Category: CBSE Class 9

By going through these CBSE Class 9 Sanskrit Notes Chapter 6 भ्रान्तो बालः Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 9 Sanskrit Chapter 6 भ्रान्तो बालः Summary Notes

भ्रान्तो बालः Summary

नामक ग्रंथ से लिया गया है। इस पाठ में एक ऐसे बालक की कहानी कही गई है, जिसका मन अध्ययन की अपेक्षा खेल-कूद में कुछ ज्यादा ही लगता है। खेलने के लिए वह पशु-पक्षियों तक का आह्वान करता है, लेकिन कोई भी उसके साथ खेलने को तैयार नहीं होता। इसका अनुभव हम इस प्रकार कर सकते हैं उस बालक को रास्ते में एक भौंरा मिला। बालक ने उसे खेलने के लिए बुलाया। परंतु उसने कहा कि मैं शहद एकत्र करने में व्यस्त हूँ।

तब उसे एक चिड़िया दिखाई दी। वह अपना घोंसला बनाने में व्यस्त थी। अतः उसने भी बालक के साथ खेलने से मना कर दिया। तब वह एक कुत्ते के पास जाकर उसे अपने साथ खेलने के लिए कहने लगा। कुत्ते ने कहा कि मैं अपने स्वामी के कार्य को पलभर के लिए भी नहीं छोड़ सकता। इससे बालक निराश होता है। उसे बोध होता है कि इस संसार में हर प्राणी अपने-अपने कार्य में व्यस्त है। एक वही है जो निरुद्देश्य इधर-उधर घूमता रहता है। इसके बाद वह निश्चय करता है कि वह अपना समय व्यर्थ नहीं गँवाएगा, बल्कि अध्ययन करेगा।

भ्रान्तो बालः Word Meanings Translation in Hindi

1. भ्रान्तः कश्चन बालः पाठशालागमनवेलायां क्रीडितुम् अगच्छत्। किन्तु तेन सह केलिभिः कालं क्षेप्तुं तदा कोऽपि न वयस्येषु उपलभ्यमान आसीत्। यतः ते सर्वेऽपि पूर्वदिनपाठान् स्मृत्वा विद्यालयगमनाय त्वरमाणाः अभवन्। तन्द्रालु बालः लज्जया तेषां दृष्टिपथमपि परिहरन् एकाकी किमपि उद्यानं प्राविशत्। सः अचिन्तयत्-“विरमन्तु एते वराकाः पुस्तकदासाः। अहं तु आत्मानं विनोदयिष्यामि। सम्प्रति विद्यालयं गत्वा भूयः बुद्धस्य उपाध्यायस्य मुखं द्रष्टुं नैव इच्छामि। एते निष्कुटवासिनः प्राणिनः एव मम वयस्याः सन्तु इति।

शब्दार्थाः
कश्चन – कोई
भ्रान्तः – गलत रास्ते पर पड़ा हुआ
बेलायाम् – समय पर
क्रीडितुम् – खेलने के लिए
केलिभिः – खेल द्वारा
कालं क्षेप्तुम् – समय बिताने के लिए
वयस्येषु – मित्रों में से
उपलभ्यमान – उपलब्ध
यत: – क्योंकि
स्मृत्वा – याद करके
त्वरमाणा: – शीघ्रता करते हुए
तन्द्रालुः – आलसी
परिहरन् – बचता हुआ
एकाकी – अकेला
विरमन्तु – रुकें
वराका: – बेचारे
आत्मानं – अपना
पुस्तकदासा: – पुस्तकों के दास
विनोदयिष्यामि – मैं मनोरंजन , करूँगा
उपाध्यायस्य – गुरु के
निष्कुटवासिनः – वृक्ष के कोटर में रहने वाले
वयस्याः – मित्र
सन्तु – हों
एते – ये सब

अर्थ – कोई भ्रमित बालक पाठशाला जाने के समय खेलने के लिए चला गया किंतु उसके साथ खेल के द्वारा समय बिताने के लिए कोई भी मित्र उपलब्ध नहीं था। वे सभी पहले दिन के पाठों को याद (स्मरण) करके विद्यालय जाने की शीघ्रता से तैयारी कर रहे थे। आलसी बालक लज्जावश उनकी दृष्टि से बचता हुआ अकेला ही उद्यान में प्रविष्ट हो गया। उसने सोचा-ये बेचारे पुस्तक के दास वहीं रुकें, मैं तो अपना मनोरंजन करूँगा। क्रुद्ध गुरु जी का मुख मैं बाद में देलूँगा। वृक्ष के खोखलों में रहने वाले ये प्राणी (पक्षी) मेरे मित्र बन जाएँगे।

विशेषण-विशेष्य-चयनम् –
विशेषणम् – विशेष्यः
कश्चन/भ्रान्तः – बाल:
एते/वराकाः – पुस्तकदासाः
ते – सर्वे

अव्ययानां – वाक्येषु प्रयोगः –
वाक्येषु – वाक्येषु प्रयोगः
कश्चन (कोई) – तत्र कश्चन बालः भ्रमति स्म।
किन्तु (परंतु) – किन्तु सः एकाकी एव आसीत्।
सह (साथ) – बालेन सह एकः बालकः अपि आसीत्।
तदा (तब) – तदा एकः बालकः अपि तत्र आगच्छत्।
कोऽपि (कोई भी) – तत्र उद्याने कोऽपि न आसीत्।
यतः (क्योंकि) – यतः सर्वे बालाः पाठान् स्मरन्ति स्म।
पुनः (फिर से) – सः पुनः पाठम् अस्मरत्।
ननु (निश्चित ही) – ननु सः ह्यः अगच्छत्।
एव (ही) – ईश्वरः सर्वत्र एव अस्ति।
इति – सः अचिन्तयत्-एषः प्राणी एव मम वयस्य इति।

पर्यायपदानि –
पदानि – पर्यायपदानि
भ्रान्तः – भ्रमयुक्तः
केलिभिः – क्रीडाभिः
तन्द्रालुः – अलसः,अक्रियः
चिन्तयामास – अचिन्तयत्
उपाध्यायस्य – आचार्यस्य
क्रीडितुम् – खेलितुम्
दृष्टिपथम् – त्वरां कुर्वन्तः, त्वरयन्तः
पुस्तकदासाः – पुस्तकानां दासाः
निष्कुटवासिनः – वृक्षकोटरनिवासिनः

विलोमपदानि –
पदानि – विलोमपदानि
बाल: – बाला
प्रविवेश – निरगच्छत्
स्मृत्वा – विस्मृत्य

2. अथ सः पुष्पोद्यानं व्रजन्तं मधकरं दृष्ट्वा तं क्रीडितम द्वित्रिवारं आह्वयत्। तथापि सः मधुकरः अस्य बालस्य आह्वानं तिरस्कृतवान्। ततो भूयो भूयः हठमाचरति बाले सः मधुकरः अगायत्-“वयं हि मधुसंग्रहव्यग्रा” इति। तदा स बालः ‘अलं भाषणेन अनेन मिथ्यागर्वितेन कीटेन’ इति विचिन्त्य अन्यत्र दत्तदृष्टिः चञ्च्वा तृणशलाकादिकम् आददानम् एकं चटकम् अपश्यत्, अवदत् च-“अयि चटकपोत! मानुषस्य मम मित्रं भविष्यसि। एहि क्रीडावः। एतत् शुष्कं तृणं त्यज स्वादूनि भक्ष्यकवलानि ते दास्यामि” इति। स तु “मया वटद्रुमस्य शाखायां नीडं कार्यम्” इत्युक्त्वा स्वकर्मव्यग्रो अभवत्।

शब्दार्थाः
मधुकरम् – भौरे को
व्रजन्तं – घूमते हुए
आह्वयत् – बुलाया
हठमाचरति – हठ कस्ने पर
मधुसंग्रहव्यग्राः – पुष्प के रस के संग्रह में लगे हुए
भूयो भूयः – बार-बार
मिथ्यागवितेन – झूठे गर्व वाले
कीटेन – कीड़े से
चञ्च्चा – चोंच से
चटकम् – चिड़ा (पक्षी)
आददानम् – ग्रहण करते हुए को
स्वादूनि – स्वादिष्ट
भक्ष्यकवलानि – खाने के लिए उपयुक्त कौर (ग्रास)
ते – तुम्हें
नीडः – घोंसला
वटद्रुमस्य शाखायाम् – बरगद के पेड़ की शाखा पर
कार्यम् – बनाना है
स्वकर्मव्यग्रः – अपने काम में व्यस्त
उक्त्वा – कहकर
तृणं – तिनके को
त्यज – छोड़ दो, एहि-आओ।

अर्थ- तब उसने उस उपवन में घूमते हुए भौरे को देखकर खेलने के लिए बुलाया। उस भौरे ने उस बालक की दो-तीन आवाजों की ओर तो ध्यान ही नहीं दिया। तब बार-बार हठ करने वाले उस बालक के प्रति उस (भौरे) ने गुनगुनाया “मैं तो पराग संचित करने में व्यस्त हूँ।” तब उस बालक ने अपने मन में ‘व्यर्थ में घमंडी इस कीड़े को छोड़ो’, ऐसा सोचकर दूसरी ओर देखते हुए एक चिड़े (पक्षी) को चोंच से घास-तिनके आदि उठाते हुए देखा। वह (बच्चा) उस (चिड़े) से बोला-“अरे चिड़िया के बच्चे (शावक)! तुम मुझ मनुष्य के मित्र बनोगे? आओ खेलते हैं। इस सूखे तिनके को छोड़ो। मैं तुम्हें स्वादिष्ट खाद्य-वस्तुओं के ग्रास दूंगा।” “मुझे बरगद के पेड़ की शाखा (टहनी) पर घोंसला बनाना है, अतः मैं काम से जा
रहा हूँ”-ऐसा कहकर वह अपने काम में व्यस्त हो गया।

विशेषण-विशेष्य-चयनम् –
विशेषणम् – विशेष्यः
स – बालः
आचरति – बाले
व्रजन्तं – मधुकरं
मिथ्यागवितेन – कीटेन

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः –
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
अथ (इसके बाद) – अथ सः बालः पुष्पोद्यानं गच्छति।
न (नहीं) भूयः – सः न आगमिष्यति।
भूयः (बार-बार) – सः भूयः भूयः तम् आह्वयति।
इति (ऐसा) – इति उक्त्वा सः स्वकर्मणि व्यग्रः अभवत्।
तदा (तब) – तदा सः बालः अनृत्यत्।

पर्यायपदानि –
पदानि – पर्यायपदानि
मिथ्यागर्वितेन – व्याहङ्कारयुक्तेन
चञ्च्वा – चञ्चुपुटेन
स्वादूनि – स्वादिष्टानि
स्वकर्मव्यग्रः – स्वकीयकार्येषु तत्परः
चटकम् – पक्षिणम्
आददानम् – गृह्णन्तम्
भक्ष्यकवलानि – भक्षणीयग्रासाः
मधुकरः – भ्रमरः

विलोमपदानि –
पदानि – विलोमपदानि
स्वादूनि – कटूनि
शत्रुः – मित्रम्
गृहाण – त्यज

3. तदा खिन्नो बालकः एते पक्षिणो मानुषेषु नोपगच्छन्ति। तद् अन्वेषयामि अपरं मानुषोचितं विनोदयितारम् इति विचिन्त्य पलायमानं कमपि श्वानम् अवलोकयत्। प्रीतो बालः तम् इत्थं सम्बोधयत्-रे मानुषाणां मित्र! किं पर्यटसि अस्मिन् निदाघदिवसे? इदं प्रच्छायशीतलं तरुमूलम् आश्रयस्व। अहमपि क्रीडासहायं त्वामेवानुरूपं पश्यामीति। कुक्कुरः प्रत्यवदत्

यो मां पुत्रप्रीत्या पोषयति स्वामिनो गृहे तस्य।
रक्षानियोगकरणान्न मया भ्रष्टव्यमीषदपि॥ इति।

शब्दार्थाः –
उपगच्छति – समीप जाते हैं
विनोदयितारम् – मनोरंजन करने वाले को
अन्वेषयामि – ढूँढ़ता/खोजता हूँ
श्वानम् – कुत्ते को
अवलोकयत् – देखा
विचिन्त्य – सोचकर
प्रीतः – प्रसन्न
इत्थम् – इस प्रकार
निदाघदिवसे – गर्मी के दिनमें
क्रीडासहाय – खेल में सहयोगी
पलायमानं – दौड़ते हुए/भागते हुए
मानुषोचितं – मनुष्यों के योग्य
पर्यटसि – घूम रहे हो
प्रच्छायशीतलं – ठंडी छाया वाले
अनुरूपम् – योग्यम्
प्रत्यवदत् – बोला
ईषदपि – थोड़ा-सा भी
भ्रष्टव्यम् – हटना चाहिए।

अर्थ-
तब दुखी बालक ने कहा- ये पक्षी मनुष्यों के पास नहीं आते। अतः मैं मनुष्यों के योग्य किसी अन्य मनोरंजन करने वाले को ढूँढ़ता हूँ– ऐसा सोचकर भागते हुए किसी कुत्ते को देखकर प्रसन्न हुए उस बालक ने कहा-हे मनुष्यों के मित्र! इतनी गर्मी के दिन में व्यर्थ क्यों घूम रहे हो? इस घनी और शीतल छाया वाले पेड़ का आश्रय लो। मैं भी खेल में तुम्हें ही उचित सहयोगी समझता हूँ। कुत्ते ने कहा –

जो अपने पुत्र के समान मेरा पोषण करता है, उस स्वामी के घर की रक्षा के कार्य में लगे होने से मुझे थोड़ा-सा भी नहीं हटना चाहिए।

विशेषण-विशेष्य चयनम् –
विशेषणम् – विशेष्यः
खिन्नः – बालकः
प्रीतः – बालः
तरुमूलम् – प्रच्छायशीतलं
एते – पक्षिणः
अस्मिन् – निदाघदिवसे

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः –
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
तदा (तब) – तदा खिन्नः बालकः अचिन्तयत्।
इत्थम् (इस प्रकार) – अहम् इत्थम् एव कार्यं करोमि।

पर्यायपदानि –
पदानि – पर्यायपदानि
उपगच्छन्ति – समीपं गच्छन्ति
विनोदयितारम् – मनोरञ्जनकारिणम्
अवलोकयत् – अपश्यत्
निदाघदिवसे – ग्रीष्मदिने
श्वानः – कुक्कुरः
रक्षानियोगकरणात् – सुरक्षाकार्यवशात्
ईषदपि – अल्पमात्रम् अपि
अन्वेषयामि – अन्वेषणं करोमि
पलायमानम् – धावन्तम्
संबोधयामास – संबोधितवान्
अनुरूपम् – योग्यम्
तरुः – वृक्षः
भ्रष्टव्यम् – पतितव्यम्

विलोमपदानि –
पदानि – विलोमपदानि
खिन्नः – प्रसन्नः
उचितम् – अनुचितम्
मित्रम् – रिपुः
निदाघः – शीतः
सहायम् – असहायम्
स्वामिनः – सेवकस्य
उपगच्छन्ति – दूरं गच्छन्ति
प्रीतः – अप्रीतः
दिवसे – रात्रौ
शीतमलम् – उष्णम्
अनुरूपम् – अननुरूपम्

4. सर्वैः एवं निषिद्धः स बालो भग्नमनोरथः सन्-‘कथमस्मिन् जगति प्रत्येक स्व-स्वकार्ये निमग्नो भवति। न कोऽपि मामिव वृथा कालक्षेपं सहते। नम एतेभ्यः यैः मे तन्द्रालुतायां कुत्सा समापादिता। अथ स्वोचितम् अहमपि करोमि इति विचार्य त्वरितं पाठशालाम् अगच्छत्। ततः प्रभृति स विद्याव्यसनी भूत्वा महती वैदुषी प्रथा सम्पदं च अलभत।

शब्दार्था: –
निषिद्धः – मना किया गया
भग्नमनोरथः – टूटे इच्छाओं वाला
जगति – संसार में
निमग्नः – लीनः
कालक्षेपम् – समय , बिताना
तन्द्रालतायाम – आलस्य में
कत्सा – घृणा, भर्त्सना
विद्याव्यसनी – विद्या में रुचि रखने वाला वैदषीम विद्वता
अलभत – प्राप्त कर ली
त्वरितम् – जल्दी से
समापादिता – उत्पन्न करा दी
भूत्वा – होकर
वृथा – बेकार में
ततः प्रभतिः – तब से लेकर
विचार्य – विचार करके
अगच्छत् – चला गया
सम्पदं – संपत्ति
स्वोचितम् – अपना , उचित

