससि?
द्वितीयः – अहम् ………. वसामि।
उत्तर:
सिंहः, गर्जामि, उच्चैः, वने

(क) मधुरम्, नीडे, खगः, कूजामि।

प्रथमः – त्वम् कः असि?
द्वितीयः – अहम् …………… अस्मि
प्रथमः – त्वम् किम् करोषि?
द्वितीयः – अहम् ……………
प्रथमः – त्वम् कथम् कूजसि?
द्वितीयः – अहम् …………… कूजसि
प्रथमः – त्वम् कुत्र वससि?
द्वितीयः – अहम् …………… वससि
उत्तर:
खगः, कूजामि, मधुरम्, नीडे।

(ख) सेवम्, मित्रैः सह, फलरसम्, क्रीडाक्षेत्रम्।

प्रथमः – त्वम् किं करोषि?
द्वितीयः – अहम् …………… खादामि। त्वम् किम् करोषि?
प्रथमः – अहम् ………………. पिबामि।
द्वितीयः – किं त्वम् ……………. आगच्छसि?
प्रथमः – तत्र त्वम् किं करोषि?
द्वितीयः – तत्र अहम् ……………. क्रीडामि।
उत्तर:
सेवम्, फलरसम्, क्रीडाक्षेत्रम्, मित्रैः सह।

(ग) फलानि, छायाम्, परोपकाराय, परोपकारम्, वृक्षः।।

प्रथमः – त्वम् कः असि?
द्वितीयः – अहम् ……….. अस्मि ।
प्रथमः – त्वम् किं करोषि?
द्वितीयः – अहम् ……….. यच्छामि।
प्रथमः – त्वम् किमर्थं फलसि?
द्वितीयः – अहम् ……………………….. फलामि।
प्रथमः – अहं सर्वेभ्यः ……………….. यच्छामि। अहं छायावृक्षः अस्मि।
द्वितीयः – शोभनम् ! त्वम् अपि ………………………. करोषि।
उत्तर:
वृक्षः, फलानि, परोपकाराय, छायाम्, परोपकारम्।

(घ) जनाः, उद्यानम्, प्रतिदिनम्, गच्छति, व्यायामम्, भ्रमणाय।

पौत्रः – पितामहः प्रातः कुत्र ………………..?
पितामही – तव पितामहः प्रातः …………………………. गच्छति?
पौत्रः – किं सः ………………………….. गच्छति?
पितामही – आम् सः
प्रतिदिनम् ……………….. गच्छति।
पौत्रः – किं सः एकाकी गच्छति?
पितामही – नहि, अन्ये …………… अपि आगच्छन्ति।
पौत्रः – तत्र ते किं कुर्वन्ति?
पितामही – ते ” ………….. कुर्वन्ति।
उत्तर:
गच्छति, उद्यानम्, प्रतिदिनम्, भ्रमणाय, जनाः, व्यायामम्

(ङ)

• तत्र अहम् क्रिकेटखेल खेलिष्यामि। त्वं कुत्र गच्छसि?
• आम् मम गृहकार्य संपन्नम्।
• अहम् क्रीडाक्षेत्रं गच्छामि।
• किं त्वम् अद्य खेलनाय न आगमिष्यसि?

रविः – मित्र! कुत्र गच्छसि?
भानुः – ……………..
रविः – तत्र त्वं कं खेलं खेलिष्यसि?
भानुः ……………..
रविः – अहम् कलमाय आपणं गच्छामि।
भानुः ……………..
रविः – नहि, मम विद्यालय कार्य न पूर्णम्।
किं तव गृहकार्य सम्पन्नम्?
भानुः – ……………..
उत्तर:
अहम् क्रीडाक्षेत्रं गच्छामि।
तत्र अहम् क्रिकेटखेल खेलिष्यामि। त्वं कुत्र गच्छसि?
किं त्वम् अद्य खेलनाय न आगमिष्यसि?
आम् मम गृहकार्य संपन्नम्।