अर्थ –
सबके द्वारा इस प्रकार मना कर दिए जाने पर टूटे मनोरथ (इच्छा) वाला वह बालक सोचने लगा- इस संसार में प्रत्येक प्राणी अपने-अपने कर्तव्य में व्यस्त हैं। कोई भी मेरी तरह समय नष्ट नहीं कर रहा है। इन सबको प्रणाम, जिन्होंने आलस्य के प्रति मेरी घृणा-भावना उत्पन्न कर दी। अतः मैं भी अपना उचित कार्य करता हूँ-ऐसा सोचकर वह शीघ्र पाठशाला चला गया। तब से वह विद्याध्ययन के प्रति इच्छायुक्त होकर विद्वता, कीर्ति तथा धन को प्राप्त किया।

विशेषण-विशेष्य-चयनम् –
विशेषणम् – विशेष्यः
विनितमनोरथः – बाल:
एते – पक्षिणः
महतीं – वैदुषीं
अस्मिन् – जगति
निषिद्ध – बाला:

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः –
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
कथम् (कैसे) – एतत् कार्यं कथम् अभवत्?
न (नहीं) – अहं एतत् कार्यं न करिष्यामि।
वृथा (व्यर्थ में) – वृथा कलह मा कुरुत।
ततः प्रभृतिः (तब से लेकर) – ततः प्रभृतिः सः विद्याध्ययने अभवत्।

पर्यायपदानि –
पदानि – पर्यायपदानि
जगति – संसारे
भग्नमनोरथः – खण्डितकामः
तन्द्रालुतायाम् – तन्द्रालुजनस्य भावे, अलसत्वे
विद्याव्यसनी – अध्ययनरतः
निमग्नः – लीनः
त्वरितं – शीघ्रम्
वैदुषीं – विद्वता,युक्तम्
निषिद्धः – अस्वीकृतः
कालक्षेपम् – समयस्य यापनम्
कुत्सा – घृणा, भर्त्सना
कृत्ये – कार्ये
विचार्य – विचारं कृत्वा
ख्यातिम् – प्रसिद्धिम्
विचार्यम् – अविचार्यम्
अथ – इति
उपजगाम – दुर्जगाम
निषिद्धः – स्वीकृतः
त्वरितं – शनैः
कृत्ये – अकृत्ये
वृथा – वास्तविकम्

By going through these CBSE Class 9 Sanskrit Notes Chapter 4 कल्पतरूः Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 9 Sanskrit Chapter 4 कल्पतरूः Summary Notes

कल्पतरूः Summary

‘वेतालपञ्चविंशतिः’ मनोहर एवं आश्चर्यजनक घटनाओं से युक्त कथाओं का अनोखा संग्रह है। प्रस्तुत पाठ इसी संग्रह से लिया गया है। इसके द्वारा जीवन-मूल्यों की स्थापना की गई है। इस कथा में पर्वतराज हिमालय के शिखर पर स्थित कंचनपुर नामक नगर का वर्णन किया गया है। उसमें जीमूतकेतु नाम का विद्याधरों का स्वामी रहता था। उसके उद्यान में कल्पतरु वृक्ष था। जीमूतकेतु के यहाँ जीमूतवाहन नाम का पुत्र हुआ। वह स्वभाव से अत्यधिक दयालु और परोपकारी था। एक दिन उसने मंत्री जनों की सभा की और उनसे अपने हित की बात पछी। सभी ने कहा कि

वंश परंपरा से प्राप्त है। यह सभी मनोरथों को पूरा करने वाला है। तुम इसकी आराधना करो। तब जीमूतवाहन ने अपने पिता के पास जाकर कहा कि मैं इस कल्पवृक्ष से अपने मनोरथों की पूर्ति चाहता हूँ। उसके पिता ने उसको कल्पवृक्ष की आराधना करने की अनुमति दे दी। तत्पश्चात् जीमूतवाहन ने कल्पवृक्ष के पास जाकर प्रार्थना किया-देव, आप मेरी इच्छा पूर्ति करें। मेरी इच्छा है कि इस पृथ्वी पर कोई भी निर्धन न बचे। यह सुनकर कल्पवृक्ष ने प्रसन्न होकर धन की वर्षा की। इससे जीमूतवाहन का यश सर्वत्र फैल गया।

कल्पतरूः Word Meanings Translation in Hindi

1. अस्ति हिमवान् नाम सर्वरत्नभूमिः नगेन्द्रः। तस्य सानो: उपरि विभाति कञ्चनपुरं नाम नगरम्। तत्र जीमूतकेतुः इति श्रीमान् विद्याधरपतिः वसति स्म। तस्य गृहोद्याने कुलक्रमागतः कल्पतरुः स्थितः। स राजा जीमूतकेतुः तं कल्पतरुम् आराध्य तत्प्रसादात् च बोधिसत्वांशसम्भवं जीमूतवाहनं नाम पुत्रं प्राप्नोत्। स जीमूतवाहनः महान् दानवीरः सर्वभूतानुकम्पी च अभवत्। तस्य गुणैः प्रसन्नः स्वसचिवैश्च प्रेरितः राजा कालेन सम्प्राप्तयौवनं तं यौवराज्ये अभिषिक्तवान्। कदाचित् हितैषिणः पितृमन्त्रिणः यौवराज्ये स्थितं तं जीमूतवाहनं उक्तवन्तः-“युवराज! योऽयं सर्वकामदः कल्पतरुः तवोद्याने तिष्ठति स तव सदा पूज्यः। अस्मिन् अनुकूले स्थिते सति शक्रोऽपि अस्मान् बाधितुं न शक्नुयात्” इति।

शब्दार्था: –
नगेन्द्रः – पर्वतों का राजा
सम्प्राप्तयौवनम् – जवानी को प्राप्त
सानो: उपरि – चोटी के ऊपर
यौवराज्ये – युवराज के पद पर
विभाति – सुशोभित है
अभिषिक्तवान् – अभिषेक कर दिया
वसति स्म – रहता था
कदाचित् – किसी समय
कुंलक्रमागमः – कुल परंपरा से आया हुआ
सर्वकामदः – सभी की कामनाओं को पूर्ण करने वाला
आराध्य – आराधना करके
अस्मिन् – इसके
तत्प्रसादात् – उसकी कृपा से
अनुकूले – अनुकूल
सम्भवम् – उत्पन्न हुए
स्थिते – रहने पर
प्राप्नोत् – प्राप्त किया
बाधितुम् – दुखी करने में, सर्वभूत
अनुकम्पी – सभी प्राणियों पर दया करने वाला
नशक्नुयात् – समर्थ नहीं होवे
प्रेरितः – प्रेरणा दिया गया

अर्थ-
सब रत्नों की भूमि, पर्वतों में श्रेष्ठ हिमालय नामक पर्वत है। उसके शिखर (चोटी) पर कंचनपुर नामक नगर सुशोभित है। वहाँ विद्याधरों के राजा श्रीमान जीमूतकेतु रहते थे। उनके घर (महल) के बगीचे में वंश परंपरा से आ रहा कल्पवृक्ष था। उस राजा ने उस कल्पवृक्ष की आराधना करके और उसकी कृपा से बोधिसत्व के अंश से उत्पन्न जीमूतवाहन नामक पुत्र को प्राप्त किया। वह महान, दानवीर और सभी प्राणियों पर कृपा करने वाला हुआ। उसके गुणों से प्रसन्न और अपने मंत्रियों से प्रेरित राजा ने समय पर जवानी को प्राप्त उसे (राजकुमार को) युवराज के पद पर अभिषिक्त किया। युवराज पद पर बैठे हुए उस जीमूतवाहन को (एक बार) किसी समय हितकारी पिता के मंत्रियों ने कहा-“हे युवराज! जो यह सब कामनाओं को पूरा करने वाला कल्पवृक्ष आपके बगीचे में खड़ा है, वह आपके लिए सदैव पूज्य है। इसके अनुकूल होने पर इंद्र भी हमें दुखी नहीं कर सकता है”।

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः –
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
उपरि – गृहस्य उपरि खगाः तिष्ठति।
तत्र – त्वं तत्र गत्वा स्वपाठं पठ।
इति – अहं कथयामि इति।
च – रामः लक्ष्मणः च वनम् अगच्छताम्।
कदाचित् – ऋषिः कदाचित् अपि असत्यं न अवदत्।
अपि – त्वम् अपि एतत् कार्यकर्तुं समर्थोऽसि।

विशेषण-विशेष्य-चयनम् –
सर्वरत्नभूमिर्नगेन्द्रः – हिमवान्
कुलक्रमागतः – कल्पतरुः
बोधिसत्त्वांशसम्भवम् – जीमूतवाहनम्
प्रसन्नः/प्रेरितः – राजा
सर्वकामदः – कल्पतरुः
अनुकूले स्थिते – अस्मिन्
श्रीमान्/विद्याधरपतिः – जीमूतकेतुः
सः/ राजा – जीमूतकेतुः
महान्/दानवीर:/सर्वभूतानुकम्पी – सः
हितैषिभिः – पितृमान्त्रिभिः
पूज्यः – सः

2. एतत् आकर्ण्य जीमूतवाहनः अचिन्तयत्-“अहो ईदृशम् अमरपादपं प्राप्यापि पूर्वैः पुरुषैः अस्माकं तादृशं फलं किमपि न प्राप्तम्। किन्तु केवलं कैश्चिदेव कृपणैः कश्चिदपि अर्थः अर्थितः। तदहम् अस्मात् कल्पतरोः अभीष्टं साधयामि” इति। एवम् आलोच्य सः पितुः अन्तिकम् आगच्छत्। आगत्य च सुखमासीनं पितरम् एकान्ते न्यवेदयत्-“तात! त्वं तु जानासि एव यदस्मिन् संसारसागरे आशरीरम् इदं सर्व धनं वीचिवत् चञ्चलम्। एकः परोपकार एव अस्मिन् संसारे अनश्वरः यो युगान्तपर्यन्तं यशः प्रसूते। तद् अस्माभिः ईदृशः कल्पतरुः किमर्थ रक्ष्यते? यैश्च पूर्वैरयं ‘मम मम’ इति आग्रहेण रक्षितः, ते इदानीं कुत्र गताः? तेषां कस्यायम्? अस्य वा के ते? तस्मात् परोपकारैकफलसिद्धये त्वदाज्ञया इमं कल्पपादपम् आराधयामि।

शब्दार्थाः –
आकर्ण्य – सुनकर
अन्तिकम् – समीप
असीनम् – बैठे हुए (को)
संसारसागरे – संसार रूपी सागर में
प्राप्यापि – प्राप्त करके भी
आशरीरम् – शरीर से लेकर
किमपि – कुछ भी
वीचिवत् – लहरों की तरह
अनश्वरः – नष्ट न होने वाला
कैश्चित् – कुछ (के द्वारा)
युगान्तपर्यन्तम् – युग के अंत तक
कृपणैः – कंजूसों के द्वारा
प्रसूते – पैदा करता है
अर्थः – धन
पूर्वैः – पूर्वजों के द्वारा
अर्थितः – कमाया गया
आग्रहेण – इच्छा से
अभीष्टम् – प्रिय
एकफलसिद्धये – एकमात्र फल की प्राप्ति के लिए
आलोच्य – सोचकर
आराधयामि – आराधना करता हूँ।

अर्थ –
यह सुनकर जीमूतवाहन ने मन में सोचा-“अरे ऐसे अमर पौधे को प्राप्त करके भी हमारे पूर्वजों के द्वारा वैसा कोई भी फल नहीं प्राप्त किया गया, किंतु केवल कुछ ही कंजूसों ने ही कुछ धन प्राप्त किया। इस कल्पवृक्ष से तो मैं अपनी प्रिय इच्छा को पूरी करूँगा।” ऐसा सोचकर वह पिता के पास आया। (वहाँ) आकर सुखपूर्वक बैठे हुए पिता को एकान्त में निवेदन किया-“पिता जी! आप तो जानते ही हैं कि इस संसार रूपी सागर में इस शरीर से लेकर सारा धन लहरों की तरह चंचल है।

एक परोपकार ही इस संसार में अनश्वर (नष्ट नहीं होने वाला) है जो युगों तक यश पैदा करता (देता) है। तो हम ऐसे कल्पवृक्ष की किसलिए रक्षा करते हैं? और जिन पूर्वजों के द्वारा यह (मेरा-मेरा) इस आशा से रक्षा किया गया, वे (पूर्वज) इस समय कहाँ गए? उनमें से किसका यह है? अथवा इसके वे कौन हैं? तो परोपकार के एकमात्र फल की सिद्धि (प्राप्ति) के लिए आपकी आज्ञा से इस कल्पवृक्ष की आराधना करता हूँ।

विशेषण – विशेष्य चयनम् –
विशेषणम् – विशेष्यः
ईदृशम् – अमरपादपम्
तादृशम् – फलम्
पूर्वैः – पुरुषैः/यैः
कैश्चित् – कृपणैः
अस्मात् – कल्पतरोः
सुखमासीनम् – पितरम्
सर्वम्, चञ्चलम् – धनम्
अभीष्टम् – मनोरथम्
अस्मिन् – सुखमासीनम्
एकः, अनश्वरः – परोपकारः
इमम् – कल्पपापम्’

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः –
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
अपि – त्वम् अपि मया सह विद्यालयं चल।
किन्तु – किन्तु देवः अत्र एव तिष्ठतु।
एव – सः एव मम बन्धुः वर्तते।
एवं – एवं दुष्कर्म त्वं कदापि मा कुर्याः।
च – रामः लक्ष्मणः च विद्यालयम् अगच्छताम्।
तु – सः तु मम पिता एवास्ति।
कुत्र – बुद्धिम् विना कुत्र जनानां शोभा?
वा – अधुना त्वं गृहं गच्छ आपणं वा।
इति – तस्य भाषा मधुरा अस्ति इति।

3. अथ पित्रा ‘तथा’ इति अभ्यनुज्ञातः स जीमूतवाहनः कल्पतरुम् उपगम्य उवाच-“देव! त्वया अस्मत्पूर्वेषाम् अभीष्टाः कामाः पूरिताः, तन्ममैकं कामं पूरय। यथा पृथिवीम् अदरिद्राम् पश्यामि तथा करोतु देव” इति। एवं वादिनि जीमूतवाहने “त्यक्तस्त्वया एषोऽहं यातोऽस्मि” इति वाक् तस्मात् तरोः उदभूत्। क्षणेन च स कल्पतरुः दिवं समुत्पत्य भुवि तथा वसूनि अवर्षत् यथा न कोऽपि दुर्गत आसीत्। ततस्तस्य जीमूतवाहनस्य सर्वजीवानुकम्पया सर्वत्र यशः प्रथितम्।

शब्दार्थाः –
अथ – इसके बाद
कामम् – कामना को
तथा – वैसे ही करो
अदरिद्राम् – गरीब रहित
अभ्यनुज्ञातः – आज्ञा को प्राप्त किया
वादिनि – कहने पर
उपगम्य – पास जाकर
उदभूत् – निकली
अस्मत्पूर्वेषा – हमारे पूर्वजों की,
समुत्पत्य – ऊपर उठकर
अभीष्टाः – प्रिय
वसूनि – रत्नों की
कामाः – कामनाएँ
दुर्गतः – ग़रीब।।

अर्थ –
इसके बाद पिता के द्वारा ‘वैसा ही करो’ ऐसी आज्ञा प्राप्त किया हुआ, वह जीमूतवाहन कल्पवृक्ष के पास जाकर बोला- “हे देव (भगवन्)! आपने हमारे पूर्वजों की सारी प्रिय कामनाएँ पूर्ण की हैं, तो मेरी एक कामना को पूरा कीजिए। जैसे पृथ्वी पर गरीबों को न देखू वैसे आप भगवन् कीजिए”। इस प्रकार जीमूतवाहन के कहने पर “तुम्हारे द्वारा छोड़ दिया गया यह मैं जा रहा हूँ” इस प्रकार की आवाज़ उस पेड़ से हुई। और क्षण भर में वह कल्पवृक्ष आकाश में उठकर भूमि पर वैसे रत्नों को बरसाने लगा, जिससे कोई भी दुर्गत (गरीब) नहीं रह गया। उसके बाद उस जीमूतवाहन की सभी जीवों पर कृपा करने के बाद सब जगह यश फैल गया।

विशेषण – विशेष्य – चयनम् –
विशेषणम् – विशेष्यः
अभ्यनुज्ञातः सः – जीमूतवाहनः
एकम् – कामम्
वादिनि – जीमूतवाहने
तस्मात् – तरोः
अभीष्टाः – कामाः
अदरिद्राम् – पृथ्वीम्
एषः त्यक्तः – अहम्
दुर्गतः – कोऽपि

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः –
अव्ययः वाक्य प्रयोगः
अथ – अथ रामः स्वगुरुम् अवदत्।
यथा-तथा – यथा अहं कथयामि तथा त्वं कुरु।
च – विद्यालये बालकाः बालिकाः च पठन्ति।
सर्वत्र – रामस्य यशः सर्वत्र प्रासरत्।
इति – त्वं तत्र कथं गच्छसि इति?
एवम् – तेन एवम् कदापि न वक्तव्यम्।
ततः – ततः देवदत्तः स्वगृहं प्राविशत्। सर्वत्र

By going through these CBSE Class 9 Sanskrit Notes Chapter 1 भारतीवसन्तगीतिः Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 9 Sanskrit Chapter 1 भारतीवसन्तगीतिः Summary Notes

भारतीवसन्तगीतिः Summary

हिंदी के प्रसिद्ध छायावादी कवि पं० जानकी वल्लभ शास्त्री, संस्कृत के भी श्रेष्ठ कवि हैं। इनका एक गीत संग्रह ‘काकली’ नाम से प्रसिद्ध है। प्रस्तुत पाठ इसी संग्रह से लिया गया है। सरस्वती देवी की वंदना करते हुए कवि कहता है कि हे सरस्वती! अपनी वीणा का वादन करो ताकि मधुर मंजरियों से पीत पंक्तिवाले आम के कोयल का कूजन तथा वायु का मंद-मंद चलना वसन्त ऋतु में मोहक हो जाएँ। साथ-साथ काले भँवरा का गुंजार और नदियों का जल मोहक हो उठे। यह गीत स्वाधीनता संग्राम की पृष्ठभूमि में लिखा गया है। यह गीत जन-जन के हृदय में नवीन चेतना का संचार करता है। इससे सामान्य लोगों में स्वाधीनता की भावना जागती है।

भारतीवसन्तगीतिः Word Meanings Translation in Hindi

1. निनादय नवीनामये वाणि! वीणाम्
मृदुं गाय गीति ललित-नीति-लीनाम्।
मधुर-मञ्जरी-पिञ्जरी-भूत-माला:
वसन्ते लसन्तीह सरसा रसालाः
कलापाः ललित-कोकिला-काकलीनाम्॥
निनादय… ॥

शब्दार्था: –
नवीनामये – सुंदर मुखवाली
वाणि – हे सरस्वती
वीणाम् – वाणी को
गाय – गाओ, गीतिम्-गीत को
मधुर – मीठी (मीठे)
काकलीनाम् – कोयल के स्वरों की।

अर्थ –
हे सरस्वती (वाणी) आप अपनी नवीन वीणा को बजाओ। आप  सुंदर नीति से युक्त (लीन) मीठे गीत गाओ। वसंत ऋतु में मीठे आम के फूलों की पीले रंग की पंक्तियों से और कोयलों की सुंदर ध्वनिवाले यहाँ मधुर आम के पेड़ों के समूह शोभा पाते हैं।

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः –
अव्ययः  — वाक्येषु प्रयोगः
अये — अये बालक! त्वां कुत्र गच्छतिः
इह (यहाँ) — इह मधुरं स्वरं सर्वत्र गुञ्जति।

विशेषण-विशेष्य चयनम् –
विशेषणम् – विशेष्यः
नवीनाम् – वीणाम्
सरसाः रसाला – कलापाः
ललित-नीति-लीनाम् – नीतिम्

2. वहति मन्दमन्दं सनीरे समीरे
कलिन्दात्मजायास्सवानीरतीरे,
नतां पङ्क्तिमालोक्य मधुमाधवीनाम्॥
निनादय… ॥

शब्दार्था: –
मन्दमन्दम् – धीरे-धीरे,
वहति – बहती हुई,
कलिन्द आत्मजाया: – कलिन्द की पुत्री के (यमुना के),
पङ्क्तिम् – पंक्ति को,
अवलोक्य – देखकर।

अर्थ –
यमुना नदी के बेंत की लता से युक्त तट पर जल से पूर्ण हवा धीरे-धीरे बहती हुई (फूलों से) झुकी हुई मधुमाधव की लताओं की पंक्ति को देखकर हे वाणी (सरस्वती)! तुम नई वीणा बजाओ।

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः –
अव्ययः – वाक्येषु प्रयोगः
मन्दमन्दम् – पवनः अधुना मन्दमन्दम् चलति

विशेषण-विशेष्य-चयनम् –
विशेषणम् – विशेष्यः
सनीरे – समीरे
नताम् – पङ्क्तिम्

3. ललित-पल्लवे पादपे पुष्पपुजे
मलयमारुतोच्चुम्बिते मञ्जुकुञ्ज,
स्वनन्तीन्ततिम्प्रेक्ष्य मलिनामलीनाम्॥
निनादय… ॥

शब्दार्थाः –
पादपे – पौधे पर
मलिनाम् – काले रंग वाले
अलीनाम् – भौरों की
ततिम् – पंक्ति को
प्रेक्ष्य – देखकर।

अर्थ-
सुन्दर पत्तोंवाले वृक्ष (पौधे), फूलों के गुच्छों तथा सुन्दर कुंजों (बगीचों पर चंदन के वृक्ष की सुगंधित हवा से स्पर्श किए गए गुंजायमान करते हुए भौरों की काले रंग की पंक्ति को देखकर (हे वाणी! तुम नई वीणा बजाओ।)

पर्यायपदानि –
पदानि – पर्यायाः
ललित पल्लवे – मनोहरपल्लवे
मञ्जुकुञ्ज – शोभनलताविताने

विशेषण – विशेष्य – चयनम् –
विशेषणम् – विशेष्यः
ललित पल्लवे – पादपे
मलयमारुतोच्चुम्बिते – मञ्जुकुञ्ज
स्वनन्तीम् – ततिम्

4. लतानां नितान्तं सुमं शान्तिशीलम्च
लेदुच्छलेत्कान्तसलिलं सलीलम्,
‘तवाकर्ण्य वीणामदीनां नदीनाम्॥
निनादय… ॥

शब्दार्थाः –
लतानाम् – बेलों की (के)
नितान्तम् – पूरी तरह से
सुमम् – फूल
चलेत् – हिलने लगे
तव – तुम्हारी
आकर्ण्य – सुनकर
वीणाम् – वीणा को
अदीनाम् – तेजस्विनी।

अर्थ-
हे वाणी (सरस्वती)! ऐसी वीणा बजाओ कि तुम्हारी तेजस्विनी वाणी को सुनकर लताओं (बेलों) के पूर्ण शांत रहने वाले फूल हिलने लगें, नदियों का सुंदर जल क्रीडा (खेल) करता हुआ उछलने लगे।

पर्यायपदानि –
पदानि – पर्यायाः
सलीलम् – क्रीडासहितम्
आकर्ण्य – श्रुत्वा

विशेषण – विशेष्य – चयनम् –
विशेषणम् विशेष्यः
शान्तिशीलम् – सुमम्
अदीनाम् – वीणाम्

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Grammar Book प्रत्ययाः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 9 Solutions प्रत्ययाः

प्रश्न 1.
निम्नलिखितान् स्थूलपदेषु प्रत्यान् विभज्य शुद्धं पदं चिनुत।
(निम्नलिखित मोटे पद में दिए गए प्रत्ययों का विभाजन करके शुद्ध पद को चुनकर लिखिए।)
(Choose the right bold words after separating the suffixes.)

1. कार्यं समाप्य पठ।
(क) सम् + आप् + ल्यप्
(ख) सं + आप् + ल्यप्
(ग) सम् + आप + ल्यप्
(घ) सम + आप + ल्यप्
उत्तर:
(क) सम् + आप् + ल्यप्

2. सर्वं विज्ञाय रामः अवदत् ।
(क) विज्ञा + य
(ख) वि + ज्ञा + ल्यप्
(ग) विज्ञा + ल्यप्
(घ) विज्ञा + ल्यप
उत्तर:
(ख) वि + ज्ञा + ल्यप्

3. गृहम् आगत्य तस्य सेवायां तत्परा अभवत्।।
(क) आ + गम् + ल्यप्
(ख) आ + गम + ल्यप्
(ग) आगत् + य
(घ) आग्म् + त्यप्
उत्तर:
(क) आ + गम् + ल्यप्

4. किम् नत्वा तत्र गमिष्यति?
(क) नम् + कत्वा
(ख) नम् + त्वा
(ग) नम + कत्वा
(घ) नम् + क्त्वा
उत्तर:
(घ) नम् + क्त्वा

5. सर्वे मिलित्वा प्रयत्नं कुर्वन्ति।
(क) मिल् + क्त्वा
(ख) मिल् + त्वा
(ग) मिलि + त्वा
(घ) मिलि + कत्वा
उत्तर:
(क) मिल् + क्त्वा

6. रामं दृष्ट्वा सीता अवदत् ।
(क) दृश् + कत्वा
(ख) दृश् + क्त्वा
(ग) दृश् + क्तवा
(घ) दृश + कत्वा
उत्तर:
(ख) दृश् + क्त्वा

7. निपुणम् निरीक्ष्य पठति।
(क) निरी + क्ष्य
(ख) निरी + ईक्ष्य
(ग) निर् + ईश् + ल्यप्
(घ) निरी + क्ष्यप्
उत्तर:
(ग) निर् + ईश् + ल्यप्

8. रामः प्रत्यागत्य तत्र गमिष्यति।
(क) प्रति + आ+गम्+ल्यप्
(ख) प्रत्या + गम् + ल्यप्
(ग) प्रत्या + गत्य
(घ) प्रति + आ + गत् + ल्यप्
उत्तर:
(क) प्रति + आ+गम्+ल्यप्

9. स्वदेशम् परित्यज्य कुत्र प्रस्थितः?
(क) परि + त्यज + ल्यप्
(ख) परि + त्यज् + ल्यप्
(ग) परि + त्यज + ल्यप
(घ) परित्यज + य्
उत्तर:
(ख) परि + त्यज् + ल्यप्

10. बालं विलोक्य कुक्कुरः अभाषत्।
(क) वि + लोक् + ल्यप्
(ख) वि + लोग् + ल्यप्
(ग) विलोक् + य
(घ) विलोक + ल्यप्
उत्तर:
(क) वि + लोक् + ल्यप्

11. सा अभिवाद्य अगच्छत्।
(क) अभि + वद् + ल्यप्
(ख) अभि + वाद् + ल्यप्
(ग) अभि + वद्+ णिच् + ल्यप्
(घ) अभि + वद् + लयप्
उत्तर:
(ग) अभि + वद्+ णिच् + ल्यप्

12. जीवम् अन्वेष्टुम् आगच्छत् ।
(क) अन + वेष्ट + तुम्
(ख) अनु + इष् + तुमुन्
(ग) अनू + ईष् + तुमुन्
(घ) अन्विषु + तुम्
उत्तर:
(ख) अनु + इष् + तुमुन्

13. एवं विचार्य प्रतापः अवदत् ।
(क) वि + चार् + ल्यप्
(ख) विचर + ल्यप्
(ग) वि + चर् + ल्यप्
(घ) वि + चर् + णिच् + ल्यप्
उत्तर:
(घ) वि + चर् + णिच् + ल्यप्

14. कूपात् जलं पीत्वा आगच्छति।
(क) पी + क्त्वा
(ख) पा + क्त्वा
(ग) पी + त्वा
(घ) पा + त्वा
उत्तर:
(ख) पा + क्त्वा

15. सः जीवनम् धर्मरक्षायै समर्पितवान्।
(क) सम् + अर्प + क्तवतु
(ख) सम् + अप् + क्तवतु
(ग) समर्प + वान्
(घ) समप् + तवान्
उत्तर:
(ख) सम् + अप् + क्तवतु

16. पुष्पम् समाघ्राय प्रसन्नः अस्ति।
(क) सम् + आ + घ्रा + ल्यप्
(ख) समा + घ्रा + या
(ग) समाघ्रा + य
(घ) समा + घ्रा + ल्यप्
उत्तर:
(क) सम् + आ + घ्रा + ल्यप्

17. सः जलम् पातुम् कूपम् गच्छति।
(क) पा + तुम्
(ख) पा + तुमुन्
(ग) पी + तुम्
(घ) पी + तुमुन्
उत्तर:
(ख) पा + तुमुन्

18. शब्दम् श्रुत्वा गजः अधावत्।
(क) श्रू + कत्वा
(ख) श्रू + कतवा
(ग) श्रु + क्त्वा
(घ) श्री + क्त्वा
उत्तर:
(ग) श्रु + क्त्वा

19. सः चरणयोः पतित्वा क्षमाम् अयाचत्।
(क) पत् + क्त्वा
(ख) पत + त्वा
(ग) पत् + कतवा
(घ) पत् + कत्वा
उत्तर:
(क) पत् + क्त्वा

20. कुशलवार्ता पृष्ट्वा उपविशति।
(क) प्रच्छ् + त्वा
(ख) प्रच्छ् + क्त्वा
(ग) पृष् + कत्वा
(घ) पृष् + क्तवा
उत्तर:
(ख) प्रच्छ् + क्त्वा

21. निश्चयम् कृत्वा तम् अकथयत्।
(क) कृ + क्त्वा
(ख) कृ + त्वा
(ग) कृ + कत्वा
(घ) कृ + कतवा
उत्तर:
(क) कृ + क्त्वा

प्रश्न 2.
निम्नलिखितान प्रकतिप्रत्ययान योजयित्वा शद्धं पदं चिनत।
(निम्नलिखित प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर शुद्ध पद चुनिए ।
Choose the right word after joining the suffixes.

1. सन्धिम् प्र + कल्प् + ल्यप् बहिः आगच्छ।
(क) प्रकल्प्य
(ख) प्रकप्य
(ग) प्रकल्पय
(घ) प्रकल्पाय
उत्तर:
(क) प्रकल्प्य

2. धनं प्र + आप् + ल्यप् धनिकः प्रसीदति।
(क) प्रापय
(ख) प्रापाय
(ग) प्राप्य
(घ) प्राप्या
उत्तर:
(ग) प्राप्य

3. वयम् भोजनं खाद् + तुमुन् तत्पराः स्मः।
(क) खादितम्
(ख) खादितुम्
(ग) खादतुम्
(घ) खादिताम्
उत्तर:
(ख) खादितुम्

4. एवं निस् + चित् + ल्यप रमा अगच्छत्।
(क) निश्चित्य
(ख) निः चित्य
(ग) निर्चित्य
(घ) निस्चित्य
उत्तर:
(क) निश्चित्य

5. स: दानं दा + तुमुन् हरिद्वारम् गच्छति।
(क) दातुम्
(ख) दतुम्
(ग) दातु
(घ) दातुः
उत्तर:
(क) दातुम्

6. मांसम् उत् + कृ + ल्यप् श्येनाय ददौ ।
(क) उतकृत्य
(ख) उतकृतय
(ग) उत्कृत्य
(घ) उद्कृत्य
उत्तर:
(ग) उत्कृत्य

7. इति वच् + क्त्वा सः मौनम् अधारयत्।
(क) वक्त्वा
(ख) वदित्वम्
(ग) उचित्वा
(घ) उक्त्वा
उत्तर:
(घ) उक्त्वा

8. विद्वान् भू + क्त्वा सः प्रासीदत्।
(क) भूत्वा
(ख) भुत्वा
(ग) भूतवा
(घ) भुतवा
उत्तर:
(क) भूत्वा

9. आलस्यं वि + हि + ल्यप् उद्यमम् कुरु।
(क) वितीय
(ख) विहिय
(ग) विहाय
(घ) विहय
उत्तर:
(ग) विहाय

10. आत्मा जीर्ण शरीरम् वि + हि + ल्यप नवीनं देहं संयाति।
(क) विहिय
(ख) विहीय
(ग) विहय
(घ) विहाय
उत्तर:
(घ) विहाय

11. देवम् नम् + तुमुन् कुत्र गमिष्यसि?
(क) नमितुम्
(ख) नमतुम्
(ग) नम्तुम्
(घ) नन्तुम्
उत्तर:
(घ) नन्तुम्

12. वि + भज् + ल्यप् एव अत्र आगच्छ।
(क) विभज्य
(ख) विभक्त्य
(ग) विभाज्य
(घ) विभजय
उत्तर:
(क) विभज्य

13. शत्रुम् जि + क्त्वा प्रसन्नः भव।
(क) जित्वा
(ख) जीत्वा
(ग) जितवा
(घ) जीतवा
उत्तर:
(क) जित्वा

14. पाठम् अधि + इ + ल्यप् शयनम् कुरु।
(क) अधित्य
(ख) अधीत्वा
(ग) अधीय
(घ) अधीत्य
उत्तर:
(घ) अधीत्य

15. त्वं शुच् + तुमुन् न अर्हसि।
(क) शोचतुम्
(ख) शुचतुम्
(ग) शोचितुम्
(घ) शुचितम्
उत्तर:
(ग) शोचितुम्

16. सः प्र + विश् + ल्यप् अवदत् ।
(क) प्रविष्य
(ख) प्रविस्य
(ग) प्रविश्य
(घ) प्रविश्ट
उत्तर:
(ग) प्रविश्य

प्रश्न 3.
अधोलिखितेषु प्रकृतिं प्रत्ययं संयोज्य लिखत।
(नीचे लिखे प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर लिखिए।)
(Write after joining the words and suffixes.)

1. दृश् + क्त्वा = …………….
2. क्षिप् + क्त्वा = …………….
3. आ + गम् + ल्यप् = …………….
4. सम् + पठ् + ल्यप् = …………….
5. चि + तुमुन् = …………….
6. युध् + तुमुन् = …………….
7. गम् + क्त्वा = …………….
8. त्यज् + क्त्वा = …………….
9. प्र + दा + ल्यप् = …………….
10. सम् + भू + ल्यप् = …………….
11. स्नै + तुमुन् = …………….
उत्तर:
1. दृष्ट्वा
2. क्षिप्त्वा
3. आगम्य
4. संपठ्य
5. चेतुम्
6. योद्धम्
7. गत्वा
8. त्यक्त्वा
9. प्रदाय
10. संभूय
11. स्नातुम्।

प्रश्न 4.
अधोलिखितानां पदानां प्रकृति प्रत्ययं च पृथक्-पृथक् लिखत।
(नीचे लिखे पदों के प्रकृति और प्रत्यय पदों को अलग-अलग लिखिए।)।
(Write after separating the words and suffixes from the given words.)

1. स्नातुम् = ………….. + तुमुन्
2. क्रोद्धम् = …………. + तुमुन्
3. परित्यज्य = परि + ……….
4. उपगम्य = …………. + ल्यप्
5. भूत्वा = …………. क्त्वा
6. चलित्वा = चल् + ………………
उत्तर:
1.स्नै
2. क्रुध्
3. त्यज् + ल्यप्
4. उप + गम्
5. भू
6. क्त्वा।

प्रश्न 5.
‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे विशेष्यानि सन्ति तेषां उचित मेलनं कुरुत।

उत्तर:

प्रश्न 6.
कोष्ठके दत्तानां धातुनां शानच्-प्रत्ययान्त-रूपेण रिक्तस्थानानि पूरयत।
यथा-वन्दमानः स आशिषं लभते (वन्द्)
(i) शनैः …………………… सा वैभवं प्राप्नोति। (वृध/वर्ध)
(ii) ………………… नक्षत्रैः आकाशः भासतेः। (प्र + काश्)
(iii) कष्टानि ………………… वीराः कीर्ति लभन्ते। (सह)
(iv) ………………… वृक्षेभ्यः पुष्पाणि पतन्ति। (कम्प्)
(v) ……… जनाः साफल्यम् आप्नुवन्ति। (प्र + यत्)
उत्तर:
(i) वर्धमाना
(ii) प्रकाशमानैः
(iii) सहमानाः
(iv) कम्पमानेभ्यः
(v) प्रयतमानाः

प्रत्यय के उदाहरण

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Abhyasvan Bhav Class 9 Solutions परिशिष्टम् – 2 come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Class 9 Solutions परिशिष्टम् – 2

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Abhyasvan Bhav Class 9 Solutions परिशिष्टम् – 1 come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Class 9 Solutions परिशिष्टम् – 1

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 12 वर्णविचारः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 12 वर्णविचारः

इदानीं यावत् भवद्भिः संस्कृतभाषायाः वर्णानां ज्ञानं तु प्राप्तमेव। अतः सर्वप्रथमं वयमेतेषां संयोजनविच्छेदयोः अभ्यासं कुर्मः
तद्यथा-
व् + अ + र् + ण् + अ + व् + इ + च् + आ + र् + अः – वर्णविचारः
क् + आ + र + य् + अ + द् + अ + क् + ष् + त् + आ – कार्यदक्षता
प् + र् + इ + य् + अ + व् + आ + द + इ + त् + आ – प्रियवादिता
ज् + ञ् + आ + न् + अ + प् + र् + आ + प् + त् + इ: – ज्ञानप्राप्तिः

प्रश्न 1.
एवमेवे एतेषां पदानामपि संयोजनं कुरुत-

उत्तराणि:
(i) स् + ऊ + क् + त् + इ + स् + औ + र् + अ + भ् + अ + म् – सूक्तिसौरभम्
(ii) प् + र् + अ + त् + य् + आ + ह् + आ + र् + अ: – प्रत्याहारः
(iii) अ + न् + उ + द् + आ + त् + त् + अः – अनुदात्तः
(iv) इ + क् + छ + उ + द् + अ + ण् + ड् + अ + म् – इक्षुदण्डम्
(v) म् + अ + ञ् + ज् + ऊ + ष् + आ – मञ्जूषा
(vi) ज् + ञ् + आ + न् + ए + च + छ् + उः – ज्ञानेच्छु

अधुना वर्णविच्छेदस्य अभ्यासं कुर्मः
धनञ्जयः – ध् + अ + न् + अ + ञ् + ज् + अ + य् + अ:
प्रयच्छति – प् + उ + अ + य् + अ + च + छ + अ + त् + इ
स्वार्थान्ध – स् + व् + आ + र् + थ् + आ + न् + ध् + अः
चिरञ्जीवः – च् + इ + र् + अ + ञ् + ज् + ई + व् + अः

प्रश्न 2.
एतमेव एतेषां पदानामपि विच्छेदं कुरुत-


उत्तराणि:
(i) विद्यालयः – व् + इ + द + य् + आ + ल् + अ + य् + अः
(ii) पुत्रप्रीत्या – प् + उ + त् + र् + अ + प् + र् + ई + त् + य् + आ
(iii) आज्ञापयति – आ + ज् + ञ् + आ + प् + अ + य् + अ + त् + इ
(iv) प्रभृति – प् + र् + अ + भ् + ऋ + त् + इ
(v) प्रतीक्षा – प् + र् + अ + त् + ई + क् + ष् + आ
(vi) अश्रद्धेयम् – अ + श् + र् + अ + द् + ध् + ए + य् + अ + म्
(vii) सुरक्षितम् – स् + उ + र् + अ + क् + ष + इ + त् + अ + म्

अत्र वयं पश्यामः यत् स्वर-व्यञ्जनानां संयोजनेन शब्दनिर्माणं भवति। अत्र एतदपि ध्यातव्यं यत्-
‘स्वयं राजन्ते इति स्वराः’
अर्थात् स्वराणाम् उच्चारणाय अन्यवर्णस्य आवश्यकता न भवति परं व्यञ्जनानाम् उच्चारणाय स्वराः सदैव अपेक्ष्यन्ते।
स्वराणामपरं नाम अस्ति अच् इति।
व्यञ्जनानां चापरं नाम अस्ति हल् इति।
स्वरेण विरहितस्य व्यञ्जनवर्णस्य लेखनाय हलन्तचिह्नम् (्) इति प्रयुज्यते। अत्र वर्णविन्यासं कर्तुं सदैव ध्यातव्यं यत् किमप व्यञ्जनवर्णं हलन्तचिह्नन विना न लेखनीयम्। किं भवन्तः जानन्ति यत् सर्वेषाम् वर्णानाम् उच्चारणाय मुखे विशिष्टस्थानं वर्तते।
मयंकः – मोहन! इति उच्चारणक्रमे ‘म’ इति वर्णस्य उच्चारणे ओष्ठः अपरम् ओष्ठं स्पृशति परं ‘ह’, ‘न’ इति पदयोः उच्चारणे ओष्ठः न स्पृश्यते इति एतदनुभूयते। अध्यापिका – आम्। यतः हकारस्य उच्चारणस्थानं कण्ठः नकारस्य च दन्ताः।
तन्वी – आम्। मम नाम्नि अपि तरकारस्य उच्चारणे जिह्वा दन्तान् स्पृशति।
शान्तिः – आम्। मम नाम्नि अपि शकारस्य उच्चारणं तालुना, परं नकारतकारयोः उच्चारणं मुखस्य सहायतया भवति (सर्वे छात्राः शिक्षिका प्रति) महोदये! एतत् तु न कदापि विचारितम् यत् कथमस्माकं जिह्वा जानाति यत् कस्य वर्णस्य उच्चारणं मुखस्य केन भागेन कर्तव्यम्।
शिक्षकः (विहस्य) एतत् तु अतीव वैज्ञानिकं रहस्यम् यं ज्ञात्वा वयं सकार-शकार-षकार इति वर्णानाम् उच्चारणे अवबोधने च त्रुटिकर्तृन् बोधयितुं क्षमाः उच्चारणदोषं च मार्जयितुमपि समर्थाः। अधुना उच्चारणस्थानानाम् अभ्यासं कुर्मः।

प्रश्न 1.
एतेषां वर्णानाम् उच्चारणस्थानं लिखत-

उत्तराणि:
(i) ट् मूर्धा ओ कण्ठोष्ठाः य् तालुः ण् मूर्धा / नासिका
(ii) थ् दन्ताः ज् तालुः ग् कण्ठः उ ओष्ठौ
(iii) ए कण्ठतालुः, न् दन्ताः / नासिका, ऋ मूर्धा व् दन्तोष्ठाः

प्रश्न 2.
एतेषु मूर्धन्यवर्णान् गोलाकारं कुरुत-

च्, ल्, ए, म्, आ, ष्, य, उ
उत्तराणि:

प्रश्न 3.
प्रदत्तानि उच्चारणस्थानानि अधिकृत्य द्वौ वर्णी-

उत्तराणि:
(i) ओष्ठ्यः – उ, प् दन्तयः – लु, स्
(ii) तालव्यः – इ, य् कण्ड्यः – आ, क्
(iii) कण्ठोष्ठ्यः – ओ, औ नासिक्यः – ङ्, म्

प्रश्न 4.
प्रदत्तपदेभ्यः यथानिर्दिष्टम् उच्चारणस्थानानुरूपं वर्णान् चित्वा लिखत-

(i) जाड्यम् – (मूर्धन्यवर्णः)
(ii) वर्तते – (दन्तोष्ठ्य)
(iii) स्वीकरोतु – (तालव्यवर्णः)
(iv) विहितम् – (कण्ठ्यवर्णः)
(v) प्रतिज्ञा – (ओष्ठ्यवर्ण:)
(vi) उत्थाय – (दन्त्यवर्ण:)
(vii) पाषाणतले – (ओष्ठ्य वर्ण:)
(viii) प्राणिनाम् – (नासिक्यवर्ण:)
(ix) आश्रमे – (कण्ठतालव्यः)
(x) लतासु – (दन्त्यवर्ण:)
उत्तराणि:

प्रश्न 5.
वर्णानाम् उच्चारणस्थानानां सरलतया ज्ञानार्थम् एतानि सूत्राणि स्मरत-

(i) अकुहविसर्जनीयानां कण्ठः। (अ, आ, क वर्ग, ह, विसर्ग)
(ii) इचुयशानां तालुः। (इ, ई, च वर्ग, य्, श्)
(iii) ऋटुरषाणां मूर्धा। (ऋ, ऋ, ट वर्ग, र्, ष्)
(iv) लुतुलसानां दन्ताः। (ल, त वर्ग, ल्, स्)
(v) उपूपध्मानीयानामोष्ठौ। (उ, ऊ, प वर्ग, उपध्मानीय)
(vi) ञमङणनानां नासिका। (ञ, म, ङ, ण, न्)
(vii) एदैतोः कण्ठतालु। (ए, ऐ)
(viii) ओदौतोः कण्ठोष्ठम्। (ओ, औ)
(ix) वकारस्य दन्तोष्ठम्। (व)
(x) नासिकाऽनुस्वारस्य। (अनुस्वार)

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 11 धातरूपाणि Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 11 धातरूपाणि

प्रश्न 1.
कोष्ठके प्रदत्त-धातूनाम् उचितैः रूपैः रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) ये छात्राः कक्षायां ध्यानेन पाठं ____________ (श्रु, लट्), ते अभीष्टं परिणाम। (लभ्, लट्)
उत्तराणि:
शृण्वन्ति, लभन्ते

(ii) भो छात्रा:! जंकभोजनं तु कदापि मा ____________। (भक्ष, लोट)
उत्तराणि:
भक्षयत

(iii) अनुशासनबद्धः बालः यथाकालं सर्वं कार्यं कर्तुं ____________। (शक्, लट्)
उत्तराणि:
शक्नोति

(iv) पुत्र! ____________ (दृश्, लोट) स्वलेखम्। त्वं ध्यानेन सुलेखं ____________। (लिख्, लोट)
उत्तराणि:
पश्य, लिख

(v) पितः! अद्याहम् ध्यानेन लिखित्वा भवते ____________। (दर्शय्, लुट)
उत्तराणि:
दर्शयिष्यामि

(vi) रमा आश्रमे पुष्पाणि ____________। (चि, लट्)
उत्तराणि:
चिनोति

(vii) यदि अहम् एतं कार्यं कुर्याम् तर्हि किमुपहारं ____________। (लभ्, लुट्)
उत्तराणि:
तप्स्ये

(viii) ये जनाः यत्किमपि आखद्यम् ____________। (भक्ष्, लट्) ते प्रायः अस्वस्थाः ____________ (भू, लट्)
उत्तराणि:
भक्षयन्ति, भवन्ति

(ix) भो बाला:! कमपि प्राणिनं मा ____________। (तुद्, लोट)
उत्तराणि:
तुदत

(x) भवान् किं सत्यं ____________? (ब्रू, लट)
उत्तराणि:
ब्रवीति

प्रश्न 2.
समाचारपत्रे रेलदुर्घटनायाः विषये प्रकाशितेऽस्मिन् समाचारपत्रे धातुरूपाणाम् अशुद्धयः सञ्जाताः। एनं समाचारपत्रं पठित्वा क्रियापदानि शुद्धानि कुरुत-
यथा
ह्यः अहम् समाचार-पत्रे पठामि अपठम् यत, अपठम्
रेलदुर्घटनायाम् अनेके जनाः आहताः।

उत्तराणि:
(i) केचन जनाः तान् असेवन् परम् दु:खस्य – असेवन्त
(ii) ‘विषयः एषः सन्ति यत् केचित् दुर्जनाः तेषां – अस्ति
(iii) धनस्यूतम अचोरयः येन अनेकेषां तु – अचोरयन्
(iv) परिचयपत्रमपि न अमिलन्। इतोऽपि – अमिलत्
(v) अधिकं यत् तेषां दुःखेन संवेदनहीनाः – दुःखेभ्यः
(vi) जनाः दु केवलं स्वचलदूरभाषयन्त्रेण तस्या – यन्त्रैः
(vii) घटनायाः वीडियो-निर्माणे संलग्नाः सन्ति – आसन्

प्रश्न 3.
उचित-धातुरूपेण रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) न कोऽपि जानाति श्वः किम् ____________? (भू)
उत्तराणि:
भविष्यति

(ii) ह्यः त्वम् आपणात् किं ____________? (क्री)
उत्तराणि:
अक्रीणः

(iii) आगामीवर्षे अहम् विदेशम् ____________? (गम्)
उत्तराणि:
गमिष्यामि

(iv) अधुना त्वं किं ____________? (पच्)
उत्तराणि:
पचसि

(v) गतदिवसे अहम् एतत् पुस्तकम् ____________। (इष्)
उत्तराणि:
एच्छम्

(vi) परश्वः अहम् तव गृहे ____________। (स्था)
उत्तराणि:
स्थास्यामि

प्रश्न 4.
प्रदत्तैः पदैः वाक्यानि रचयत-

उत्तराणि:
(i) सिञ्चति – मालाकारः पादपान सिञ्चति।
(ii) पठेयुः – ननु जनाः संस्कृंत पठेयुः।
(iii) कथयानि – अधुना अहं किं कथयानि?
(iv) पिबाव – आवाम् अपि जलं पिबाव।
(v) सेवामहे – क्यं मातरं पितरं च सेवामते।
(vi) आसन् – पाण्डवाः पञ्च आसन्।
(vii) लेखिष्यसि – त्वं कदा लेख लेखिष्यसि?
(viii) अपश्यः – त्वं किम् अपश्यः?
(ix) लभन्ते – जनाः सुखानि लभन्ते।
(x) अत्ति – कपोतः अन्नम्, अत्ति।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Grammar Book अपठित-अवबोधनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Abhyasvan Bhav Class 9 Solutions अपठित-अवबोधनम्

अधोलिखितम् गद्यांशं पठित्वा उत्तराणि लिखतनिम्नलिखित –
गद्यांशों को ध्यानपूर्वक पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर दें

गद्यांश 1

संस्कृतभाषायाम् इदं प्रसिद्धम् अस्ति-अविवेकी पक्षपाती जायते। अस्य तात्पर्यमस्ति यत् अविवेकिनः जनाः स्वजनान् एव पोषयन्ति एवम् एव श्रीहर्षः स्वमहाकाव्ये लिखति—’भवन्ति हि भव्येषु पक्षपातः’। वस्तुतः ये जनाः आत्मनां कृते भव्याः प्रियाः च भवन्ति तान् प्रति तु पक्षपातः संजायते एव। जनाः अस्याभिप्रायम् इमं गृह्णन्ति यत् स्वजातीयानां पारिवारिकाणाम् जनानां वा पक्षे स्वीकृते एव उदयः भवति भ्रष्टाचारस्य। अतः अतिप्राचीनकालाद् एव समाजे भ्रष्टाचारः प्रचलितः आसीत् । अभिज्ञानशाकुन्तलेऽपि वयं पश्यामः यद् राज्ञः श्यालः खलु आरक्षकाणां महाधिकारी आसीत् ।

प्रश्न
(I) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए -केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) कालिदास-विरचित-नाटकस्य नाम किम् ?
(ii) भ्रष्टाचार: कस्मात् कालात् प्रचलितः?
(iii) आरक्षकाणां महाधिकारी कः आसीत्?
उत्तर:
(i) अभिज्ञानशाकुन्तलम्
(ii) अति प्राचीनकालात्
(iii) श्याल:

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence-only two questions.)
(i) ‘अविवेकी पक्षपाती जायते’ अस्य कि तात्पर्यम् अस्ति?
(ii) कान् प्रति तु पक्षपात: संजायते एव?
(iii) संस्कृतभाषायाम् किम् प्रसिद्ध अस्ति?

(III) अस्य अनुच्छेदस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद का उपयुक्त शीर्षक लिखिए। Write an appropriate title for this passage.)

(IV) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language only three questions.)

(i) ‘जनाः भव्याः प्रियाः च भवन्ति’ अत्र विशेष्यपदं किम्?
(क) भव्याः
(ख) प्रियाः
(ग) भवन्ति
(घ) जनाः

(ii) ‘स्वीकुर्वन्ति’ इत्यर्थे कः शब्दः प्रयुक्तः?
(क) जायन्ते
(ख) ग्रह्णन्ति
(ग) पोषयन्ति
(घ) भवन्ति

(iii) ‘विवेकिनः’ इति पदस्य कः विपर्ययः अत्र अस्ति?
(क) विवेकी
(ख) विवेकिन्
(ग) विवेकिनः
(घ) विवेकः

(iv) ‘लिखति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(क) स्वमहाकाव्यः
(ख) श्रीहर्षः
(ग) कालिदासः
(घ) अभिज्ञानशाकुन्तलम्
उत्तर:
(I)
(i) अभिज्ञानशाकुन्तलम्
(ii) अति प्राचीनकालात्
(iii) श्याल:

(II)
(i) अस्य तात्पर्यम् अस्ति यत् अविवेकिनः जनाः स्वजनान् एव पोषयन्ति।
(ii) वस्तुतः ये जनाः आत्मनां कृते भव्याः प्रियाः च भवन्ति तान् प्रति तु पक्षपातः संजायते एव।
(iii) संस्कृतभाषायाम् इदं प्रसिद्धम् अस्ति–अविवेकी पक्षपाती जायते।

(III) ‘अविवेकी पक्षपाती जायते’ अथवा ‘भवन्ति हि भव्येषु पक्षपात:’ अथवा ‘भ्रष्टाचारस्य कारणम् पक्षपातः’।

(IV)
(i) (घ) जनाः
(ii) (ख) ग्रह्णन्ति
(iii) (ग) विवेकिनः
(iv) (ख) श्रीहर्षः।

गद्यांश 2

महाभारते व्यासः धर्मम् शाश्वतम् अकथयत्-अतः जनैः लोभेन भयेन वा धर्मः न परित्याज्यः । महाभारतं वस्तुतः कौरवपाण्डवयोः युद्धस्य वर्णनमेव चित्रयति । प्रत्येकं वीरस्य वीरगाथा अत्र कथारूपेण वर्णिता। भगवतः श्रीकृष्णस्य सारथित्वे अर्जुनः एकाकी एव अनेकान् जयति। युद्धे पात्रयोः संवाद: यदा-कदा एकम् उपाख्यानं भवति । अस्य अंशः गीतानाम्ना अस्मिन् विश्वे प्रतिष्ठितः। दैव्यः आसुर्यः सम्पदः अपि सम्यक् कथिताः अत्र। महाभारतस्य सर्वाधिकं प्रमुखं पात्रं भीष्मः अपि वर्तते। प्रश्नाः

प्रश्न
(I) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)।(एक पद में उत्तर दीजिए -केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) महाभारतस्य प्रणेता कः?
(ii) महाभारतस्य कः अंशः अस्मिन् विश्वे प्रतिष्ठितः?
(iii) महाभारत कयोः युद्धस्य वर्णनमेव चित्रयति?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer ina complete sentence-only two questions.)
(i) काः सम्पदः अत्र कथिताः?
(ii) महाभारतं वस्तुतः कस्य वर्णनमेव चित्रयति?
(iii) कः एकाकी एव अनेकान् जयति?

(III) अस्य अनुच्छेदस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद का उपयुक्त शीर्षक लिखिए। Write an appropriate title for this passage.)

(IV) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language-only three questions.)

(i) ‘श्रीकृष्णस्य’ इति विशेष्यपदस्य विशेषणम् अत्र किम्?
(क) भगवानस्य
(ख) भगवतस्य
(ग) भगवतः
(घ) देवस्य

(ii) लघुकथायाः कः पर्यायः अत्र प्रयुक्तः?
(क) उपाख्यानम्
(ख) दृश्यम्
(ग) अंशः
(घ) आख्यानम्

(iii) ‘असम्यक्’ इति अस्य विपर्ययपदम् अनुच्छेदात् चित्वा लिखत।
(क) शुभम्
(ख) सम्यक्
(ग) नूनम्
(घ) प्रमुखम्

(iv) ‘अकथयत्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(क) महाभारतः
(ख) व्यासः
(ग) धर्मः
(घ) शाश्वतः
उत्तर:
(I)
(i) महर्षिव्यासः
(ii) गीता
(iii) कौरवपाण्डवयोः

(II)
(i) दैव्यः आसुर्यः सम्पदः अत्र सम्यक् कथिताः ।
(ii) महाभारतं वस्तुतः कौरवपाण्डवयोः युद्धस्य वर्णनमेव चित्रयति।
(iii) भगवतः श्रीकृष्णस्य सारथित्वे अर्जुनः एकाकी एवं अनेकान् जयति।

(III) महाभारतस्य परिचयः।

(IV)
(i) (ग) भगवतः
(ii) (क) उपाख्यानम्
(ii) (ख) सम्यक्
(iv) (ख) व्यासः

गद्यांश 3

भारते उत्सवाः द्विविधाः सन्ति-राष्ट्रीयाः उत्सवाः अन्ये च पारम्परिकाः उत्सवाः। 1947 तमे वर्षे अगस्तमासस्य पञ्चदशदिनाङ्के अस्माकं देशः स्वतन्त्रः जातः । अतः समग्रे देशे अयम् उत्सवः आयोज्यते । एवमेव 1950 तमे वर्षे जनवरीमासस्य षड्विंशतितिथौ गणतन्त्र दिवस समारोहः भवति। एतौ अस्माकं राष्ट्रीयौ उत्सवौ। पारम्परिक-उत्सवेषु एक: विशिष्टः उत्सवः श्रावणपूर्णिमा वर्तते। एतत् दिनं भारतस्य केन्द्रशासनेन संस्कृतदिनत्वेन घोषितम् अस्ति । अतः समग्रे देशे संस्कृतज्ञाः संस्कृतोत्सवम् मानयन्ति ।

अस्मिन् दिने अस्माभिः संस्कृतकार्यक्रमेषु भागः ग्रहीतव्यः । विदुषां मेलनं, संस्कृत नाटकानां मञ्चनम्, परिचर्चा, श्लोकोच्चारणम्, संवादाः, प्रदर्शनी, इत्यादयः बहवः कार्यक्रमाः आयोजयितुं शक्यन्ते। संस्कृतम् अस्माकं देशस्य गौरवम् इति अस्माभिः सर्वदा स्मरणीयम्। संस्कृतमेव अस्माकं संस्कृतिः आश्रिता। अतएव उच्यते-भारतस्य प्रतिष्ठे द्वे-संस्कृतं संस्कृतिश्च। प्रश्ना:

प्रश्न
(I) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए -केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) गणतन्त्र दिवस समारोहः कदा समायोज्यते?
(ii) किं दिनं ‘संस्कृतदिवसः’ इति घोषिता?
(iii) अस्माकं राष्ट्रीय उत्सवः कति?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence-only two questions.)
(i) संस्कृतदिवसे अस्माभिः किं करणीयम?
(ii) अस्मिन् दिने के कार्यक्रमाः आयोजयितुं शक्यन्ते?
(iii) अस्माकं देशः कदा स्वतन्त्रः जातः?

(III) अस्य अनुच्छेदस्य उपयुक्तम् शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद का उपयुक्त शीर्षक लिखिए। Write an appropriate title for this passage.)

(IV) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language only three questions.)
(i) ‘सम्पूर्णे’ इति अर्थे किं पदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
(क) समस्ते
(ख) समग्रे
(ग) देशे
(घ) स्थाने

(ii) ‘द्वे’ इति पदं कस्य विशेषणम् ?
(क) प्रतिष्ठौ
(ख) प्रतिष्ठः
(ग) प्रतिष्ठम्
(घ) प्रतिष्ठे पदस्य

(iii) ‘मूर्खाणाम्’ इत्यस्य किं विपर्ययपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
(क) विदुषाम्
(ख) ज्ञानीनाम्
(ग) छात्राणाम्
(घ) अध्येतृणाम्

(iv) ‘अस्ति’ इति अर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
(क) भवति
(ख) वर्तते
(ग) मानयति
(घ) उच्यते
उत्तर:
(I)
(i) षड्विंशति तिथौ
(ii) श्रावणपूर्णिमादिनम्
(iii) द्वौ

(II)
(i) संस्कृतदिवसे अस्माभिः संस्कृतकार्यक्रमेषु भागः ग्रहीतव्यः ।
(ii) अस्मिन् दिने विदुषां मेलनं, संस्कृत नाटकानां मञ्चनम्, परिचर्चा, श्लोकोच्चारणम्, संवादाः, प्रदर्शनी, इत्यादयः बहवः कार्यक्रमाः आयोजयितुं शक्यन्ते।
(iii) 1947 तमे वर्षे अगस्तमासस्य पञ्चदश दिनांके अस्माकं देशः स्वतन्त्रः जातः।

(III) संस्कृतदिवसः/श्रावण पूर्णिमा/भारतस्य उत्सवाः/भारतस्य गौरवं संस्कृतम्।

(IV)
(i) (ख) समग्रे
(ii) (घ) प्रतिष्ठे पदस्य
(iii) (क) विदुषाम्
(iv) (ख) वर्तते

गद्यांश 4

एकदा कस्यचिद् धनिकस्य गृहे महात्मा गान्धिः प्रवचनं करोति स्म। बहवः श्रोतारः उपस्थिताः आसन्। प्रायः प्रवचनस्य प्रारम्भे महात्मा गान्धि; दीपं निर्वाप्य प्रार्थनां करोति स्म। एकदा सः पार्वे स्थितं तं धनिकं दीपस्य निर्वापणार्थं सङ्केतम् अकरोत् । धनिकः तद् अवगम्य सेवकम् आहूतवान् । यावत् सेवकः आगच्छति, तावत् दीपः निर्वापितः अभवत् ।

स्वयं महात्मा गान्धिः तं दीपं निर्वापितवान्। प्रवचने महात्मा उपादिशत्-केचन जनाः शारीरिककर्माणि निकृष्टानि मन्यन्ते। एषः भावः निन्दनीयः, स्वकार्य स्वयमेव करणीयम्। तस्मिन् एव क्षणे मृत्तिकायाः पुष्पपात्रम् अधः पतितम्। तत्क्षणमेव उत्थाय महात्मा खण्डान् उत्थापयितुं प्रयत्नशीलः जातः परन्तु तस्मादपि पूर्वं धनिकः झटिति उत्थाय तत् कार्यम् अकरोत् । एवं सः महात्मा आत्मनः उदाहरणं प्रस्तुत्य शारीरिक श्रमस्य महत्त्वं दर्शितवान् । किं वयं स्वकार्य स्वयमेव कुर्मः?

प्रश्न
(I) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए -केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) प्रवचनं कः करोति स्म?
(ii) केचन जनाः कानि निकृष्टकर्माणि मन्यन्ते?
(iii) कति श्रोतारः उपस्थिताः आसन्?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer inacomplete sentence-only two questions.)
(i) प्रवचनस्य प्रारम्भे महात्मा गान्धिः किं करोति स्म?
(ii) प्रवचने महात्मा किम् उपदिशत्?
(iii) धनिकः किम् कार्यम् अकरोत्?

(III) अस्य अनुच्छेदस्य उपयुक्तम् शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद का उपयुक्त शीर्षक लिखिए। Write an appropriate title for this passage.)

(IV) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language only three questions.)
(i) ‘उपरि’ इति अव्ययस्य किं विपर्ययपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
(क) नीचैः
(ख) अधः
(ग) उच्चैः
(घ) शनैः

(ii) ‘पतितम्’ इति क्रियायाः कर्तृपदम् अत्र किम्? ।
(क) पुष्पपात्रम्
(ख) पात्रम्
(ग) पुष्पम्
(घ) क्षणे

(iii) ‘श्रोतारः’ इति पदस्य किं विशेषणपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
(क) बहवः
(ख) उपस्थिताः
(ग) आसन्
(घ) तत्र

(iv) ‘शीघ्रम्’ इत्यर्थे किं पदप्रयुक्तम्?
(क) पार्श्वम्
(ख) झटिति
(ग) उत्थाय
(घ) जातः
उत्तर:
(I)
(i) महात्मा गान्धिः
(ii) शारीरिक-कर्माणि
(iii) बहवः

(II)
(i) प्रवचनस्य प्रारम्भे महात्मागान्धिः दीपं निर्वाप्य प्रार्थनां करोति स्म।
(ii) प्रवचने महात्मा उपादिशत्-केचन जनाः शारीरिककर्माणि निकृष्टानि मन्यन्ते । एषः भावः निन्दनीयः, स्वकार्य स्वयमेव करणीयम्।
(iii) एकम् मृत्तिकायाः पुष्पपात्रम् अधः पतितम्। तत्क्षणमेव उत्थाय महात्मा खण्डान् उत्थापायितुम् प्रयत्नशीलः जातः परन्तु तस्मादपि पूर्वः धनिकः झटिति उत्थाय तत् कार्यम् अकरोत्।

(III) शारीरिक श्रमस्य महत्त्वम्/स्वकार्यम् स्वयमेव करणीयम्।

(IV)
(i) (ख) अधः
(ii) (क) पुष्पपात्रम्
(iii) (क) बहवः
(iv) (ख) झटिति

गद्यांश 5

सूर्यः प्रात:काले पूर्वस्यां दिशायाम् उदेति। प्रात:काले सूर्यस्य प्रकाशः अन्धकारम् अपनयति। तदा प्रकृतेः शोभा अतीव रमणीया भवति। शीतलः मन्दः सुगन्धः च पवनः वहति । खगाः वृक्षेषु मधुरं कूजन्ति । उपवनेषु पुष्पाणि सरोवरेषु च कमलानि विकसन्ति । विकसितानां पुष्पाणामुपरि स्थित्वा भ्रमराः मधुरं गुञ्जन्ति । आश्रमेषु मुनयः स्नानं कृत्वा सूर्यं नमन्ति ईश्वरं च भजन्ति। ग्रामेषु कृषकाः प्रातराशं कृत्वा हलसहितान् बलीवान् नीत्वा क्षेत्राणि प्रति गच्छन्ति । जनाः उपवनेषु भ्रमणं कुर्वन्ति । छात्राः विद्यालयं गच्छन्ति। ते तत्र पाठान् पठन्ति लेखान् च लिखन्ति।

अस्माकं जीवने सूर्यस्य अत्यधिकं महत्त्वमस्ति । अस्यैव प्रकाशे सर्वः व्यवहारः प्रचलति । अस्य दिनपति-रवि-दिनमणि-आदित्य भास्कर-दिनेश-इत्यादीनि अनेकानि अभिधानानि सन्ति। गायत्रीमन्त्रः अस्यैव स्तुतिं करोति। प्रश्नाः

प्रश्न
(I) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए -केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) सूर्यस्य प्रकाशः कम् अपनयति?
(ii) पुष्पाणामुपरि स्थित्वा के मधुरं गुञ्जन्ति ?
(iii) छात्राः कुत्र गच्छन्ति?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence-only two questions.)
(i) प्रात:काले कृषकाः किं कुर्वन्ति ?
(ii) सूर्यः प्रात:काले कुत्र/कस्याम् उदेति?
(iii) मुनयः किम् कुर्वन्ति?

(III) अस्य अनुच्छेदस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद का उपयुक्त शीर्षक लिखिए। Write an appropriate title for this passage.)

(IV) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language-only three questions.)
(i) सूर्यस्य पर्यायपदं लिखत।
(क) रविः
(ख) प्रकाशः
(ग) व्यवहारः
(घ) पवनः

(ii) ‘रमणीया’ इति कस्य पदस्य विशेषणम् ?
(क) भ्रमणस्य
(ख) सूर्यस्य
(ग) शोभायाः
(घ) उपवनस्य

(iii) ‘वहति’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
(क) मन्दः
(ख) पवनः
(ग) शीतलः
(घ) सुगन्धः

(iv) प्रार्थना इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
(क) दिनपति
(ख) सूर्यस्य
(ग) स्तुतिः
(घ) नमन्ति
उत्तर:
(I)
(i) अन्धकारम्
(ii) भ्रमराः
(ii) विद्यालयम्

(II)
(i) प्रात:काले कृषकाः प्रातराशं कृत्वा हलसहितान् बलीवर्दान् नीत्वा क्षेत्राणि प्रति गच्छन्ति ।
(ii) सूर्यः प्रातःकाले पूर्वस्यां दिशायाम् उदेति।
(iii) आश्रमेषु मुनयः स्नानं कृत्वा सूर्यं नमन्ति ईश्वरं च भजन्ति।

(III) सूर्यस्य महत्त्वम्/प्रात:कालस्य वर्णनम्।

(IV)
(i) (क) रविः
(ii) (ग) शोभायाः
(iii) (ख) पवनः
(iv) (ख) स्तुतिः

गद्यांश 6

एक: अतिदुष्टः वानरः आसीत् । प्रतिदिनं सः यथाशक्ति वृक्षे स्थितान् पक्षिणः तुदति स्म। उपनीडं गत्वा तेषां श्रमस्य उपहासं करोति स्म। एकः पक्षी अवदत्-भो किमर्थम् उपहससि? अनुवृष्टि नीडम् एव अस्मान् रक्षति । वयं परिश्रमं कुर्मः, निर्विघ्नं च जीवामः । वानरः साट्टहासम् अवदत् ‘मूर्खाः यूयम्। अरे! योगिनां कुतः गृहम् ?’ एवं कथयित्वा तेन दुष्टेन पक्षिणाम् नीडानि भग्नानि । एकः पक्षी अवदत्-‘योगिनः प्रतिजीवम् उपकारमेव कुर्वन्ति। किम् इदम् अनुरूपम् साधुजनस्य?’इदं कार्यं कृत्वा त्वं असाधुः निर्लज्जः इव प्रतिभासि। संसारे कर्मणामेव महत्त्वं वर्तते न तु रूपस्य। उत्तमं रूपं तु धृत्वा असाधवः राक्षसाः जनान् तुदन्ति पीडयन्ति वा। तव कायम् एव तव लक्षणं वर्तते। प्रश्ना:

प्रश्न
(I) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए -केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) पक्षिणः कः तुदति स्म?
(ii) अनुवृष्टि किं खगान् रक्षति?
(iii) संसारे केषाम् महत्वम् अस्ति?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence only two questions.)
(i) वानरः साट्टहासं किम् अवदत् ?
(ii) उत्तमं रूपं धृत्वा असाधवः किं कुर्वन्ति?
(iii) दुष्टवानरः किं करोति स्म?

(III) उपरिलिखितस्य अनुच्छेदस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद का उपयुक्त शीर्षक लिखिए। Write an appropriate title for this passage.)

(IV) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव )। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language only three questions.)
(i) ‘अरे! योगिनां कुतः गृहम् ‘ ? इति वाक्यस्य वक्ता कः?
(क) पक्षिणः
(ख) पक्षी
(ग) वानरः
(घ) मूर्खः

(ii) ‘हितम्’ इत्यस्य पदस्य गद्यांशे कः पर्यायः आगतः?
(क) उपकारम्
(ख) अपकारम्
(ग) संहारम्
(घ) प्रहारम्

(iii) “स्थितान्’ इति विशेषण पदस्य विशेष्यः कः?
(क) पक्षिणः
(ख) पक्षि
(ग) पक्षिणे
(घ) पक्षिणि

(iv) वानरः इतिपदस्य विशेषणपदं किम्?
(क) एकः
(ख) अतिदुष्टः
(ग) दुष्टः
(घ) तुदति
उत्तर:
(I)
(i) वानरः
(ii) नीडम्
(iii) कर्मणाम्

(II)
(i) वानरः साट्टहासम् अवदत्-‘मूर्खाः यूयम्। अरे ! योगिनां कुतः गृहम् ?’
(ii) उत्तमं रूपं त धत्वा असाधवः राक्षसाः जनान तदन्ति पीडयन्ति वा।
(iii) दुष्टवानरः प्रतिदिन वृक्षे स्थितान् पक्षिणः तुदति स्म। उपनीडम् गत्वा तेषाश्रमस्य उपहासं करोति स्म।

(III) असाधोः व्यवहारः / दुष्टः वानरः।

(IV)
(i) (ग) वानरः
(ii) (क) उपकारम्
(ii) (क) पक्षिणः
(iv) (ख) अतिदुष्टः

गद्यांश 7

कश्चित् वनवासी एकदा ग्रामम् अगच्छत् । ग्रामगतः सः तत्र यन्त्रचालितम् अरघट्टम् दृष्टवान् । अरघट्टस्य घटिकापतत् जलं क्षेत्राणि सिञ्चति स्म। यन्त्रदर्शनेन चकितः सः नगरं प्रति प्रस्थितः। तत्र आपणगतानि वस्तूनि दृष्ट्वा अचिन्तयत्-अरे! किमेतत् सर्वं मानवनिर्मितम् ? अनुपमा मानवशक्तिः । विविधा भोजनसामग्री, यन्त्रनिर्मितानि परिधानवस्त्राणि, आत्मरक्षायै शस्त्राणि, शरीरशोभायै प्रसाधनद्रव्याणि, विस्तृताः सञ्चारमार्गाः विद्युद्व्यजनानि ग्रीष्मतापहरणाय वातानुकूलनयन्त्राणि शीत निवारणाय उष्णकाणि । एतत् सर्वं दृष्ट्वा सः आश्चर्यविमूढः जातः । वृक्षमूले उपविश्य सः अवदत्-अहो कथं विज्ञानाधीनः जातः अद्यतनः मानवः ।

प्रश्न
(I) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए -केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) ग्रामगतः वनवासी किं दृष्टवान् ?
(ii) ग्रीष्मतापहरणाय कानि सन्ति?
(iii) एकदा वनवासी कुत्र अगच्छत्?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही।Answer in a complete sentence-only two questions.)
(i) किम् दृष्ट्वा वनवासी आश्चर्यविमूढः जातः?
(ii) वृक्षमूले उपविश्य सः किम् अवदत्?
(iii) ग्रामगतः सः तत्र किम् दृष्ट्वान्?

(III) उपरिलिखितस्य अनुच्छेदस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद का उपयुक्त शीर्षक लिखिए। Write an appropriate title for this passage.)

(IV) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language-only three questions.)

(i) ‘विस्तृताः सञ्चार मार्गाः’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
(क) सञ्चाराः
(ख) मार्गाः
(ग) सञ्चारमार्गाः
(घ) विस्तृताः

(ii) शीतनिवारणाय उष्णकानि भवन्ति? अस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम्?
(क) भवन्ति
(ख) उष्णकानि
(ग) शीतानि
(घ) शीतनिवारणाय

(iii) ‘ग्रामगतः’ इति पदं कस्मै आगतम्?
(क) वनवासिने
(ख) नगरवासिने
(ग) ग्रामाय
(घ) जनाय

(iv) ‘सिञ्चतिस्म’ क्रियापदस्य कतृपदं किम्?
(क) अरघट्टम्
(ख) जलम्
(ग) क्षेत्रम्
(घ) नगरम्
उत्तर:
(I)
(i) अरघट्टम्
(ii) वातानुकूलनयन्त्राणि
(iii) ग्रामम्

(II)
(i) विविध भोजन सामग्रीम्, यन्त्रनिर्मितानि परिधानवस्त्राणि, आत्मरक्षायै शस्त्राणि, शरीर शोभायै प्रसाधनद्रव्याणि आदीनि वस्तूनि दृष्ट्वा वनवासी आश्चर्यविमूढः जातः।
(ii) वृक्षमूले उपविश्य सः अवदत्-अहो कथं विज्ञानाधीनः जातः अद्यतनः मानवः।
(iii) ग्रामगतः सः तत्र यंत्रचालितम् अरघट्टम् दृष्ट्वान् अरघटट्स्य घटिकापतत् जलं क्षेत्राणि सिञ्चति स्म।

(III) (ख) विज्ञानाधीनः अद्यतन: मानवः

(IV)
(i) (घ) विस्तृताः
(ii) (ख) उष्णकानि
(iii) (क) वनवासिने
(iv) (ख) जलम्

गद्यांश 8

अद्य वने पशु महोत्सवः अस्ति। मञ्चस्य उपरि सिंहः विराजते। आकाशे सर्वत्र मेघाः सन्ति। मेघान् दृष्ट्वा मयूराः वृक्षाणाम् अधः नृत्यन्ति। पशवः इतस्ततः भ्रमन्ति। सर्पः कोटरात् बहिः आगच्छति। सर्पात् भीताः पशवः कोलाहलं कुर्वन्ति । कोलाहलं श्रुत्वा सिंहः उच्चैः गर्जति आदिशति च-भोः। कोलाहलं मा कुरुत। शृणुत-अस्माकं जीवनं वृक्षान् विना असम्भवम्। वृक्षाः फलानि छायां च दत्त्वा अस्मान् उपकुर्वन्ति। अतः अस्माभिः वने नूनं वृक्षाः रक्षणीयाः । वृक्षाः देववत् जनान् रक्षन्ति। ते धरायाः उपरि साक्षात्देवाः भवन्ति। तेषां जन्म एव परार्थाय भवति। तान् प्रति कृतं पापम् अक्षम्यं भवति। अतः ध्यातव्यम्-‘वृक्षदेवो भव’। प्रश्नाः

प्रश्न
(I) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए -केवल दो प्रश्नों के ही! Answer in one word only-only two questions.)
(i) मेघाः कुत्र सन्ति?
(ii) सर्पात् भीताः के आसन् ?
(iii) अस्माभिः वने के रक्षणीया:?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence only two questions.)
(i) सिंहः किम् आदिशति?
(ii) मेघान् दृष्ट्वा के कुत्र च नृत्यन्ति?
(iii) किम् ध्यातव्यम्?

(III) उपरिलिखितस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का उपयुक्त शीर्षक लिखिए। Write an appropriate title for this passage.)

(IV) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language only three questions.)
(i) ‘अद्य पशुमहोत्सवः वने अस्ति।’ अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम्?
(क) अस्ति
(ख) अद्य
(ग) वने
(घ) पशुमहोत्सवः

(ii) ‘अन्तः’ इत्यस्य पदस्य विपर्ययः कः?
(क) मा
(ख) बहिः
(ग) विना
(घ) नूनम्

(iii) ‘अस्मान्’ इति पदस्य प्रयोगः केभ्यः अभवत् ?
(क) पशुभ्यः
(ख) जनेभ्यः
(ग) वृक्षेभ्यः

(घ) सिंहभ्यः
(iv) ‘उपकुर्वन्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(क) सिंहाः
(ख) पशवः
(ग) वृक्षाः
(घ) मयूराः
उत्तर:
(I)
(i) आकाशे
(ii) पशवः
(iii) वृक्षाः

(II)
(i) सिंहः आदिशति-भोः ! कोलाहलं मा कुरुत। शृणुत-अस्माकं जीवनं वृक्षान् विना असम्भवम् वृक्षाः रक्षणीयाः ।
(ii) मेघान् दृष्ट्वा मयूराः वृक्षाणाम् अधः नृत्यन्ति।
(iii) अस्माभिः ध्यातव्यम्- “वृक्षदेवोभव”।

(III) वृक्षाणां महत्त्वम् / पशुमहोत्सवः।

(IV) (i)
(क) अस्ति
(i) (ख) बहिः
(ii) (क) पशुभ्यः।
(iv) (ग) वृक्षाः

गद्यांश 9

पूर्वकाले जगद्देवः नाम कश्चन राजा आसीत्। “प्रपञ्चः एव जेतव्यः। प्रभूतां सम्पत्तिं प्राप्य सुखेन जीवनं करणीयम्” इति तस्य राज्ञः इच्छा आसीत्। तत्मात् सः सर्वदा युद्धे रतः आसीत्। एकैकमपि देशं जेतुं सः प्रयतते स्म। तेन प्रभूतम ऐश्वर्यम् (धनम्) अपि सम्पादितम्। अथ कदाचित् कश्चन संन्यासी तत् समीपम् आगत्य अवदत्- “राजन्! मम तिम्रः अतीव निम्नतराः अपेक्षाः सन्ति। किं भवान् ताः पूरयितुं शक्नुयात्?” इति। “कथं न? मम ऐश्वर्यम् अपारम् वर्तते शक्तिश्च अपरिमितास्ति। भवताम् अपेक्षायाः पूरणे मम कः क्लेशः स्यात्? उच्यताम्, मया किं करणीयम्?” इति राजा सगर्वम् अवदत्। प्रश्ना:

प्रश्न
(I) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए -केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)

(i) नृपस्य किं नाम असीत् ?
(क) तेन
(ii) कदाचित् नृपस्य समीपम् कः आगत्य अवदत्?
(iii) राजा कथम् अवदत्

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence only two questions.)
(i) नृपस्य का इच्छा आसीत्?
(ii) राज्ञः का इच्छा आसीत्?
(iii) सः सर्वदा कस्मिन् रतः आसीत्?

(III) उपरिलिखितस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का उपयुक्त शीर्षक लिखिए। Write an appropriate title for this passage.)

(IV) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव )। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language only three questions.)
(i) ‘तस्मात् सः सर्वदा युद्धे रतः आसीत्’। अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम्?
(क) रतः
(ख) सर्वदा
(ग) युद्धे
(घ) आसीत्

(ii) ‘प्रभूतां सम्पत्तिम्’ अनयोः पदयोः विशेष्यपदं कि वर्तते?
(क) प्रभूतां
(ख) प्रभूतम्
(ग) सम्पत्तिम्
(घ) सम्पत्तिः

(iii) अनुच्छेदे ‘इच्छाः ‘ इति पदस्य कः पर्यायः आगतः?
(क) अनपेक्षाः
(ख) अपेक्षाः
(ग) कामनाः
(घ) कामाः

(iv) ‘सम्पादितम्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(क) तेन
(ख) अपि
(ग) प्रभूतम्
(घ) ऐश्वर्यम्
उत्तर:
(I)
(i) जगदेवः
(ii) संन्यासी
(iii) सगर्वम्

(II)
(i) नृपस्य इच्छा आसीत् – “प्रपञ्चः एव जेतव्यः। प्रभुतां सम्पत्तिं प्राप्य सुखेन जीवनं करणीयम्”।
(ii) “प्रपञ्चः एव जेतव्यः। प्रभूतां सम्पत्तिं प्राप्य सुखेन जीवनं करणीयम्” इति तस्य राज्ञः इच्छा आसीत्।
(iii) सः सर्वदा युद्धे रतः आसीत्।

(III) नृपस्य अहङ्कारम् । गर्वितः नृपः जगद्देवः।

(IV)
(i) (घ) आसीत्
(ii) (ग) सम्पत्तिम्
(iii) (ख) अपेक्षाः
(iv) (क) तेन

गद्यांश 10

कस्मिश्चिद्देशे धर्मबुद्धिः पापबुद्धिश्च द्वे मित्रे प्रतिवसतः स्म। अथ कदाचित्पापबुद्धिना चिन्तितम्-अहं तावन्मू| दरिद्रश्च । तदेनं धर्मबुद्धिमादाय देशान्तरं गत्वा अस्य आश्रयेण अर्थोपार्जनं कृत्वा एनापि वञ्चयित्वा सुखी भवामि इति। अथान्यस्मिन्नदिने पापबुद्धिः धर्मबुद्धिं प्राह-भो मित्र! शास्त्रेष्वेवं वर्णितम् यद् येन देशान्तरेषु बहुविधभाषावेदादि न ज्ञातं तस्य जन्म धरणीपीठे निरर्थकम् । अतः आवाम् देशान्तरं गच्छावेति ।

प्रश्न
(I) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए -केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word
only-only two questions.)
(i) धर्मबुद्धेः मित्रस्य किं नाम आसीत् ?
(ii) मूर्खः दरिद्रः च कः आसीत् ?

(iii) तौ कुत्र गच्छतः?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence only two questions.)
(i) पापबुद्धिः कस्य आश्रयेण अर्थोपार्जनं कर्तुम् इच्छति?
(ii) अथान्यस्मिन्नदिने पापबुद्धिः धर्मबुद्धिं किं आह?
(iv) द्वे मित्रे कुत्र प्रतिवसतः स्म?

(III) अस्य गद्यांशस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का उपयुक्त शीर्षक लिखिए। Write an appropriate title for this passage.)

(IV) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language-only three questions.)
उत्तर:
(i) ‘दुःखी’ पदस्य कः विपर्ययः अनुच्छेदे प्रयुक्तः ?
(क) सुख
(ख) दु:ख
(ग) सुखी
(घ) मुखी

(ii) अनुच्छेदे ‘सखायौ’ पदस्य कः पर्यायः आगतः?
(क) द्वे
(ख) मित्रे
(ग) सुखी
(घ) दुःखी

(iii) अन्तिमे वाक्ये ‘आवाम्’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम् लिखितम् ?
(क) आवाम्
(ख) देशान्तरं
(ग) गच्छावेति
(घ) गच्छाव

(iv) ‘प्राह’ इति क्रियापदस्य कर्तपदं किम?
(क) धर्मबुद्धि
(ख) पापबुद्धि
(ग) आवाम्
(घ) मित्र उत्तराणि

(I)
(i) पापबुद्धिः
(ii) पापबुद्धिः
(iii) देशान्तरम्

(II)
(i) पापबुद्धिः धर्मबुद्धेः आश्रयेण अर्थोपार्जनं कर्तुम् इच्छति।
(ii) अथान्यस्मिन्नदिने पापबुद्धिः धर्मबुद्धिं प्राह-भो मित्र! शास्त्रेष्वेवं वर्णितम् यद् येन देशान्तरेषु बहुविधभाषावेदादि न ज्ञातं तस्य जन्म धरणीपीठे निरर्थकम् । अतः आवाम् देशान्तरं गच्छावेति।
(iii) कस्मिंश्चिद्देशे धर्मबुद्धिः पापबुद्धिश्च द्वे मित्रे प्रतिवसतः स्म।

(III) धर्मबुद्धेः पापबुद्धश्च कथा।

(IV)
(i) (ग) सुखी
(ii) (ख) मित्रे
(iii) (घ) गच्छाव
(iv) (ख) पापबुद्धिः

गद्यांश 11

आतंकवादः आधुनिक विश्वस्य गुरुतमा समस्या अस्ति। संसारस्य प्रत्येकं देश: आतंकवादेन येन केन प्रकारेण पीडितः अस्ति। आतंकवादः विनाशस्य सा लीला या विश्वम् ग्रसितुम् तत्परा अस्ति। आतंकवादेन विश्वस्य अनेकानि क्षेत्राणि रक्तविलिप्तानि सन्ति। अनेके अनेके निर्दोषाः जनाः प्राणान् अत्यजन् । महिला: विधवाः जाताः, बालाश्च अनाथाः अभवन् । सर्वशक्तिमान् अमेरिका देशोऽपि अनेन संतप्तः अस्ति। भारतं तु आतंकवादेन अनेकै: वर्षेः पीडितः वर्तते। आतंकवादे तु ते एव जनाः सम्मिलिताः सन्ति ये स्वार्थपूर्तिम् कर्तुम् इच्छन्ति, संसारे च अशान्तेः वातावरणं द्रष्टुम् कामयन्ते । शान्तीच्छुकैः देशैः आतंकवादस्य राक्षसस्य विनाशाय मिलित्वा एव प्रयत्नाः समाधेयाः अन्यथा एषा समस्या सुरसामुखम् इव प्रतिदिनं वृद्धिं यास्यति ।

प्रश्न
(I) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए -केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) आतंकवादः कस्य लीला?
(ii) कीदृशैः देशैः मिलित्वा आतंकवादस्य विनाशाय प्रयत्नाः समाधेयाः?
(iii) आतंकवाद कीदृशी समस्या अस्ति?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence-only two questions.)
(i) आतंकवादे कीदृशाः जनाः सम्मिलिताः?
(ii) भारतं तु कथं पीडितो वर्तते?
(ii) संसारस्य प्रत्येकं देशः केन पीड़ितः अस्ति?

(III) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद का उचित शीर्षक लिखिए। Write an appropriate title for this passage.)

(IV) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language only three questions.)

उत्तर:
(i) ‘शान्तेः’ इति पदस्य किं विपर्ययपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
(क) अशान्तेः
(ख) संसारे
(ग) ते
(घ) देशैः

(ii) ‘अनेकैः वर्षेः’ इति पदयोः विशेषणपदम् किम्?
(क) वर्षेः
(ख) अनेकैः
(ग) अनेक
(घ) वर्ष

(iii) ‘यास्यति’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
(क) एषा
(ख) समस्या
(ग) अन्यथा
(घ) इव

(iv) ‘रक्षणाय’ इति पदस्य विपर्यपद किम् प्रयुक्तम्?
(क) विनाशाय
(ख) दोषाय
(ग) तत्पराय
(घ) प्राणाय

उत्तराणि

(I)
(i) विनाशस्य
(ii) शान्तीच्छुकैः
(iii) गुरुतमा

(II)
(i) आतंकवादे तु ते एव जनाः सम्मिलिताः सन्ति ये स्वार्थपूर्तिम् कर्तुम् इच्छन्ति, संसारे च अशान्तेः वातावरणं द्रष्टुं कामयन्ते।
(ii) भारतं तु आतंकवादेन अनेकैः वर्षेः पीडितः वर्तते।
(iii) आतंकवादिन संसारस्य प्रत्येकेदेशः येन केन प्रकारेण पीडितः अस्ति।

(III) आतंकवादस्य विनाशलीला।

(IV)
(i) (क) अशान्तेः
(ii) (ख) अनेकै:
(iii) (ख) समस्या
(iv) (क) विनाशाय

गद्यांश 12

एकस्मिन् ग्रामे एकः व्याधः वसति स्म । तस्य नाम भैरवः आसीत्। सः जीविकार्थम् पशून् हत्वा नगरे विक्रीणाति स्म। एकदा सः आखेटाय वनम् अगच्छत् । तत्र तेन एकः मृगः दृष्टः । सः तं मृगम् अमारयत्, तम् च नीत्वा गृहं प्रति अचलत् । तदैव सः मार्गे एकं सिंहम् अपश्यत् । तम् सिंहं दृष्ट्वा सः अचिन्तयत् ‘यदि एषः सिंहः अपि प्राप्तः भवेत् तर्हि अहं प्रभूतं धनं प्राप्स्यामि’। अनेन लोभेन यावत् सः सिंहः प्रति सरम् अक्षिपत् तावत् एव सिंहः अपि व्याधम् आक्राम्यत् सः व्याधः च तदा पञ्चत्वं गतौ । प्रश्ना :

प्रश्न
(I) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए -केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) व्याधः कुत्र वसति स्म?
(ii) सः आखेटाय कुत्र अगच्छत् ?
(iii) भैरवः कः आसीत?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence-only two questions.)
(i) सिंहं दृष्ट्वा व्याधः किम् अचिन्तयत् ?
(ii) व्याधः सिंहः च कथं पञ्चत्वं गतौ?
(iii) व्याधः जीविकार्थम् किं करोति स्म?

(III) अस्याः गंद्यांशस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस कथा का उपयुक्त शीर्षक लिखिए। Write an appropriate title for this story.)

(IV) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव )। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language only three questions.)

(i) ‘क्रीणाति’ अस्य पदस्य कः विपर्ययः अत्र दत्तः?
(क) क्रीणीतः
(ख) क्रीणति
(ग) विक्रीणाति
(घ) विक्रीणति

(ii) अनुच्छेदे ‘अचिन्तयत्’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
(क) तम्
(ख) सिंह
(ग) दृष्ट्वा
(घ) सः

(iii) ‘ग्रामे’ इत्यस्य विशेष्यस्य अनुच्छेदे विशेषणं किम् ?
(क) एकस्मिन्
(ख) एके
(ग) एकः
(घ) वसति स्म

(iv) ‘मृतम्’ इति अर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
(क) जीविकार्थम्
(ख) हतम्
(ग) पञ्चत्वम्
(घ) आक्राम्यत् उत्तराणि

(I)
(i) ग्रामे
(ii) वनम्
(iii) व्याधः

(II)
(i) सिंहं दृष्ट्वा व्याधः अचिन्तयत् ‘यदि एषः सिंहः अपि प्राप्तः भवेत् तर्हि अहं प्रभूतं धनं प्राप्स्यामि’।
(ii) यावत् सः सिंह: प्रति सरम् अक्षिपत् तावत् एव सिंहः अपि व्याधम् आक्राम्यत् सः व्याधः च तदा पञ्चत्वं गतौ।
(iii) व्याधः जीविकार्थम् पश्नहत्वा नगरे विक्रीणाति स्म।

(III) लोभस्य दुष्परिणामः।

(IV)
(i) (ग) विक्रीणाति
(ii) (घ) सः
(iii) (क) एकस्मिन्
(iv) (ग) पञ्चत्वम्

गद्यांश 13

सरसे वसन्ते ऋतौ सीताष्टमी अपि समायोज्यते। इदं पर्व अस्मान् नारीणां सम्मानं शिक्षयति। नारी संसारस्य मूलं वर्तते। सा गृहस्थाश्रमस्य जीवनशक्तिः अस्ति। नारी ‘देवी’ इति कृत्वा सम्बोध्यते। तस्याम् उच्चताया भावो वर्तते। आदिकविः वाल्मीकिः महाभागां सीताम् ‘अनुपमा’ इति कृत्वा कथयति।

वस्तुतः जगति सा अद्वितीया आसीत्, तस्याः सुशीलता, सुलक्षणता सच्चरित्रता च अनुकरणीयाः सन्ति। महादेव्याः सीतायाः पावनं जीवनवृत्तं प्रत्येक भारतीयनारीणां कृते एकम् आदर्श वर्तते तदनुकरणीयमपि अस्ति। अतः सीताष्टम्याः पर्व अन्यवीरपर्वणां जयन्तीनाम् इव अवश्यमेव आयोजनीयम् अस्ति। अनेन बालिकानां कृते शिक्षा आचरण-प्राप्तिरपि भवति। यतः नारीशिक्षा सर्वोत्तमास्ति, नारी नराणां स्रोतः इति। प्रश्ना :

प्रश्न
(I) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए -केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) का नराणां स्रोतः अस्ति?
(ii) सरसे वसन्त ऋतौ का समायोज्यते?
(iii) संसारस्य मूलं का अस्ति?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence-only two questions.)

(i) सीतायाः काः अनुकरणीयाः सन्ति?
(ii) भारतीयनारीणां कृते एकम् आदर्श कि वर्तते?
(iii) नारी कस्य जीवनशक्तिः अस्ति

(III) उपरिलिखितस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद का उपयुक्त शीर्षक लिखिए। Write an appropriate title for this passage.)

(IV) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव )। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language only three questions.)
उत्तर:
(i) ‘नारी संसारस्य मूलं वर्तते’। अत्र कर्तृपदं किम् अस्ति?
(क) मूलं
(ख) वर्तते
(ग) नारी
(घ) संसारस्य

(ii) अनुच्छेदे ‘पवित्र’ पदस्य कः पर्यायः प्रयुक्तो वर्तते? ।
(क) दिव्यं
(ख) नित्यं
(ग) पावनं
(घ) अनुपमम्

(iii) गद्यांशे ‘निम्नतायाः’ पदस्य विपर्ययरूपे कि पदं लिखितम्?
(क) उच्चतायाः
(ख) विद्यायाः
(ग) अवस्थायाः
(घ) महादेव्याः

(iv) ‘अस्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(क) इदं
(ख) सा
(ग) इव
(घ) मूलं उत्तराणि

(I)
(i) नारी
(ii) सीताष्टमी
(iii) नारी

(II)
(i) सीतायाः सुशीलता, सुलक्षणता सच्चरित्रता च अनुकरणीयाः सन्ति।
(ii) महादेव्याः सीतायाः पावनं जीवनवृत्तं प्रत्येक भारतीयनारीणां कृते एकम् आदर्श वर्तते
(iii) नारी गृहस्थाश्रमस्य जीवनशक्तिः अस्ति ।

(III) सीताष्टमी महापर्व।

(IV)
(i) (ग) नारी
(ii) (ग) पावनं
(iii) (क) उच्चतायाः
(iv) (ख) सा

गद्यांश 14

बहुआयामी प्रतिभायाः धनी स्वामी श्रद्धानन्द सरस्वती महाभागानां पूर्वनाम मुंशीरामः आसीत्। सः पश्चात् “महात्मा मुंशीरामः” इति नाम्ना सम्बोध्यते स्म। तेषां महोदयानां जन्म पंजाब प्रान्तस्य तलवन इति ग्रामे फरवरी मासस्य द्वाविंशतिः, तारिकायां षट्पञ्चाशत् उत्तरे अष्टादश शताब्द्याम् ईस्वीये वर्षे अभवत्। तेषां शिक्षा-दीक्षा च वाराणसी लाहौर च नगरयो: अभवताम्। स्वामी दयानन्द सरस्वती महाभागेन सह तस्य मेलनं बरेली नगरे अभवत्।

ते तेषां सिद्धान्तेभ्यः अतीव प्रभाविताः अभवन्। पश्चात् सः लाहौर नगरस्य आर्य समाजस्य सभासदः अभवत्। सः हरिद्वार नगरे गङ्गायास्तटे कांगड़ी ग्रामे गुरुकुलस्य स्थापनाम् अकरोत्। अधुना सा एव संस्था ‘गुरुकुल कांगड़ी विश्वविद्यालयः’ इति नाम्ना प्रसिद्धा वर्तते। दिसम्बर मासस्य त्रयोविंशत्यां तारिकायां षड्विंशतिः उत्तरे एकोनविंशति शते वर्षे तस्य बलिदानम् अभवत्।

प्रश्न
(I) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए -केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) स्वामी श्रद्धानंद सरस्वती महाभागानां पूर्वनाम किमासीत्?
(ii) स्वामी श्रद्धानन्द सरस्वती महोदयानां बलिदानं कदा अभवत्।
(iii) बहुआयामी प्रतिभायाः धनी कः आसीत्?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence-only two questions.)
(i) सः कुत्र गुरुकुलस्य स्थापनाम् अकरोत्?
(ii) अधुना सा एवं संस्था केन नाम्ना प्रसिद्धा वर्तते?
(ii) तस्य बलिदानम् कदा अभवत्?

(III) उपरिलिखितस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद का उपयुक्त शीर्षक लिखिए। Write an appropriate title for this passage.)

(IV) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव )। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language-only three questions.)
उत्तर:
(i) अनुच्छेदे ‘अकरोत्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् अस्ति?
(क) मुंशीरामः
(ख) सः
(ग) संस्था
(घ) सा

(ii) गद्यांशे ‘पूर्वम्’ इत्यस्य पदस्य कः विपर्ययः प्रयुक्तः?
(क) पश्चात्
(ख) अधुना
(ग) अद्य
(घ) सम्प्रति

(iii) ‘सा एव संस्था’। अत्र विशेष्य पदं किम् अस्ति?
(क) एव
(ख) सा
(ग) संस्था
(घ) संस्थाः

(iv) ते इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
(क) सभवत्
(ख) अभवन्
(ग) आसीत्
(घ) वर्तते उत्तराणि

(I)
(i) मुंशीरामः
(ii) दिसम्बर मासे
(iii) श्रद्धानन्दसरस्वती

(II)
(i) सः हरिद्वार नगरे गङ्गायास्तटे कांगड़ी ग्रामे गुरुकुलस्य स्थापनाम् अकरोत्।
(ii) अधुना सा एव संस्था ‘गुरुकुल कांगड़ी विश्वविद्यालयः’ इति नाम्ना प्रसिद्धा वर्तते।
(iii) दिसम्बर मासस्य त्रयोविंशत्यां तारिकायां षड्विंशतिः उत्तरे एकोनविंशतिः शते वर्षे तस्य बलिदानम् अभवत्।

(III) स्वामी श्रद्धानन्द सरस्वती महाभागानां जीवनम्।

(IV)
(i) (ख) सः
(ii) (क) पश्चात्
(iii) (ग) संस्था
(iv) (ख) अभवन्

गद्यांश 15

देशस्य राजधानी देहल्यां यत् संसद् भवनमस्ति तस्य मूलप्रारूपरचना श्री एड्विन् लुटियन्स् हरबर्ट बेकरः च इति एताभ्यां योजनाकाराभ्यां कृता इति श्रूयते। सप्तविंशतिः वर्षाणि अधिकम् एकोनविंशतिः शताधिके वर्षे (1927 ई.) एतस्य भवनस्य लोकार्पणं जातम्। एतादृशं भवनं कथं निर्मातव्यम् इति कल्पना ताभ्यां योजनाकाराभ्यां कथं प्राप्ता। एवमनुमीयते यत् ताभ्यां बुद्धिबलात् एव तादृशी कल्पना कृता स्यात्। तथापि श्रूयते एवं यत् “ऐहोळे’ प्रदेशस्थं मन्दिरमेव तयोः कल्पनायाः मूलं स्यात् इति। तत् मन्दिरं कर्णाटके अस्ति। चालुक्यवंशीयैः राजभिः पञ्चमे शतके इदं मन्दिरं निर्मितम्। अस्य मन्दिरस्य अधिदेवता दर्गा अस्ति। अनमीयते यत संसदभवन-निर्माणाय प्रेरणा इतः एव प्राप्ता स्यात. न स्यादपि तथापि उभयोः भवनयोः रचनायाम् साम्यं तु विशेषतः दृश्यते ननु।

प्रश्न
(I) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)। (एक पद में उत्तर दीजिए -केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in one word only-only two questions.)
(i) श्री एड्विन् लुटियन्स् हरबर्ट बेकरः च कौ आस्ताम्?
(ii) अस्य मन्दिरस्य अधिदेवता का अस्ति?
(iii) मन्दिरं कुत्र अक्ति?

(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव )। (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-केवल दो प्रश्नों के ही। Answer in a complete sentence-only two questions.) (i) कदा एतस्य संसद् भवनस्य लोकार्पणं जातम्?
(ii) कैः इदं मन्दिरं निर्मितम्?
(iii) मन्दिरस्य मूल प्रारूपरचना कीदृशी अस्ति?

(III) उपरिलिखितस्य गद्यांशस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश के लिए उचित शीर्षक लिखिए। Write an appropriate title for this paragraph.)

(IV) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव )। (भाषा संबंधी कार्य-केवल तीन प्रश्नों के ही। Work of Language-only three questions.)
(i) ‘तत् मन्दिरं कर्णाटके अस्ति’। अत्र क्रियापदं किमस्ति?
(क) तत्
(ख) अस्ति
(ग) मन्दिरं
(घ) कर्णाटके

(ii) ‘तादृशी कल्पना’ अनयोः पदयोः विशेषणं किम्?
(क) कल्पना
(ख) तादृक्
(ग) तादृशी
(घ) तादृशम्

(iii) अनुच्छेदे ‘विषमता’ इत्यस्य पदस्य कः विपर्ययः लिखितः?
(क) समानता
(ख) समानः
(ग) सादृश्यम्
(घ) साम्यम्

(iv) निर्मितम् इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(क) चालुक्यवंशीय
(ख) राजभिः
(ग) चालुक्यवंशीयैर्राजभिः
(घ) अनुमीयते
उत्तर:
(I)
(i) योजनाकारौ
(ii) दुर्गा
(iii) कर्णाटके

(II)
(i) सप्तविंशतिः वर्षाणि अधिकं एकोन विंशतिः शताधिके वर्षे (1927 ई.) एतस्य संसद् भवनस्य लोकार्पणं जातम्।
(ii) चालुक्यवंशीयैः राजभिः पञ्चमे शतके इदं मन्दिरं निर्मितम्।
(iii) देशस्य राजधानी देहल्यां यत् संसदभवनमस्ति तस्य मूलप्रारूपरचना अस्ति।

(III) भारतीय संसद् भवनम्।

(IV)
(i) (ख) अस्ति
(ii) (ग) तादृशी
(iii) (घ) साम्यम्
(iv) (ग) चालुक्यवंशीयैर्राजभिः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 10 शब्दरूपाणि Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 10 शब्दरूपाणि

अकारान्तपुंलिङ्गशब्दः

देव

एवमेवान्येषाम् अकारान्तशब्दानां यथा बालक, हंस, मृग, वृक्ष, सागर, राम, नृप, गज, विद्यालय, पुस्तकालय इत्यादीनां शब्दानां रूमाण्यपि भवन्ति।

अधुना प्रयोगं कुर्मः

‘फल’
प्रथमा- फलम् फले फलानि
द्वितीया- फलम् फले फलानि
अन्यविभक्तिषु पुंल्लिङ्गवत्
एवमेव चक्र, पुस्तक, सोपान, कन्दुक, वस्त्र, स्यूत, नेत्र, पुष्प इत्यादिशब्दानां रूपाण्यणि भवन्ति।

अधुना प्रयोगं कुर्मः
आकारान्त-शब्दः

रमा

एवमेव गीता, सीता, प्रभा, लतिका, शाखा, नौका, रोटिका, घटिका, माला, आभा इत्यादीनाम् अकारान्तशब्दानां रूपाण्यपि भवन्ति।
प्रयोगः

इकारान्त पुंल्लिङ्गशब्दः
मुनि

एवमेव- कपि, हरि, गिरि, विधि, अग्नि, ऋषि, नृपति, कवि, भूपति, वाल्मीकि, इत्यादीनां रूपाणि भवन्ति।

इदानी प्रयोगं पश्यामः

अपवादः- अत्र एतदपि ध्यातव्यं यत् सखि, पति-इत्येतयोः इकारान्त-शब्दयोः रूपाणि मुनिशब्दरूपात् पृथक् भवन्ति। परं यदा ‘पति’ शब्दस्य प्रयोगः समासान्ते भवति, तदा मुनिवत् एव रूपाणि भवन्ति यथा-श्रीमति, भूपति, नृपति, नरपति इत्यादि शब्दानां मुनिवदेव प्रयोगः कृतः। परं यदा पति-शब्दः पृथक्पे ण भवति तदा तृतीयातः सप्तमीपर्यन्तं एकवचने रूपाणि एवम् भवन्ति-

ऐतषाम् अन्यशब्दानां चाऽपि रूपाणि परिशिष्टा पठित्वा प्रयोगाभ्यासं कुरुत-

प्रश्न 1.
निर्देशानुसारं विभक्तिं प्रयुज्य वाक्यपूर्तिं कुरुत-

(i) ग्रीष्मौ __________ आतपः उष्णतरः भवति। (भानु-षष्ठी)
(ii) ग्रामे __________ गोचारणभूमिः अस्ति। (धेनु-चतुर्थी-बहु.)
(iii) __________ दुग्धम् अतिमधुरं भवति। (धेनु-षष्ठी-एक.)
(iv) वसन्तौ __________ मत्तः पिकः मधुरं कूजति (मधु-सप्तमी-एक.)
(v) __________ बहवः गुणाः भवन्ति। (मधु-सप्तमी-एक.)
(vi) मम __________ सर्वे छात्राः योग्याः सन्ति। (मति-सप्तमी)
(vii) जनाः __________ प्रयोगेण एव कार्यं कर्तुं क्षमाः भवन्ति (बुद्धि-षष्ठी)
(viii) पुत्रः __________ सह आपणं गच्छति। (पितृ-तृतीया)
(ix) राजा दिलीपः प्रजानां पिता आसीत् तासा __________ केवलं जन्महेतवः आसन्। (पितृ-प्रथमा-बहु.)
उत्तराणि:
(i) भानो:
(ii) धेनुभ्यः
(iii) धेनोः
(iv) मधुना
(v) मधुनि (मधौ)
(vi) मतौ (मत्याम्)
(vii) बुद्धेः
(viii) पित्रा
(ix) पितरः

व्यञ्जनान्तशब्दः
(i) __________ अजस्य पुत्रः दशरथ: नाम नृपः आसीत्। (राजन्-षष्ठी)
(ii) __________ विनयशीलाः भवन्ति। (विद्वस्-प्रथमा बहु.)
(iii) ग्राष्मतौ __________ दर्शनेन शान्तिरनुभूयते। (चन्द्रमस्-षष्ठी)
(iv) यथा __________ तथा चित्ते अपि सत्यता भवेत्। (वाच-सप्तमी)
(v) किं __________ श्रुतं यदस्याभिः कथितम्। (भवत्-तृतीया बहु.)
(vi) __________ प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्। (आत्मन्-षष्ठी)
(vii) __________ श्रद्धापुष्पाणि अर्पयामि अहम्। (विद्वस्-चतुर्थी-बहु.)
(viii) __________ बालकाभ्याम् किं पतितं तत्र? (गच्छत्-तृतीया-द्वि)
(ix) मनुष्यः आत्मना एव __________ उद्धरेत्। (आत्मन्-द्वितीया-एक.)
(x) __________ प्रजानां रक्षकाः स्युः। (राजन्-प्रथमा-बहु.)
उत्तराणि:
(i) राज्ञः
(ii) विद्वांसः
(iii) चन्द्रमसः
(iv) वाचि
(v) भवद्भिः
(vi) आत्मनः
(vii) विद्वद्भ्यः
(viii) गच्छद्भ्याम्
(ix) आत्मानम्
(x) राजानः

सर्वनामशब्दाः
सर्वनामशब्दाः विशेषणरूपेण एव प्रयुज्यन्ते। अतः लिङ्गम् विभक्तिश्च विशेष्यपदानुसारमेव प्रजुज्यते। एतदाधारेणैव अध:प्रदत्तवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत-
(i) __________ ज्ञानेन क: लाभः यत् क्रियान्वितं न स्यात्। (तत्)
(ii) __________ नाटकस्य रचयिता कः? (इदम्)
(iii) भाषणप्रतिस्पर्धायाः पुरस्कारः __________ बालिकया प्राप्तः? (किम्)
(iv) __________ समारोहे त्वं गमिष्यसि तस्य आयोजनं कुत्र भवति? (यत्)
(v) __________ बालकाः अत्र आगत्य प्रसन्नाः भवन्ति। (सर्व)
(vi) __________ बालिकानां नाम अकारेण प्रारभ्यते ताः अत्र आगच्छन्तु। (यत्)
(vii) __________ स्यूते अद्य साहित्यस्य पुस्तकं नास्ति। (अस्मद्-षष्ठी-एक.)
(viii) __________ एतत् कार्यं किमर्थं न कृतम्? (युष्मद्-तृतीया-बहु.)
(ix) __________ प्रयोगशालायां कः प्रयोगः क्रियते? (तत्)
(x) __________ कथायाः रचयिता कः? (इदम्)
उत्तराणि:
(i) तेन
(ii) अस्य
(iii) कथा
(iv) भस्मिन्
(v) सर्वे
(vi) यासाम्
(vii) मम
(viii) पुण्याभिः
(ix) तस्याम्
(x) आस्थाः

एकादशतः पञ्चाशत्-पर्यन्तं संख्यापदानि

प्रश्न 1.
उचितैः संख्यापदैः रिक्तस्थानानि पूर्यन्ताम्-

(i) अहम् __________ (2) नेत्राभ्याम् पश्यामि।
(ii) __________ (1) पात्रे __________ (9) फलानां रसं वर्तते?
(iii) __________ (10) आननानि यस्य, सः दशननः कथ्यते।
(iv) मईमासे __________ (31) दिवसाः भवन्ति।
(v) विद्यालयस्य वार्षिकोत्सवः __________ (24) तारिकायां भविष्यति।
(vi) __________ (50) अर्धशतकमपि कथ्यते।
(vii) वेधशालायाः निर्माणम् __________ (18) शताब्द्याम् अभवत्।
(viii) __________ (4) वृक्षेभ्यः __________ (47) पत्राणि अपतन्।
(ix) चर्यायाम् __________ (33) विद्वांसः भागं गृहीतवन्तः।
उत्तराणि:
(i) द्वाभ्याम्
(ii) एकस्मिन्, नवानाम्
(iii) दश
(iv) एकत्रिंशत्
(v) चतुविंशतिः
(vi) पञ्चाशत्
(vii) अष्टादश
(viii) चतुर्थ्यः, प्तचत्वारिंशत्
(ix) त्रयस्तिंशत्

प्रश्न 2.
शुद्धं विकल्पं गोलाकारं कुरुत-

प्रश्न 3.
उचितेन विकल्पेन रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) वृक्षे __________ (2) काकौ स्तः (द्वि / द्वौ / द्वे)
(ii) उद्याने __________ (4) महिलाः भ्रमन्ति। (चत्वारः / चत्वारि / चतस्रः)
(iii) गजः __________ (4) पादैः चलति। (चतुर्भि: / चतुरै: / चतुर्थ्य:)
(iv) __________ (1) शाखायां खगाः कूजन्ति। (एकस्मिन् / एके / एकस्याम्)
(v) बालकाः __________ (3) शाखायां खादन्ति। (त्रीणि / त्रयः / तिस्रः)
(vi) एतेषां __________ (6) वृक्षाणां नामानि वदत। (षट / षण्णाम् / षट्नाम)
(vii) पाण्डवाः __________ आसन्। (पञ्चः, पञ्चाः, पञ्च)
उत्तराणि:
(i) द्वौ
(ii) चतस्रः
(iii) चतुर्भिः
(iv) एकस्याम्
(v) त्रीणि
(vi) षण्णाम्
(vii) पञ्म

प्रश्न 4(अ).
प्रदत्तसंख्यापदानि आरोहक्रमेण लिखत-

एकविंशतिः, दश, सप्तत्रिंशत्, एकादश, नवचत्वारिंशत्, पञ्चविंशतिः, षट्चत्वारिंशत्, सप्तदश, षट्, द्वात्रिंशत्।
उत्तराणि:
नवचत्वारिंशत्, षट्चत्वारिंशत्, सप्तत्रिंशत्, द्वात्रिंशत्, पञ्चविंशतिः, एकविंशतिः, सप्तदश, एकादश, दश, षट्।

प्रश्न 4(आ).
प्रदत्तसंख्यापदानि आरोहक्रमेण लिखत-

नवदश, षट्त्रिंशत्, सप्म, चतुर्विंशतिः, पञ्चाशत्, चत्वारः, द्विचत्वारिंशत्, अष्टाविंशतिः, पञ्चचत्वारिंशत्, त्रयोदश
उत्तराणि:
चत्वारः, सप्त, त्रयोदश, नवदश, चतुर्विंशतिः, अष्टाविंशतिः, षट्त्रिंशत्, द्विचत्वारिंशत्, पञ्चचत्वारिंशत्, पञ्चाशत्

प्रश्न 5.
ध्यानेन चिन्तयित्वा वदत लिखत च-

(i) मम समीपे नवचत्वारिंशत् फलानि सन्ति।
त्रयोदश फलानि मया वितरितानि। कति अवशिष्टानि?
उत्तराणि:
‘षटत्रिंशत्’ फलानि

(ii) एकस्य अम्रास्य मूल्यं पञ्चरुप्यकाणि अस्ति। मया अष्ट आम्राणि क्रीतानि। मया कियत् मूल्यं दातव्यम् वर्तते?
उत्तराणि:
‘चत्वारिंशत्’ रुप्यकाणि

(iii) सुधीरस्य समीपे दश रुप्यकाणि आसन्। तस्य माता तस्मै चतुर्विंशतिः रुप्यकणि दत्वा शाकम् आनेतुं प्रैषयत्। सः षड्विंशतिः रुप्यकैः शाकम् आनीतवान्। कति रुप्यकाणि अवशिष्टानि?
उत्तराणि:
‘अष्ट’ रुप्यकाणि

(iv) सुधायाः जन्मदिवसः आसीत्। तस्याः माता तस्मै पञ्चाशत् चॉकलेहान (Chocolate) कक्षायां वितरणाय अयच्छत्। कक्षायां सप्तत्रिंशत् छात्राः उपस्थितः आसन्। तया कति ‘चॉकलेहाः’ वितरिताः कति च अवशिष्टा:?
उत्तराणि:
तया ‘सप्तत्रिंशत्’ चॉकलेहाः वितरिताः ‘त्रयोदश’ चॉकलेहाः च अवशिष्टाः।

(v) विजयस्य समीपे द्विचत्वारिंशत् लेखन्यः आसन्। सः प्रतिच्छात्रं द्वेलेखिन्यौ वितरितुम् इच्छति। सः कति छात्रेभ्यः लेखिन्यः प्रदास्यति येन किमपि अवशिष्टं न भवेत्।
उत्तराणि:
‘एकविंशतिः’ छात्रेभ्यः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 9 समासाः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 9 समासाः

अभ्यासः

प्रश्न 1.
प्रदत्तपदानां विग्रहं कृत्वा समासनाम लिखत-


उत्तराणि:

प्रश्न 2.
प्रदत्तपदानां समासं कृत्वा समासनाम लिखत-

उत्तराणि: