Category: CBSE Class 9

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत –

(क) क: उमावेषमिवाश्रितः भवति?
(ख) कस्याः अभिभाषणकौतूहलं महत् भवति?
(ग) अस्माकं कुले किमनुचितम्?
(घ) कः दर्पप्रशमनं कर्तुमिच्छति?
(ङ) कः अशस्त्रः आसीत्?
(च) कया गोग्रहणम् अभवत्?
(छ) कः ग्रहणं गतः आसीत्?
उत्तर:
(क) हरः
(ख) बृहन्नलायाः
(ग) आत्मस्तवम्
(घ) राजा
(ङ) अभिमन्युः
(च) दिष्ट्या
(छ) अभिमन्युः

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –

(क) भटः कस्य ग्रहणम् अकरोत्?
(ख) अभिमन्युः कथं गृहीतः आसीत्?
(ग) कः वल्लभ-बृहन्नलयोः प्रश्नस्य उत्तरं न ददाति?
(घ) अभिमन्युः स्वग्रहणे किमर्थम् आत्मानं वञ्चितम् अनुभवति?
(ङ) कस्मात् कारणात् अभिमन्युः गोग्रहणं सुखान्तं मन्यते?
उत्तर:
(क) भटः अभिमन्योः (सौभद्रस्य) ग्रहणम् अकरोत्।
(ख) अभिमन्युः वञ्चयित्वा गृहीतः आसीत्।
(ग) अभिमन्यु वल्लभ-बृहन्नलयोः प्रश्नस्य उत्तरं न ददाति।
(घ) अभिमन्युः स्वग्रहणे अनेन आत्मानं वाञ्चितम् इवः अनुभवति यतः सः अशस्त्रः वञ्चयित्वा गृहीतः।
(ङ) अभिमन्युः गोग्रहणं सुखान्तं मन्यते यतः अनेनैव तस्य पितरः दर्शिताः।

प्रश्न 3.
अधोलिखितवाक्येषु प्रकटितभावं चिनुत-

(क) भोः को नु खल्वेषः? येन भुजैकनियन्त्रितो बलाधिकेनापि न पीडितः अस्मि। (विस्मयः, भयम्, जिज्ञासा)
(ख) कथं कथं! अभिमन्यु माहम्। (आत्मप्रशंसा, स्वाभिमानः, दैन्यम्)
(ग) कथं मा पितृवदाक्रम्य स्त्रीगतां कथां पृच्छसे? (लज्जा, क्रोधः, प्रसन्नता)
(घ) धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते मम तु भुजौ एव प्रहरणम्। (अन्धविश्वास: शौर्यम्, उत्साह:)
(ङ) बाहुभ्यामाहृतं भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति। (आत्मविश्वासः, निराशा, वाक्संयमः)
(च) दिष्ट्या गोग्रहणं स्वन्तं पितरो येन दर्शिताः। (क्षमा, हर्षः, धैर्यम्)
उत्तर:
(क) विस्मयः
(ख) स्वामिमानः
(ग) क्रोधः
(घ) शौर्यम्
(ङ) आत्मविश्वासः
(च) हर्षः ङ्के

प्रश्न 4.
यथास्थान रिक्तस्थानपति कुसत –
(क) खलु + एषः = ……………
(ख) बल + ………… + अपि = बलाधिकेनापि
(ग) विभाति + उमावेषम् + इव + आश्रितः + …………= विभात्युमावेषम्
………….. + एनम् = वाचालयत्वेनम्
(ङ) रुष्यति + एष = ………………..
(च) त्वमेव + एनम् = …………….
(छ) यातु + ………….. = यात्विति
(ज) …………. + इति = धनञ्जयायेति
उत्तर:
(क) खल्वेषः
(ख) अधिकेन
(ग) इवाश्रितः
(घ) वाचालयतु
(ङ) रुष्यत्येष
(च) त्वमेवैनम्
(छ) इति
(ज) धनञ्जयाय

प्रश्न 5.
अधोलिखितानि वचनानि कः कं प्रति कथयति –
यथा – कः – कं प्रति
आर्य, अभिभाषणकौतूहलं में महत् – बृहन्नला – भीमसेनम्
(क) कथमिदानीं सावज्ञमिव मां हस्यते ……………. ………………
(ख) अशस्त्रेणेत्यभिधीयताम् ……………. ………………
(ग) पूज्यतमस्य क्रियतां पूजा ……………. ………………
(घ) पुत्र! कोऽयं मध्यमो नाम ……………. ………………
(ङ) शान्तं पापम्! धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते ……………. ………………
उत्तर:
(क) कथमिदानी सावमिव मा हस्यते – अभिमन्युः – भीमसेनम्
(ख) अशस्त्रेणेत्यभिधीयताम् – अभिमन्युः – भीमार्जनौ
(ग) पूज्यतमस्य क्रियतां पूजा – उत्तरः – राजानाम्
(घ) पुत्र! कोऽयं मध्यमो नाम – राजा – अभिमन्युम्
(ङ) शातं पापम्! धनुस्तु दुर्बलेः एव गाते – भीमसेनः – अभिमन्युम्

प्रश्न 6.
(अ) अधोलिखितानि स्थूलानि सर्वनामपदानि कस्मै प्रयुक्तानि –

(क) वाचालयतु एनम् आर्य:।
(ख) किमर्थं तेन पदातिना गृहीतः।
(ग), कथं न माम् अभिवादयसि।
(घ) मम तु भुजी एवं प्रहरणम्।
(ङ) अपूर्व इव ते हर्षो ब्रूहि केन विस्मित:?
उत्तर:
(क) अभिमन्यवे
(ख) भीमसेनाय
(ग) राज्ञे
(घ) भीमसेनाय
(ङ) भटाय

प्रश्न 7.
श्लोकानाम् अपूर्णः अन्वयः अधोदत्तः। पाठमाधृत्य रिक्तस्थानानि पूरयत –

(क) पार्थं पितरम् मातुलं ………..च उद्दिश्य कृतास्त्रस्य तरुणस्य ………… युक्तः।
(ख) कण्ठश्लिष्टेन ……….. जरासन्धं योक्त्रयित्वा तत् असह्य …………. कृत्वा (भीमेन) कृष्णः अतदर्हता नीतः।
(ग) रुष्यता …………. रमे। ते क्षेपेण न रुष्यामि, कि ……….. अहं नापराद्धः, कथं (भवान्) तिष्ठति, यातु इति।
(घ) पादयोः निग्रहोचितः समुदाचारः ………….. बाहुभ्याम् आहृतम् (माम्) ………… बाहुभ्याम एव नेष्यति।
उत्तर:
(क) पार्थ पितरम् मातुलं जनार्दनं च उद्दिश्य कृतास्त्रस्य तरुणस्य युद्धपराजयः युक्तः।
(ख) कण्ठश्लिष्टेन बाहुना जरासन्धं योक्त्रयित्वा तत् असह्यं कर्म कृत्वा (भीमेन) कृष्णः अतदर्हता नीतः।
(ग) रुष्यता भवता रमे। ते क्षेपेण न रुष्यामि, किं उक्त्वा अहं नापराद्धः, कथं (भवान्) तिष्ठति, यातु इति।
(घ) पादयोः निग्रहोचितः समुदाचारः क्रियताम्। बाहुभ्याम् आहृतम् (माम्) भीमः बाहुभ्याम् एव नेष्यति।

प्रश्न 7.
(अ) अधोलिखितेभ्यः पदेभ्यः उपसर्गान् विचित्य लिखत –

पदानि – उपसर्गः
यथा- आसाद्य – आ
(क) अवतारितः – ………………
(ख) विभाति – ………………
(ग) अभिभाषय – ………………
(घ) उद्भूताः – ………………
(ङ) उत्सिक्तः – ………………
(च) प्रहरन्ति – ………………
(छ) उपसर्पतु – ………………
(ज) परिरक्षिताः – ………………
(झ) प्रणमति – ………………
उत्तर:
(क) – अव
(ख) – वि
(ग) – अभि
(घ) – उत्
(ङ) – उत्
(च) – प्र
(छ) – उप
(ज) – परि
(झ) – प्र

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त कार्यम् 

प्रश्न  1.
गद्यांशम् पठित्वा प्रश्नानाम् उतराणि लिखत –

1. भटः – जयतु महाराजः।
राजा – अपूर्व इव ते हर्षो ब्रूहि केनासि विस्मितः?
भटः – अश्रद्धेयं प्रियं प्राप्त सौभद्रो ग्रहणं गतः।।
राजा – कथमिदानी गृहीतः?
भटः – रथमासाद्य निश्शङ्क बाहुभ्यामवतारितः।
राजा – केन? भटः यः किल एष नरेन्द्रेण विनियुक्तो महानसे (अभिमन्युमुद्दिश्य) इत इतः कुमारः।
अभिमन्युः – भोः को नु खल्वेषः? येन भुजैकनियन्त्रितो बलाधिकेनापि न पीडितः अस्मि।
बृहनला – इत इत: कुमारः।।
अभिमन्युः – अये! अयमपरः कः विभात्युमावेषमिवाश्रितो हरः।
बृहन्नला – आर्य, अभिभाषणकौतूहल मे महत्। वाचालयत्वेनमार्यः।
बल्लभः – (अपवार्य) बाढम् (प्रकाशम् ) अभिमन्यो।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. क: गृहीत?
2. अयमपरः कः? इति कः वदति।
3. क: ग्रहणं गतः?

उत्तर:

1. अभिमन्युः
2. अभिमन्युः
3. सौभद्रम्

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. अभिमन्युः कथं गृहीतः?
2. सौभद्रः कथम् गृहीतः?

उत्तर:

1. अभिमन्युः वञ्चयित्वा गृहीतः आसीत्।
2. रथमासाद्य निश्शंङ्कः बाहुभ्याम् अवतारितः।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. कौतूहलम्’ अस्य पदस्य विशेषणपदं किम् अत्र नाट्यांशे?
2. नाट्यांशेऽस्मिन् ‘अप्रकाशम्’ इति पदस्य विलोमपदं किम् अत्र?
3. ‘अस्मि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् अत्र?
4. अत्र ‘शोभते’ इति अर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. महत्
2. प्रकाशम्
3. अहम् (अभिमन्युः)
4. विभाति

2. अभिमन्युः – कथं कथम्। अभिमन्यु माहम्। भोः। किमत्र विराटनगरे क्षत्रियवंशोभूता नीचैः अपि नामभिः अभिभाष्यन्ते अथवा अहं शत्रुवशं गतः। अतएव तिरस्क्रियते।
बृहन्नला – अभिमन्यो! सुखमास्ते ते जननी?
अभिमन्युः – कथं कथम्? जननी नाम? किं भवान् मे पिता अथवा पितृव्यः? कथं मां पितृवदाक्रम्य स्वीगतां कथां पृच्छसे?
बृहन्नला – अभिमन्यो! अपि कुशली देवकीपुत्रः केशवः?
अभिमन्युः – कथं कथम्? तत्रभवन्तमपि नाम्ना। अथ किम् अथ किम्? (बृहन्नला वल्लभौ परस्परमवलोकयतः)
अभिमन्युः – कथमिदानी सावज्ञमिव मां हस्यते? न खलु किञ्चित्। पार्थ पितरमहिश्य मातुलं च जनार्दनम्। तरुणस्य कृतास्त्रस्य युक्तो युद्धपराजयः॥

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. सुखमास्ते ते जननी? इति कः कथयति?
2. केशवः कस्याः पुत्रः आसीत्?
3. कः तिरस्क्रियते?

उत्तर:

1. बृहन्नला
2. (देवकी) देवक्याः
3. अभिमन्युः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. अभिमन्युः किमर्थम् तिरस्क्रियते?
2. बृहन्नला अभिमन्युम् किं पृच्छति?

उत्तर:

1. अभिमन्युः शत्रुवशं गतः अतएव तिरस्क्रियते।
2. बृहन्नला अभिमन्युम् प्रच्छति-अभिमन्यो! सुखमास्ते ते जननी।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. नाट्यांशे ‘अर्जुन’ इति पदस्य पर्यायपदं किम् प्रयुक्तम्?
2. अत्र ‘जनकः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
3. ‘पृच्छसे’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदम् अत्र किम्?
4. अस्मिन् नाट्यांशे ‘माता’ इति पदस्य पर्यायपदं किं आगतम्?

उत्तर:

1. पार्थ
2. जननी
3. त्वम्
4. जननी

3. अभिमन्युः – अलं स्वच्छन्दप्रलापेन। अस्माकं कुले आत्मस्तवं कर्तुमनुचितम्। रणभूमौ हतेषु शरान् पश्य, मदृते अन्यत् नाम न भविष्यति।।
बृहन्नला – एवं वाक्यशौण्डीर्यम्। किमर्थं तेन पदातिना गृहीतः?
अभिमन्युः – अशस्व मामभिगतः। पितरम् अर्जुनं स्मरन् अहं कथं हन्याम्। अशोषु मावृशाः न प्रहरन्ति। अतः अशस्वोऽयं मां वञ्चयित्वा गृहीतवान्। राजा त्वर्यतां त्वर्यतामभिमन्युः।
बृहन्नला – इत इतः कुमारः। एष महाराजः। उपसर्पतु कुमारः।
अभिमन्युः – आः। कस्य महाराजः? राजा – एहोहि पुत्र! कथं न मामभिवादयसि? (आत्मगतम्) अहो! उत्सिवतः खल्वयं क्षत्रियकुमारः। अहमस्य दर्पप्रशमनं करोमि। (प्रकाशम् ) अथ केनायं गृहीतः?
भीमसेनः – महाराज! मया।
अभिमन्युः – अशस्त्रेणेत्यभिधीयताम्
भीमसेनः – शान्त पापम्। धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते। मम तु भुजी एव प्रहरणम्।
अभिमन्युः – मा तावद् भोः! किं भवान् मध्यमः तातः यः तस्य सदृशं वचः वदति।
भगवान् – पुत्र! कोऽयं मध्यमो नाम?

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. अभिमन्युः रणभूमौ कथं गृहीतः?
2. कस्य कुले आत्मस्तवं अनुचितम् अस्ति?
3. अभिमन्युः कथम् गृहीत:?

उत्तर:

1. वञ्चयित्वा
2. अभिमन्योः (अभिमन्युकुले)
3. पदातिना

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. अशस्त्रेषु कीदृशाः जनाः न प्रहरन्ति?
2. धनुस्तु कैः एव गृह्यते?

उत्तर:

1. अशस्त्रेषु अभिमन्योः सदृशाः न प्रहरन्ति।
2. धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र नाट्यांशे ‘क्षत्रियकुमारः’ इति पदस्य विशेषणपदं किम्?
2. ‘करोमि’ इति क्रियापदस्य कर्ता कः अत्र?
3. नाट्यांशे ‘प्रकाशम्’ इति विपर्ययपद नाट्यांशे किम् आगतम्?
4. अस्मिन् नाट्यांशे ‘सबलैः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. अयं
2. अहम्
3. आत्मगतम्
4. दुर्बलैः

4. अभिमन्युः – यद्यहमनुग्राम:
पादयोः समुदाचारः क्रियतां निग्रहोचितः।
बाहुभ्यामाहृतं भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति॥
(ततः प्रविशत्युत्तर)
उत्तरः – तात! अभिवादये!
राजा – आयुष्मान् भव पुत्र। पूजिताः कृतकर्माणो योधपुरुषाः।
उत्तरः – पूज्यतमस्य क्रियतां पूजा।
राजा – पुत्र! कस्मै?
उत्तरः – इहात्रभवते धनञ्जयाय।
कथं धनञ्जयायेति?
उत्तरः अथ किम् श्मशानाद्धनुरादाय तूणीराक्षयसायके । नपा भीष्मादयो भग्ना वयं च परिरक्षिताः
राजा – एवमेतत्।
उत्तरः – व्यपनयतु भवाञ्छङ्काम्। अयमेव अस्ति धनुर्धरः धनञ्जयः।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवल प्रश्नद्वयमेव)

1. ततः कः प्रविशति?
2. क: बाहुभ्यामेव नेष्यति?
3. धनञ्जयः कः आसीत्

उत्तर:

1. उत्तरः
2. भीमः
3. धनुर्धरः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. पूज्यतमः धनुर्धरः कः अस्ति?
2. भीमः काभ्यामेव नेष्यति।

उत्तर:

1. पूज्यतमः धनुर्धरः (अर्जुन:) धनञ्जयः अस्ति।
2. भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र ‘अभिवादये’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
2. नाट्यांशे अत्र ‘भीमः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदकिम्?
3. ‘धनञ्जयः’ इति पदस्य विशेषणपदं किम् अत्र?
4. ‘धनञ्जयः’ इति पदं कस्मै प्रयुक्तम् अस्मिन् नाट्यांशे?

उत्तर:

1. अहम् (उत्तरः)
2. नेष्यति
3. धनुर्धरः
4. अर्जुनाय

प्रश्न 2.
निम्नवाक्येषु रेखांकित पदानाम् स्थानेषु प्रश्नवाचक पदं लिखत –

प्रश्न 1.
सौभद्रो ग्रहणं गतः।
(क) क:
(ख) किम्
(ग) कस्य
(घ) केन
उत्तर:
(क) क:

प्रश्न 2.
किमत्र विराटनगरे नीचैः अपि नामभिः अभिभाष्यन्ते।
(क) के
(ख) कुत्र
(ग) कस्मिन्
(घ) कया
उत्तर:
(ख) कुत्र

प्रश्न 3.
क्षत्रियवंशोभृताः नीचैः अपि नामभिः।
(क) केषाम्
(ख) कीदृशाः
(ग) काः
(घ) कुत्र
उत्तर:
(ख) कीदृशाः

प्रश्न 4.
अहम् शत्रुवशं गतः।
(क) कम्
(ख) क:
(ग) किम्
(घ) कुत्र
उत्तर:
(ख) क:

प्रश्न 5.
सुखमास्ते ते जननी।
(क) कस्य
(ख) कम्
(ग) कुत्र
(घ) कया
उत्तर:
(क) कस्य

प्रश्न 6.
अलं स्वच्छन्दप्रलापन।
(क) कथम्
(ख) कदा
(ग) केन
(घ) कया
उत्तर:
(ग) केन

प्रश्न 7.
रणभूमौ हतेषु शरान् पश्य।
(क) को
(ख) कुत्र
(ग) कस्मै
(घ) कदा
उत्तर:
(ख) कुत्र

प्रश्न 8.
तेन पदातिना गृहीतः।।
(क) कया
(ख) केन
(ग) कुत्र
(घ) कम्
उत्तर:
(ख) केन

प्रश्न 9.
अशस्त्रेषु मादृशाः न प्रहरन्ति।
(क) केषाम्
(ख) कीदृशाः
(ग) कः
(घ) कस्य
उत्तर:
(ख) कीदृशाः

प्रश्न 10.
मां वञ्चयित्वा गृहीतवान्।
(क) काम्
(ख) कथम्
(ग) कः
(घ) केन
उत्तर:
(ख) कथम्

प्रश्न 11.
उत्सिक्तः खलु अयं क्षत्रियकुमारः।
(क) कीदृशः
(ख) कम्
(ग) कः
(घ) किम्
उत्तर:
(ग) कः

प्रश्न 12.
उत्सिक्तः खलु अयं क्षत्रियकुमारः।
(क) कः
(ख) कम्
(ग) कथम्
(घ) कीदृशः
उत्तर:
(घ) कीदृशः

प्रश्न 13.
मम तु भुजों एव प्रहरणम्।
(क) कम्
(ख) कस्य
(ग) कथम्
(घ) किम्
उत्तर:
(ख) कस्य

प्रश्न 14.
मम तु भुजौ एव प्रहरणम्।
(क) किम्
(ख) कम्
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(क) किम्

प्रश्न 15.
भीमः बाहुभ्याम् एव नेष्यति।
(क) काभ्याम्
(ख) कैः
(ग) कथम्
(घ) कः
उत्तर:
(क) काभ्याम्

प्रश्न 16.
वयं च परिरक्षिताः।
(क) कीदृशाः
(ख) के
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(ख) के

प्रश्न 17.
अयमेव अस्ति धनुर्धरः धनञ्जयः।
(क) कः
(ख) कीदृशः
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(ख) कीदृशः

प्रश्न 18.
क्रमेण सर्वान् प्रणमति।
(क) काभ्याम्
(ख) कम्
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(ग) कान्

प्रश्न 19.
सर्वे च तम् आलिङ्गन्ति।
(क) काम्
(ख) कम्
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(ख) कम्

प्रश्न 20.
वयं च परिरक्षिताः।
(क) के
(ख) कीदृशाः
(ग) कीदृशी
(घ) कीदृशः
उत्तर:
(ख) कीदृशाः

प्रश्न 21.
अयमेवस्ति धनुर्धरः धनञ्जयः।
(क) कीदृशः
(ख) किम्
(ग) कः
(घ) कम्
उत्तर:
(ग) कः

प्रश्न 22.
अभिमन्युः क्रमेण सर्वान् प्रणमति।
(क) कान्
(ख) किम्
(ग) कम्
(घ) कः
उत्तर:
(क) कान्

प्रश्न 3.
श्लोकस्य अन्वयं लेखनम् –

1. पादयोः समुदाचारः क्रियतां निग्रहोचितः।
बाहुभ्यामाहृतं भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति ।।
अन्वयः- पादयोः

1. …………… उचितः
2. ………….. क्रियताम्
3. ……….. आहतम् (माम्)
4. ……… बाहुभ्याम् एव नेष्यति।

मञ्जूषा – समुदाचारः, निग्रहः, भीमः, बाहुभ्याम् |
उत्तर:

1. निग्रहः,
2. समुदाचारः,
3. बाहुभ्याम्.
4. भीम:

2. श्मशानाद्धनुरादाय तूणीराक्षयसायके।
नृपा भीष्मावयो भग्ना वयं च परिरक्षिताः।।
अन्वयः-

1. ……… धनु:
2. ………. आदाय
3. ………. नृपाः
4. ………. वयं च परिरक्षिताः।

मञ्जूषा – तूणीराक्षयः, श्मशानात्, भग्नाः, भीष्मादयः
उत्तर:

1. श्मशानात्,
2. तूणीराक्षयः,
3. भीष्मादयः,
4. भग्नाः

3. पार्थ पितरमुद्दिश्य मातुलं च जनार्दनम् ।
तरुणस्य कृतास्वस्य युक्तो युद्धपराजयः ॥
अन्वयः-पार्थ

1. ……….. मातलं
2. ……….. च
3. ………. कत:
4. ………….. तरुणस्य यद्धपराजयः युक्तः।

मञ्जूषाः – जनार्दनं, अस्त्रस्य, उद्दिश्य, पितरं
उत्तर:

1. पितरं
2. जनार्दनं
3. उद्दिश्य
4. अस्त्रस्य

4. योकायित्वा जरासन्धं कण्ठश्लिष्टेन बाहुना।
असह्य कर्म तत् कृत्वा नीतः कृष्णोऽतदर्हताम् ॥

अन्वयः कण्ठश्लिष्टेन

1. …….. जरासन्धं
2. ………… तत्
3. ……… कर्म
4. ………..(भीमेन) कृष्णः अतदर्हतां नीतः।

मञ्जूषाः – कृत्वा, बाहुना, योकायित्वा, असह्यं ।
उत्तर:

1. बाहुना
2. योक्त्रयित्वा
3. असह्यं
4. कृत्वा

5. न ते क्षेपेण रुष्यामि, रुष्यता भवता रमे।
किमुक्त्वा नापराद्धोऽहं, कथं तिष्ठति यात्विति ॥
अन्वयः – रुष्यता

1. …………. रमे। ते
2. ………… न रुष्यामि
3. ……… उक्त्वा अहं नापराद्धः
4. ………… (भवान्) तिष्ठति यातु इति।

मञ्जूषाः – क्षेपेण, कथं, किम्, भवता |
उत्तर:

1. भवता
2. क्षेपेण
3. किम्
4. कथं

प्रश्न 4.
निम्नवाक्यानि घटनाक्रमानुसारं पुनर्लिखत –

प्रश्न 1.

1. विरारपुत्रः उत्तरः बृहन्नला (अर्जुनम्) सारथिं मत्वा कौरवेभ्यः युद्धस्य गच्छति।
2. दुर्योधनादयः कौरवाः राज्ञः विराटस्य धेनू: अपाहरन्।
3. अतः सः ताभ्यां सहे उग्रतार्पूवकं वार्ता करोति।
4. अन्ते राजपुत्रः उत्तरः आगत्य तयोः रहस्योद्घाटनं करोति।
5. युद्धे कौरवाणां पराजयो भवति।
6. कौरवपक्षे अभिमन्युः युद्धम् करोति।
7. अभिमन्युः अर्जुन भीमसेनं च न ज्ञायते।
8. वल्लभ वेषधारी भीमसेनः रणभूमौ अभिमन्यु ग्रहीतवान्।

उत्तर:

1. दुर्योधनादयः कौरवाः राज्ञः विराटस्य धेनू: अपाहरन्।
2. कौरवपक्षे अभिमन्युः युद्धम् करोति।
3. विराटपुत्रः उत्तरः बृहन्नला (अर्जुनम) सारथिं मत्वा कौरवेभ्यः युद्धस्य गच्छति।
4. युद्धे कौरवाणां पराजयो भवति।
5. वल्लभ वेषधारी भीमसेनः रणभूमौ अभिमन्यु ग्रहीतवान्।
6. अभिमन्युः अर्जुनं भीमसेनं च न ज्ञायते।
7. अतः सः ताभ्यां सहे उग्रतार्पूवक वार्ता करोति।
8. अन्ते राजपुत्रः उत्तरः आगत्य तयोः रहस्योद्घाटनं करोति।

प्रश्न 2.

1. अर्जुनः भीमसेनः च तम् अभिमन्यु नृपस्य समीपे आनयतः।
2. राजपुत्रस्य उत्तरस्य उत्तरेण तयोः रहस्योद्घाटनम् अभवत्।
3. अभिमन्युः नृपं. भीमम् अर्जुनं च प्रणामं न अकरोत्।
4. दुर्योधनादयः कौरवाः राज्ञः विराटस्य गाः अपाहरन्।
5. विराटपुत्र: उत्तरः बृहन्नला सारधिं कृत्वा कौरवेभ्यः युद्धाय गच्छति।
6. तौ अभिमन्यु नुपस्य समीपे प्रस्तुतवन्तौ।
7. कौरवाणां पक्षतः अभिमन्युः युद्धम् अकरोत्।
8. अभिमन्युः तौ न अजानत्।

उत्तर:

1. दुर्योधनादयः कौरवाः राज्ञः विराटस्य गाः अपाहरन्।
2. कौरवाणां पक्षतः अभिमन्युः युद्धम् अकरोत्।
3. विराटपुत्र: उत्तरः बृहन्नलां सारधि कृत्वा कौरवेभ्यः युद्धाय गच्छति।
4. अर्जुनः भीमसेनः च तम् अभिमन्यु नृपस्य समीपे आनयतः।
5. तौ अभिमन्यु नुपस्य समीपे प्रस्तुतवन्तौ।
6. अभिमन्युः तो न अजानत्।
7. अभिमन्युः नृपं, भीमम् अर्जुनं च प्रणाम न अकरोत्।
8. राजपुत्रस्य उत्तरस्य उत्तरेण तयोः रहस्योद्घाटनम् अभवत्।

प्रश्न 5.
निम्न ‘क’ वर्गीय पदायं ‘ख’ वर्गीय पदेषु पर्यायपदानि चीयताम् –

‘क’ पदानि – ‘ख’ पर्यायपदानि

1. सौभद्रः – हर्षः
2. प्रकाशम् – शोभते
3. जनार्दनम्- पितुःभ्राता
4. प्रलापेन – अभिमन्युः
5. प्रसन्नता – प्रकटरूपेण
6. विभाति – वीरता
7. पितृव्यः – श्रीकृष्णम्
8. मतृदे – अनर्गलभाषणेन
9. शौण्डीर्यम् – त्यजतु
10. समीपं गच्छतु – अर्जुनाय
11. त्वयंताम् – मां बिना
12. दूरीकरोतु – उपसर्पतु
13. धनञ्जनाय – व्यपनयतु
14. दर्पः – घमण्डः

उत्तर:

1.  – अभिमन्युः
2.  – प्रकटरूपेण
3.  – श्रीकृष्णम्
4.  – अनर्गलभाषणेन
5.  – हर्षः
6.  – शोभते
7.  – पितुःभ्राता
8.  – मां बिना
9.  – वीरता
10.  – उपसर्पतु
11.  – उपसर्पतु
12.  – व्यपनपतु.
13.  – अर्जुनाय
14.  – घमण्डः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 11 पर्यावरणम्

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम् Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत –

(क) मानवः कुत्र सुरक्षितः तिष्ठति?
(ख) सुरक्षितं पर्यावरणं कुत्र उपलभ्यते स्म?
(ग) आर्षवचनम् किमस्ति?
(घ) पर्यावरणमपि कस्य अङ्गमिति ऋषयः प्रतिपादितवन्तः?
(ङ), लोकरक्षा कया सम्भवति?
(च) अजातशिशुः कुत्र सुरक्षितः तिष्ठति?
(छ) प्रकृतिः केषां संरक्षणाय यतते?
उत्तर:
(क) पर्यावरणकुक्षौ
(ख) वने
(ग) धर्मोक्षति रक्षितः
(घ) धर्मस्य (ङ) प्रकृतिरक्षया
(च) मातृगर्भे
(छ) प्राणिनाम् ।

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –

(क) प्रकृतेः प्रमुखतत्त्वानि कानि सन्ति?
(ख) स्वार्थान्धः मानवः किं करोति?
(ग) पर्यावरणे विकृते जाते कि भवति?
(घ) अस्माभिः पर्यावरणस्य रक्षा कथं करणीया?
(ङ) लोकरक्षा कथं संभवति?
(च) परिष्कृतं पर्यावरणम् अस्मभ्यं किं किं ददाति?
उत्तर:
(क) पृथिवी, जल, तेजो, वायुकाशश्चेति प्रकृत्या प्रमुखतत्वानि सन्ति।
(ख) स्वार्थान्धः मानवः पर्यावरणं नाशयति।
(ग) पर्यावरण विकृते जाते विविधाः रोगा: भीषणसमस्याश्च जायन्ते।
(घ) वापीकूपतडागादिनिर्माणं कृत्वा, कुक्कुरसूकर सर्प नकुला स्थलचराणां मत्स्यकच्छ मकर प्रभृतीनां जलचराणां रक्षणेन पर्यावरणस्य रक्षा करणीया।
(ङ) प्रकृतिरक्षयैव लोकरक्षा सम्भवति।
(च) परिष्कृत पर्यावरणम् अस्मभ्यम् सांसारिक जीवनसुखद, सद्विचारम्, सत्यसङ्कल्पम्, माङ्गलिकसामग्रीञ्च प्रददाति।

प्रश्न 3.
स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत –

(क) बनवृक्षाः निविवेक छिद्यन्ते।
(ख) वृक्षकर्तनात् शुद्धवायुः न प्राप्यते।
(ग) प्रकृतिः जीवनसुखं प्रददातिा
(घ) अजातश्शिशुः मातृगर्भे सुरक्षितः तिष्ठति।
(ङ) पर्यावरणरक्षण धर्मस्य अङ्गम् अस्ति।
उत्तर:
(क) के निर्विवेक छिद्यन्ते?
(ख) कस्मात् शुद्धवायुः न प्राप्यते?
(ग) प्रकृतिः किम् प्रददाति?
(घ) अजातश्शिशुः कुत्र/कस्मिन् सुरक्षितः तिष्ठति?
(ङ) पर्यावरणरक्षणं कस्य अङ्गम् अस्ति?

प्रश्न 4.
उदाहरणमनुसृत्य पदरचनां कुरुत –
(क) यथा – जले चरन्ति इति – जलचराः

1. स्थले चरन्ति इति – …………….
2. निशायां चरन्ति इति – …………….
3. व्योम्नि चरन्ति इति – …………….
4. गिरौ चरन्ति इति – …………….
5. भूमौ चरन्ति इति – …………….

उत्तर:

1. स्थलचराः
2. निशाचराः
3. व्योमचराः
4. गिरिचराः
5. भूमिचराः

(ख) यथा – न पेयम् इति – अपेयम

1. न वृष्टि इति – …………….
2. न सुखम् इति – …………….
3. न भावः इति – …………….
4. न पूर्णः इति – …………….

उत्तर:

1. अवृष्टिः
2. असुखम्
3. अभावः
4. अपूर्ण।

प्रश्न 5.
उदाहरणमनुसृत्य पदनिर्माणं कुरुत –
यथा – वि + कृ + क्तिन् – विकृतिः

(क) प्र + गम् + क्तिन्
(ख) दृश् + क्तिन् – ………………
(ग) गम् + क्तिन् – ………………
(घ) मन् + क्तिन् – ………………
(ङ) शम् + क्तिन् – ………………
(च) भी + क्तिन् – ………………
(छ) जन् + क्तिन् – ………………
(ज) भज् + क्तिन् – ………………
(झ) नी + क्तिन् – ………………
उत्तर:
(क) प्रगतिः
(ख) दृष्टिः
(ग) गतिः
(घ) मतिः
(ङ) शान्तिः
(च) भीतिः
(छ) जातिः
(ज) भक्तिः
(झ) नीतिः

प्रश्न 6.
निर्देशानुसारं परिवर्तयत –
यथा – स्वार्थान्धो मानवः अद्य पर्यावरणं नाशयति (बहुवचने)।
स्वार्थान्धाः मानवाः अद्य पर्यावरणं नाशयन्ति।

(क) सन्तप्तस्य मानवस्य मङ्गलं कुतः? (बहुवचने)
(ख) मानवाः पर्यावरणकुक्षौ सुरक्षिताः भवन्ति। (एकवचने)
(ग) वनवृक्षाः निर्विवेकं छिद्यन्ते। (एकवचने)
(घ) गिरिनिर्झरा: निर्मलं जलं प्रयच्छन्ति। (द्विवचने)
(ङ) सरित् निर्मलं जलं प्रयच्छति। (बहुवचने)
उत्तर:
(क) सन्तप्तानां मानवानां मङ्गलं कुतः?
(ख) मानवः पर्यावरणकुक्षौ सुरक्षितः भवति।
(ग) वनवृक्षः निर्विवेकं छिद्यते।
(घ) गिरिनिर्झरौ निर्मल जलं प्रयच्छतः।
(ङ) सरित: निर्मल जलं प्रयच्छन्ति।

(अ) पर्यावरणरक्षणाय भवन्तः किं करिष्यन्ति इति विषये पञ्च वाक्यानि लिखत।
यथा – अहं विषाक्तम् अवकर नदीषु न पातयिष्यामि।
(क) …………………………………………………………………
(ख) ………………………………………………………………..
(ग) ………………………………………………………………..
(घ) ………………………………………………………………..
(ङ) ………………………………………………………………..
उत्तर:
(क) अहम् वृक्षच्छेदनं न करिष्यामि।
(ख) अहम् नूतनवृक्षान् लताः च आरोपयिष्यामि।
(ग) अहम् पशून् पालयिष्यामि।
(घ) अहम् पशुपक्षिणाम् आखेट न करिष्यामि।
(ङ) अहम् वापीकूपतडागादीनां निर्माण करिष्यामि।

प्रश्न 7.
उदाहरणमनुसत्य उपसर्गान् पृथक्कृत्वा लिखत –
यथा-
संरक्षणाय – सम्
(क) प्रभवति – ………………..
(ख) उपलभ्यते – ………………..
(ग) निवसन्ति – ………………..
(घ) समुपहरन्ति – ………………..
(ङ) वितरन्ति – ………………..
(च) प्रयच्छन्ति – ………………..
(छ) उपगता – ………………..
(ज) प्रतिभाति – ………………..
उत्तर:
(क) प्र.
(ख) उप
(ग) नि.
(घ) सम् + उप
(ङ) वि
(च) प्र.
(छ) उप
(ज) प्रति।

(अ) उदाहरणमनुसृत्य अधोलिखितानां समस्तपदानां विग्रहं लिखत –
यथा- तेजोवायु: – तेजः वायुः च।
गिरिनिर्झराः – गिरयः निर्झराः च।

(क) पत्रपुष्पे
(ख) लतावृक्षौ
(ग) पशुपक्षी
(घ) कीटपतङ्गो
उत्तर:
(क) पत्रम् पुष्पम् च।
(ख) लता वृक्षः च।
(ग) पशुः पक्षी च।
(घ) कोट: पतङ्गः च।
(अ) (आ)

परियोजनाकार्यम्

(क) विद्यालयप्राङ्गणे स्थितस्य उद्यानस्य वृक्षाः पादपाश्च कथं सुरक्षिताः स्युः तदर्थ प्रयल: करणीयः इति सप्तवाक्येषु लिखत।
उत्तर:
1. सर्वप्रथमं वृक्षाणां पादपानां च स्पर्श:स्य निषेधः स्यात्।
2. तेषां पुष्पाणामपि स्पर्शस्य निषेधः भवितव्यः।
3. वृक्षाणां फलानामपि कापि हानिः न भवितव्या।
4. तेषां जलसिञ्चनस्य पूर्णः प्रबन्ध: स्यात्।
5. पुष्पविनाशकाय दण्डस्य व्यवस्था अपि स्यात्।
6. वृक्षान् पादपान् वा प्रति रक्षाजालस्य व्यवस्था भवितव्या।
7. वृक्षाणां संरक्षणाय मालाकाराणामपि व्यवस्था स्यात्।

(ख) अभिभावकस्य शिक्षकस्य वा सहयोगेन एकस्य वृक्षस्य आरोपणं करणीयम्। (यदि स्थानम् अस्ति।) तर्हि विद्यालय-प्राङ्गणे, नास्ति चेत् स्वस्मिन् प्रतिवेशे, गृहे वा) कृतं सर्व दैनन्दिन्यां लिखित्वा शिक्षक दर्शयत।
उत्तर:
छात्र अपने-अपने अध्यापक के सहयोग से अपने-अपने विद्यालय में वृक्ष लगाएँ तथा अपनी डायरी में लिखें कि वे उसकी रक्षा के लिए प्रतिदिन क्या-क्या करते हैं। यह सब वे अपने अध्यापक को भी लिखकर दिखाएँ।

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम् Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त कार्यम्

प्रश्न 1.
निम्नलिखितम् गद्यांशम् पठित्वा तदाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत –

1. प्रकृतिः समेषां प्राणिनां संरक्षणाय यतते। इयं सर्वान् पुष्णाति विविधैः प्रकारैः सुखसाधनैः च तर्पयति ।
पृथिवी, जलं, तेजः, वायुः, अकाशः च अस्याः प्रमुखानि तत्त्वानि। तान्येव मिलित्वा पृथक्तया वाऽस्माकं पर्यावरणं रचयन्ति। आवियते परितः समन्तात् लोकः अनेन इति पर्यावरणम्। यथा अजातश्शिशुः मातृगर्भ सुरक्षितः तिष्ठति तथैव मानवः पर्यावरणकुक्षौ। परिष्कृतं प्रदूषणरहितं च पर्यावरणम् अस्मभ्यं सांसारिक जीवनसुखं, सद्विचार, सत्यसङ्कल्पं माङ्गलिकसामग्रीञ्च प्रददाति। प्रकृतिकोपैः आतङ्कितो जनः किं कर्तुं प्रभवति? जलप्लावनः, अग्निभयैः, भूकम्पः, वात्याचक्रः, उल्कापातादिभिश्च सन्तप्तस्य मानवस्य क्व मङ्गलम्?

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. प्रकृतिः केषाम् संरक्षणाय यतते?
2. का विविधैः प्रकारैः सर्वान् पुष्णाति तर्पयति च?
3. प्रकृतिः कैः पोषयति?

उत्तर:

1. प्राणिनाम्
2. प्रकृतिः
3. सुखसाधनैः।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. प्रकृतिः कथं रक्षणं करोति?
2. परिष्कृतं प्रदुषणरहितं च पर्यावरणं अस्मभ्यम् किं ददाति?

उत्तर:

1. प्रकृतिः यथा अजातः शिशुः मातृगर्भे सुरक्षितः तिष्ठति तथैव मानवः पर्यावरणकुक्षी रक्षणं करोति।
2. परिष्कृतं प्रदूषणरहित च पर्यावरणं अस्मभ्यम् सांसारिक जीवनसुखं, सद्विचार, सत्यसंकल्प मांगलिक सामग्रीञ्च प्रददाति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘इयं सर्वान् पुष्णाति’ अत्र ‘इयं’ पदम् कस्यै प्रयुक्तम्?
2. ‘शुद्धम्’ इति पदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किम् प्रयुक्तम्?
3. ‘प्रददाति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदम् किम् अत्र?
4. अत्र ‘विविधैः’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम्?

उत्तर:

1. प्रकृत्ये,
2. परिष्कृतम्,
3. पर्यावरणम्
4. सुखसाधनैः

2. अत एव अस्माभिः प्रकृतिः रक्षणीया। तेन च पर्यावरणं रक्षितं भविष्यति। प्राचीनकाले लोकमङ्गलाशंसिनः ऋषयो बने निवसन्ति स्म। यतो हि बने सुरक्षितं पर्यावरणमुपलभ्यते स्म। तत्र विविधा विहगाः कलकूजिश्रोत्ररसायन वदति। सरिती गिरिनिराश्च अमृतस्वादु निर्मलं जलं प्रयच्छन्ति। वृक्षा लताश्च फलानि पुष्पाणि इन्धनकाष्ठानि च
बाहुल्येन समुपहरन्ति। शीतलमन्दसुगन्धवनपवना औषधकल्पं प्राणवायु वितरन्ति।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. प्रकृतिः केन रक्षणीया?
2. के श्रोत्ररसायनं ददति?
3. प्राचीन काले बने के वसन्ति स्म?

उत्तर:

1. अस्माभिः
2. विहगाः
3. ऋषयः।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. प्राचीनकाले कीदृशाः ऋषयः वने निवसन्ति स्म?
2. निर्मलं जलं के-के प्रयच्छन्ति?

उत्तर:

1. प्राचीनकाले लोकमङ्गलाशसिनः ऋषयः वने निवसन्ति स्म।
2. सरितो गिरिनिर्झराश्च अमृतस्वादु निर्मल जलं प्रयच्छन्ति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र ‘आधुनिककाले’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् अस्ति?
2. ‘विविधाः विहगा: अनयोः पदयोः अत्र विशेषणपदं किम्?
3. ‘सरिता’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
4. खगाः ‘इति पदस्य पर्यायपदं किम्?’

उत्तर:

1. प्राचीनकाले
2. विविधाः
3. प्रयच्छति
4. विहगाः

3. परन्तु स्वार्थान्धो मानवः तदेव पर्यावरणम् अद्य नाशयति। स्वल्पलाभाय जना बहुमूल्यानि वस्तूनि नाशयन्ति। जनाः बन्त्रागाराणां विषाक्तं जलं नद्यां निपातयन्ति। तेन मत्स्यादीनां जलचराणां च क्षणेनैव नाशो भवति। नदीजलमपि तत्सर्वथाऽपेयं जायते। मानवाः व्यापारवर्धनाय वनवृक्षान् निर्विवेकं छिन्दन्ति। तस्मात् अवृष्टिः प्रवर्धत, वनपशवश्च शरणरहिता ग्रामेषु उपद्रवं विदधति। शुद्धवायुरपि वृक्षकर्तनात् सङ्कटापन्नो जायते एवं हि स्वार्थान्धमानवै विकृतिम् उपगता प्रकृतिः एव तेषां सर्वेषां विनाशकी भवति। विकृतिमुपगते पर्यावरणे विविधाः रोगा: भीषणसमस्याश्च सम्भवन्ति तत्सर्वमिदानी चिन्तनीय प्रतिभाति।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. कीदृशः मानवः अद्य पर्यावरणं नाशयति?
2. कस्याः जलम् सर्वथा अपेयं जायते?
3. जनाः किमर्थम् बहुमूल्यानि वस्तूनि नाश्यन्ति?

उत्तर:

1. स्वार्थान्धः,
2. नद्याः (नदीजलम्)
3. स्वल्पलाभाय।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. यन्त्रागाराणां जलं किम् करोति?
2. वृक्षकर्तनात् कीदृशः संकटापन्नो जात?

उत्तर:

1. यन्त्रागाराणां विषाक्तं जलं नद्यां निपात्यते येन मत्स्यादीनां जलचराणां च क्षणेनैव नाशः जायते।
2. शुद्धवायुरपि वृक्षकर्तनात् संकटापन्नो जातः।

(ii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘बहुलाभाय’ अस्य पदस्य विपर्ययपदं किं प्रयुक्तम्?
2. ‘भवति’ इति क्रियापदस्य कर्ता कः?
3. ‘विविधाः रोगाः’ अनयोः पदयोः अत्र विशेष्यपदं किम्?
4. ‘वस्तूनि’ इति विशेष्य पदस्य विशेषणपदं किम् अत्र?

उत्तर:

1. स्वल्पलाभाय,
2. प्रकृतिः,
3. रोगाः
4. बहुमूल्यानि।

4. धर्मो रक्षति रक्षितः इत्यार्धवचनम्। पर्यावरणरक्षणमपि धर्मस्यैवाङ्गमिति ऋषयः प्रतिपादितवन्तः। अत एव ‘वापीकूपतडागादिनिर्माणं देवायतन-विश्रामगृहादिस्थापनञ्च धर्मसिद्धेः स्रोतो रूपेण अङ्गीकृतम्। कुक्कुर-सूकर-सर्प-नकुलादि-स्थलचराः, मत्स्य-कच्छप-मकरप्रभृतयः जलचराश्च अप रक्षणीयाः, यतः ते स्थलमलानाम् अपनोदिन: जलमलानाम् अपहारिणश्च। प्रकृतिरक्षया एव लोकरक्षा सम्भवति इत्यत्र न संशयः।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. ‘धर्मो रक्षति रक्षितः’ इति कीदृशम् वचनम्?
2. पर्यावरणरक्षणं कस्य अङ्गम् इति?
3. क: रक्षितः रक्षति?

उत्तर:

1. आप्रवचनम्,
2. धर्मस्य
3. धर्मः।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. आर्षवचनम् किम्?
2. स्थलचराः के-के, भवन्ति?

उत्तर:

1. ‘धर्मो रक्षति रक्षितः’ इति आर्षवचनम् अस्ति।
2. कुक्कुर-सूकर-सर्प-नकुल आदयः स्थलचराः भवन्ति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘प्रतिपादितवन्तः’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
2. अनुच्छेदे ‘लोकरक्षा’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
3. अनुच्छेदे ‘स्थलचराः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
4. अत्र ‘ऋषीणां’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?

उत्तर:

1. ऋषयः
2. संभवति
3. जलचराः
4. आर्षः।

प्रश्न 2.
निम्नवाक्येषु रेखाङ्कित पदानां स्थानेषु प्रश्नवाचक पदं लिखत –

प्रश्न 1.
प्रकृतिः प्राणिनाम् संरक्षति।
(क) केषाम्
(ख) का
(ग) कः
(घ) के
उत्तर:
(क) केषाम्

प्रश्न 2.
प्रकृतिः सुखसाधनैः तर्पयति।
(क) केन
(ख) किमर्थम्
(ग) कैः
(घ) के
उत्तर:
(ग) कैः

प्रश्न 3.
पञ्चतत्वानि मिलित्वा पर्यावरणं रचयन्ति।
(क) कानि
(ख) किम्
(ग) कीदृशम्
(घ) के
उत्तर:
(ख) किम्

प्रश्न 4.
‘परिष्कृतम्’ पर्यावरणं अस्मभ्यम् जीवनं यच्छति।
(क) किम्
(ख) कीदृशम्
(ग) केन
(घ) के
उत्तर:
(ख) कीदृशम्

प्रश्न 5.
प्रकृतिकोपैः जनः आतङ्कितः भवति।
(क) कीदृशः
(ख) कीदृशम्
(ग) कीदृशेन
(घ) के
उत्तर:
(क) कीदृशः

प्रश्न 6.
‘इन्धनकाष्ठानि’ बाहुल्येन समुपहरन्ति।
(क) कानि
(ख) काम्
(ग) कम्
(घ) के
उत्तर:
(क) कानि

प्रश्न 7.
वृक्षकर्तनात् सङ्कटापन्नो जातः।
(क) कात्
(ख) कस्मात्
(ग) केन
(घ) के
उत्तर:
(ख) कस्मात्

प्रश्न 8.
यन्त्रागाराणां विषाक्तं जलं नद्याम् पतन्ति।
(क) काम्
(ख) कानाम्
(ग) कासाम्
(घ) के
उत्तर:
(घ) केषाम्.

प्रश्न 9.
पर्यावरणरक्षणं धर्मस्य अङ्ग इति ऋषयः कथयन्ति।
(क) कस्य
(ख) किम्
(ग) कम्
(घ) के
उत्तर:
(क) कस्य

प्रश्न 10.
शुद्धपर्यावरणं अस्मभ्यम् जीवनं यच्छति।
(क) केभ्यः
(ख) कम्
(ग) किमर्थम्
(घ) के
उत्तर:
(क) केभ्यः

प्रश्न 11.
स्वार्थान्धः मानवः अद्य पर्यावरणं नाशयति।
(क) कीदृशः
(ख) कः
(ग) केन
(घ) के
उत्तर:
(क) कीदृशः

प्रश्न 12.
पञ्च प्रमुखानि तत्त्वानि सन्ति।
(क) कदा
(ख) कति
(ग) क:
(घ) के
उत्तर:
(ख) कति

प्रश्न 13.
वने ऋषयः वसन्ति स्म?
(क) के
(ख) केन
(ग) कासाम्
(घ) का
उत्तर:
(क) के

प्रश्न 14.
प्राचीनकाले ऋषयः लोकमङ्गलाशसिनः आसन्।
(क) कति
(ख) कः
(ग) कदा,
(घ) के
उत्तर:
(ग) कदा,

प्रश्न 15.
भूकम्पैः मानवस्य मङ्गलम् या भवति?
(क) केषाम्
(ख) कथम्
(ग) कैः
(घ) के
उत्तर:
(ग) कैः

प्रश्न 16.
विहगाः श्रोत्ररसायनं ददति।
(क) कानाम्
(ख) कासाम्
(ग) कैः
(घ) के
उत्तर:
(घ) के

प्रश्न 17.
स्वल्पलाभाय जनाः बहुमूल्यानि वस्तूनि नाशयन्ति।
(क) कीदृशानि
(ख) के
(ग) कैः
(घ) का
उत्तर:
(क) कीदृशानि

प्रश्न 3.
कीदृशानि निम्न ‘क’ वर्गीय पदानाम् ‘ख’ वर्गीय पदेषु पर्यायपदम् चित्वा लिखत –

‘क’ वर्ग: – ‘ख’ वर्ग:
1. यतते – कर्णामृतम्
2 कुक्षौ – अधुना
3. परितः – शोचनीयम्
4. परिष्कृतम् – ऋषयः
5. गिरिनिर्झराः – प्रयलं करोति
6. श्रोत्ररसायनम् – स्वीकृतम्
7. प्राणवायु: –
8. अपेयम् – पर्वतानां प्रपाताः
9. इदानीम् – गर्भ
10. अवृष्टिः – समन्तात्
11. चिन्तनीयम् – आक्सीजनम्
12. देवायतनम् – पातुम् अयोग्यम्
13. आर्षः – वर्षारहितः
14. अङ्गीकृतम् – देवालयः
उत्तर:
1. – प्रयत्न करोति.
2. – गर्भ.
3. – समन्तात.
4. – शुद्धम,
5. – पर्वतानां प्रपाताः,
6. – कर्णामृतम,
7. – आक्सीजना
8. – पातुम् अयोग्यम्
9. – अधुना,
10. – वर्षारहितः
11. – शोचनीयम्
12. – देवालयः
13. – ऋषयः
14. – स्वीकृतम्।

प्रश्न 4.
‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे विशेष्याणि दत्तानि। तानि समुचित योजयत –

‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः
1. प्रमुखानि – सुखसाधनैः
2. विविधैः – प्रकृतिः
3. इयं – मानवस्य
4. सन्तप्तस्य – विहगाः
5. आतङ्कितः – जलम्
6. विविधाः – वनपवनः
7. निर्मलम् – प्रकृतिः
8. शीतलः – धर्म:
9. बहुमूल्यानि – प्राणिनाम्
10. विनाशकी – वस्तुनि
11. रक्षितः – जनः
12. समेषाम् – तत्त्वानि
उत्तर:
1. – तत्वानि
2. – सुखसाधनैः
3. – प्रकृतिः
4. मानवस्य
5. – जनः
7. – विहगाः
8. – जलम्
9. – वनपवनः
10. – वस्तूनि
11. – प्रकृतिः
12. – धर्म:
13. – प्राणिनाम्

प्रश्न 5.
निम्न ‘क’ वर्गीय पदानाम् ‘ख’ वर्गीय पदेषु विलोमपदानि मेलयत –

‘क’ वर्गः – ‘ख’ वर्ग:
1. जलचराः – पुरा
2. संशयः – पेयम्
3. धर्म: – उपकी
4. रक्षितः – अविषाक्तम्
5. स्वार्थ: – असुरक्षितम्
6. अद्य – असत्यम्
7. अपेयम् – असंशयः
8. निर्विवेकम – परार्थ:
9. विनाशकी – अधर्मः
10. विषाक्तम् – स्थलचरा:
11. भविष्यति – अरक्षितः
12. प्राचीनकाले – सविवेकम्
13. सुरक्षितम् – आसीत्
14. सद्विचारम् – आधुनिक काले
15. अजातशिशुः – कुविचारम्
16. सत्यम् – जातशिशुः
उत्तर:
1. – स्थलचराः
2. – असंशयः
3. – अधर्मः
4. – अरक्षितः
5. – परार्थः
6. – पुरा
7. – पेयम्
8. – सविवेकम
9. – उपकी
10. – अविषाक्तम्
11. – आसीत्
12. – आधुनिक काले
13. – असुरक्षितम्
14. – कुविचारम्
15. – जातशिशुः
16. – असत्यम्।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 4 संवादानुच्छेदलेखनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 4 संवादानुच्छेदलेखनम्

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोलिखितसंवाद मञ्जूषाप्रदत्तवाक्यैः पूरयत –

लता – राधिके! प्रात:काले एव सज्नीभूय कुत्र गन्तुं सन्नद्धा?
राधिका – 1 – ………………………….
लता – विद्यालयम्! अस्यां वेशपूभायाम्? तव गणवेशः कुत्राऽस्ति?
राधिका – 2 – …………………………
लता – अहा। काव्यालिस्पर्धा! बहुशोभनम्। स्पर्धा तव विद्यालये एव अस्ति उत अपरस्मिन् विद्यालये?
राधिका – 3 – …………………………..
लता – त्वम् प्रतियोगितायां सम्यग्रूपेण प्रस्तुतिं कुर्याः इति मम शुभकामना।
राधिका – 4 – …………………………..
राधिका – 5 – …………………………….

मञ्जूषा

(क) शुभाऽस्ते सन्तु पन्थानः
(ख) अहं विद्यालयं गच्छामि।
(ग) धन्यवादः भगिनि।
(घ) विद्यालये नास्ति स्पर्धा, वयं शिक्षिकया सह अपर विद्यालयं गमिष्यामः।
(ङ) अद्य काव्यालि-प्रतियोगिता अस्ति, अहं प्रतियोगितायां भागं ग्रहीतुं सज्नीभूय गच्छामि।
उत्तर:
1 – (ख) अहं विद्यालयं गच्छामि।
2 – (ङ) अद्य काव्यालि-प्रतियोगिता अस्ति, अहं प्रतियोगितायां भागं ग्रहीतुं सज्नीभूय गच्छामि।
3 – (घ) विद्यालये नास्ति स्पर्धा, वयं शिक्षिकया सह अपर विद्यालयं गमिष्यामः।
4 – (ग) धन्यवादः भगिनि।
5 – (क) शुभाऽस्ते सन्तु पन्थानः

प्रश्न 2.
अधोलिखितसंवाद मञ्जूषाप्रदत्तवाक्यैः पूरयत –

राहुलः – अभिनव! नमोनमः! चिरात् दृष्टोऽसि?
अभिनव-1 – ………………………………..
राहुलः – अभिवादये तरुण! भवता सह मिलित्वा प्रसन्नोऽस्मि।
तरुणः-2 – …………………………………..
राहुलः – भवान् किं करोति?
तरुणः – अहं संस्कृतसाहित्ये स्नातकोत्तरपरीक्षा संपाद्य आगतोऽस्मि।
राहुल-3 – …………………………………..
तरुणः – किमर्थम्?
राहुलः-4 – …………………………………..
तरुणः – संस्कृतपठनेन सह वैज्ञानिकप्रविधीनाम् उपयोगे न कोऽपि दोषः? अहं तु सर्वाणि वैज्ञानिकोपकरणानि उपयोजयामि।
राहुलः – शोभनम्। 5 – …………………………………..

मञ्जूषा

(क) भवान् अधुनिक: वस्तैः सज्जः, बहुमूल्यं च चलदूरभाषयन्त्र धारयन् आधुनिक इव प्रतीयते।
(ख) मम मनसः भ्रान्तिरियम् अपगता यत् संस्कृताध्येतारः रूढिवादिनः भवन्ति।
(ग) अहमपि प्रसन्नोऽस्मि।
(घ) परं भवन्तं दृष्ट्वा तु न प्रतीयते यत् भवान् संस्कृतच्छातः।
(ङ) अहं मातुलगृह गतवान् आसम्। अयं मम मातुलपुत्रः तरुणः। एनम् मिलतु।
उत्तर:
1 – (ङ) अहं मातुलगृह गतवान् आसम्। अयं मम मातुलपुत्रः तरुणः। एनम् मिलतु।
2 – (ग) अहमपि प्रसन्नोऽस्मि।
3 – (घ) परं भवन्तं दृष्ट्वा तु न प्रतीयते यत् भवान् संस्कृतच्छातः।
4 – (क) भवान् अधुनिक: वस्तैः सज्जः, बहुमूल्यं च चलदूरभाषयन्त्र धारयन् आधुनिक इव प्रतीयते।
5 – (ख) मम मनसः भ्रान्तिरियम् अपगता यत् संस्कृताध्येतारः रूढिवादिनः भवन्ति।

प्रश्न 3.
अधोलिखितसंवाद मञ्जूषाप्रदत्तवाक्यैः पूरयत –

माता – पुत्र! त्वम् अधुना किं पठसि?
पुत्र:-1 – …………………………………..
माता – किम् काऽपि परीक्षा अस्ति संस्कृतस्य?
पुत्र:- मातः। 2 – …………………………………..
माता – अतीवशोभनम्। अभ्यासं कृत्वा सोत्साहं स्पर्धायां भागग्रहणं कुरु।
पुत्र:-3 – …………………………………..
माता – प्रथम श्लोकानाम् अर्थान् अवबोध ततः स्मरणं कुरु। एवम् न विस्मरिष्यसि।
पुत्र:-4 – …………………………………..
माता – आगच्छ पुत्र! अहम् सर्वेषां श्लोकानाम् अर्थमपि अवबोधयामि, सस्वरवाचन चापि शिक्षयामि।
पुत्र:- (प्रसन्नतया) 5 – …………………………………. (कथयित्वा आलिङ्गति)

मञ्जूषा

(क) मातः! अतीव स्नेहमयी असि त्वम्। अहं त्वयि भृशं स्निह्यामि।
(ख) परमहं श्लोकान् स्मृत्वा अपि विस्मरामि। न जाने कीदृशी प्रस्तुतिः भविष्यति?
(ग) मातः! माम् श्लोकानाम् अर्थान् अवबोधया
(घ) परमश्व: संस्कृतश्लोकोच्चारण-प्रतियोगिता वर्तते।
(ङ) अहं संस्कृत-श्लोकान् कण्ठस्थीकरोमि।
उत्तर:
1 – (ङ) अहं संस्कृत-श्लोकान् कण्ठस्थीकरोमि।
2 – (घ) परमश्व: संस्कृतश्लोकोच्चारण-प्रतियोगिता वर्तते।
3 – (ख) परमहं श्लोकान् स्मृत्वा अपि विस्मरामि। न जाने कीदृशी प्रस्तुतिः भविष्यति?
4 – (ग) मातः! माम् श्लोकानाम् अर्थान् अवबोधया
5 – (क) मातः! अतीव स्नेहमयी असि त्वम्। अहं त्वयि भृशं स्निह्यामि।

प्रश्न 4.
अधोलिखितसंवावं मञ्जूषाप्रदत्तवाक्यैः पूरयत –

मोहनः – नमोनमः पितृव्य! कथमस्ति भवान्?
पितृव्यः – अहम् सम्यक् अस्मि। अपि यूयं स्वस्थाः स्थ?
1 – ………………………………….
मोहनः – आम् पितृव्या! प्रदूषणस्य स्थितिः तु गभीरा सजाता। अतएव
2 – ………………………………….
पितृव्यः – अवकाशः! परमनेन किं भविष्यति?
3 – ………………………………….
मोहनः – इदं तु सत्यम्। सर्वकारः प्रदूषणनिवारणाय अन्यानपि उपायान् करोति।
पितृव्यः – 4 – ………………………………….
मोहनः – आम् पितृव्य! सर्वकारेण तु अनेके उपायाः कृताः। जनाः
सार्वजनिकवाहनानां प्रयोगाय प्रेरिताः, समविषमनियमानां प्रयोगेण
वाहनयातायातं न्यूनीकरणीयम् इति निर्देशितम्।
पितृव्यः – वत्स! त्वमपि स्वास्थ्यरक्षणाय तत्परो भव।

मञ्जूषा

(क) प्रदूषणस्य दुष्प्रभावः तु बालैः सह वयस्कानामपि स्वास्थ्ये भवति।
(ख) सर्वकारेण सह सामान्यजनेः अपि प्रदूषणवारणस्य प्रयन्तः करणीयः।
(ग) अपरिहार्यस्थिती एव गृहात् बहिः गच्छ। यावत् वायौ हानिकारकाणि तत्त्वानि सन्ति, तावत् पर्यन्तं गृहे तिष्ठा।
(घ) देहल्या पर्यावरणप्रदूषणेन स्थितिः भयङ्करी अस्ति इति श्रुतं मया।
(ङ) विद्यालयेषु अपि त्रिदिवसीयः अवकाशः घोषितः।
उत्तर:
1 – (घ) देहल्या पर्यावरणप्रदूषणेन स्थितिः भयङ्करी अस्ति इति श्रुतं मया।
2 – (ङ) विद्यालयेषु अपि त्रिदिवसीयः अवकाशः घोषितः।
3 – (क) प्रदूषणस्य दुष्प्रभावः तु बालैः सह वयस्कानामपि स्वास्थ्ये भवति।
4 – (ख) सर्वकारेण सह सामान्यजनेः अपि प्रदूषणवारणस्य प्रयन्तः करणीयः।
5 – (ग) अपरिहार्यस्थिती एव गृहात् बहिः गच्छ। यावत् वायौ हानिकारकाणि तत्त्वानि सन्ति, तावत् पर्यन्तं गृहे तिष्ठा।

प्रश्न 5.
अधोलिखितसंवाद मञ्जूषाप्रदत्तवाक्यैः पूरयत –

रमेश प्रसादः – अभिवादये महोदय!
प्रधानाचार्यः – नमोनमः, किमागमनप्रयोजनम्?
रमेश प्रसादः – 1 ………………………………
प्रधानाचार्यः – परं सत्रस्य मध्ये प्रवेशः कथं संभवो भविष्यति?
रमेश प्रसादः – 2 ………………………………..
प्रधानाचार्यः – अस्तु, पश्यामि अहं किं कर्तुं शक्लोमि? भवान् किं करोति? छात्रस्य माता वा किं करोति?
रमेश प्रसाद: – 3 ………………………………….
प्रधानाचार्यः – सा शिक्षिता अस्ति न वा?
रमेश प्रसादः – 4 ………………………………….
प्रधानाचार्यः – इदं तु बहुशोभनम्। शिक्षिता माता
5. ………………………………..

मञ्जूषा

(क) अहं केन्द्रसर्वकारे वित्तविभागे सहायकाधिकारी अस्मि। मम पत्नी एका गृहिणी अस्ति। सा गृहस्य सर्वाणि कार्याणि सम्पादयति।
(ख) शिशोः आचारव्यवहारेण समं शैक्षिकप्रगते: अपि अवधानं कर्तुं समर्था भवति।
(ग) अहं भवतां विद्यालये स्वपुत्रस्य प्रवेशार्थम् निवेदनं कर्तुम् आगतोऽस्मि
(घ) अहं स्थानान्तरितो भूत्वा अत्रागतोऽस्मि, अतएव सत्रस्य मध्ये प्रवेशार्थ प्रार्थये।
(ङ) आम् महोदय! सा स्नातकपरीक्षोत्तीर्णा अस्ति।
उत्तर:
1 – (ग) अहं भवतां विद्यालये स्वपुत्रस्य प्रवेशार्थम् निवेदनं कर्तुम् आगतोऽस्मि
2 – (घ) अहं स्थानान्तरितो भूत्वा अत्रागतोऽस्मि, अतएव सत्रस्य मध्ये प्रवेशार्थ प्रार्थये।
3 – (क) अहं केन्द्रसर्वकारे वित्तविभागे सहायकाधिकारी अस्मि। मम पत्नी एका गृहिणी अस्ति। सा गृहस्य सर्वाणि कार्याणि सम्पादयति।
4 – (ङ) आम् महोदय! सा स्नातकपरीक्षोत्तीर्णा अस्ति।
5 – (ख) शिशोः आचारव्यवहारेण समं शैक्षिकप्रगते: अपि अवधानं कर्तुं समर्था भवति।

प्रश्न 6.
अधोलिखितसंवाद मञ्जूषाप्रदत्तवाक्यैः पूरयत –

प्रवीरः – मनोज महोदय! चिन्तित इव प्रतीयसे? किं कारणं खलु?
मनोज: – 1 ………………………………..
अहम् तस्य व्यवहारेण उद्विग्नतामनुभवामि।
प्रवीरः – किम् सः आरंभतः एव उद्दण्डः आसीत्?
मनोज: – 2 ………………………………..
न जाने इदानीं सः किमर्थम् एवम् आचरति? इति न जाने।
प्रवीरः 3 – ………………………………..
मनोजः – कक्षायां पञ्चाशत् छात्राः भवन्ति। किम् एकैकमुपरि ध्यान संभवमस्ति?
प्रवीरः 4 – ………………………………..
परम् यदि कोऽपि असामान्यमाचरित, तर्हि तस्य व्यवहारोपरि तु अवधान दातव्यमेव।
मनोजः – शोभनं कथयसि 5 – ………………………………..

मञ्जूषा

(क) किं त्वं तस्य परिवर्तितव्यवहारस्य कारणम् अन्विष्टवान्?
(ख) सर्वेषामुपरि तु व्यक्तिगतावधानं न संभवम्।
(ग) अहं मनोवैज्ञानिकरीत्या तस्य व्यवहारस्य कारणं ज्ञास्यामि।
(घ) द्वित्राभ्यां मासाभ्यां एकः छात्र: उद्दण्ड इव आचरति।
(ङ) न, न, सः तु अतीव विनयशीलः आसीत्।
उत्तर:
1 – (घ) द्वित्राभ्यां मासाभ्यां एकः छात्र: उद्दण्ड इव आचरति।
2 – (ङ) न, न, सः तु अतीव विनयशीलः आसीत्।
3 – (क) किं त्वं तस्य परिवर्तितव्यवहारस्य कारणम् अन्विष्टवान्?
4 – (ख) सर्वेषामुपरि तु व्यक्तिगतावधानं न संभवम्।
5 – (ग) अहं मनोवैज्ञानिकरीत्या तस्य व्यवहारस्य कारणं ज्ञास्यामि।

प्रश्न 7.
अधोलिखितसंवादं मञ्जूषाप्रदत्तवाक्यैः पूरयत –

शुभंकरः – माधवि! त्वम् अल्पाहारार्थं किम् आनीतवती असि?
माधवी – 1 – ………………………………..
अनुरागः – अहम् ओदनं द्विदचं च आनीतवान् अस्मि।
शुभंकरः – मम माता मह्यं रोटिकां तुम्बीफलशाकं च दत्तवती, परम्
2 – ………………………………..
लता – मम पार्श्व आलुकस्य चिप्स शीतलपेयं चास्ति।
3 – ………………………………..
लता – आम्, मां, शीतलपेयं रोचते।
आशीषः 4 – ………………………………..
किं विस्तृत त्वया यत् चिप्सादिक जकयो ज्यवस्तूनि स्वास्थ्याय हितकराणि न भवन्ति।
शुभंकर – यद्वस्तु अस्मभ्यं न रोचते. तत् वयं कथं खादेम?
आशीषः – सर्वदा तध्यमिदं स्मरणीयं यत् 5 …………………………..

मञ्जूषा

(क) अद्यैव शिक्षिका संतुलिताहारविषये पाठितवती।
(ख) मम अल्पाहारपात्रे रोटिका, पनसशाकं चास्ति।
(ग) मह्यं न रोचते रोटिका, शाकं च।
(घ) रुचिकर भोजनं सर्वदा स्वास्थ्यप्रदं न भवति।
(ङ) किं तुभ्यं रोचते?
उत्तर:
1 – (ख) मम अल्पाहारपात्रे रोटिका, पनसशाकं चास्ति।
2 – (ग) मह्यं न रोचते रोटिका, शाकं च।
3 – (ङ) किं तुभ्यं रोचते?
4 – (क) अद्यैव शिक्षिका संतुलिताहारविषये पाठितवती।
5 – (घ) रुचिकर भोजनं सर्वदा स्वास्थ्यप्रदं न भवति।

प्रश्न 8.
अधोलिखितसाद सापाप्रवासवासः पूरयता –
आचार्यः – प्रणव! किं त्वं स्वजीवनलक्ष्य निर्धारितवान्?
प्रवण: – आम् गुरवः 1 ………………………………..
आचार्य – शोभनम् तर्हि चिकित्सको भूत्वा जनसेवा करिष्यसि।
2 – ………………………………..
प्रणवः – महोदय! चिकित्साक्षेत्रे बहुधनार्जनस्यापि अवसरः प्राप्यते।
3 – ………………………………..
आचार्य – किम् धनार्जनाय विदेशगमनमेव तव जीवनोद्देश्यम्?
4 – ………………………………..
प्रणवः – आचार्य! किं स्वप्रतिभायाः उपयोगं कृत्वा सुविधाकांक्षा नोचिता?
आचार्य – अनुचिता नास्ति सुविधानां धनानां च इच्छा, पर
5 – ……………………………….

मञ्जूषा

(क) स्वदेशं प्रति स्वकर्तव्यस्य उपेक्षा न करणीया।
(ख) अहं चिकित्साविज्ञानं पठिष्यामि।
(ग) भारते अध्ययनं कृत्वा विदेश पलायिष्यसे? किमिदम् उचितम्?
(घ) उत्तम जीवनलक्ष्यम्।
(ङ) अहं तु चिकित्सको भूत्वा विदेशे जीवन यापयिष्यामि. इति मम मनसि बलवती इच्छा अस्ति। अस्अिस्ति
उत्तर:
1 – (ख) अहं चिकित्साविज्ञानं पठिष्यामि।
2 – (घ) उत्तम जीवनलक्ष्यम्।
3 – (ङ) अहं तु चिकित्सको भूत्वा विदेशे जीवन यापयिष्यामि. इति मम मनसि बलवती इच्छा अस्ति। अस्अिस्ति
4 – (ग) भारते अध्ययनं कृत्वा विदेश पलायिष्यसे? किमिदम् उचितम्?
5 – (क) स्वदेशं प्रति स्वकर्तव्यस्य उपेक्षा न करणीया।

प्रश्न 9.
अधोलिखितसंवादं मञ्जूषाप्रदत्तवाक्यैः पूरयत –
प्रवीरः – श्वः अस्माकं समावर्तनसंस्कारः (farewel ceremony) अस्ति। न जाने कथं द्रुतगत्या वर्षाणि व्यतीतानि।
अतुलः – 1 ……………………………………..
प्रवीरः – अहं तु अभिन्त्रविज्ञानं पठिष्यामि।
देवेशः – मया तु चिकित्साविज्ञानं पठिष्यते।
नीलिमा – 2 ……………………………………
वैष्णवी – अहं “मधुवनीचित्रकला” इत्यस्य प्रशिक्षयं प्राप्य कुटीरोद्योग चालयिष्यामि। महा चित्रांकनम् अतीय रोचते।
अतुल: – 3 …………………………………
मण्डनः – अस्मिन् कीदृश्यम् आश्चर्यम्? 4 ……………………………..
देवेशः – त्वमपि मण्डन। तब गणितक्षेत्रे दक्षतां दृष्ट्वा त्वयि भविष्यस्य गणितज्ञ पश्यामि अहम्। त्वं कृषिकार्य करिष्यसि?
मण्डनः – 5 ……………………………………
अवनीश – सम्यक् कथितम्। अधुना तु सर्वकारेण भूमिस्वास्थयपत्रम् (soil health card) अपि प्रदीयते, येन भूमिस्वास्थ्यपरीक्षणं भवति।
सर्वे – भूमेः अपि स्वास्थ्यस्य परीक्षणम्? (हसन्ति)
अवनीश – अथ किम्? भूमेः अपि स्वास्थ्यपरीक्षणं कर्तव्यम्।

मञ्जूषा

(क) द्वादशकक्षानन्तरं त्वं कस्मिन् क्षेत्रे भविष्यनिर्माणं करिष्यसि?
(ख) अथ किम्? वैज्ञानिकरीत्या कृषिकायं कृत्वा अहं देशस्य कृमिसम्पदः विकासे योगदान करिष्यामि।
(ग) अहो महदाश्चर्यम्! कक्षायाः सर्वाधिका मेधाविनी छात्रा चित्रकलाक्षेत्रे भविष्यनिर्माण करिष्यति?
(घ) अहं वस्त्रालंकरणविज्ञानं पठिष्यामि।
(ङ) अहमपि कृषिविज्ञानं पठित्वा कृषिकार्य करिष्यामि।
उत्तर:
1 – (क) द्वादशकक्षानन्तरं त्वं कस्मिन् क्षेत्रे भविष्यनिर्माणं करिष्यसि?
2 – (घ) अहं वस्त्रालंकरणविज्ञानं पठिष्यामि।
3 – (ग) अहो महदाश्चर्यम्! कक्षायाः सर्वाधिका मेधाविनी छात्रा चित्रकलाक्षेत्रे भविष्यनिर्माण करिष्यति?
4 – (ङ) अहमपि कृषिविज्ञानं पठित्वा कृषिकार्य करिष्यामि।
5 – (ख) अथ किम्? वैज्ञानिकरीत्या कृषिकायं कृत्वा अहं देशस्य कृमिसम्पदः विकासे योगदान करिष्यामि।

प्रश्न 10.
अधोलिखितसंवावं मञ्जूषाप्रदत्तवाक्यैः पूरयत –
(विद्यालयात् गृहम् आगच्छति अभिषेक:)
अभिषेकः – मातः! गृहात् बहिः अवकरः प्रक्षिप्तः अस्ति। कः प्रक्षिप्तवान् अवकरम्?
माता – 1 …………………………………..
किमभवत्? त्वं किमर्थं पृच्छसि?
अभिषेकः – मातः किं गृहाभ्यन्तरं मार्जनेन एव स्वच्छताकार्य समाप्यते खलु?
माताः – 2 ………………………………..
अभिषेकः – मातः! मार्गमुभयतः अवकराणां पर्वत इव दृश्यते, तस्य मालिन्यम् अस्माकं श्वासे अवरोध जनयति।
एते – 3 …………………………………….
अतएव अस्माभिः अस्माकं परिवेशः स्वच्छ: करणीयः।
माता – त्वं सुष्टु भणसि। परं किमहमेकाकिनी एव मार्गन्य परिष्टकरणं करवाणि?
अभिषेक: – 4 ……………………………….
माता – शोभनं वत्स! परं सद्यः एव तव मनसि स्वच्छतायाः संकल्पः कथम् उद्भूत?
अभिषेकः – 5 ………………………………..

मञ्जूषा

(क) अवकराः अनेकान् रोगान् अपि जनयन्ति।
(ख) वयम् आरम्भं कर्मः। शनैःशनैः अन्ये अपि अस्मिन् पुनीतकर्मणि सहयोगिनः भविष्यन्ति।
(ग) अद्य विद्यालये स्वच्छताया महत्त्वविषये आचार्या पाठितवती।
(घ) सर्वे स्वगृहमेव परिष्कुर्वन्ति।
(ङ) अहमेव गृहस्य मार्जनं कृत्वा अवकर बहिः प्रक्षिप्तवती।
उत्तर:
1 – (ङ) अहमेव गृहस्य मार्जनं कृत्वा अवकर बहिः प्रक्षिप्तवती।
2 – (घ) सर्वे स्वगृहमेव परिष्कुर्वन्ति।
3 – (क) अवकराः अनेकान् रोगान् अपि जनयन्ति।
4 – (ख) वयम् आरम्भं कर्मः। शनैःशनैः अन्ये अपि अस्मिन् पुनीतकर्मणि सहयोगिनः भविष्यन्ति।
5 – (ग) अद्य विद्यालये स्वच्छताया महत्त्वविषये आचार्या पाठितवती।

प्रश्न 11.
स्वस्य मात्रा, भगिन्या, अथवा मित्रेण सह संवाद पञ्चवाक्यैः स्वशब्दैः लिखत।
उत्तर:

1. प्राता – भगिनि! अधुना तव अध्ययनं कथं भवति?
2. भगिनी – भ्रातः! मम अध्ययनं तु उत्तम वर्तते परं नव परीक्षा चलति किम्?
3. भ्राता – आम्। सम्प्रति मम अर्धवार्षिकी परीक्षा भवति।
4. भगिनी – तव प्रश्न पत्राणि कीदृशानि भवन्ति अस्यां परीक्षायाम्?
5. भ्राता – अधुना पर्यन्तुं तु सर्वाणि प्रश्न पत्राणि उत्तमानि जातानि, अहं पूर्णतया सन्तुष्टोऽस्मि।

अनुच्छेदलेखनम्

(श्रवण-भाषण-कौशल-विकासार्थम्)

प्रश्न 1.
मम परिचयः
मम नाम अनुश्री अस्ति। अहं त्रयोदशवर्षीया बालिका अस्मि। अहं राजकीय विद्यालये नवम-कक्षायां पठामि। अहम् चेन्नईनगरे निवसामि। मम गृहे मम पितरौ, ममानुजः च सन्ति। सर्वे मयि स्निह्यन्ति। अध्ययनक्षेत्रे विज्ञानविषय मे अतीव रोचते। सममेव चित्रांकने अपि मम अभिरुचिः अस्ति। भाषासु संस्कृतभाषा मे प्रिया। तत्र वाक्यसंयोजनकाले शब्दरूपधातुरूपप्रयोगे अहम् आनन्दमनुभवामि। भविष्ये चित्रकारिताक्षेत्रे नैपुण्यमधिगमिष्यामीति में जीवनलक्ष्यम्।

निर्देश:
अध्यापक: कक्षायाम् आत्मपरिचयस्य आदर्शवाचन कुर्यात्, छात्राश्च तत् श्रुत्वा स्वपरिचयरूपेण कानिचित् वाक्यानि लिखेयुः।
उत्तर:
दयानिधिः-मम नाम दयानिधिः वर्तते। अहं डी.ए.वी. विद्यालये नवमी कक्षायां पठामि। मम पितरी अध्यापको स्तः। तयोः छात्राः तयोः प्रशंसा कुर्वन्ति ती गृहे ममापि यथा समयं प्रीत्या मम मार्गदर्शन कुर्वन्ति। अहं स्वपित्रों: उपरि गर्वामि।

प्रश्न 2.
पर्यावरण प्रदूषणम्:
अद्यत्वे भारतस्य राजधान्याः देहल्याः वातावरणम् अतीव प्रदुषित सञ्जातमस्ति। सर्वत्र वायी विषमयानि तत्वानि, यथा कार्बनमोनोऑक्साइड, सल्फर ऑक्साइड, हाइड्रोकार्बन, अमोनिया इत्यादीनि व्याप्तानि सन्ति येन जनाना स्वास्थ्योपरि दुष्प्रभाव भवति। प्रातः सायं च वातावरणे कूहा भवति। अधिसंख्यकाः जनाः श्वासरोगेण प्रस्ताः भवन्ति, नेत्रयोः दाह: अपि अनुभूयते। पर्यावरणप्रदूषणस्य करणानि औद्योगिकसंस्थानां बाहुल्यम्, वाहनेभ्यः निर्गताः धूमाः पलालस्य ज्वालनेन निर्गतः धूमाः, स्फोटकपदार्थानां ज्वालनम् इत्यादीनि सन्ति। सर्वकारः अपि अनेकाः नीतयः निर्मीय प्रदूषणस्तर हासता नेतु प्रयलशीलोऽस्ति परम् अस्माभिः अपि एवं प्रयतितव्यम् येन पर्यावरण प्रदूषितः न भवेत्।

निर्देश:
अध्यापक: अनुच्छेदस्यास्य आदर्शवाचनं कुर्यात्। अनन्तरं छात्राः अपि अनुवाचनं कुर्युः प्रदूषणनिवारणार्थ स्वविचारान् अपि लिखेयुः।

उत्तर:
वातावरणे विषाक्तानि तत्त्वानि वायवश्च यदा प्रसरन्ति तदा वातावरणं जीवितुं योग्यं न भवति। इदमेव प्रदूषणं कश्यते। अस्मिन् प्रदूषणे जनाः कथं स्वस्थरीत्या जीविष्यन्ति एतत् प्रश्नमनुत्तरितं वर्तते। अत: अधिकारिकान् वृक्षान् आरोपयेत् जलं वायु वातावरणं च शोधायितु सदैव प्रयासरतो भवेत्। यज्ञं वृक्षारोपणं, मार्गे जलसिञ्चन सदैव कर्तव्यम्। तदैव प्रदूषण निवारणं भविष्यति।

प्रश्न 3.
अनुशासनम्:
जीवन अनुशासनस्य अत्यधिक महत्त्वं भवति। अनुशासनपालनेन अस्माकं व्यक्तित्वस्य संतुलितः विकासः भवति। समयपालनस्य प्रवृत्ति विवर्धते। समयपालनेन च सर्वाणि कार्याणि समयेन भवन्ति। अनेन समाजिकतायाः अपि विकासः भवति। कर्तव्याकर्तव्यस्य ज्ञानमपि प्राप्यते, येन वयं मनुष्यजीवनं सफलं कुर्मः। अनुशासनम् अस्मान् सन्मार्ग प्रति प्रेरयति। अनुशासनस्य प्रवृत्तिः अन्त:करणात् एव भवति।

निर्देश:
अनुच्छेदमिमं पठित्वा कक्षायाम् अनुसानविषये छात्रा: चर्चा-विचारं कुर्वन्तु। पुस्तिकायां च लिखन्तु।

उत्तर:
अनुशासनम् अस्माकं जीवनस्य वरदानमिव वर्तते। अनेन अस्माकं जीवने सद्प्रवृत्तिः जायते, वृद्धाणां प्रसन्ताम् आशीर्वादञ्च प्राप्येते, समयस्य च सदुपयोगो भवति। अनेनैव अस्मादृशाः छात्राः देशस्य समाजस्य च मार्गदर्शन
कर्तुम् सक्षमाः भवन्ति। अतः अनुशासनं सर्वैः सवैपालनीयम्।

प्रश्न 4.
विमुद्रीकरणम्:
2016 तमे वर्षे नवम्बरमासस्य अष्टम्यां तारिकायां प्रधानमन्त्रिणा विमुद्रीकरणस्य घोषणा कृता। पञ्चशत-रूप्यकाणां सहस्रात्मकानां च रूप्यकाणां निषधः सञ्जातः। अस्य निर्णयस्य कारणमासीत् जनानां धनाढ्यानां च पार्थ यत् कृष्णधनं संचितमस्ति तत् बहिरायातु। मासद्वयम् विमुद्रीकरणेन जनैः अनेक काठिन्यम् अनुभूतं परं भ्रष्टाचार रोधु कृतेस्मिन् सर्वकारस्य निर्णये सर्वेऽपि जनाः कठिन्यम् अनुभवन्तः अपि सहयोग कृतवन्तः। विमुद्रीकरणश्य परिणामेन सर्व धनं सर्वाः च मुद्राः वित्तकोशे समायाताः।

निर्देश:
छात्राः परस्परं ‘विमुद्रीकरणम्’ इति विषयमधिकृत्य चर्चा कुर्वन्तु, पक्षे विपक्षे च स्वर सिपा लिखन्तु।

उत्तर:
कक्षायां इन्द्रः वरुणश्च द्वी वर्गों स्तः। इन्द्रवर्गः कथयति-विमुद्रीकरण देशाय वरदानमिय आतम्। वरुणवर्ग:- अनेन किमपि तु न भूतम्। यद्धनं कृष्णधनरूपे आसीत् तस्य ज्ञान सर्वकारेण अद्यापिनाभवत्। इन्द्रवर्ग:- परम् अधिकाधिकं धनं तु राजकोषे आगतम्, किञ्चिद् कृष्णधनस्य अपि ज्ञानमभवत्।

वरुणवर्ग:- एतत् तु सत्यम्, परम एतदुपरि अधिकाधिक परिश्रम कर्तव्यम्।

प्रश्न 5.
परीक्षा:
अहो परीक्षा पुनः समायाता। अस्याः नामोच्चारणेन एव गात्राणि कम्मन्ते, मनसि चिन्ताजालाः आयान्ति। सर्व पठितमपि विस्मृतमिव प्रतीयते। न जाने कीदृशं प्रश्नपत्रम् आगमिष्यति, कथं च अहं स्पृहणीयमकान् लस्ये इत्येव चिन्ता गुरुतरा भवति। न जाने केन महापुरुषेण परीक्षायाः संकल्पना विहिता? मन्येऽहं ईश्वरोऽपि यदि परीक्षार्थी भूयात्, सोऽपि भीतो भूत्वा पलायनं कुर्यात्।

निर्देश:
शिक्षकाणां निर्देशने छात्रः परीक्षविषये चर्चा विचारं च कुर्वन्ति पुस्तिकायां च लिखन्तु।

उत्तर:
परीक्षा छात्राणां जीवनस्य एकोऽ मूल्यः अवसरः विद्यते। अनेन छात्राः एवजीवने अग्ने गन्तुं सक्षमाः भवन्ति। मानव जीवनस्य एकमपि इंदुशं क्षेत्र नास्ति यत्र परीक्षा न भवति। परीक्षया एवं जनानां जीवने स्फूर्तिः, सजगता आगच्छान्ति। अतः परीक्षायाः कदापि पलायनं छात्रैः जनै: वा न कर्तव्यम्।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 10 जटायोः शौर्यम्

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम् Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत –

(क) आयतलोचना का अस्ति?
(ख) सा कं ददर्श?
(ग) खगोत्तमः कीदृशीं गिर व्याजहार?
(घ) जटायुः काभ्यां रावणस्य गात्रे व्रणं चकार?
(ङ) अरिन्दमः खगाधिपः कति बाहून् व्यपाहरत्?
उत्तर:
(क) सीता
(ख) गृध्रम्
(ग) शुभाम्
(घ) तीक्ष्णनखचरणाभ्याम्
(ङ) दश

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –

(क) “जटायो! पश्य” इति का वदति?
(ख) जटायुः रावणं किं कथयति?
(ग) क्रोधवशात् रावणः किं कर्तुम् उद्यतः अभवत्?
(घ) पतगेश्वरः रावणस्य कीदृशं चापं सशरं बभञ्ज?
(ङ) जटायु: केन वामबाहुं दंशति?
उत्तर:
(क) “जटायो! पश्य” इति सीता वदति।
(ख) जटायुः रावणं कथयति-“(त्व) परदाराभिमर्शनात् नीचां मतिं निवर्तय। धीरः तत् न समाचरेत् यत् परः अस्य विर्गहयेत्।”
(ग) क्रोधवशात् रावणः तलेन आशु जटायुम् अभिघातुम् उद्यतः अभवत्।
(घ) पतगेश्वरः रावणस्य मुक्तामणि विभूषितं चापं सशरं बभज।
(ङ) जटायुः तुण्डेन वामबाहुं दंशति।

प्रश्न 3.
उदाहरणमनुसृत्य णिनि-प्रत्ययप्रयोगं कृत्वा पदानि रचयत –
यथा –
गुण + णिनि – गुणिन् (गुणी)
दान + णिनि – दानिन् (दानी)

(क) कवच + णिनि – ……………….
(ख) शर – णिनि – ……………….
(ग) कुशल + णिनि – ……………….
(घ) धन + णिनि – ……………….
(ङ) दण्ड – णिनि – ……………….
उत्तराणि
(क) कवचिन् (कवची)
(ख) शरिन् (शरी)
(ग) कुशलिन् (कुशली)
(घ) धनिन् (धनी)
(ङ) दण्डिन् (दण्डी)

(अ) रावणस्य जटायोश्च विशेषणानि सम्मिलितरूपेण लिखितानि तानि पृथक्-पृथक् कृत्वा लिखत –
युवा, सशरः, वृद्धः, हताश्वः, महाबलः, पतगसत्तमः भग्नधन्वा, महागृध्रः, खगाधिपः, क्रोधमूच्छितः पतगेश्वरः, सरथः, कवची, शरी
यथा
रावणः – जटायुः
युवा – वृद्धः

1. …………. – ……………
2. …………. – ……………
3. …………. – ……………
4. …………. – ……………
5. …………. – ……………
6. …………. – ……………

उत्तर:

यथा –
रावणः – जटायुः
युवा – वृद्धः

1. सशरः – महाबलः
2. हताश्वः – पतगसत्तमः
3. भानधन्वा – महागृध्रः
4. क्रोधमूच्छितः – खगाधिपः
5. सरथः – पतगेश्वरः
6. कवची – शरी

प्रश्न 4.
‘क’ स्तम्भे लिखितानां पदानां पर्यायाः ‘ख’ स्तम्भे लिखिताः। तान् यथासमक्षं योजयत –
‘क’ – ‘ख’

1. कवची – अपतत्
2. आशु – पक्षिश्रेष्ठः
3. विरथः – पृथिव्याम्
4. पपात – कवचधारी
5. भुवि – शीघ्रम्
6. पतगसत्तमः – रथविहीनः

उत्तर:
‘क’ – ‘ख’

1. कवची – कवचधारी
2. आशु – शीघ्रम्
3. विरथः – रथविहीन:
4. पपात – अपतत्
5. भुवि – पृथिव्याम्
6. पतगसत्तमः – पक्षिश्रेष्ठः

प्रश्न 5.
अधोलिखितानां पदानां/विलोमपदानि मञ्जूषायां दत्तेषु पदेषु चित्वा यथासमक्ष लिखत –

• मन्दम्
• पुण्यकर्मणा
• हसन्ती
• अनार्य
• अनतिक्रम्य
• प्रदाय
• देवेन्द्रेण
• प्रशंसेत्
• दक्षिणेन
• युवा

पदानि – विलोमशब्दाः
(क) विलपन्ती – ……………….
(ख) आर्य – ……………….
(ग) राक्षसेन्द्रेण – ……………….
(घ) पापकर्मणा – ……………….
(ङ) क्षिप्रम् – ……………….
(च) विगर्हयेत् – ……………….
(छ) वृद्धः – ……………….
(ज) वामेन – ……………….
(झ) अतिक्रम्य – ……………….
उत्तर:
पदानि – विलोमशब्दाः
(क) विलपन्ती – हसंती
(ख) आर्य – अनार्य
(ग) राक्षसेन्द्रेण – देवेन्द्रेण
(घ) पापकर्मणा – पुण्यकर्मणा
(ङ) क्षिप्रम् – मन्दम्
(च) विगर्हयेत् – प्रशंसेत्
(छ) वृद्धः – युवा
(ज) वामेन – दक्षिणेन
(झ) अतिक्रम्य – अनतिक्रम्य

प्रश्न 6.
(अ) अधोलिखितानि विशेषणपदानि प्रजुञ्च संस्कृतवाक्यानि रचयत –
(क) शुभाम् – ……………
(ख) खगाधिपः – ……………
(ग) हतसारथिः – ……………
(घ) वामेन – ……………
(ङ) कवची – ……………
उत्तर:
(क) शुभाम् – जटायुः शुभाम् गिराम् रावणम् अवदत्।
(ख) खगाधिपः – जटायुः खगाधिपः आसीत्।
(ग) हतसारथिः – जटायो: आक्रमणेन रावणः हतसारथिः अभवत्।
(घ) वामेन – रावणः वामेन अङ्केन सीताम् अधारयत्।
(ङ) कवची – रावणः कवची आसीत्।

(आ) उदाहरणमनुसृत्य समस्तं पदं रचयत –

यथा –
त्रयाणां लोकानां समाहार: – त्रिलोकी
(क) पञ्चानां वटानां समाहार:
(ख) सप्तानां पदानां समाहारः
(ग) अष्टाना भुजानां समाहार:
(घ) चतुर्णा मुखानां समाहारः
उत्तर:
(क) पञ्चवटी (पञ्चवटम्)
(ख) सप्तपदी (सप्तपदम्)
(ग) अष्टभुजी (अष्टभुजम्)
(घ) चतुर्मुखी (चतुर्मुखम्)

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 10 जटायोः शौर्यम् Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त कार्यम् –

प्रश्न 1.
निम्नलिखितानि श्लोकानि पठित्वा तदाधारिताना प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत –

1. सा तदा करुणा वाचो विलपन्ती सुवुःखिता।
वनस्पतिगतं गृधं ददर्शायतलोचना।।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. आयतलोचना का आसीत्?
2. सौता कं ददर्श?
3. का विलपन्ती आसीत्?

उत्तर:

1. सीता,
2. गृध्रम्
3. सीता

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. सीता कीदृशी-वाचः विलपन्ती आसीत्?
2. सीता कीदृशी आसीत्?

उत्तर:

1. सीता करुणा-वाचः विलपन्ती आसीत्।
2. सीता आयतलोचना आसीत्।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘सा तदा करुणावाचो’। अत्र ‘सा’ पदं कस्यै प्रयुक्तम्?
2. ‘वनस्पतिगतं गृध्रम्’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
3. अत्र श्लोके हसन्ती’ इति पदस्य कः विपर्ययः आगतः?
4. ‘अपश्यत्’ इति अर्थ किम् क्रियापदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. सौतायै
2. वनस्पतिगतम्
3. विलपन्ती
4. ददर्श

2. जटायो पश्य मामार्य ह्रियमाणामनाथवत्।
अनेन राक्षसेन्द्रेण करुणं पापकर्मणा॥

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. सीता जटायु क; वदति?
2. सीता कथ/किंवत् ह्रियमाणा आसीत्?
3. रावणः कीदृशः आसीत्?

उत्तर:

1. आर्यः
2. अनाथवत्
3. पापकर्मः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. केन सीता अनाथवत् ह्रियमाणा आसीत्?
2. सीता केन ह्रियमाणा आसीत्?

उत्तर:

1. पापकर्मणा राक्षसेन्द्रेण सीता अनाथवत् द्वियमाणा आसीत्।
2. सीता राक्षसेन्द्रेण पापकर्मणा हियमाणा आसीत्।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘जटायो पश्य मामार्य ह्रियमाणा।’ अत्र क्रियापदं किमस्ति?
2. श्लोके ‘पापकर्मणा’ पदं कस्मै आगतम्?
3. श्लोके ‘दानवपतिना’ इति पदस्य कः पर्यायः आगतः?
4. अत्र ‘आर्यपदं’ कस्मै प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. पश्य
2. रावणाय
3. राक्षसेन्द्रेण
4. जटायोः कृते (जटायवे)

3. तं शब्दमवसुप्तस्तु जटायुरथ शुश्रुवे।
निरीक्ष्य रावणं क्षिप्रं वैदेहीं च ददर्श सः॥

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव) ङ्के

1. कीदृशः जटायुः तं शब्दम् शुश्रुवे?
2. जटायुः प्रथमं कं निरीक्षितवान्?
3. जटायुः कीदृशः आसीत्?

उत्तर:

1. अवसुप्तः
2. रावणम्
3. सुप्तः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. रावणं निरीक्ष्य सः जटायुः क्षिप्रं कां ददर्श?
2. गृध्रः कम् निरीक्ष्य वैदेहीं ददर्श?

उत्तर:

1. रावणं निरीक्ष्य सः जटायुः क्षिप्रं वैदहीं ददर्श।
2. गृध्रः रावणम् निरीक्ष्य वैदेहीं ददर्श।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र श्लोके ‘चिरम्’ इति पदस्य कः विपर्ययः आगतः?
2. ‘ददर्श’ इत्यस्याः क्रियायाः श्लोके कर्तृपदं किम्?
3. ‘अवसुप्तः सः जटायु’ अनयोः पदयोः विशेषणं किमस्ति?
4. अत्र ‘शीघ्रम्’ इत्यर्थे कि पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. क्षिप्रम्
2. सः
3. अवसुप्त:/स:
4. क्षिप्रम्

4. ततः पर्वतशृङ्गाभस्तीक्ष्णतुण्डः खगोत्तमः।
वनस्पतिगतः श्रीमान्व्याजहार शुभां गिरम्।।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. खगोत्तमः कः आसीत्?
2. जटायोः तुण्डः कीदृशः आसीत्?
3. कः व्याजहार?

उत्तर:

1. जटायुः
2. तीक्ष्णः
3. जटायुः।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवल प्रश्नमेकमेव)

1. ततः कः शुभां गिर व्याजहार?
2. तीक्ष्णतुण्डः खगोत्तमः कः आसीत्?

उत्तर:

1. ततः श्रीमान् पर्वतशृङ्गाभः, तीक्ष्णतुण्डः, वनस्पतिगतः खगोत्तमः शुभा गिरं व्याजहार।
2. तीक्ष्णतुण्डः खगोत्तमः जटायुः आसीत्।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. श्लोके ‘खगोत्तमः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
2. श्लोके ‘वाणीम्’ इति पदस्य कः पर्यायः आगतः?
3. ‘तीक्ष्णतुण्डः खगोत्तमः’ अनयोः पदयोः विशेषणं किम् अत्र?
4. श्लोके ‘अकथयत्’ इति पदस्य अर्थ किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. व्याजहार
2. गिरम्
3. तीक्ष्णतुण्डः
4. व्याजहार।

5. निवर्तय मतिं नीचां परदाराभिमर्शनात्।
न तत्समाचरेद्धीरो यत्परोऽस्य विगर्हयेत्॥

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. रावणः कीदृशीं मतिं निवर्तयतु?
2. जटायुः कस्याः अभिमर्शनात् निवर्तयितुं रावणं वदति?
3. अयं श्लोकः कः वदति?

उत्तर:

1. नीचाम्
2. परदारायाः
3. जटायुः।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. धीरः किं न समाचरेत्?
2. इदं श्लोकं कः कम् प्रति कथयति?

उत्तर:

1. धीरः तत् न समाचरेत् यत् परः अस्य विगर्हयेत्।
2. इदं श्लोकं जटायुः रावणम् प्रति कथयति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र ‘मति नीचाम्’ अनयोः पदयोः विशेषणं किमस्ति?
2. ‘यत्परोऽस्य विगर्हयेत्’ अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम्?
3. श्लोके प्रशंसेत्’ इति पदस्य कः विपर्ययः आगतः?
4. ‘आचरणं कर्त्तव्यम्’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. नीचाम्
2. विगर्हयेत्
3. विगर्हयेत्
4. समाचरेत्।

6. वृद्धोऽहं त्वं युवा धन्वी सरथः कवची शरी।
न चाप्यादाय कुशली वैदेहीं मे गमिष्यसि।।

प्रश्ना : –

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. क: आत्मानं वृद्धः वदति?
2. कः सरथः अस्ति?
3. युवा कः अस्ति?

उत्तर:

1. जटायुः,
2. रावणः
3. रावणः।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. कीदृशः रावणः वैदेही आदाय न गमिष्यति?
2. रावणः कीदृशः आसीत्?

उत्तर:

1. युवा, धन्वी, सरथः, कवची शरी च रावणः वैदेही आदाय न गमिष्यति।
2. रावणः युवा धन्वी सरथः कवची शरी आसीत्।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अस्मिन् श्लोके ‘वृद्धः’ पदस्य कः विपर्ययः आगतः?
2. श्लोके ‘त्वम्’ कर्तृपदस्य क्रियापदं किमस्ति?
3. श्लोके ‘वाणधरः’ इति पदस्य कः पर्यायः आगतः?
4. अत्र ‘त्वम्’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. युवा
2. गमिष्यसि
3. शरी
4. रावणाय।

7. तस्य तीक्ष्णनखाभ्यां तु चरणाभ्यां महाबलः।
चकार बहुधा गात्रे व्रणान्यतगसत्तमः।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. महाबलः कः आसीत्?
2. क; पतगसत्तमः?
3. कुत्र व्रणान् अकरोत्?

उत्तर:

1. जटायुः
2. जटायुः
3. गात्रे

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. महाबलः पतगसत्तमः जटायुः कथं किं च चकार?
2. जटायुः कस्य गात्रे व्रणान् अकरोत्?

उत्तर:

1. महाबलः पतगसत्तमः जटायुः स्वतीक्ष्णनखाभ्यां चरणाभ्यां बहुधा व्रणान् चकार।
2. जटायुः रावणस्य गात्रे व्रणान् अकरोत्।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘तीक्ष्णनखाभ्याम् चरणाभ्याम्’ अनयोः पदयोः अत्र विशेषणपदं किम्?
2. ‘चकार बहुधा गात्रे व्रणान्पतगसत्तमः’। अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम् वर्तते?
3. श्लोके ‘रथविहीनः’ इति पदस्य कः पर्यायः अत्र आगतः?
4. ‘शरीरे’ ‘इति अर्थे अत्र किं पदं आगतम्?

उत्तर:

1. तीक्ष्णनखाभ्याम्
2. चकार।
3. पतगसत्तयः
4. गात्रे।

8. ततोऽस्य सशरं चापं मुक्तामणिविभूषितम्।
चरणाभ्यां महातेजा बभज्ञास्य महद्धनुः।।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. जटायुः कीदृशोऽस्मिन् श्लोके कथितः?
2. काभ्यां जटायुः महद् धनुः बभञ्ज?
3. क: महातेजः अस्ति?

उत्तर:

1. महातेजः,
2. चरणाभ्याम्
3. जटायुः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. महातेजा जटायुः कीदृशं महद्धनुः स्वचरणाभ्यां बभञ्ज?
2. मुक्तामणिविभूषितम् किं आसीत्?

उत्तर:

1. महातेजा जटायुः सशरं चापं मुक्तामणिविभूषितम् महद्धनुः स्वचरणाभ्यां बभञ्ज।
2. मुक्तामणिविभूषितम् महद्धनुः आसीत्

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र ‘महद्धनुः’ अनयोः पदयोः विशेषणं किम्?
2. श्लोके ‘अस्य’ पदं कस्मै आगतम्?
3. श्लोके ‘भग्नं कृतवान्’ इति पदस्य कः पर्यायः आगतः?
4. आसिन श्लोके ‘मुक्तामणिविभूषितम्’ अस्य पदस्य विशेष्यपदं किम्?

उत्तर:

1. महत्
2. रावणाय
3. बभञ्ज
4. धनुः

9. स भग्नधन्वा विरथो हताश्वो हतसारथिः।
तलेनाभिजघानाशु जटायु क्रोधमूर्छितः।।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. कः भग्नधन्वा अभवत्?
2. रावणस्य अश्वाः कीदृशाः अभवन्?
3. रावणः कम् अभिजघान?

उत्तर:

1. रावणः,
2. हताः
3. जटायुम्

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. कीदृशः रावणः तलेन आशु जटायुम् अभिजधान?
2. रावणः कीदृशः अभवत्?

उत्तर:

1. क्रोधमूर्च्छितः रावणः तलेन आशु जटायुम् अभिजघान्।
2. रावण हतसारिथः अभवत्।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘शीघ्रम्’ इतस्य पदस्य का पर्यायः श्लोके आगतः?
2. श्लोके ‘सः’ इत्यस्य विशेष्यपदस्य विशेषणपदं किं वर्तते?
3. ‘मन्दम्’ इत्यस्य पदस्य कः विपर्ययः श्लोके आगतः?
4. श्लोके ‘तुरंगः’ इति पदस्य कः पर्यायः आगतः?

उत्तर:

1. आशु
2. क्रोधमूर्च्छितः
3. आशु
4. अश्व:

10. जटायुस्तमतिक्रम्य तुण्डेनास्य खगाधिपः।
वामबाहून्दश तदा व्यपाहरदरिन्दमः॥

(i) एकपवेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. श्लोके अरिन्दमः कः कथितः?
2. रावणस्य कति बाहव: आसन्?
3. रावणस्य वामबाहू कति आसीत्?

उत्तर:

1. खगाधिपः (जटायुः),
2. दश
3. दश।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. खगाधिपः अरिन्दमः जटायुः केन रावणस्य दशबाहून् व्यपाहरत्?
2. जटायुः केन आक्रमणं अकरोत्?

उत्तर:

1. खगाधिपः अरिन्दमः जटायु: तुण्डेन रावणस्य दशबाहून् व्यपाहरत्।
2. जटायुः तुण्डेन आक्रमणम् करोत्?

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘तदा व्यपाहरदरिन्दमः’ अत्र श्लोके क्रियापदं किम्?
2. ‘जटायुस्तमतिक्रम्य’ अत्र ‘तम्’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?
3. ‘मुखेन’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः श्लोके आगतः?
4. अत्र श्लोके ‘बाहून्’ इति पदस्य विशेषणपदं किम्?

उत्तर:

1. व्यपाहरत्
2. रावणाय
3. तुण्डेन
4. दश।

प्रश्न 2.
निम्नलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां स्थाने समुचितं प्रश्नवाचक पद चित्वा लिखत –

प्रश्न 1.
तदा सा सुदुःखिता गृघ् ददर्शा
(क) क;
(ख) किम्
(ग) काम्
(घ) कम्
उत्तर:
(घ) कम्

प्रश्न 2.
आयतलोचना विलपन्ती सीता वनस्पतिगतं गृधं ददर्श।
(क) कीदृशी
(ख) का
(ग) कथम्
(घ) काम्
उत्तर:
(क) कीदृशी

प्रश्न 3.
जटायो! माम् अनाथवत् ह्रियमाणाम् पश्य।
(क) कम्
(ख) काम्
(ग) किम्
(घ) कीदृशीम्
उत्तर:
(ख) काम्

प्रश्न 4.
आर्य जटायो! अनेन पाकर्मणा राक्षसेन्द्रेण ह्रियमाणाम् मां पश्च।
(क) कम्
(ख) कथम्
(ग) केन
(घ) कीदृशेण
उत्तर:
(ग) केन

प्रश्न 5.
अथ जटायुः तं शब्द शुश्रुवे।
(क) किम्
(ख) काम्
(ग) कथम्
(घ) कम्
उत्तर:
(घ) कम्

प्रश्न 6.
जटायुः क्षिप्रं रावणं निरीक्ष्य वैदेहीं च ददर्श।
(क) कम्
(ख) काम्
(ग) किम्
(घ) कीदृशीम्
उत्तर:
(ख) काम्

प्रश्न 7.
अथ अवसुप्तः तु जटायुः तं शब्द शुश्रुवे।
(क) कीदृशः
(ख) कः
(ग) काः
(घ) केन
उत्तर:
(क) कीदृशः

प्रश्न 8.
ततः तीक्ष्णतुण्डः खगोत्तमः रावणं व्याजहार।
(क) कः
(ख) के
(ग) का
(घ) केन
उत्तर:
(क) कः

प्रश्न 9.
अथ पर्वतशृङ्गाभः वनस्पतिगतः श्रीमान् शुभा गिर व्याजहार।
(क) काम्
(ख) कथम्
(ग) कीदृशी
(घ) कीदृशीम्
उत्तर:
(घ) कीदृशीम्

प्रश्न 10.
त्वं परदारा अभिमर्शनात् नीचां मतिं निवर्तय।
(क) कस्ममात्
(ख) कस्मै
(ग) कथम्
(घ) केन
उत्तर:
(क) कस्ममात्

प्रश्न 11.
धीरः तत् न समाचरेत्।
(क) कः
(ख) कम्
(ग) किम्
उत्तर:
(ग) किम्

प्रश्न 12.
यत् परः अस्य विगर्हयेत्।
(क) का
(ख) के
(ग) कथम्
(घ) केन
उत्तर:
(क) का

प्रश्न 13.
अहं वृद्धः अस्मि।
(क) कः
(ख) कीदृशः
(ग) का
(घ) केन
उत्तर:
(ख) कीदृशः

प्रश्न 14.
त्वं च युवा धन्वी सरथः च असि।
(क) का
(ख) क:
(ग) कथम्
(घ) कीदृशः
उत्तर:
(घ) कीदृशः

प्रश्न 15.
त्व वैदेही मे आदाच कुशली न गमिष्यसि।
(क) कीदृशः
(ख) का
(ग) कथम्
(घ) केन
उत्तर:
(क) कीदृशः

प्रश्न 16.
महाबलः पतगसत्तमः तस्य गात्रे बहुधावणान् चकार।
(क) कः
(ख) कम्
(ग) काम्
(घ) कीदृशः,
उत्तर:
(घ) कीदृशः,

प्रश्न 17.
पतगसत्तमः तु तीक्ष्णनखाभ्यां चरणाभ्यां बहुधा व्रणान् चकार।।
(क) कः
(ख) काभ्याम्
(ग) कदा
(घ) केन
उत्तर:
(ख) काभ्याम्

प्रश्न 18.
ततः महातेजा अस्य महद्धनुः बभज।
(क) कीदृशीम्
(ख) कथम्
(ग) कम्
(घ) कः
उत्तर:
(घ) कः

प्रश्न 19.
ततः जटायुः रावणस्य मुक्तामणिविभूषितं महद् धनुः बभञ्ज।
(क) कस्मात्
(ख) किम्
(ग) कः
(घ) केन
उत्तर:
(ख) किम्

प्रश्न 20.
सः रावणः भुवि पपात।
(क) कुत्र/कस्याम्
(ख) कथम्
(ग) कम्
(घ) केन
उत्तर:
(क) कुत्र/कस्याम्

प्रश्न 21.
जतः सः रावणः वैदेहीम् अङ्केन आदाय भूवि पपात।
(क) केन
(ख) कः
(ग) कति
(घ) कथम्
उत्तर:
(ख) कः

प्रश्न 22.
क्रोधमूच्छितः रावणः वैदेहीं वामेन अड़्केन संपरिष्वज्य।
(क) कीदृशी
(ख) किम्
(ग) के
(घ) केन
उत्तर:
(घ) केन

प्रश्न 23.
रावणः जटायु तलेन आशु अभिजघान।
(क) काः
(ख) के
(ग) कः
(घ) केन
उत्तर:
(घ) केन

प्रश्न 24.
तदा अरिन्दमः जटायुः तुण्डेन आक्राम्यत।
(क) कति
(ख) कः
(ग) कीदृशी
(घ) काम्
उत्तर:
(ख) कः

प्रश्न 25.
ततः खगाधिपः जटायुः तुण्डेन अस्य दश बाहून् व्यपाहरत्
(क) कम्
(ख) काम्
(ग) कति
(घ) केन
उत्तर:
(ग) कति

प्रश्न 3.
अधोलिखित श्लोक अन्वयम् उचित पदक्रमेण पूरयत –

1. सा तदा करुणा वाचो विलपन्ती सुदुःखिता।
वनस्पतिगतं गृनं ददर्शायतलोचना।।
अन्वयः – तदा करुणा

1. …………… विलपन्ती सुदुःखिता
2. …………… सा (सीता)
3. …………… गृध्रम्
4. …………… ।

मञ्जूषा – आयतलोचना, ददर्श, वाचः, वनस्पतिगतम् |
उत्तर:

1. वाचः
2. आयतलोचना
3. वनस्पतिगतम्
4. ददर्श।

2. जटायो पश्य मामार्य ह्रियमाणामनाथवत्।
अनेन राक्षसेन्द्रेण करुणं पापकर्मणां॥
अन्वयः – आर्य

1. …………… अनेन
2. …………… राक्षसेन्द्रेण
3. …………… हियमाणाम्
4. …………… माम् पश्य। |

मञ्जूषा – अनाथवत्, जटायो, सकरुणं, पापकर्मणा ।
उत्तर:

1. जटायो
2. पापकर्मणा
3. अनाथवत्
4. सकरुण।

3. तं शब्दमवसुप्तस्तु जटायुरथ शुश्रुवे।
निरीक्ष्य रावणं क्षिप्रं वैदेहीं च ददर्श सः॥
अन्वयः – अथ

1. …………… जटायुः तु तं
2. ……………. शुश्रुवे
3. ……………निरीक्ष्य च सः क्षिप्रं
4. …………… ददर्श।

मञ्जूषा – रावणं, अवसुप्तः, वैदेहीम्, शब्दम्
उत्तर:

1. अवसुप्तः
2. शब्दम्
3. रावणं
4. वैदेहीम्।

4. ततः पर्वतशृङ्गाभस्तीक्ष्णतुण्डः खगोत्तमः। .
वनस्पतिगतः श्रीमान्व्याजहार शुमा गिरजम् ॥
अन्वयः – ततः

1. …………… तीक्ष्णतुण्डः
2. …………… श्रीमान
3. …………… शुभा
4. …………… व्यजहार।

मञ्जूषा – वनस्पतिगतः, पर्वतशृङ्गाभः, गिरम्, खगोत्तमः
उत्तर:

1. पर्वतशृङ्गाभः
2. वनस्पतिगत:
3. खगोत्तमः
4. गिरम्।

5. निवर्तय मतिं नीचां परदाराभिमर्शनात्।
न तत्समाचारेद्वीरो यत्परोऽस्य विगर्हयेत्॥
अन्वयः – (त्वम्) परदारा

1. ……………. (स्वां) नीचां
2. ……………. निवर्तय, धीरः न
3. ……………. समाचरेत् यत् पर:
4. ……………. विगर्हयेत्।

मञ्जूषा – अभिमर्शनात्, अस्य, तत्, मतिम् |
उत्तर:

1. अभिमर्शनात्
2. मतिम्
3. तत्
4. अस्य।

6. वृद्धोऽहं त्वं युवा धुन्वी सरथः कवची शरी।
न चाप्यादाय कुशली वैदेहीं ये गमिष्यासि॥
अन्वयः – अहं

1. ……………. त्वं युवा, धन्वी
2. ……………. कवची, शरी (चासि), न च
3. …………….मे वैदेहीम् आदाय अपि
4. …………….।

मञ्जूषा – गमिष्यसि, कुशली, वृद्धः, सरथः
उत्तर:

1. वृद्धः
2. सरथ:
3. कुशली
4. गमिष्यसि।

7. तस्य तीक्ष्णनखाभ्यां तु चरणाभ्यां महाबलः।
चकार बहुथा गाने व्रणान्पतगसन्तमः।
अन्वयः – (तत:) पतगसत्तमः

1. ……………. (खगः)
2. ……………. चरणाभ्याम् तस्य
3. ……………. बहुधा
4. ……………. चकार।

मञ्जूषा – गात्रे, महाबलः, व्रणान्, तीक्ष्णनखाभ्याम् |
उत्तर:

1. महाबल:
2. तीक्ष्णनखाभ्याम्
3. गात्रे
4. व्रणान्।

8. ततोऽस्य सशरं चापं मुक्तामणिविभूषितम्।
चरणाभ्यां महातेजा बभजास्य महद्धनुः।।
अन्वयः – ततः अस्य

1. ……………. सशर
2. ……………. अस्य
3. ……………. धनुः
4. ……………. ।

मञ्जूषा –
चरणाभ्याम्, चापम्, महातेजा, मुक्तामणिविभूषितम् ।
उत्तर:

1. महातेजा
2. चापम्
3. मुक्तामणिविभूषितम्
4. चरणाभ्याम्।

9. स भग्नधन्वा विरथो हताश्वो हतसारथिः।
तलेनाभिजधानाशु जटायुं क्रोधमूर्च्छितः॥
अन्वयः – (ततः) भानधन्वा

1. …………… हताश्वः
2. …………… (स:)
3. …………… आशु
4. ……………. अभिजधान।

मञ्जूषा – क्रोधमूर्च्छितः, विरथः, जटायुम्, हतसारथिः |
उत्तर:

1. विरथ:
2. हतसारधि:
3. क्रोधमूच्छितः,
4. जटायुम्

10. जटायुस्तमतिक्रम्य तुण्डेनास्य खगाधिपः।
वामबाहून्दश तदा व्यपाहरदरिन्दमः।।
अन्वयः – तदा

1. …………… अरिन्दमः जटायुः
2. …………… अतिक्रम्य अस्य
3. …………… दश
4. …………… व्यपाहरत्।

मञ्जूषा – खगाधिपः, बाहून्, तुण्डेन, वाम ।
उत्तर:

1. खगाधिपः,
2. तुण्डेन,
3. वाम,
4. बाहून्

प्रश्न 4.
मञ्जूषायां दत्तानां पदानां सहायतया निम्न श्लोकस्य भावार्थ पूरयत –

निवर्तय मति नीचां परदाराभिमर्शनात्।
न तत्समाचरेद्धीरो यत्परोऽस्य विगर्हयेत्।।
भावार्थ -हे विदन् रावण! त्वं परेषां स्त्रीहरणं रूपं ।

1. …………… स्व दुर्मति निवर्तय यत:
2. …………… जनाः तादृशाणि कर्माणि न
3. …………… यानि अन्यः जनः
4. …………… करोति।

मञ्जूषा- अपकीर्तिम्. पापात्. कुर्युः, धैर्यवन्तः
उत्तर:

1. पापात्
2. धैर्यवन्तः
3. कुर्युः
4. अपकीर्तिम्

प्रश्न 5.
निम्नलिखिताना ‘क’ वर्गीय पदानां ‘ख’ वर्गीय पदेषु पर्यायाः चीयन्ताम् –

‘क’ पदानि – ‘ख’ पर्यायाः
1. विलपन्ती – दृष्ट्वा
2. ददर्श – परस्त्रीस्पर्शात्
3. करुणा-वाचः – अकरोत्
4. आर्य – सबाण धनुः
5. करुणम् – धरायाम्
6. क्षिप्रम् – शोभायुक्तः
7. वैदेहीम् – अनेकशः
8. निरीक्ष्य – उत्तमाम्
9. अवसुप्तः – धैर्यवान्
10. खगोत्तमः = नीत्वा
11. श्रीमान् – पक्षीणाम् राजा
12. गिरम् – रोदन्ती
13. शुभाम् – सीताम्
14. मतिम् – दुःखम्
15. परदाराभिमर्शनात् – धनुर्धरः
16. धीरः – शरीरे
17. धन्वी – सदु:खवाण्याः
18. चकार – श्रेष्ठ/श्रीमान्
19. गात्रे – अत्रोटयत्
20. बहुधा – पक्षिषु श्रेष्ठः
21. सशरम्चापम् – रथहीनः
22. बभञ्ज – अपतत्
23. विरथः – बुद्धिम्
24. पपात – शीघ्रम्
25. भूवि – क्षिप्रम्
26. आदाय – आक्रमणं कृत्वा
27. आशु – वाणीम्
28. अतिक्रम्य – अनश्यत्
29. खगाधिपः – अपश्यत्
30. व्यपाहस्त् – शयानः
उत्तर:
1. – रोदन्ती,
2. – अपश्यत्
3. – सदु:खवाण्याः
4. – श्रेष्ठ श्रीमान्,
5. – दु:खम्,
6. – शीघ्रम्,
7. – सीताम्,
8. – दृष्ट्वा,
9. – शयानः,
10. – पक्षिषुश्रेष्ठः,
11. – शोभायुक्तः,
12. – वाणीम्,
13. – उत्तमाम्,
14. – बुद्धिम्,
15. – परस्त्रीस्पर्शात्.
16. – धैर्यवान्.
17. – धनुर्धरः,
18. – अकरोत्,
19. – शरीरे,
20. – अनेकशः,
21. – सबाणधनुः.
22. – अनश्यत्.
23. – रथहीनः,
24. – अपतत्,
25. – धरायाम्
26. – नीत्या,
27. – क्षिप्रम्,
28. – आक्रमणं कृत्वा,
29. – पक्षीणाम् राजा,
30. – अत्रोटयत्।

प्रश्न 6.
‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे विशेष्याणि दत्तानि। तानि समुचित योजयत –

‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः
1. करुणा – सा
2. वनस्पतिगतम् – जटयो
3. सुदुःखिता – शब्दम्
4. आर्य – गिराम्
5. तम् – खगोत्तमः
6. शुभाम् – माम्
7. तीक्ष्णतुण्डः – मतिम्
8. करुणाम् – अहम्
9. नीचाम् – पतगसत्तमः
10. वृद्धः – चरणाभ्याम्
11. महाबलः – ग्रधम्
12. तीक्ष्णनखाभ्याम् – वाचः
उत्तर:
1. – वाचः
2. – गध्रम्
3. – सा
4. – जटयो
5. – शब्दम्
6. – गिराम्
7. – खगोत्तमः
8. – माम्
9. – मतिम्
10. – अहम्
11. – पतगसत्तमः
12. – चरणाभ्याम्

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 6 भ्रान्तो बालः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 6 भ्रान्तो बालः Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत –

(क) कः तन्द्रालुः भवति?
(ख) बालकः कुत्र व्रजन्तं मधुकरम् अपश्यत?
(ग) के मधुसंग्रहव्यग्राः अभवन्?
(घ) चटक: कया तणशलाकादिकम् अददाति?
(ङ) चटक: कस्य शाखायां नीड रचयति?
(च) बालकः कीदृश श्वानं पश्यति?
(छ) श्वानः कीदृशे दिवसे पर्यटति?
उत्तर:
(क) बालः
(ख) पुष्पोद्यानम्
(ग) मधुकरा:
(घ) चञ्च्या
(छ) बद्रुमस्य
(च) पलायमानम्
(छ) निदाघदिवसे

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –

(क) बालः कदा क्रीडितुं अगच्छत्?
(ख) बालस्य मित्राणि किमर्थ त्वरमाणा अभवन्?
(ग) मधुकर: बालकस्य आह्वानं केन कारणेन तिरस्कृतवान्?
(घ) बालकः कीदृशं चटकम् अपश्यत्?
(ङ) बालकः चटकाय क्रीडनार्थं कीदृशं लोभं दत्तवान्?
(च) खिन्नः बालक: श्वानं किम् अकथयत्?
(छ) भग्नमनोरथः बालः किम् अचिन्तयत्?
उत्तर:
(क) बालः पाठशालागमनवेलायां क्रीडितुं अगच्छत्।
(ख) बालस्य मित्राणि विद्यालयगमनार्थं त्वरमाणा अभवन्।
(ग) मधुकर: बालकस्य आह्वान तिरस्कृतवान् यतः सः मधुसंग्रह व्यग्रः आसीत्।
(घ) बालक: चञ्च्वा तृणशलाकादिकमाददानं चटकम् अपश्यत्।
(ङ) बालक : चटकाय स्वादूनि भक्ष्यकवलानि दानस्य लोभं दत्तवान्।
(च) खिन्नः बालकः श्वानम् अकथयत्- मित्र! त्वम् अस्मिन् निदाघदिवसे कि पर्यटसि! प्रच्छायशीतलमिदं तरुमूलं आश्रयस्व। अहं त्वामेव अनुरूपं क्रीडासहायं पश्यामि।
(छ) भग्न मनोरथः बालः अचिन्तयत्-‘अस्मिन् जगति प्रत्येकं स्व-स्वकृत्ये निमग्नः भवति। कोऽपि अहमिव वृथा कालक्षेपं न सहते। अत: अहमपि स्वोचितं करोमि।’

प्रश्न 3.
निम्नलिखितस्य श्लोकस्य भावार्थ हिन्दीभाषया आङ्ग्लभाषया वा लिखत –

यो मां पुत्रप्रीत्या पोषयति स्वामिनो गृहे तस्य।
रक्षानियोगकरणान्न मया भ्रष्टव्यमीषदपि ॥
उत्तर:
भावार्थ (हिंदी में) – प्रस्तुत श्लोक में कुत्ते में भी कर्तव्यपालन की भावना अभिव्यक्त की गई है। जहाँ उस कुत्ते को पुत्र के जैसा प्रेम मिला है और उसका पालन-पोषण हुआ है, वहाँ उसे रक्षा के कर्तव्य से तनिक भी पीछे नहीं हटना चाहिए-कुत्ते की इसी भावना से प्रभावित होकर बालक भी विद्याध्ययन की ओर आकृष्ट हो जाता है।

प्रश्न 4.
‘प्रान्तो बालः’ इति कथायाः सारांश हिन्दीभाषया आङ्ग्लभाषया वा लिखत।
उत्तर:
कथा सारांश-एक भ्रान्त बालक पाठशाला जाने के समय खेलने के लिए चल पड़ा। उसने अपने मित्रों से भी खेलने आने को कहा, परंतु सब पाठ याद करके विद्यालय जाने की जल्दी में थे तथा किसी ने भी उसकी बात नहीं मानी। उपवन में जाकर सबसे पहले उसने भौरे से खेलने को कहा, किंतु भौरे ने पराग संचित करने में अपनी व्यस्तता बताई। फिर उसने चिड़े को स्वादिष्ट खाद्य वस्तुएँ देने का लालच देकर खलने को कहा, किंतु उसने भी घोंसला बनाने के कार्य में अपनी व्यस्तता बताकर खेलने से इनकार कर दिया, फिर उसने कुत्ते से खेलने को कहा।

कुत्ते ने भी स्वामी के घर की रक्षा के कारण अपनी व्यस्तता प्रकट की। इस प्रकार नष्ट मनोरथ वाले (जिसकी सब इच्छाएँ मर गई) उस बालक ने अंत में यह समझ लिया कि समय नष्ट करना उचित नहीं। सभी अपने-अपने कार्यों में व्यस्त हैं, अत: उसे भी अपना कर्तव्य (विद्याप्राप्ति) पूरा करना चाहिए। तभी से वह विद्याप्राप्ति में जुट गया और विद्यालय चला गया। तब से विद्याध्ययन के प्रति इच्छायुक्त होकर उसने विद्वता, कीर्ति तथा धन प्राप्त किया।

प्रश्न 5.
स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत –

(क) स्वादूनि भक्ष्यकवलानि ते दास्यमि।
(ख) चटक: स्वकर्मणि व्यग्रः आसीत्।
(ग) कुक्कुरः मानुषाणां मित्रम् अस्ति।
(घ) स महती वैदुषीं लब्धवान्।
(ङ) रक्षानियोगकरणात् मया न भ्रष्टव्यम् इति।
उत्तर:
(क) कीदृशानि भक्ष्यकवलानि ते दास्यमि?
(ख) चटकः कस्मिन् व्यग्रः आसीत्?
(ग) कुक्कुरः केषाम् मित्रम् अस्ति?
(घ) सः कीदृशीम् वैदुषीं लब्धवान्?
(ङ) कस्मात् मया न भ्रष्टव्यम् इति?

प्रश्न 6.
‘एतेभ्यः नमः’ इति उदाहरणमनुसृत्य नमः इत्यस्य योगे चतुर्थी विभक्तेः प्रयोगं कृत्वा पञ्चवाक्यानि रचयत।
उत्तर:

1. श्री गुरवे नमः
2. पित्रे नमः
3. अध्यापकाय नमः
4. मात्रे नमः
5. अध्यापिकायै नमः

प्रश्न 7.
‘क’ स्तम्भे समस्तपदानि ‘ख’ स्तम्भे च तेषां विग्रहः दत्तानि, तानि यथासमक्षं लिखत –

‘क’ स्तम्भ – ‘ख’ स्तम्भ
(क) दृष्टिपथम् – (1) पुष्पाणाम् उद्यानम्
(ख) पुस्तकदासाः – (2) विद्यायाः व्यसनी
(ग) विद्याव्यसनी – (3) दृष्टेः पन्थाः
(घ) पुष्पोद्यानम् – (4) पुस्तकानां दासाः
उत्तर:
‘क’ स्तम्भ – ‘ख’ स्तम्भ
(क) दृष्टिपथम् – (3) दृष्टेः पन्थाः
(ख) पुस्तकदासाः – (4) पुस्तकानां दासाः
(ग) विद्याव्यसनी – (2) विद्यायाः व्यसनी
(घ) पुष्पोद्यानम् – (1) पुष्पाणाम् उद्यानम्

प्रश्न 7.
(अ) अधोलिखितेषु पदयुग्मेषु एकं विशेष्यपदम् अपरञ्च विशेषणपदम्। विशेषणपदम् विशेष्यपदं च पृथक्-पृथक् चित्वा लिखत –

विशेषणम् – विशेष्यम्
(i) खिन्नः बाल: …………. – ……………..
(ii) पलायमानं श्वानम् …………. – ……………..
(iii) प्रीतः बालक: …………. – ……………..
(iv) स्वादूनि भक्ष्यकवलानि …………. – ……………..
(v) त्वरमाणाः वयस्याः …………. – ……………..
उत्तर:
विशेषणम् – विशेष्यम्
(i) खिन्नः बालः – खिन्नः – बाल:
(ii) पलायमानं श्वानम् – पलायमान – श्वानम्
(iii) प्रीतः बालकः – प्रीतः – बालक:
(iv) स्वादूनि भक्ष्यकवलानि – स्वादूनि – भक्ष्यकवलानि
(v) त्वरमाणाः वयस्याः – त्वरमाणाः – वयस्याः

परियोजनाकार्यम्

(क) एकस्मिन् स्फोरकपत्रे (chart-paper) एकस्य उद्यानस्य चित्र निर्माय संकलय्य वा पञ्चवाक्येषु तस्य वर्णनं कुरुत।
(ख) “परिश्रमस्य महत्वम्” इति विषये हिन्दी भाषया आङ्ग्लभाषया वा पञ्चवाक्यानि लिखत।
उत्तर:
छात्राः स्वयं कुरु।

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 6 भ्रान्तो बालः Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त कार्यम्

प्रश्न 1.
निम्नलिखितम् पाठांश पठित्वा तदाधारिताना प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत –

1. भ्रान्तः कश्चन बालः पाठशालागमनवेलायां क्रीडितुम् अगच्छत्। किन्तु तेन सह केलिभिः काल क्षेप्तु तवा कोऽपि न वयस्येषु उपलभ्यमानः आसीत्। यतः ते सर्वेऽपि पूर्वदिनपाठान् स्मृत्वा विद्यालयगमनाय त्वरमाणाः अभवन्। तन्द्रालुः बालः लज्जया तेषां दृष्टिपथमपि परिहरन् एकाकी किमपि उद्यान प्राविशत्। सः अचिन्तयत्-“विरमन्तु एते वराकाः पुस्तकवासाः। अहं तु आत्मानं विनोदयिष्यामि। सम्प्रति विद्यालय गत्वा भूयः कुद्धस्य उपाध्यायस्य मुखं द्रष्टुं नैव इच्छामि। एते निष्कुटवासिनः प्राणिन एव मम वयस्याः सन्तु इति।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. बालकः कीदृशः आसीत्?
2. कस्मिन् समये सः क्रीडितुं निर्जगाम?
3. कीदृशः बालकः उद्यानं प्राविवेश?

उत्तर:

1. भ्रान्तः
2. पाठशालागमनवेलायाम्
3. एकाकी

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. बालकेन सह किमर्थं वयस्येषु न उपलभ्यमानः आसीत्?
2. बालस्य मित्राणि के भविष्यन्ति?

उत्तर:

1. बालकेन सह केलिभिः कालं क्षेप्तुं वयस्येषु न उपलभ्यमानः आसीत्।
2. निष्कुटवासिनः एव प्राणिनो सर्वे बालस्य वयस्याः भविष्यन्ति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. “अत्र बालः” इति पदस्य विशेषणपदं किम्?
2. अनुच्छेदे ‘चिन्तयामास’ इति पदस्य कर्ता कः?
3. ‘आचार्यस्य’ इति पदस्य पर्यायपदम् अत्र गद्यांशे किं प्रयुक्तम्?
4. चिन्तयामास ‘इत्यर्थे किं पदं अत्र प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. भ्रान्तः
2. सः
3. उपाध्यायस्य
4. अचिन्तयत्

2. अथ सः पुष्पोद्यानं व्रजन्तं मधुकरं दृष्ट्वा तं क्रीडितुम् द्वित्रिवारं आह्वयत्। तथापि, सः मधुकरः अस्य बालस्य आह्वानं तिरस्कृतवान्। ततो भूयो भूयः हठमाचरति बाले सः मधुकरः अगायत्-“वयं हि मधुसंग्रहव्यग्रा” इति। तवास बालः ‘अलं भाषणेन अनेन मिथ्यागवितेन कीटेन’ इति विचिन्त्य अन्यत्र दत्तदृष्टिः चञ्च्या तृणशलाकाविकम् आवदानम् एक घटकम् अपश्यत्, अवदत् च-“अयि चटकपोत! मानुषस्य मम मित्र भविष्यसि। एहि क्रीडावः। एतत् शुष्कं तृणं त्यज स्वादूनि भक्ष्यकवलानि ते वास्यामि” इति। स तु “मया वटQमस्य शाखाया नीडं कार्यम्” इत्युक्त्वा स्वकर्मव्यग्नो अभवत्। प्रश्ना :

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. बाल: कुत्र भ्रमन्तं एक मधुकरम् अपश्यत्?
2. चटकपोतः कस्मिन् कार्ये व्यग्नः आसीत्?
3. बालः सर्वप्रथमम् किम् अपश्यत्?

उत्तर:

1. पुष्पोद्यानम्
2. नीडकार्ये
3. मधुकरम्

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. बालकः चटकपोतम् किम् दातुम् इच्छति?
2. चटकपोतः बालम् किम् अकथयत्?

उत्तर:

1. बालकः चटकपोतम् स्वादूनि भक्ष्यकवलानि दातुम् इच्छति।
2. अहम् तु ‘नीड कार्यों बटदुशाखायां तद्यामि कार्येण इत्युक्तवा सः स्वकर्मव्यग्रो बभूव।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र ‘आह्वयत्’ इति क्रियापदस्य कर्ता क; अस्ति?
2. अवलोक्य’ इति पदस्य पर्यायपदं किं प्रयुक्तम् अत्र?
3. अनुच्छेदे ‘मधुकरम्’ इति पदस्य विशेषणपदं किं प्रयुक्तम्?
4. पुनः पुनः इत्यर्थे किं पदं अत्र अनुच्छेदे प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. सः
2. दृष्ट्वा
3. व्रजन्तम्
4. भूयोभूयः

3. तदा खिन्नो बालकः एते पक्षिणो मानुषेषु नोपगच्छन्ति। तद् अन्वेषयामि अपर मानुषोचित विनोदयितारम् इति विचिन्त्य पलायमानं कमपि श्वानम् अवलोकयत्। प्रीतो बालः तम् इत्थं सम्बोधयत्-रे मानुषाणां मित्र! कि पर्यटसि अस्मिन् निवाघदिवसे? इदं प्रच्छायशीतलं तरुमूलम् आश्रयस्व। अहमपि क्रीडासहाय त्यामेवानुरूप पश्यामीति। कुक्कुरः प्रत्यववत् यो मां पुत्रप्रीत्या पोषयति स्वामिनो गृहे तस्य। रक्षानियोगकरणान्न मया भ्रष्टव्यमीषदपि॥ इति। प्रश्ना :

(i) एकपवेन उत्तरत (केवल प्रश्नद्वयमेव)

1. बालः कीदृशः आसीत्?
2. बाल: क्रीडासहाय कम् पश्यति?
3. श्वानम् दृष्टवा बालः कीदृशः जातः?

उत्तर:

1. खिन्न:
2. कुक्कुरम्
3. प्रसन्नः (प्रीत:)

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. कुक्कुरः पुत्रप्रीत्या केन पोषयति?
2. प्रीतः बालः कुक्कुरं किं सबोधयामास?

उत्तर:

1. कुक्कुरः पुत्रप्रीत्या स्वामिना पोषयति।
2. प्रीतः बालः कुक्कुरः संबोधयामास-रे मानुषाणां मित्र! किं पर्यटसि अस्मिन् निदाचदिवसे? इदं प्रच्छायशीतलं तरुमूलम् आश्रयस्व। अहमपि क्रीडासहायं त्वामेवानुरूपं पश्यामीति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘रात्रौ’ इति पदस्य विलोमपदम् कि अस्ति अत्र?
2. अत्र अनुच्छेदे ‘उपगच्छन्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
3. अत्र ‘अस्मिन् निदाघदिवसे’ अत्र विशेष्यपदं किम्?
4. “समीपं गच्छन्ति’ इति अर्थे समस्तपदं किम्?

उत्तर:

1. दिवसे
2. पक्षिणः
3. निदाघदिवसे
4. उपगच्छन्ति

4. सर्वः एवं निषिद्धः स बालो भग्नमनोरथः सन्-‘कथमस्मिन् जगति प्रत्येकं स्व-स्वकायें निमग्नो भवति। न कोऽपि माम् इव वृथा कालक्षेप सहते। नम एतेभ्यः यः मे तन्द्रालुतायां कुत्सा समापाविता। अथ स्वोचितम् अहमपि करोमि इति विचार्य त्वरितं पाठशालाम् अगच्छत्। ततः प्रभृति स विद्याव्यसनी भूत्वा महती वैदुषी प्रथा सम्पद च अलभत। प्रश्ना :

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. बालः त्वरित कुत्र अगच्छत्?
2. बालः सर्वैः कीदृशः आसीत्?
3. बालः कीदृशः मनोरथः अभवत्?

उत्तर:

1. पाठशालाम्
2. निषिद्धः
3. विघ्नितः।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. विनितमनोरथः बालः किम् अचिन्तयत्?
2. बालः किम् लेभे?

उत्तर:

1. विनितमनोरथः बालः अचिन्तयत् यत् अस्मिन् जगति प्रत्येक स्व-स्वकृत्ये निमग्नः भवति।
2. बालः विद्याव्यसनी भूत्वा महती वैदुषी प्रथा सम्पदं च लेभे।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र ‘जगति’ अस्य पदस्य विशेषणपदं किम्?
2. अनुच्छेदे ‘करोमि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपद किम्?
3. ‘शीघ्रम्’ इति पदस्य पर्यायपदं किम् प्रयुक्तम् अत्र?
4. ‘शनैः शनैः’ इति पदस्य अत्र अनुच्छेद विपर्ययपदं किं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. अस्मिन्
2. अहम्
3. त्वरितम्
4. त्वरितम्

प्रश्न 2.
निम्नवाक्येषु रेखाकित पदानां पदानां स्थानेषु प्रश्नवाचकपद लिखत –

प्रश्न 1.
बालः पाठशालागमनवेलायां क्रीडितुम् अगच्छत्।
(क) कदा
(ख) कस्याम्
(ग) काम्
(घ) कुत्र
उत्तर:
(क) कदा

प्रश्न 2.
मित्राणि विद्यालयगमनार्थ त्वरमाणाः अभवन्।
(क) काम्
(ख) किमर्थम्
(ग) के
(घ) किम्
उत्तर:
(ख) किमर्थम्

प्रश्न 3.
सर्वे पूर्वदिनपाठान् स्मृत्वा विद्यालयं गच्छन्ति।
(क) कासाम्
(ख) कान्
(ग) कृत्वा
(घ) किम्
उत्तर:
(ख) कान्

प्रश्न 4.
विरमन्तु एते वराकाः पुस्तकदासाः।
(क) काः
(ख) कस्याः
(ग) कीदृशाः
(घ) कस्मात्
उत्तर:
(ग) कीदृशाः

प्रश्न 5.
अनेन मिथ्यागर्वितेन कीटेन।
(क) केन
(ख) कस्मै
(ग) कीदृशेण
(घ) कस्मात्
उत्तर:
(ग) कीदृशेण

प्रश्न 6.
एते पक्षिणः मानुषेषु न उपगच्छन्ति।
(क) केषु
(ख) कस्मै
(ग) कासु
(घ) कस्मात्
उत्तर:
(क) केषु

प्रश्न 7.
मम स्वामि पुत्रप्रीत्या पोषयति।
(क) केन
(ख) क:
(ग) कीदृशी
(घ) किम्
उत्तर:
(क) केन

प्रश्न 8.
नमः एतेभ्यः यैः मे तन्द्रालुतायां कुत्सा समापादिता।
(क) केभ्यः
(ख) केन
(ग) कस्मै
(घ) किम्
उत्तर:
(क) केभ्यः

प्रश्न 9.
सः बालः भग्नः मनोरथः अवदत।
(क) कः
(ख) कम्
(ग) कीदृशः
(घ) किम्
उत्तर:
(ग) कीदृशः

प्रश्न 10.
कुक्कुरः स्वामिनः गृहे वसति।।
(क) कः
(ख) कस्य
(ग) कम्
(घ) किम्
उत्तर:
(ख) कस्य

प्रश्न 11.
मया ईषत् अपि न भ्रष्टव्यम्।
(क) केन
(ख) कः
(ग) कस्य
(घ) किम्
उत्तर:
(क) केन

प्रश्न 12.
रक्षानियोगकरणात् मया न भ्रष्टव्यम्।
(क) कात्
(ख) कस्मात्
(ग) कः
(घ) कस्मिन्
उत्तर:
(ख) कस्मात्

प्रश्न 13.
कुक्कुरः मानुषाणां मित्रम् अस्ति।
(क) काम्
(ख) कासाम्
(ग) केषाम्
(घ) कस्मिन्
उत्तर:
(ग) केषाम्

प्रश्न 14.
चटक: स्वकर्मणि व्यग्नः आसीत्।
(क) कानि
(ख) कस्मै
(ग) केषाम्
(घ) कस्मिन्
उत्तर:
(घ) कस्मिन्

प्रश्न 15.
स्वादूनि भक्ष्यकवलानि ते दास्यामि।
(क) कानि
(ख) कीदृशानि
(ग) किम्
(घ) कस्मिन्
उत्तर:
(ख) कीदृशानि

प्रश्न 16.
सः महती वैदुषीं लब्धवान्।
(क) कीदृशीम्
(ख) कः
(ग) काम्
(घ) कहा
उत्तर:
(क) कीदृशीम्

प्रश्न 17.
भक्ष्यकवलानि ते दास्यामि।
(क) केषाम्
(ख) कानि
(ग) कात्
(घ) कहा
उत्तर:
(घ) कस्मै

प्रश्न 18.
स: महती वैदुषर्षी लब्धवान्।
(क) कम्
(ख) केभ्यः
(ग) काम्
(घ) कस्मिन्
उत्तर:
(ग) काम्

प्रश्न 19.
भ्रान्तः बालः अचिन्तयत्।
(क) कः
(ख) केन
(ग) किम्
(घ) कासाम्
उत्तर:
(क) कः

प्रश्न 20.
खिन्नः बालकः श्वानम् अकथयत्।
(क) कस्मै
(ख) कीदृशः
(ग) कस्य
(घ) कात्
उत्तर:
(ख) कीदृशः

प्रश्न 21.
खिन्नः बालकः कुक्कुरम् अकथयत्।
(क) कः
(ख) कासाम्
(ग) कस्मिन्
(घ) कम्
उत्तर:
(घ) कम्

अन्वय लेखनम्

अधोलिखितस्य श्लोकस्य प्रदत्ते अन्वये रिक्तस्थानानि पूरयतयो –
मां पुत्रप्रीत्या पोषयति स्वामिनो गृहे तस्य।
रक्षानियोगकरणान्न मया भ्रष्टव्यमीषदपि। इति।
यः पुत्रप्रीत्या

1. …………. पोषयति तस्य
2. …………. गृहे
3. ………. करणात् मया
4. ………. अपि न भ्रष्टव्यम् ।

मञ्जूषा – ईषत्, स्वामिनः, माम्, रक्षानियोग
उत्तर:

1. माम्
2. स्वामिनः
3. रक्षानियोग
4. ईषत्

प्रश्न 4.
निम्नवाक्यानि घटनाक्रमानुसार पुनर्लिंखत –

प्रश्न 1.

1. एकदा एकः तन्द्रालुः बालः आसीत्।
2. सः बालः विहिनत मनोरथः चिन्तितवान्-‘कथं अस्मिन् जगति प्रत्येकं जनाः स्व-स्व कार्येषु निमग्नाः सन्ति।
3. हे मनुष्याणां मित्र कुक्कुर! अस्मिन् निदाघे तरुमूले मया सह खेतिष्यसि?
4. सः अगायत् – वयं हि मधुसंग्रहे व्यग्राः स्मः इति।
5. सः पुष्पोद्यानं व्रजन्तं मधुकरं दृष्ट्वा तं क्रीडाहेतोः आह्वयत्।
6. अयि चटकपोत! मानुषस्य मम मित्र भविष्यसि किम्?
7. ततः प्रभृति सः विद्याभ्यासं कृत्वा वैदुषी प्रथा सम्पत्ति च अलभत।
8. मम स्वामी पुत्र प्रीत्या मां पोषयति अतः अहं तस्य सेवायाः भ्रष्टः न भविष्यामि।

उत्तर:

1. एकदा एकः तन्द्रालुः बालः आसीत्।
2. सः पुष्पोद्यानं व्रजन्तं मधुकरं दृष्ट्वा तं क्रीडाहेतोः आह्वयत्।
3. सः अगायत् वयं हि मधुसंग्रहे व्यग्राः स्मः इति।
4. अयि चटकपोत! मानुषस्य मम मित्र भविष्यसि किम्?
5. हे मनुष्याणां मित्र कुक्कुर! अस्मिन् निदाघे तरुमले मया सह खेतिष्यसि?
6. मम स्वामी पुत्र प्रीत्या मां पोषयति अत: अहं तस्य सेवायाः भ्रष्टः न भविष्यामि।
7. सः बालः विहिनत मनोरथः चिन्तितवान्-‘कथं अस्मिन् जगति प्रत्येकं जनाः स्व-स्व कार्येषु निमग्नाः सन्ति।
8. ततः प्रभृति सः विद्याभ्यासं कृत्वा वैदुषर्षी प्रथा सम्पत्तिं च अलभत।

प्रश्न 2.

1. सः तु चटकपोतं दृष्ट्वा अवदत् ‘मम मित्रं भविष्यसि’?
2. सः चिन्तयामास – विरमन्तु एते पुस्तकदासा: वराकाः। अहं पुनः आत्मानं विनोदयिष्यामि।
3. सः तु नोड निर्माणे व्यस्तः आसीत् अतः स्वकर्मणि व्यग्रो बभूव।
4. प्रीत: बातः श्वानं सम्बोधयामास-रे मनष्याणां मित्र! किम् अस्मिन् निदाधे मया सह पर्यटसि।
5. एक: बालः पाठशालागमनबेलायां क्रीडितुं गच्छति।
6. एते निष्कुटवासिनः प्राणिनः एव मम वयस्याः सन्ति।
7. न, अहं स्वामिनं सेवे अत: रक्षानियोगात भ्रष्टः न भविष्यामि।
8. सः स्व उचित भविष्यं विचार्य त्वरित विद्यालयं गतवान्।

उत्तर:

1. एक: बालः पाठशालागमनबेलायां क्रीडितुं गच्छति।
2. सः चिन्तयामास – विरमन्तु एते पुस्तकदासा: बराकाः। अहं पुनः आत्मानं विनोदयिष्यामि।
3. एते निष्कुटवासिनः प्राणिनः एव मम वयस्याः सन्ति।
4. सः तु चटकपोतं दृष्ट्वा अवदत् – ‘मम मित्रं भविष्यसि?
5. सः तु नीड निर्माणे व्यस्तः आसीत् अतः स्वकर्मणि व्यग्नो बभूव।
6. प्रीत: बातः श्वान सम्बोधयामास-रे मनष्याणां मित्र! किम् अस्मिन् निदाधे मया सह पर्यटसि।
7. न, अहं स्वामिनं सेवे अतः रक्षानियोगात् भ्रष्टः न भविष्यामि।
8. सः स्व उचितं भविष्यं विचार्य त्वरितं विद्यालयं गतवान्।

प्रश्न 5.
निम्न ‘क’ वर्गीय पदानाम् ‘ख’ वर्गीय पवेषु पर्यायचयनम् कुरुत –

‘क’ वर्ग: – ‘ख’ वर्गः
1. भ्रान्तः – अल्पमात्रम् अपि
2. चिन्तयामास – ग्रीष्मदिने
3. उपाध्यायस्य – पक्षी
4. वयस्य – स्वादिष्टानि
5. व्रजन्तम् – धावन्तम्
6. चञ्च्चा – खेलाव:
7. आददानम् – वृक्षः
8. मिथ्यागवितेन – क्रीडाभिः
9. स्वादूनि – कुक्कुरः
10. पलायमानम् – योग्यम्
11. निदाघदिवसे – आचार्यस्य
12. अनुरूपम् – ङ्केत
13. श्वानः – व्याहङ्कारयुक्तेन
14. तरुः – भ्रमयुक्तः
15. ईषदपि – अचिन्तयत्
16. चटकम् – मित्र
17. केलिभिः – भ्रमन्तम्
18. क्रीडाव: – गृहन्तम्
उत्तर:
1. – अमयुक्तः
2. – अचिन्तयत्
3. – आचार्यस्य
4. – मित्र
5. – भ्रमन्तम्
6. – चञ्चुपुटेन
7. – गृहान्तम्
8. – व्याहङ्कारयुक्तेन
9. – स्वादिष्टानि
10. – धावन्तम्
11. – ग्रीष्मदिने
12. – योग्यम्
13. – कुक्कुरः
14. – वृक्षः
15. – अल्पमात्रम् अपि
16. – पक्षी
17. – क्रीडाभिः
18. – खेलावः

प्रश्न 6.
‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे विशेष्याणि दत्तानि। तानि समुचित योजयत –

‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः

1. एते – बालः
2. स – बाले
3. आचरित – कीटेन
4. वजन्तं – बालक:
5. मिथ्यागवितेन – पक्षिण:
6. खिन्न: – निदाघदिवसे
7. एते – वैदुषर्षी
8. अस्मिन् – बाल:
9. महती – प्रच्छायशीतल
10. निषिद्ध – मुधकरं
11. प्रीतः – पुस्तकदासा:
12. तरुमूलम् – बाला:

उत्तर:

1.  – पुस्तकदासाः
2.  – बाल:
3.  – बाले
4.  – मधुकर
5.  – कीटेन
6.  – बालकः
7.  – पक्षिणः
8.  – निदाघदिवसे
9.  – वैदुषीं
10.  – बाला:
11.  – बालः
12.  – प्रच्छायशीतलं

प्रश्न 7.
निम्न ‘क’ वर्गीय पदानाम् ‘ख’ वर्गीय पदेषु विलोमपदचयनम् कुरुत –

‘क’ वर्ग: – ‘ख’ वर्ग:
1. खिन्न: – अननुरूपम्
2. त्वरितम् – सेवकस्य
3. दिवसे – उष्णम्
4. शीतलम् – रात्री
5. सहायम् – रिपुः
6. अनुरूपम् – प्रसन्न:
7. स्वामिनः – शनैः शनैः
8. मित्रम् – असहायम्
उत्तर:
1. – प्रसन्न:
2. – शनैः शनैः
3. – रात्रौ
4. – उष्णम्
5. – असहायम्
6. – अननुरूपम्
7. – सेवकस्य
8. – रिपुः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 3 चित्रवर्णनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 3 चित्रवर्णनम्

अभ्यासः

यहाँ ध्यातव्य है कि प्रत्येक चित्र के साथ दी गयी मञ्जूषा में प्रदत्त पद छात्रों की सहायता के लिए हैं, किंतु उनका प्रयोग अनिवार्य नहीं है। छात्र स्वेच्छा से भी वाक्य संरचना कर सकते हैं।

प्रश्न 1.
अधोलिखितं चित्रं वर्णयन् संस्कृतने पञ्चवाक्यानि लिखत –
मञ्जूषा – उद्यानम्, बालः, खेलतः, द्वौ, बाला करोति, पश्यति, वृक्षः, चित्रम्, रचयति, उपविशति, दोलायाम्, पादकन्दुकम्

उत्तर:

1. इदम् उद्यानस्थ चित्रम् अस्ति।
2. अत्र द्वौ वृक्षौ स्तः।
3. उद्याने द्वौ बालौ दोलायां दोलायतः।
4. त्रयः बालकाः पादकन्दुकं क्रीडन्ति।
5. एका च बालिका चित्रं रचयति।

प्रश्न 2.
अधोलिखितं चित्रं वर्णयन् संस्कृतेन पञ्चवाक्यानि लिखत –
मञ्जूषा – खेलन्ति, क्रीडाङ्गणे, वृक्षाः, बालाः, फुटबॉलक्रीडा, पश्यन्ति, गृहम्

उत्तर:

1. इदं चित्रम् क्रीडाङ्गणस्य अस्ति।
2. तत्र अनेके वृक्षाः सन्ति।
3. क्रीडाङ्गणे एकं गृहम् अपि अस्ति।
4. तत्र षट् बालाः फुटबॉलक्रीडां क्रीडन्ति।
5. तान् माता-पिता द्वौ बालौ च पश्चन्ति।

प्रश्न 3.
अधोलिखितं चित्रं वर्णयन् संस्कृतेन पञ्चवाक्यानि लिखत –
मञ्जूषा – धावन्ति, प्रसन्नाः, सन्ति, हस्तौ, मेलयित्वा, कन्या, वेशभूषां, धारयन्ति, अस्ति, हसन्ति

उत्तर:

1. इदं चित्रम् वस्त्रविपणेः अस्ति।
2. अत्र अनेकानि वस्त्राणि सज्जितानि सन्ति।
3. स्व कन्याः कन्याभ्यः मेलयित्वा पितरौ प्रसन्नौ स्तः।
4. तत्र अनेकानि सुन्दराणि वस्त्राणि विक्रयितुं सन्ति।
5. बालाः परस्परं मिलित्वा हसन्ति।

प्रश्न 4.
अधोलिखितं चित्रं वर्णयन् संस्कृतेन पञ्चवाक्यानि लिखत –
मञ्जूषा – बालः, पश्यत्:, बालः, वृक्षः, हरितः, पुष्पे, पादपाः, पत्राणि, पश्यन्ति

उत्तर:

1. इदं चित्रम् उपवनस्यः अस्ति।
2. उपवने अनेके पादपाः वृक्षाः च सन्ति।
3. द्वौ बालौ तत्र व्यायाम कुरुतः।
4. दोलायां तिष्ठन्तौ द्वौ बालौ तौ पश्यतः।
5. आकाशे अनेके खगाः उड्डयन्ति।

प्रश्न 5.
अधोलिखितं चित्रं वर्णयन् संस्कृतेन पञ्चवाक्यानि लिखत –
मञ्जूषा – शाकविक्रेता, कोलाहलः, समूहः, आकारयन्ति, कदली, आलुकम्, पलाण्डु, गुञ्जनम्, प्रयच्छन्ति, विक्रीणन्ति

उत्तर:

1. इदं चित्रम् शाक आपणस्य अस्ति।
2. अत्र अनेकानि शाकानि विक्रयितुम् आगतानि सन्ति।
3. आपणे अनेकानि फलानि अपि सन्ति।
4. जनान् शाकविक्रेता समूहाः आकारयन्ति।
5. अनेके जनाः शाकानि फलानि च क्रीणन्ति।

प्रश्न 6.
अधोलिखितं चित्रं वर्णयन् संस्कृतेन पञ्चवाक्यानि लिखत –
मञ्जूषा – महाभारतम्, श्रीकृष्णः, अर्जुनाय, युद्धसमये, उपदेशान्, मोहात्, ददाति, कर्तव्यपालनम्, युद्धाय, सन्नद्धः

उत्तर:

1. इदं चित्रम् महाभारत युद्ध समयस्य अस्ति।
2. अत्र श्रीकृष्णः अर्जुस्य कर्तव्यपालनस्य उपदेशं यच्छति।
3. अर्जुनः मोहग्रस्तः भूत्वा श्रीकृष्णस्य पादयोः पतति।
4. चित्रे द्वयोः पक्षयोः सेनाः तिष्ठन्ति।
5. सेनायाः सैनिकाः युद्धाय सन्नद्धाः सन्ति।

प्रश्न 7.
अधोलिखितं चित्रं वर्णयन् संस्कृतेन पञ्चवाक्यानि लिखत –
मञ्जूषा – मुस्लिमधर्मावलम्बिनः, पालयन्ति, सेवई, इति मिष्टान्नम्, नूतनवस्त्राणि, वर्धापनानि, आलिङ्गनं, धार्मिकं सौहार्दम्, उत्सवः, मानयन्ति, उपासनागृहम्

उत्तर:

1. इदं चित्रम् मुस्लिम धर्मिणाम् ईदपर्वणः अस्ति।
2. अत्र मुस्लिम धर्मावलम्बिनः परस्परम् आलिङ्गन दुर्वन्ति।
3. सर्वे जनाः नूतनवस्त्राणि धारिताः सन्ति।
4. ते परस्परं उपासनागृहं गत्वा उपासना कुर्वन्ति।
5. जनाः आस्मिन् दिवसे ‘सेवई’ इति मिष्टान्न खादन्ति।

प्रश्न 8.
अधोलिखितं चित्रं वर्णयन् संस्कृतेन पञ्चवाक्यानि लिखत –
मञ्जूषा – ईसामसीहः, जन्म, दिसम्बरमासस्य, केक इत्याख्यं मिष्टान्नम्, नूतनवस्त्राणि, गिरिजागृहम्, उपासनापद्धतिः, शैत्यम्, सिक्थवर्तिका, सान्ताक्लॉज इति, उपहारणि, वाञ्छन्ति

उत्तर:

1. इदं चित्रम् क्रिसमस पर्वणः अस्ति।
2. अत्र सांताक्लॉज इति नाम पुरुषः बालान् उपहारं यच्छति।
3. इदं पर्व दिसम्बर मासस्य पञ्चविंशाति पारिकायां मान्यते।
4. ख्रीस्त जनाः गिरिजागृहम् गत्वा समवेतस्वरैः प्रार्थनां कुर्वन्ति।
5. ते ईसामसीह महापुरुषस्य जन्म दिवस उपलक्ष्ये इदं पर्व मानयन्ति।

प्रश्न 9.
अधोलिखितं चित्रं वर्णयन् संस्कृतेन पञ्चवाक्यानि लिखत –
मञ्जूषा – चलचित्रम्, जनाः, सम्मर्दः, चलचित्रपटः, उत्सुकाः, चिकिटम्, खाद्यसामग्री, मध्यान्तरः, भारतम्, पश्यन्ति

उत्तर:

1. इदं चित्र चलचित्रगृहस्य अस्ति।
2. अनेके जनाः अत्र दृश्यन्ते।
3. तत्र चलचित्रपटः अस्ति।
4. जनाः चिकिटम् क्रीत्वा चित्रपटम् पश्यन्ति।
5. तत्र जनाः मध्यान्तरे खाद्यसामग्रीम् अपि खादन्ति।

प्रश्न 10.
अधोलिखितं चित्रं वर्णयन् संस्कृतेन पञ्चवाक्यानि लिखत –
मञ्जूषा – भारतद्वारम्, सैनिकाः, गणतंत्रदिवसः, पथसंचलनम्, ध्वजोत्तोलनम, भवित, राष्ट्रियपर्व, अवकाशः जनसम्मर्द, सैनिकाः

उत्तर:

1. इदं चित्रं गणतन्त्र दिवसस्य अस्ति।
2. गणतन्त्र दिवस समारोहः सम्पूर्ण देशे मान्यते।
3. परं सः दिल्ली नगरे प्रमुखरूपेण भारत द्वारे आयोज्यते।
4. आस्मिन् देशस्य सैनिकाः, छात्राः पुरस्कारप्राप्ताः बालकाश्च पथसंचलनं कुर्वन्ति।
5. राष्ट्रपतिः तत्र ध्वजोत्तोलनम् करोति।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 2 पत्रम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 2 पत्रम्

अभ्यासः

(क) अनौपचारिकम् पत्रम्

अभ्यासः-योगदिवसे भूयमाने कार्यक्रमे भगिन्याः सहभागित्व वर्णयन् एक पत्र लिखत।
उत्तर:
चण्डीगढ़म्
10/07/20xx

प्रिये भगिनि!
सप्रेम नमो नमः
आशास्ति यत् त्वं तत्र पूर्णतया कुशलिनी भविष्यसि। इदं श्रुत्वा मम मनसि आनन्दो जातः यत् भवती योगदिवसे पटेल चतुष्पथे नवदिल्याम् एकविंशतिमायां तारिकायां भूयमाने कार्यक्रमे भागं ग्रहीयति। इदं तु अतीव सुन्दर भविष्यति। “योगचित्तवृत्तिः निरोधः” अर्थात् योगः चित्तवृत्तीनां निरोधः कथ्यते।
जना: योगं कृत्वा शरीरेण मनसा, बुद्धया आत्मना च स्वस्थाः भवन्ति। अद्य तु योगस्य महत्तं सम्पूर्ण संसार: जानाति। यदि भवती योगं करिष्यति तर्हि सर्वाङ्गीणरूपेण स्वस्था भविष्यति। शेषं पुन: लेखिष्यामि। आशास्ति गृहे सर्वे कुशलिनः सन्ति।

भवताम् भ्राता
मान्धाता शर्मा
115/98, गौरव सरिणी, चण्डीगढ़म्

(ख) औपचारिकम् पत्रम्

प्रश्न 1.
(क) अवकाशार्थं प्राचार्या प्रति प्रार्थनापत्रम् लिखत।
उत्तर:
सेवायाम्
प्राचार्या! केन्द्रीय विद्यालयः रोहिणी,
दिल्ली
विषय : दिनदस्य अवकाशार्थं प्रार्थना पत्रम्
महोदये

सविनय निवेदनम् अस्ति यत् अहं भवत्याः विद्यालयस्य नवमी कक्षायाः छात्रा अस्मि। हयः मम गृहे चौरेण चौर्यकार्य कृतम्। गृहस्य सर्व धनम्, आभूषणानि पात्राणि च चोरितानि जातानि। सर्वे जनाः अतीव दु:खिनः सन्ति। गृहे सम्पूर्ण दिने सम्बन्धिनः, मित्राणि प्रतिवेशिकाश्च सान्त्वनार्थम् आगच्छान्ति। मम पितरौ अतीव दु:खिनौ स्तः। अतः भवतीना सेवायो निवेदनमस्ति यत् महयं दिनद्वयस्थ अवकाशं दत्त्वा कृतार्थयन्तु भवत्यः।

भवताम् आज्ञाकारी शिष्य:
यथार्थ प्रणवः
कक्षा-नवमी (अ)
अनुक्रमांक-37

प्रश्न 2.
(क) भ्रातुः विवाहे गमनाय प्रार्थना-पत्रम् लिखत।
उत्तर:
सेवायाम्
प्राचार्या, केन्द्रीय विद्यालयः चमोली
विषय:- भ्रातुः विवाहे गृहं गन्तुं (गमनाय) प्रार्थना पत्रम्।
महोदये

सविनयं निवेद्यते यत् आगामि सप्ताहे मम ज्येष्ठस्य भ्रातुः विवाहः सम्पत्स्यते/वरयात्रा मम गृहात् जोशीमठे गमिष्यति। पारिवाकिर जनः भवति सति मम उपस्थितिः तत्र अनिवार्या वर्तते।
अतः भवतीनां सेवायां निवेदयामि यत् भवत्यः महयं पञ्चदिवसानाम् अवकशान् दत्त्वा कृतार्थयन्तु। एषु दिवसेषु यपि पठनस्य हानिः भविष्यति तस्याः पूरयितुम् अहं पूर्णरूपेण प्रयास करिष्यामि।

भवताम् आज्ञाकारिणी शिष्या
सरोज शरदः
कक्षा-नवमी (स)
अनुक्रमांक-35
दिनाङ्कः 13/07/20XX

प्रश्न 3.
(क) भवान् अविनाशः। शैक्षिकभ्रमणाय अनुमतिं व्ययार्थ धन प्रार्थयितुं च पितर प्रति मञ्जूषायाः सहायतया पत्र लिखतु।
स्वाध्याये, भवान्, प्रथमसत्रीया, शैक्षिकभ्रमणस्य, अनुमतिः, गन्तुम्, पञ्चशतरुप्यकाणि, प्रेषयन्तु, शीघ्रातिशीघ्र, प्रतीक्षायाम्
उत्तर:
छात्रावासतः
दिनाङ्क:
20/08/20XX
पूज्यपितृचणाः.
प्रणतीनां शतम्।

अत्र अहं कुशलः स्वाध्याये व्यापूतः अस्मि। आशासे भवान् अपि मात्रा सह आनन्देन निवसति। मम प्रथमसत्रीय परीक्षा सम्पन्ना। परीक्षानन्तर शिक्षकैः सह छात्राणां शैक्षिकभ्रमणस्य योजना अस्ति। यदि भवतः अनुमतिः स्यात् तर्हि अहमपि तैः सह गन्तुम् इच्छामि। सर्वैः एव गन्तुकामैः पञ्चशतरुप्यकानि देयानि सन्ति। भवतः अनुमतिः अस्ति चेत् पंचशतरूप्यकाणि शुल्काय, पंचशतरुप्यकाणि च मार्गव्ययार्थ प्रेषयन्तु भवन्तः। कृपया शीघ्रातिशीघ्रं स्वमन्तव्यं प्रकटयन् पत्र लिखतु। भवतः अनुमत्याः प्रतीक्षायाम्।

भवतः पुत्रः
अविनाशः

प्रश्न 4.
पर्वतीयसुषमाया: वर्णनं कुर्वन् स्वमित्रं नमितं प्रति सुमेशस्य पत्रम्।
उत्तर:
प्रिय मित्र नमित,
सप्रेम नमोनमः।

अत्र कुशलं, तत्र अस्तु। दिसम्बरमासे अहं परिवारेण सह कश्मीरप्रदेशम् अगच्छम्। कश्मीरप्रदेशस्य सौन्दर्यं तु दर्शकान् आकर्षयति। विविधैः फलै: युक्ता: वृक्षा: प्रकृते: सौन्दर्य वर्धन्ते एव। सर्वत्र एव हरीतिमा आसीत्। यत्र कुत्रापि दृष्टि: गच्छति तत्र प्रकृते: सुषमा एव दृश्यते स्म। कश्मीर-प्रदेशस्य डलसर: तु न सर्वेषाम् आकर्षणस्य केन्द्रः अस्ति। यदा अत्र हिमपात: भवति तस्य वर्णन कर्तुं तु कोऽपि समर्थः अस्ति। कश्मीरप्रदेश: पृथिव्या: स्वर्ग: एव। यदा भवान् अत्र आगमिष्यति तदा मम कथनस्य सत्यतां ज्ञास्यति। शेष सर्वं कुशलम्।

मातृपित्रो: चरणयो: प्रणामा:।
भवत: मित्रम्
सुमेश:
दिनाङ्क:-28.11.2018

प्रश्न 5.
(क) दण्डशुल्कक्षमापनार्थ प्रधानाचार्य प्रति प्रार्थना-पत्रम् लिखत।
उत्तर:
परीक्षा भवनात्
दिनाङ्कः
15/03/20xx
श्रीमन्तः प्रधानाचार्य महोदय,
ङ्केाजकीयः तरिष्ठ माध्यमिक विशालपा
राजेन्द्र नगरम्, नव दिल्ली -110005
महोदयः

सविनयं निवेदयते यत् अहं भवतां विद्यालस्य नवमी कक्षायाः छात्रोऽस्मि। हयः अहं विद्यालय बिलम्बात् आगच्छम् यतः मम द्विचाक्रिका मार्गे विकृता अभवत्। अतः विलम्बात् आगते मम कक्षाध्यापक: मां शतरुप्यकाणां दण्डेन दण्डितम् अकरोत्। मम गृहस्थ स्थिति: उत्तमा नास्ति। अतः अहं इदं शुल्क दण्डं दातुं समर्थः नास्मि। अनेन भवतां सेवायां निवेदयामि यत् माम् अनेक दण्ड शुल्केन मुक्ति प्रदाय कृतार्थयन्तु भवन्तः।

सधन्यवादम्
भवतः शिष्यः
रामानुजः

प्रश्न 6.
(क) ई-मनी’ इत्यस्य महत्त्वं वर्णयन् मातुलं प्रति पत्रं लिखत।
उत्तर:
मुम्बई नगरात्
दिनाङ्कः 22/06/20xx
समादरणीय मातुल महाभाग!
सादर प्रणामम्.

भवतः पत्रं मया अद्यैव प्राप्त। भवान् ‘ई-मनी’ इत्यस्य महत्त्वस्य विषये पृष्टवान्। अतः वदामि। ‘ई-मनी’ एका आधुनिक-धनप्रेषण-प्रणाली अस्ति। अनया प्रणाल्या विना अतिरिक्तं परिश्रमं धनं कुत्रापि प्रेषयितुं शक्यते। मातुला: महोदयाः! गृहे स्थित्वा एव जनाः अनया प्रणाल्या धन प्रेषयित्वा प्राप्य वा लाभान्विता: भविन्त। इथ भारत-सर्वकारस्य बहुप्रचारिता एका विद्या अस्ति। यस्यां समयस्य, परिश्रमस्य, करस्य च अपव्ययः न भवति। यदि भवान् अपि अस्याः प्रयोग करिष्यति तर्हि अवश्यमेव लाभान्वितः भविष्यति। मातुलान्याः चरणयोः मम प्रणामः कथनीयः।

भवतां भगिनीजायः
मोहन कुमारः

प्रश्न 7.
(क) अतिविश्वासात् हानिः इत्यधिकृत्य मित्राय मञ्जूषायाः सहायतया पत्रं लिखत।
अस्तु, पृष्टम्, कारणम्, परीक्षापरिणामः, ईदृशः, मया, अतिविश्वासः, अन्यः, सर्वम्
उत्तर:
परीक्षाभवनतः
दिनाङ्कः 02/03/20xx
प्रिय मित्र!
नमोनमः

अत्र कुशल तत्र अस्तु। भवता पृष्टम् यत् प्रथमसत्रपरीक्षायां मम परीक्षापरिणामः कीदृशः अस्ति? प्रथमसत्रपरीक्षाया मम परीक्षापरिणामः आशानुकूल: न अस्ति। अस्य कारणम् अपि मया ज्ञातम्, मम स्वोपरि अतिविश्वासः एव आसीत् यत् अहं तु सर्वम् एव जानामि। कदाचित् ईदृशः स्वोपरि विश्वासः मानवाय विनाशकारी भवति। अस्य दुष्परिणामः मया सु सोढ़ः परं कोऽपि अन्यः अस्य पात्रं न भवेत्। इति कृत्वा कथयामि। कदापि स्वोपरि अतिविश्वासः न करणीयः। शेषं सर्वम् कुशलम्। सर्वेभ्यः मम प्रणामाः।

भवतः मित्रम्

प्रश्न 8.
(क) भवान् सुमितः। मञ्जूषायां दत्तैः पदैः सह योगस्य महत्त्व वर्णयन् स्वमित्र अमितं प्रति पत्र लिखतु।
योगस्य, आगताः, प्रभावः, कार्यक्रमे, सिध्यति, प्रेरितान्. जनाःतैः.
उत्तर:
परीक्षाभवनतः
दिनाङ्कः 12/03/20xx
प्रिय मित्र अमित!
सप्रेम नमोनमः

अत्र कुशलं तत्र अस्तु। मम पिता योगदिवसे योगस्य प्रचारार्थं स्वक्षेत्रे आयोजन कृतम्। तस्मिन् कार्यक्रमे योगविद्यायां कुशलाः अनेके जनाः आगत्य स्वविचारान् प्रकटितवन्तः। एवं ते जनान् योगस्य जीवने स्वीकारार्थ प्रेरितान् अपि अकुर्वन्। योगेन किं किं सिध्यति किं किं च प्राप्यते इति अपि ते स्पष्टीकृतम्। तेषाम् उद्बोधकानां विचाराणाम् ईदृशः प्रभावः जातः येन ये अपि जनाः तत्र अगताः ते योगप्रक्रियां जीवने धारणार्थ प्रतिज्ञाम् अकुर्वन्। यदि भवान् अपि अत्र स्यात् तदा स्वयं पश्येत्। अस्तु! शेषं सर्व कुशलम्।

भवत: मित्रम्
सुमितः

प्रश्न 9.
(क) भवान् प्रथमसत्रपरीक्षावाम् उत्तमाङ्कान् प्राप्तवान् इति वर्णयन् मित्र प्रति मञ्जूषायाः सहायतया पत्र लिखतु।
समयानुसारिणीम्, सर्वम् अस्तु, अङ्काः, अनुपालनम्, पृष्टम्, कारणम्, कारणात्, परीक्षापरिणामः
उत्तर:
परीक्षाभवनतः
दिनाङ्कः 15/04/20xx
प्रिय मित्र!
नमोनमः

अत्र कुशलं तत्र सर्वम् अस्तु। भवता पृष्टम् यत् प्रथमसत्रपरीक्षायां मम परीक्षापरिणामः कीदृशः अस्ति? प्रथमसत्रपरीक्षायां मम परीक्षापरिणामः आशानुकूलः अस्ति। अस्य कारणम् एतत् अस्ति यत् मया नियमानाम् अनुपालन कृतमा खेलनस्य समये खेलनम्, पठनस्य समये पठनम् कृतम्। अस्मात् कारणात् मया परीक्षायां शोभनाः अडाः प्राप्ताः। सत्यम् एव एतत् यदि समयस्य अनुपालनम् क्रियते तदा अस्य परिणामोऽपि शोभनीयः भवति। भवान् अपि एवं समयानुसारिणीम् पालयेत्। शेष कुशलम्। सर्वेभ्यः मम प्रणामाः।

भवतः मित्रम्

प्रश्न 10.
(क) अतिवृष्टेः कारणात् विषमजीवन यापयन्तीं स्वभगिनीं प्रति पत्र लिखत।
उत्तर:
झांसी नगरात्
दिनाङ्कः 05/07/20xx

प्रिये भगिनि!
सप्रेम नमोतमः

अत्र सर्व कुशलवर्तते। दूरदर्शनेन ज्ञातं यत् सम्प्रति जोधपुर नगरे अतीव वृष्टेः कारणात् जनजीवनम् कठिन जानमस्ति। सर्वत्र जलमेव दृश्यते। मार्गेषु, भवनेषु सरणिषु च जलम् एकत्रितं जातम्। अनेकानि भवनाति ध्वस्तानि अभवन्, अनेके जनाः मृत्यु प्राप्तवन्तः। वस्तु आपूर्तिः जनानाञ्च आवागमनम् अवरुद्ध जातम्। अनेकानि वाहनानि, महार्हाणि वस्तूनि, पश्व: बालाश्च नदीषु अवहन्। अनेक सर्वत्र हाहाकारः एवास्ति।
आस्किन् विषमे समये भवन्तः सर्वे नागरिकाः कथं जीवनं यापयन्ति इति भवती लिख्यताम्। अहम् ईश्वर प्रार्थये यत् शीघ्रमेव जोधपुर वासिनां जीवन सुखमयं पूर्ववत् कुर्यात्।

भवदीयः अनुजः
प्रशान्त

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 9 सिकतासेतुः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 9 सिकतासेतुः

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 9 सिकतासेतुः Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत –

(क) क: बाल्ये विद्यां न अधीतवान्?
(ख) तपोदत्तः कया विद्याम् अवाप्तुं प्रवृत्तः अस्ति?
(ग) मकरालये कः शिलाभिः सेतुं बबन्ध?
(घ) मार्गभ्रान्तः सन्ध्यां कुत्र उपैति?
(ङ) पुरुषः सिकताभिः किं करोति?
उत्तर:
(क) तपोदत्तः
(ख) तपश्चर्यया
(ग) रामः
(घ) गृहम्
(ङ) सेतुनिर्माण-प्रयासम्

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखित –

(क) अनधीतः तपोदत्तः के: गर्हितोऽभवत्?
(ख) तपोदत्तः केन प्रकारेण विद्यामवाप्तुं प्रवृत्तोऽभवत्?
(ग) तपोदत्तः पुरुषस्य का चेष्टां दृष्ट्वा अहसत्?
(घ) तपोमात्रेण विद्यां प्राप्तुं तस्य प्रयासः कीदृशः कथितः?
(ङ) अन्ते तपोदत्तः विद्याग्रहणाय कुत्र गतः?
उत्तर:
(क) अनधीतः तपोदत्तः सर्वैः कुटुम्बिभिः मित्रैः ज्ञातिजनैः च गर्हितः अभवत्।
(ख) तपोदत्तः तपश्चर्यया विद्या प्राप्तुम् प्रवृत्तोऽभवत्।
(ग) तपोदत्तः पुरुषस्य सिकताभिः सेतुनिर्माणप्रयासं दृष्ट्वा अहसत्।
(घ) तपोमात्रेण विद्या प्राप्तु तस्य प्रयास: सिकताभिरेव सेतुनिर्माणप्रयासमिव कथितः।
(ङ) अन्ते तपोदत्तः विद्याग्रहणाय गुरुकुलं गतः।

प्रश्न 3.
भिन्नवर्गीयं पदं चिनुत –
यथा- अधिरोढुम्, गन्तुम्, सेतुम्, निर्मातुम्।

(क) निःश्वस्य, चिन्तय, विमृश्य, उपेत्य।
(ख) विश्वसिमि, पश्यामि, करिष्यामि, अभिलषामि।
(ग) तपोभिः, दुर्बुद्धिः, सिकताभिः, कुटुम्बिभिः।
उत्तर:
(क) चिन्तय
(ख) करिष्यामि
(ग) दुर्बुद्धिः

प्रश्न 4.
(क) रेखाङ्कितानि सर्वनामपदानि कस्मै प्रयुक्तानि?

(क) अलमलं तव श्रमेण।
(ख) न अहं सोपानमागैरट्टमधिरोदु विश्वसिमि।
(ग) चिन्तितं भवता न वा।
(घ) गुरुगृहं गत्वैव विद्याभ्यासो मया करणीयः।
(ङ) भवद्भिः उन्मीलितं मे नयनयुगलम्।
उत्तर:
(क) पुरुषाय
(ख) पुरुषाय
(ग) पुरुषाय
(घ) तपोदत्ताय,
(ङ) तपोदत्ताय।

(ख) अधोलिखितानि कथनानि कः कं प्रति कथयति?

कथनानि – कः – कम्

(क) हा विधे। किमिदं मया कृतम्? – ……………. – …………………
(ख) भो महाशय! किमिदं विधीयते। – ……………. – …………….
(ग) भोस्तपस्विन्! कथं माम् उपरुणत्सि। – ……………. – …………….
(घ) सिकताः जलप्रवाहे स्थास्यन्ति किम्? – ……………. – …………….
(ङ) नाहं जाने कोऽस्ति भवान्? – ……………. – …………….
उत्तर:
कः – कम्
(क) तपोदत्तः – विधिम्
(ख) तपोदत्तः – पुरुषम्
(ग) पुरुषः – तपोदत्तम्
(घ) तपोदत्तः – पुरुषम्
(ङ) तपोदत्तः – पुरुषम्

प्रश्न 5.
स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत –

(क) तपोदत्तः तपश्यचर्यया विद्यामवाप्तुं प्रवृत्तोऽस्ति।
(ख) तपोदत्तः कुटुम्बिभिः मित्रः गर्हितः अभवत्।
(ग) पुरुषः नद्यां सिकताभिः सेतु निर्मातुं प्रयतते।
(घ) तपोदत्तः अक्षरज्ञानं विनैव वैदुष्यमवाप्तुम् अभिलषति।
(छ) तपोदत्तः विद्याध्ययनाय गुरुकुलम् अगच्छत्।
(च) गुरुगृहं गत्वैव विद्याभ्यास: करणीयः।
उत्तर:
(क) तपोदत्तः कया (केन प्रकारेण) विद्यामवाप्तुं प्रवृत्तोऽस्ति?
(ख) कः कुटुम्बिभिः मित्रै गर्हितः अभवत्?
(ग) पुरुषः कुत्र सिकताभिः सेतुं निर्मातु प्रयतते?
(घ) तपोदत्तः कम् विनैव वैदुष्यमवाप्तुम् अभिलषति?
(ङ) तपोदत्तः किमयर्म् गुरुकुलम् अगच्छत्।
(च) कुत्र गत्वैव विद्याभ्यास: करणीयः?

प्रश्न 6.
उदाहरणमनुसृत्य अधोलिखितविग्रहपदानां समस्तपदानि लिखत –

विग्रहपदानि – समस्तपदानि
यथा- संकल्पस्य सातत्येन संकल्पसातत्येन

(क) अक्षराणां ज्ञानम् – ………………..
(ख) सिकतायाः सेतुः – ………………..
(ग) पितुः चरणैः – ………………..
(घ) गुरोः गृहम् – ………………..
(ङ) विद्यायाः अभ्यासः – ………………..
उत्तर:
(क) अक्षरज्ञान,
(ख) सिकतासेतुः,
(ग) पितृचरणैः,
(घ) गुरुगृहम,
(ङ) विद्याभ्यासः।

(अ) उदाहरणमनुसत्य अधोलिखितानां समस्तपदाना विग्रह कुरुत –

समस्तपदानि – विग्रहः
यथा- नयनयुगलम् नयनयों: युगलम्

(क) जलप्रवाह – …………….
(ख) तपश्चर्यया – …………….
(ग) जलोच्छलनध्वनिः – …………….
(घ) सेतुनिर्माणप्रयासः – …………….
उत्तर:
(क) जलस्य प्रवाहे
(ख) तपसः चर्यया
(ग) जलस्य उच्छलनस्य ध्वनिः
(घ) सेतो: निर्माणस्य प्रयासः

प्रश्न 7.
उदाहरणमनुसृत्य कोष्ठकात् पदम् आदाय नूतन वाक्यद्वयं रचयत –

(क) यथा – अलं – चिन्तया। – (‘अलम्’ योगे तृतीया)
(i) ………………. – ………………….. – (भय)
(ii) ………………. – ………………….. – (कोलाहल)

(ख) यथा- माम् अनु सः गच्छति। – (‘अनु’ योगे द्वितीया)
(i) ………………. – ………………….. – (गृह)
(ii) ………………. – ………………….. – (पर्वत)

(ग) यथा- अक्षरज्ञानं विनैव वैदुष्यं प्राप्तुमभिलषसि। – (‘विना’ योगे द्वितीया)
(i) ………………. – ………………….. – (परिश्रम)
(ii) ………………. – ………………….. – (अभ्यास)

(घ) यथा- सन्ध्या यावत् गृहमुपैति। – (‘ यावत्’ योगे द्वितीया)
(i) ………………. – ………………….. – (मास)
(ii) ………………. – ………………….. – (वर्ष)

उत्तर:

(क).
(i) अलं भयेन। (भय)
(ii) अलं कोलाहलेन। (कोलाहल)

(ख)
(i) गृहम् अनु मम विद्यालय अस्ति। (गृह)
(ii) पर्वतम् अनु नदी वहति।. (पर्वत)

(ग)
(i) परिश्रमं विनैव त्वं प्रथमस्थान प्राप्तुमभिलषसि। (परिश्रम)
(ii) अभ्यास विनैव त्वं विद्या प्राप्तुमभिलषसि। (अभ्यास)

(घ)
(i) मासं यावत् अभ्यास करोषि! (मास)
(ii) वर्षम् यावत् तपः आचरिष्यसि। (वर्ष)

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 9 सिकतासेतुः Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त कार्यम्

प्रश्न 1.
निम्नलिखितम् अनुच्छेदं पठित्वा आधारिताना प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत –

(ततः प्रविशति तपस्यारतः तपोदत्तः)
तपोदत्तः – अहमस्मि तपोदत्तः। बाल्ये पितृचरणैः क्लेश्यमानोऽपि विद्या नाऽधीतवानस्मि। तस्मात् सर्वैः कुटुम्बिभिः मित्रः ज्ञातिजनैश्च गर्हितोऽभवम्।
(ऊर्ध्वं निःश्वस्य) हा विधे! किम् इदं मया कृतम्? कीदृशी दुर्बुद्धि आसीत् तदा। एतदपि न चिन्तितं यत् –
परिधानैरलङ्कारभूषितोऽपि न शोभते।
नरो निर्मणिभोगीव सभायां यदि वा गृहे।।1।।
(किञ्चिद् विमृश्य)
भवतु, किम् एतेन? दिवसे मार्गभ्रान्तः सन्ध्यां यावद् यदि गृहमुपैति तदपि वरम्। नाऽसौ प्रान्तो मन्यते। अतोऽहम् इदानीं तपश्चर्यया विद्यामवाप्तुं प्रवृत्तोऽस्मि।
(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. अहम् कः अस्मि?
2. तस्य बुद्धिः कीदृशी आसीत्?

उत्तर:

1. तपोधनः
2. दुर्बुद्धिः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवल प्रश्नमेकमेव)

1. कीदृशः नर: न शोभते?
2. बाल्ये सः किम् अकरोत्?

उत्तर:

1. परिधानः अलङ्कारैः भूषितः अपि अपठितः नरः न शोभते।
2. बाल्यं सः पितृचरणैः क्लेश्यमानोऽपि विद्यां नाऽधीतवान्।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र ‘आगच्छति’ इति क्रियापदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किम् प्रयुक्तम्?
2. ‘सुबुद्धिः’ इति पदस्य विपर्ययपदं अस्मिन् गद्यांशे किम् प्रयुक्तम्?
3. ‘शोभते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदम् किम्?
4. ‘अध:’ इति पदस्य विपर्ययपदं किं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. उपैति,
2. दुर्बुद्धिः
3. नरः
4. ऊर्ध्वः

2. (जलोच्छलनध्वनिः श्रूयते) तपोवत्तः – अये कुतोऽयं कल्लोलोच्छलनध्वनिः? महामत्स्यो मकरो वा भवेत्। पश्यामि तावत्।
(पुरुषमेकं सिकताभिः सेतुनिर्माण-प्रयास कुर्वाणं दृष्ट्वा सहासम्) हन्त! नास्त्यभावो जगति मूर्खाणाम्! तीव्रप्रवाहायां नद्यां मूढोऽयं सिकताभिः सेतुं निर्मातुं प्रयतते! (साट्टहास पार्श्वमुपेत्य) भो महाशय! किमिदं विधीयते! अलमल तव श्रमेण।

पश्य, रामो बबन्ध यं सेतुं शिलाभिर्मकरालये।
विदधद् बालुकाभिस्तं यासि त्वमतिरामताम्।।2।।
चिन्तय तावत्। सिकताभिः क्वचित्सेतुः कर्तुं युज्यते?

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. एकः पुरुषः काभिः सेतुनिर्माणप्रयासं करोति स्म?
2. जगति केषाम् अभावः न अस्ति?
3. मूर्खाणाम् कुत्र अभाव: नास्ति?

उत्तर:

1. सिकताभिः
2. मूर्खाणाम्
3. जगति

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. कल्लोलोच्छलनस्य ध्वनिं श्रुत्वा तपोधनः किम् अचिन्तयत?
2. तपोदत्तः किमर्थम् हसति?

उत्तर:

1. कल्लोलोच्छलनध्वनिं श्रुत्वा तपोधनः अचिन्तयत् यत् तत्र महामत्स्यो मकरो या भवेत्।
2. पुरुषमेकं सिकताभिः सेतुनिर्माण-प्रयास कुर्वाणं दृष्ट्वा तपोदत्रः हसति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘संसारे’ पदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किम् अस्ति?
2. अत्र ‘प्रयतते’ इति क्रियापदस्य कर्ता कः?
3. ‘मूढः’ इति पदस्य विशेषणपदं किम् अत्र लिखितम्?
4. ‘विदुषाम्’ इति पदस्य विपरीतार्थकं पदं किम् अनुच्छेदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. जगति
2. मूढः
3. अयं
4. मूर्खाणाम्

3. पुरुषः – भोस्तपस्विन्! कथं माम् अवरोधं करोषि। प्रयत्लेन किं न सिद्धं भवति? कावश्यकता शिलानाम्? सिकताभिरेव सेतुं करिष्यामि स्वसंकल्पदृढतया।
तपोदत्तः – आश्चर्यम् किम् सिकताभिरेव सेतु करिष्यसि? सिकता जलप्रवाहे स्थास्यन्ति किम्? भवता चिन्तितं न वा?
पुरुषः – (सोत्प्रासम्) चिन्तितं चिन्ततम्। सम्यक् चिन्तितम्। नाहं सोपानसहायतया अधिरोढ़ विश्वसिमि समुत्प्लुत्यैव गन्तुं क्षमोऽस्मि।
तपोवत्तः – (सव्यङ्ग्यम्) साधु साधु! आञ्जनेयमप्यतिक्रामसि!
पुरुषः – (सविमर्शम्) कोऽत्र सन्देहः?
किञ्च, विना लिप्यक्षरज्ञानं तपोभिरेव केवलम्।
यदि विद्या वशे स्युस्ते, सेतुरेष तथा मम॥3॥

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. सर्वं कार्य केन सिद्ध भवति?
2. सिकता कुत्र न स्थास्यति?
3. क: आश्चर्यम् करोति?

उत्तर:

1. प्रयत्नेन
2. जलप्रवाहे
3. तपोदत्तः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. स्वसंकल्पदृढतया सः किम् करिष्यति?
2. पुरुषः सविमर्शम् किम् कथयंति?

उत्तर:

1. स्वसंकल्पदृढ़तया सः सिकताभिरेव सेतु निर्माणं करिष्यति।
2. पुरुषः सविमर्शम् कथयति-“लिपि, अक्षर ज्ञानं विना केवलं तपोभिः एव यदि ते विद्या वशे स्युः तथा मम एषः सेतुः अपि स्युः।”

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अनुच्छेदे ‘सेतुरेष’ अत्र विशेषणपदं किम्?
2. ‘सफलम्’ इति अर्थे किम् पद अत्र प्रयुक्तम्?
3. अत्र ‘चिन्तितं’ इति क्रियापदस्य कर्तृपद किम्?
4. अस्मिन् अनुच्छेदे ‘उपहासपूर्वकम्’ पदस्य कः पर्यायः आगतः?

उत्तर:

1. एष
2. सिद्धम्
3. भवता
4. सोत्प्रासम्

4. तपोदत्तः – (सवैलक्ष्यम् आत्मगतम्)
अये! मामेवोद्दिश्य भद्रपुरुषोऽयम् अधिक्षिपति! नूनं सत्यमत्र पश्यामि। अक्षरज्ञानं विनैव वैदुष्यमवाप्तुम् अभिलषामि! तदियं भगवत्याः शारदाया अवमानना। गुरुगृहं गत्वैव विद्याभ्यासो मया करणीयः। पुरुषार्थरेव लक्ष्य प्राप्यते। (प्रकाशम्) भो नरोत्तम! नाऽहं जाने यत् कोऽस्ति भवान्। परन्तु भवद्भिः उन्मीलितं मे नयनयुगलम्। तपोमात्रेण विद्यमवाप्तुं प्रयतमानः अहमपि सिकताभिरेव सेतुनिर्माणप्रयास करोमि। तदिदानी विद्याध्ययनाय गुरुकुलमेव गच्छमि।
(सप्रणाम गच्छति)

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. नरः किं विना वैदुष्यम् न प्राप्नोति?
2. तपोदत्तः विद्याध्ययनार्थ कुत्र गच्छति?
3. तपोदत्तः कस्याः अवमानना करोति?

उत्तर:

1. अक्षरज्ञानं
2. गुरुकुलम्
3. शारदायाः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. तपोमात्रेण विद्या प्राप्तुं तपोधनस्य प्रयासः कीदृशः आसीत्?
2. तपोदत्रः किं निश्चयं करोति?

उत्तर:

1. तपोमात्रेण विद्यामबाप्तुं तपोधनस्य प्रयास: सिकताभिरेव सेतुनिर्माणप्रयासः आसीत्।
2. तपोदत्तः निश्चयं करोति यत् सः इदानीम् विद्याध्ययनाय गुरुकुलमेव गमिष्यति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘असत्यम्’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् अत्र प्रयुक्तम्?
2. अत्र अनुच्छेदे ‘अभिलषामि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपद कि?
3. ‘भगवत्याः’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम् अस्ति अत्र?
4. ‘आंगच्छामि’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् अत्र प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. सत्यम्
2. अहम् (तपोदत्तः)
3. शारदायाः
4. गच्छामि।

प्रश्न 2.
निम्नवाक्येषु रेखांकित पदानाम् स्थानेषु प्रश्नवाचकपद लिखत –

प्रश्न 1.
तपोदत्तः तपश्चर्यया विद्यामवाप्तुं प्रवृत्तोऽस्ति।
(क) काम्
(ख) कया
(ग) कः
(घ) किम्
उत्तर:
(ग) कः

प्रश्न 2.
तपोदत्तः कुटुम्बिभिः मित्र: गर्हितः अभवत्।
(क) केन
(ख) कया
(ग) कः
(घ) काभिः
उत्तर:
(ग) कः

प्रश्न 3.
पुरुषः नद्याम् सिकताभिः सेतु निर्मातुं प्रयतते।
(क) कैः
(ख) काभिः
(घ) काभ्यः
(घ) कीदृशः
उत्तर:
(ख) काभिः

प्रश्न 4.
तपोदत्तः विद्याध्ययनाय गुरुकुलम् अगच्छत्।
(क) किमर्थम्
(ख) काय
(ग) कस्यै
(घ) कस्माय
उत्तर:
(क) किमर्थम्

प्रश्न 5.
गुरुगृहं गत्वैव विद्याभ्यासः करणीयः।
(क) कम्
(ख) किम्
(ग) कुत्र
(घ) किमर्थम्
उत्तर:
(ग) कुत्र

प्रश्न 6.
तपोदत्तः अक्षरज्ञानं विनैव वैदुष्यमवाप्तुम् अभिलषति।
(क) कम्
(ख) किम्
(ग) कस्य
(घ) कः
उत्तर:
(ख) किम्

प्रश्न 7.
भवद्भिः उन्मीलितं मे नयनयुगलम्।
(क) कः
(ख) के
(ग) कस्य
(घ) कस्याम्
उत्तर:
(ग) कस्य

प्रश्न 8.
केवलं तपोभिः एव ज्ञानं प्राप्यते।
(क) काभिः
(ख) कैः
(ग) कथम्
(घ) कीदृशः
उत्तर:
(ख) कैः

प्रश्न 9.
सिकता जलप्रवाहे न स्थास्यति।
(क) कुत्र
(ख) कस्मिन्
(ग) कथम्
(घ) कीदृशः
उत्तर:
(ख) कस्मिन्

प्रश्न 10.
पुरुषार्थैः एव लक्ष्य प्राप्यते।
(क) कै;
(ख) केन
(ग) कथम्
(घ) कीदृशः
उत्तर:
(क) कै;

प्रश्न 11.
जगति मूर्खाणाम् अभावः न अस्ति।
(क) काम्
(ख) केषाम्
(ग) कानाम्
(घ) कासाम्
उत्तर:
(ख) केषाम्

प्रश्न 12.
सः नद्याम् सेतुं निमार्तुम् प्रयतते।
(क) काम्
(ख) कस्मिन्
(ग) कस्याम,
(घ) कः
उत्तर:
(ग) कस्याम,

प्रश्न 13.
महामत्स्य: मकरो वा भवेत्।
(क) किम्
(ख) कम्
(ग) केन
(घ) कः
उत्तर:
(घ) कः

प्रश्न 14.
रामः मकरालये सेतुं बबन्ध।
(क) कस्मिन्
(ख) कुत्र
(ग) कस्याम्
(घ) कः
उत्तर:
(क) कस्मिन्

प्रश्न 15.
तपोदत्तः विद्या न अधीतवान्।।
(क) काम्
(ख) कम्
(ग) कम्
(घ) कः
उत्तर:
(क) काम्

प्रश्न 16.
विद्याहीनः नरः सभायाम् न शोभते।
(क) का
(ख) कुत्र
(ग) कस्याम्
(घ) कीदृशः
उत्तर:
(घ) कीदृशः

प्रश्न 17.
बाल्ये सः न अधीतवान्।
(क) कदा
(ख) केन
(ग) के
(घ) केय
उत्तर:
(क) कदा

प्रश्न 18.
सः ज्ञातिजनै: गर्हितः अभवत्।
(क) काभिः
(ख) कुत्र
(ग) कीदृशः
(घ) के
उत्तर:
(ग) कीदृशः

प्रश्न 19.
दिवसे मार्गभ्रान्तः सन्ध्यां गृहमुपैति।
(क) किम्
(ख) कदा
(ग) कीदृशः
(घ) कः
उत्तर:
(ख) कदा

प्रश्न 20.
सः तपश्चर्यया विद्यामवाप्तुं प्रवृत्तोऽसि।
(क) किमर्थम्
(ख) कस्य
(ग) क;
(घ) कया
उत्तर:
(घ) कया

प्रश्न 21.
ततः तपस्यारतः तपोधनः प्रविशति।
(क) कीदृशः
(ख) कस्याम्
(ग) किम्
(घ) केषाम्
उत्तर:
(क) कीदृशः।

प्रश्न 3.
अधोलिखितस्य श्लोकस्य अन्वये रिक्तस्थानानां पूर्तिः समुचित पदैः कुरुत –

1. परिधानैरलङ्कारैर्भूषितोऽपि, न शोभते ।
नरो निर्माणिभोगीव सभायां यदि वा गृहे ॥
अन्वयः – परिधान:

1. ………. अपि
2. ……………. (विद्याहीन:) नरः
3. ……. वा सभायाम
4. …………. न शोभते।

मञ्जूषा – अलङ्कारैः, निर्मणिभोगीव, गृहे, भूषितः ।
उत्तर:

1. अलङ्कारः
2. भूषितः
3. गृहे
4. निर्माणिभोगीव।

2. रामो बबन्ध यं सेतुं शिलाभिर्मकराले ।
विदधद् बालुकाभिस्तं यासि त्वमतिरामताम् ॥
मञ्जूषा – बालुकाभिः, यं, मकरालये, त्वम् ङ्के
अन्वयः – राम:

1. ………. शिलाभिः
2. ……….. सेतुं बबन्ध तं (सेतु)
3. ………. विदधद्
4. ………. अतिरामताम् यासि ।

उत्तर:

1. मकरालये,
2. यं,
3. बालुकाभिः,
4. त्वम्।

3. विना लिप्यक्षरज्ञानं तपोभिरेव केवलम् ।
यदि विद्या वशे स्युस्ते, सेतुरेष तथा मम् ॥
अन्वयः – लिपि

1. ………. ज्ञानं विना केवलं
2. ………. एव
3. ……….. ते विद्या
4. …………. स्युः तथा मम एष सेतुः (अपि स्युः)।

मञ्जूषा – यदि, तपोभिः, वशे, अक्षर |
उत्तर:

1. अक्षर,
2. तपोभिः,
3. यदि,
4. वशे ।

प्रश्न 4.
अधोलिखितस्य श्लोकस्य भावार्थ रिक्तस्थानानां पूर्तिः मञ्जूषायाः समुचितैः पदैः कुरुत –

1. परिधानैरलङ्कारभूषितोऽपि, न शोभते ।
नरो निर्माणिभोगीव सभायां यदि वा गृहे ॥
भावार्थ:-अस्य भावोऽस्ति यत् मानवजीवने विद्यायाः अतीव महत्त्वम् अस्ति। यथा –

1. ………………. मणि विना कदापि न शोभा प्राप्नोति तथैव सुन्दरैः
2. ……….. आभूषणैः वा
3. ………. पुरुषः अपि कदापि विद्या विना
4. ………………. शोभा न प्राप्नोति।

मञ्जूषा – वस्त्रैः, सभायां, सुसज्जितः, सर्पः |
उत्तर:

1. सर्पः
2. वस्त्रैः
3. सुसज्जितः
4. सभायां

2. रामो बबन्ध यं सेतुं शिलाभिर्मकरालये ।
विदधद् बालुकाभिस्तं यासि त्वमतिरामताम् ॥
भावार्थ:-अर्थात्

1. ………………. श्रीरामः त्रेतायुगे पाषाणशिलाभिः यं.
2. ………………. रचितवान्। त्वम् अद्य
3. ………………. एव तत् कार्य कृत्वा तस्य प्रयत्नम्
4. ………………. करोषि।

मञ्जूषा – सेतुं, अतिक्रमणं, भगवान्, बालुकाभिः |
उत्तर:

1. भगवान्
2. सेतुं
3. बालुकाभिः
4. अतिक्रमणं

3. विना लिप्यक्षरज्ञानं तपोभिरेव केवलम् ।
यदि विद्या वशे स्युस्ते, सेतुरेष तथा मम् ।।
भावार्थ:-अस्मिन् संसारे यदि

1. ………………. अक्षरज्ञानं विना केवलं
2. ………………. एवं विद्या प्राप्तुं
3. ………………. तदा मम् अपि
4. ………………. एव एषः सेतुः अपि भवितुं कथं न शक्नोति?

मञ्जूषा – सिक्ताभिः, लिपिज्ञानं, शक्नोति, तपोभिः |
उत्तर:

1. लिपिज्ञानं
2. तपोभिः
3. शक्नोति
4. सिक्ताभिः

प्रश्न 5.
निम्नवाक्यानि घटनाक्रमानुसार पुनर्लिखत –

प्रश्न 1.

1. तस्मै ज्ञानदातुम् इन्द्रः वेशं परिवर्त्य तस्य समीपम् अगच्छत्।
2. इदं श्रुत्वा तपोदत्तः विद्यां प्राप्तुं गुरुकुलम् अगच्छत्।
3. तदा तपोदत्तः इदं दृष्ट्वा तस्य उपहासं करोति।
4. एक: तपोदत्तः तपस्यारत: बालकः आसीत्।
5. सः कथयति-भोः! कथमेतत् व्यर्थमेव सिक्ताभिः सेतुनिर्माणं करोषि।
6. सः पुरुषः गंगायाः सिक्ताभिः सेतुनिर्माणम् आरभत।
7. स: विद्याप्राप्त्यै अध्ययनं न कृत्वा केवलं तपः एव अकरोत्।
8. इन्द्रः अवदत् यदि तपसा एव त्वं विद्यां प्राप्यसि तर्हि अहमपि सिक्ताभिः सेतुनिर्माणं करिष्यामि।

उत्तर:

1. एकः तपोदत्तः तपस्यारत: बालकः आसीत्।
2. सः विद्याप्राप्त्यै अध्ययन न कृत्वा केवलं तपः एव अकरोत्।
3. तस्मै ज्ञानदातुम् इन्द्रः वशं परिवर्त्य तस्य समीपम् अगच्छत्।
4. सः पुरुषः गंगायाः सिक्ताभिः सेतुनिर्माणम् आरभत।
5. तदा तपादत्तः इद दृष्ट्वा तस्य उपहास करोति।
6. सः कथयति–भो:! कथमेतत् व्यर्थमेव सिक्ताभिः सेतुनिर्माण करोषि।
7. इन्द्रः अवदत् यदि तपसा एव त्वं विद्या प्राप्स्यसि तर्हि अहमपि सिक्ताभिः सेतुनिर्माण करिष्यामि।
8. इदं श्रुत्वा तपोदत्तः विद्यां प्राप्तुं गुरुकुलम् अगच्छत्।

प्रश्न 2.

1. इदं दृष्ट्वा तस्मै ज्ञानं दातुम् देवराजः इन्द्रः वेशं परिवर्त्य तत्रागच्छत्।
2. इदं श्रुत्वा इन्द्रः अवदत् यथा त्वं पठनं, लेखनं लिपि अभ्यासं च विना विद्यां प्राप्तुम् इच्छसि।
3. स: गंगायाः सिक्ताभिः तस्य समक्षे सेतुं निर्मातुम् आरभत।
4. परं वारं-वारं जले सेतुसिक्ता प्रवहत्।
5. एकः कश्चित् तपोदत्तः नामक: बालक: विद्या प्राप्तुं तपः करोति स्म।
6. ‘तथैव अहमपि सिक्ताभिः सेतुनिर्माणं करिष्यामि’। इदं श्रुत्वा सः पठनाय गुरुकुलम् अगच्छत्।
7. इदं दृष्ट्वा तपोदत्तः अहसत् अवदत् च-सिक्ताभिः सेतुनिर्माण कथं भविष्यति?
8. परं तस्मै कापि सफलता न अमिलत्।

उत्तर:

1. एकः कश्चित् तपोदत्तः नामक: बालक: विद्यां प्राप्तुं तपः करोति स्म।
2. परं तस्मै कापि सफलता न अमिलत्।
3. इदं दृष्ट्वा तस्मै ज्ञानं दातुम् देवराजः इन्द्रः वेशं परिवर्त्य तत्रागच्छत्।
4. सः गगायाः सिक्ताभिः तस्य समक्ष सतु निमातुम् आरभत।
5. परं वार-वारं जले सेतुसिक्ता प्रवहत्।
6. इदं दृष्ट्वा तपोदत्तः अहसत् अवदत् च-सिक्ताभिः सेतुनिर्माणं कथं भविष्यति?
7. इद्रं श्रुत्वा इन्द्रः अवदत् यथा त्वं पठन, लेखनं लिपि अभ्यास च विना विद्यां प्राप्तुम् इच्छसि।
8. तथैव अहमपि सिक्ताभिः सेतुनिर्माणं करिष्यामि’। इदं श्रुत्वा सः पठनाय गुरुकुलम् अगच्छत्।

प्रश्न 6.
निम्नपदानां पर्यायपदानि चित्वा लिखत –

प्रश्न 1.
बाल्ये पितृचरणः क्लेश्यमानः विद्यांनाधीतवान्।
(क) पित्रे
(ख) तातपादैः
(ग) पितुः
(घ) पितरि
उत्तर:
(ख) तातपादैः

प्रश्न 2.
तपोदत्तः सर्वैः कुटम्बिभिः मित्रैः च गर्हितः अभवत्।
(क) निन्दितः
(ख) प्रशसितः
(ग) प्रसन्न:
(घ) दुःखितः
उत्तर:
(क) निन्दितः

प्रश्न 3.
यदि गृहमुपैति तदपि वरम्।
(क) अश्रेष्ठम्
(ख) गर्हितम्
(ग) श्रेष्ठम्
(घ) न उत्तमम्
उत्तर:
(ग) श्रेष्ठम्

प्रश्न 4.
हन्त! नास्त्यभावो जगति मूर्खाणाम्।
(क) शरीरे
(ख) संसारे
(ग) मुखे
(घ) मनसि
उत्तर:
(ख) संसारे

प्रश्न 5.
भो महाशय! किमिदं विधीयते?
(क) करोति
(ख) करोमि
(ग) क्रियन्ते
(घ) क्रियते
उत्तर:
(घ) क्रियते

प्रश्न 6.
कथं माम् उपरुणत्सि?
(क) अवरुणद्धि
(ख) अवरोधं करोषि
(ग) प्रोत्साहनं करोषि
(घ) हतोत्साहित करोषि
उत्तर:
(ख) अवरोधं करोषि

प्रश्न 7.
आञ्जनेयम् अपि अतिक्रामसि।
(क) ईश्वरम्
(ख) रामम्
(ग) हनुमन्तम्
(घ) लक्ष्मणम्
उत्तर:
(ग) हनुमन्तम्

प्रश्न 8.
यदि विद्या वशे स्युः।।
(क) लेखम्
(ख) लेखनम्
(ग) पठनम्
(घ) धावनम्
उत्तर:
(ग) पठनम्

प्रश्न 9.
अक्षरज्ञानं विना एव वैदुष्यम् आवाप्तुम् अभिलषामि।
(क) विद्वत्त्वम्
(ख) कार्यम्
(ग) शक्तिम्
(घ) भ्रमम्
उत्तर:
(क) विद्वत्त्वम्

प्रश्न 10.
तदियं भगवत्याः शारदायाः अवमानना।
(क) देव्याः
(ख) सरस्वत्याः
(ग) लक्ष्याः
(घ) दुर्गायाः
उत्तर:
(ख) सरस्वत्याः

प्रश्न 11.
भवद्भिः उन्मीलितं मे नयनयुगलम्।
(क) मयि
(ख) माम्
(ग) मया
(घ) मम
उत्तर:
(घ) मम

प्रश्न 7.
‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे विशेष्याणि दत्तानि। तानि समुचित योजयत –

‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः

1. सर्वैः – सेतुम्
2. तीव्रप्रवाहमानायाम् – अयम्
3. तपस्यारतः – पुरुषम्
4. यम् – सेतुः
5. मूढः – नरः
6. एकम् – शारदायाः
7. एषः – अहम्
8. उत्तमः – तपोदत्तः
9. भगवत्याः – नद्याम्
10. प्रयतमानः – कुटुम्बिभिः

उत्तर:

1. – कुटुम्बिभिः
2. – नद्याम्
3. – तपोदत्तः
4. – सेतुम्
5. – अयम्
6. – पुरुषम्
7. – सेतुः
8. – नरः
9. – शारदायाः
10. – अहम्

प्रश्न 8.
निम्नपदायां विपर्ययपदानि चिनुत –

विपर्ययाः – पदानि

1. बाल्ये – अवरम्
2. विद्याम् – सुबुद्धिः
3. गर्हितः – विदुषाम्
4. दुर्बुद्धिः – मार्गयुक्तः
5. वरम् – विद्वान्
6. मार्गभ्रान्तः – प्रियः
7. मूर्खाणाम् – असिद्धम्
8. मूलः – आलस्यैः
9. पार्श्वम् – अवरोदुम्
10. सिद्धम् – प्रकाशम्
11. अधिरोडुम् – अक्षमः
12. क्षमः – यौवने
13. आत्मगतम् – सम्मानम्
14. अवमानना – अविद्याम्
15. पुरुषार्थैः – दूरम्

उत्तर:

1. – यौवने,
2. – अविद्याम्,
3. – प्रियः,
4. – सुबुद्धिः
5. – अवरम्.
6. – मार्गयुक्तः
7. – विदुषाम्,
8. – विद्वान्,
9. – दूरम्,
10. – असिद्धम्,
11. – अवरोढुम,
12. – अक्षमः,
13. – प्रकाशम्,
14. – सम्मानम्,
15. – आलस्यैः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 1 अपठितावबोधनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 1 अपठितावबोधनम्

अभ्यासः

I. अधोलिखित-परिच्छेदं पठित्वा अभ्यासप्रश्नानाम् उत्तर प्रदत्त। गोदावरीतीरे विशाल: शाल्मलीतरुः आसीत्। तत्र पक्षिणः निवसन्ति स्म। अथ कदाचित् रात्रौ कश्चिद् व्याधः तत्र तण्डुलान् विकीर्य जालं च विस्तीर्य प्रच्छन्नो भूत्वा स्थितश्य। प्रात:काले चित्रग्रीवनामा कपोतराजः सपरिवारः आकाशे तान् तण्डुलकणान् अपश्यत्। ततः कपोतराजः तण्डुललुब्धान् कपोतान् प्रत्याह-“कुतोऽत्रनिर्जने वने तण्डुलकणानां सम्भवः। भद्रमिदं न पश्यामि। संभवतः कोऽपि व्याधः अत्र भवेत्। सर्वथा अविचारित कर्म न कर्तव्यम्।” परं तस्य वचनं तिरस्कृत्य कश्चित् तरुणः कपोत: सदर्पमाह-आः! किमेवमुच्यते।

वृद्धानां वचनं ग्राह्यमापत्काले ह्युपस्थिते।
सर्वत्रैवं विचारेण भोजनेऽप्यप्रवर्तनम्॥

एतदाकये सर्वे कपोताः तत्र उपविष्टाः जाले च निबद्धाः अभवन्। यतो हि-बहुश्रुता अपि लोभमोहिताः क्लिश्यन्ते।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) आपत्काले केषां वचनं ग्राह्यम्?
उत्तर:
वृद्धाणाम्

(ख) विशाल: शाल्मलीतरुः कुत्रसीत?
उत्तर:
गोदावरीतीरे

(ग) व्याधः कान् विकीर्य प्रच्छन्नो भूत्वा स्थितः?
उत्तर:
तण्डुलान्

(घ) सर्वथा कीदृशं कर्म न कर्तव्यम्?
उत्तर:
अविचारितम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) कपोतराजः कान् प्रत्याह?
उत्तर:
तण्डुललुब्धान् कपोतान् प्रत्याह।

(ख) के कदा क्लिश्यन्ते?
उत्तर:
बहुश्रुता अपि लोभमोहिताः क्लिश्यन्ते।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् –

(क) ‘विशाल: शाल्मलीतरुः आसीत्।’ अत्र विशेषणपदं किम्?
उत्तर:
विशाल:

(ख) ‘तरुणः कपोतः सदर्पम् आह’ इति वाक्ये क्रियापदं चित्वा लिखत।
उत्तर:
आह

(ग) ‘तत्र रात्रौ पक्षिणः निवसन्ति स्म’, इति वाक्ये कर्तृपद चित्वा लिखत।
उत्तर:
दक्षिणः

(घ) ‘वृद्धः’ इत्यस्य किं विलोमपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तर:
तरुणः

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षकं दीयताम्।
उत्तर:
लोभः न कर्तव्यः।

II. समयो हि अन्येषां वस्तूनाम् अपेक्षया अधिक: महत्त्वपूर्णः मूल्यवान् च वर्तते। अन्यानि वस्तूनि विनष्टानि पुनरपि लघु शक्यन्ते परं समयो विनष्टो न केनापि उपायेन पुनः परावर्तयितुं शक्यते। जनाः द्विधा समयस्य दुरुपयोगं कुर्वन्ति-व्यर्थयापनेन अकार्यकरणेन च। अनेके जनाः कार्यसम्पादने समर्थाः अपि निरर्थक समयं यापयन्ति। इतस्ततः भ्रमन्ति, अप्रयोजनं गृहे-गृहे अटन्ति। ते तु स्वार्थाय न च परार्थाय किञ्चित् कार्य कुर्वन्ति। न धर्मम् आचरन्ति न धनम् उपार्जन्ति, तेषां जन्म निरर्थकं भवति। भूमिरपि एतादृशानां निष्क्रियाणां भार वोदू नेच्छिति। ईदृशाः जनाः कस्मै अपि न रोचन्ते न वा कश्चित् तेभ्यः आश्रयमेव दातुमिच्छति। ते यत्र-यत्र गच्छन्ति ततः एव बहिष्क्रियन्ते। पितरौ अपि एतादृशान् तनयान् न अभिनन्दतः। अतः अस्माभिः आलस्यं विहाय सर्वदैव समयस्य सदुपयोगः कर्तव्यः।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) पितरौ एतादृशान् कान् नाभिनन्दतः?
उत्तर:
तनयान्

(ख) क: विनष्टः परावर्तयितुं न शक्यते?
उत्तर:
समयः

(ग) का निष्क्रियाणां भारं वोढुं नेच्छति?
उत्तर:
भूमिः

(घ) किं विहाय समयस्य सदुपयोगः कर्तव्यः?
उत्तर:
आलस्यम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) केषां जन्म निरर्थकं भवति?
उत्तर:
अनेके जनाः कार्यसम्पादने समर्थाः अपि निरर्थक समय यापयन्ति। इतस्ततः भ्रमन्ति, अप्रयोजनं गृहे-गृहे अटन्ति। ते तु स्वार्थाय न च परार्थाय किञ्चित् कार्यं कुर्वन्ति। न धर्मम् आचरन्तुि, न धनम् उपार्जन्ति, तेषा जन्म निरर्थकं भवति।

(ख) अन्येषां वस्तुनामपेक्षया समयः किमर्थमधिकः महत्त्वपूर्णः मूल्यवान् च?
उत्तर:
समयो हि अन्येषां वस्तूनाम् अपेक्षया अधिक: महत्त्वपूर्णः मूल्यवान् च वर्तते। अन्यानि वस्तूनि विनष्टानि पुनरपि लब्धुं शक्यन्ते परं समयो विनष्टो न केनापि उपायेन पुनः परावर्तयितुं शक्यते।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् –

(क) ‘यावान् काल: निरर्थकः गतः सः गतः एव’ इति वाक्ये अव्ययपदं किम् इति चित्वा लिखत।
उत्तर:
एव

(ख) ‘सदुपयोगः’ इत्यस्य पदस्य किं विलोमपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तर:
दुरुपयोगः

(ग) अनेके जनाः’ इत्यस्य विशेष्यपदं किम्?
उत्तर:
जनाः

(घ) ‘पुत्रान्’ इत्यस्य कृते गद्यांशे किं पदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
तनयान्

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षक दीयताम्।
उत्तर:
समयस्य सदुपयोगः

III. जयदेवः वेदशास्त्रज्ञः सदाचारी वयोवृद्धः च आसीत्। तस्य पुत्र धनेशः विद्वान् पितृभक्तश्चासीत्। सः पितुः सकाशादेव वेदशास्त्राणाम् अध्ययनं करोति स्म। श्रद्धया च तं सेवते। धनेशः सर्वदा अव्यवधानेन पित्रोः वचनं पालयति स्म। पित्रोः सेवायाम् अध्ययने चैव तस्य समयः गच्छति स्म। तस्य सेवया पितरौ सर्वदा स्वस्थौ प्रसन्नी चास्ताम्। एतत्सर्वं दृष्ट्वा एकदा नगेन्द्रः नाम शिष्यः धनेशमपृच्छत्-हे धनेश! कि जीवनपर्यन्तम् एवमेव पितृसेवायाः कार्य करिष्यसि? त्वं जीवनस्य किम् उद्देश्यम् मन्यसे? प्रश्नौ निशम्य धनेशः साश्चर्यम् उदतरत्-भोः मित्र! किं त्वं ‘पित्रो: सेवया एव विज्ञानम्’ इति सूत्रं न श्रुतवान्। अहं तयोः सेवया एव आत्मानं गौरवान्वितम् अनुभवामि। कालक्रमेण धनेशः लोकविश्रुतः विद्वान् अभवत्।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) धनेश: कयोः सेवायां समयं यापयति स्म?
उत्तर:
पित्रोः

(ख) क: विद्वान् पितृभक्तश्चासौत्?
उत्तर:
धनेशः

(ग) कः धनेशं जीवनस्य अभिप्रायम् अपृच्छत्?
उत्तर:
शिष्यः

(घ) आचार्यस्य नाम किम् आसीत्?
उत्तर:
जयदेवः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) धनेशस्य समयः कथं गच्छति स्म?
उत्तर:
धनेशस्य समयः पित्रोः सेवायाम् अध्ययने चैव गच्छति सम।

(ख) नगेन्द्रस्य प्रश्नौ निशम्य धनेशः साश्चर्यम् किम् उदतरत्?
उत्तर:
प्रश्नौ निशम्य धनेशः साश्चर्यम् उदतरत्-भोः मित्र! किं त्वं ‘पित्रोः सेवया एव विज्ञानम्’ इति सूत्र न श्रुतवान्। अहं तयोः सेवया एव आत्मानं गौरवान्वितम् अनुभवामि।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत –

(क) ‘तस्य पुत्रः धनेशः’ इत्यत्र ‘तस्य’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तर:
जयदेवाय

(ख) ‘श्रुत्वा’ इति पदस्य किं समानार्थकपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तर:
निशम्य

(ग) ‘पितरौ सर्वदा स्वस्थौ प्रसन्नौ चास्ताम्’ अत्र क्रियापदं चित्वा लिखत।
उत्तर:
आस्ताम्

(घ) ‘मातुः’ इति पदस्य किं विलोमपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तर:
पितुः

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षकं दीयताम्।
उत्तर:
पितुः भक्तः धनेशः, पित्रो: सेवया एव विज्ञानम्

IV. अमर्त्य सेनः इति नाम एव संस्कृतमयम्। अस्य जन्म शान्तिनिकेतने अभवत्। शान्तिनिकेतनस्य संस्थापक: गुरुदेवः रवीन्द्रनाथठाकुरः अस्य नामकरणं कृतवान्। बालकस्य नामकरणं कुर्वन् सः उक्तवान् आसीत्-‘अमर्त्यसेनः इत्येतत् पद संस्कृत मूलम्। शान्तिनिकेतने वसन् अमर्त्य सेनः संस्कृताभ्यास कृतवान् सः ‘स्वपितामहः श्री क्षितीश मोहन सेन इव संस्कृतस्य प्रसिद्धः विद्वान् भवेयम्’ इति इच्छति स्म। उच्चशिक्षाप्राप्त्यर्थ स आंग्लदेशम् अगच्छत् तत्र ‘अर्थशास्त्रस्य’ विशदम् अध्ययनं कृत्वा प्राध्यापकः अभवत्। अध्यापन-समये सः अर्थशास्त्रविषयकी महतीं गवेषणाम् अकरोत्। अध्यापन-कार्य समाप्य श्रीअमर्त्यसेनः भारतं प्रत्यावर्तत। भारत-सर्वकारः तस्य वैदुष्यं विद्वत्तां च समादरन् तस्मै ‘भारतरत्नम्’ इति सम्मान दत्तवान् जयतु एषः संस्कृतपुत्रः, अर्थशास्त्री च।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) अमर्त्य सेनस्य जन्म कुत्र अभवत्?
उत्तर:
शान्तिनिकेतने

(ख) अमर्त्यसेनाय ‘भारतरत्नम्’ इति सम्मान क: दत्तवान्?
उत्तर:
भारत-सर्वकारः

(ग) अमर्त्यसेनः उच्चशिक्षार्थं कुत्र अगच्छत्?
उत्तर:
आंग्लदेशम्

(घ) अमर्त्य सेनः कुत्र संस्कृताभ्यासं कृतवान्?
उत्तर:
शान्तिनिकेतने

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) अमर्त्य सेनस्य नामविषये रवीन्द्रनाथः ठाकुर किम् उक्तवान्?
उत्तर:
‘अमर्त्य सेनः’ इत्येतत् पदं संस्कृत-मूलम्।

(ख) अध्यापनसमये सः किं कृतवान?
उत्तर:
अध्यापन-समये सः अर्थशास्त्रविषयकी महतीं गवेषणाम् अकरोत्।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत –

(क) ‘अस्य जन्म शान्तिनिकेतने अभवत्।’ इत्यस्मिन् वाक्ये ‘अस्य’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तर:
श्री अमर्त्यसेनाय

(ख) ‘अमर्त्यसेनः संस्कृताध्यासं कृतवान्। गद्यांशेऽस्मिन् कर्तृपद चित्वा लिखत।
उत्तर:
श्री अमर्त्य सेनः

(ग) ‘अगच्छत्’ इति क्रियापदस्य किं विलोमपदम् अत्र पयुक्तम्?
उत्तर:
प्रत्यावर्तत

(घ) ‘महतीं गवेषणाम्’ अत्र विशेषणपदं किम्?
उत्तर:
महतीम्

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षक दीयताम्।
उत्तर:
संस्कृतपुत्रः अर्थशास्त्री भारतरत्नम् च श्री अमर्त्यसेनः

V. विगतसप्ताहे अस्माकं विद्यालयपक्षतः शैक्षणिकयात्राप्रसने वयम् उज्जयिनी प्रति अगच्छामा उज्जयिनीं भारतस्य इतिहास धर्म-दर्शन-कला-साहित्य-योग-ज्योतिषादीनां च केन्द्रम् अस्ति। अत्र स्थितस्य महाकालेश्वरस्य कारणेनापि अस्याः विशिष्ट महत्त्वम्। एषा अवन्तिका, विशाला, प्रतिकल्पा, कुमुदवती, स्वर्णशृंगा इति नामभिरपि शास्त्रेषु वर्णिता। अत्रत्या वेधशालाऽपि अतिविशिष्टा। जनाः वेधशाला ‘यन्त्रभवनम्’ इत्यपि वदन्ति। इयम् आंग्लभाषायाम् ‘आब्जर्वेटरी’ इत्यपि कध्यते। शैक्षणिकयात्राप्रसंगात् अस्याः विशिष्टावलोकनम् अस्माभिः कृतम्। एषा वेधशाला उज्जयिन्याः दक्षिणभागे क्षिप्रायाः उत्तरतटे उन्नतभूभागे स्थिताऽस्ति। कर्करेखा इतः एव निर्गता। इदं स्थानं गणितस्यापि अधारस्थलम्। अष्टादशशताब्या राज्ञा जयसिंहेन ज्योतिषानुरागवशात् वेधशालायाः निर्माण कारितम्। ग्रहाणां प्रत्यक्षवेधनाय जयसिंह उज्जयिन्याम् काश्याम् देहल्याम् जयपुरे मधुरायां च वेधशालानां निर्माणम् अकारयत्। वस्तुतः वेधशाला वीक्ष्य मनसि गौरवमनुभवामि यत् प्राचीनकालेऽपि अस्माकं पूर्वजानां गणितस्य ग्रहनक्षत्राणाञ्च ज्ञानम् अद्भुतं वैज्ञानिकञ्चासीत्।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) वेधशाला कस्याः उत्तरतटे स्थिता अस्ति?
उत्तर:
क्षिप्रायाः

(ख) विद्यालयपक्षतः वयं कुत्र अगच्छाम?
उत्तर:
उज्जयिनीम्

(ग) वेधशालायाः एकम् अपरं नाम लिखत?
उत्तर:
यन्वभवनम्

(घ) वेधशाला कास्य आधारस्थलम्?
उत्तर:
गणितस्य

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) जयसिंहः कुत्र-कुत्र वेधशालानां निर्माणम् अकारयत्?
उत्तर:
जयसिंहः उज्जयिन्याम् काश्याम् देहल्याम् जयपुरे मथुरायां च वेधशालानां निर्माणम् अकारयत्।

(ख) उज्जयिनी केषां केन्द्रम् वर्तते?
उत्तर:
उज्जयिनी भारतस्य इतिहास-धर्म-दर्शन-कला-साहित्य-योग-ज्योतिषादीनां च केन्द्रम् अस्ति।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत –

(क) ‘दृष्ट्वा’ इत्यर्थे किं पदम् अनुच्छेदे प्रयुक्तम्?
उत्तर:
वीक्ष्य

(ख) ‘उत्तरभागे’ इति पदस्य विपरीतार्थपदम् अनुच्छेदात् चित्वा लिखत।
उत्तर:
दक्षिणभागे

(ग) ‘शैक्षणिकयात्राप्रसङ्गात् अस्याः विशिष्टावलोकनम् अस्माभिः कृतम्’-अत्र ‘अस्याः’ इति सर्वनामपदं कस्यै प्रयुक्तम्?
उत्तर:
वेधशालायै

(घ) ‘अस्माकं पूर्वजानां ज्ञानम् अद्भुतं वैज्ञानिकञ्चासीत्’ इत्यस्मिन् वाक्ये विशेष्यपदं किम्?
उत्तर:
ज्ञानम्

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षक दीयताम्।
उत्तर:
उज्जयिन्याः वर्णनम्/उज्जयिन्याः यात्रावर्णनम्

VI. पञ्चदश-शताब्द्यां निर्मितं ‘लोधी गार्डन’ इति प्रसिद्धम् उपवनं नवदेहलीक्षेत्रे स्थितमस्ति। नवतिः एकड-परिमित बृहदाकारकम् इदमुपवनम्। अत्र शताधिक वर्षेभ्यः प्राचीनाः पादपाः सन्ति। तेषु वटवृक्षः अश्वत्थः निम्ब: किंशुक: आम्रम् देवदारुः इंगुदीः सिंसपाः आमलकवृक्षः बिल्वः अर्जुनः च प्रमुखाः सन्ति। सरणिषु स्थिताः वृक्षाः दर्शकानां मनांसि हरन्ति। प्रतिदिन सहस्रशः जनाः अत्र विहाराय आगच्छन्ति। लक्षशः खगाश्च अत्राश्रयं प्राप्नुवन्ति। इदम् उपवनम् चतुर्भागेषु विभिक्तम्। एकत्र पुष्पारामः विराजते। अस्मिन् आरामे मुख्यतया पाटलम् नवमल्लिका उत्पलम् जपाकुसुमम् शेफालिका बकुलपुष्पम् रजनीगन्धा यूथिका च सन्ति। पुष्याणां शोभा दर्शकानां मनः प्रसादयति। मधुगन्धिनः भ्रमराः पुष्पेषु उडयन्ते। पुष्पेभ्यः मधुररसं नीत्वा मधुमक्षिकाः मधुसञ्चयं कुर्वन्ति। अस्मिन् उपवने विद्युन्निर्झराः वातावरणं मनोहरम् शीतलञ्च कुर्वन्ति। अत्र भ्रान्त्वा रुग्णाः अपि जनाः स्वास्थ्यलाभं कुर्वन्ति। कदाचिदस्माभिः अत्र भ्रमणाय गन्तव्यमेव।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) ‘लोधीगार्डन’ इति उपवनम् कति भागेषु विभक्तम्
उत्तर:
चतुर्पु (चतुर्भागेषु)

(ख) भ्रमराः कुत्र उड्डयन्ते?
उत्तर:
पुष्पेषु

(ग) रुग्णाः जनाः किं कृत्वा स्वास्थ्यलाभं कुर्वन्ति?
उत्तर:
भ्रान्त्वा

(घ) केषां शोभा दर्शकानां मनः प्रसादयति?
उत्तर:
पुष्पाणाम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) ‘लोधी-गार्डन’ इति नामके उपवने के प्रमुखाः वृक्षाः सन्ति?
उत्तर:
‘लोधी-गार्डन’ इति नामके उपवने वटवृक्षः अश्वत्थः निम्बः किंशुकः आम्रम् देवदारुः इंगुदीः सिंसपाः आमलकवृक्षः विल्वः अर्जुन: च प्रमुखा: वृक्षाः सन्ति।

(ख) पुष्पारामे उपलब्धानां केषाञ्चित् पुष्पाणां नामानि लिखत। उत्तर: पुष्पारामे उपलब्धानां मुख्यतया पाटलम् नवमल्लिका उत्पलम् जपाकुसुमम् शेफालिका बकुलपुष्पम् रजनीगन्धा ।
उत्तर:
यूथिका च सन्ति।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत –

(क) गद्यांशात् संख्यावाचकमेकं पदं चित्वा लिखत।
उत्तर:
नवतिः

(ख) ‘मधुगन्धिनः भ्रमराः’ अत्र किं विशेषणपदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
मधुगन्धिनः

(ग) ‘स्वस्थाः इति पदस्य किं विलोमपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तर:
रुग्णाः

(घ) ‘सहस्रशः जनाः भ्रमणाय आगच्छन्ति’ अत्र कर्तृपदं किम्।
उत्तर:
जनाः

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षकं दीयताम्।
उत्तर:
‘लोधी गार्डन’, ‘देहल्याः प्रसिद्धम् उपवनम् लोधी गार्डन’

VII. अम्ब अहमपि अनुजेन देवेशेन सह क्रीडितुं बहिर्गच्छामि, द्वारं पिधेहि कृपया।” पुत्र्याः इदं वचः निशम्य रमा स्वशैशवं प्राप्ता विचारमग्ना चाभवत्-यदा ममानुजः क्रीडनाय बहिर्गच्छति स्म तदा अहं स्वपितृभ्यां गृहकार्यार्थ पठनार्थ चैव प्रेरिता येनाऽहं गृहस्योत्तरदायित्वनिर्वाहे शिक्षाक्षेत्रे च श्रेष्ठाऽभवम्। परमद्यापि एका कुण्ठा मनसि यदा-कदा जायते यदहं पाठ्यसहगामिक्रियासु क्रीडासु वा कदापि उत्तम प्रदर्शनं कर्तुं समर्था नाऽभवम्। अद्य मत्सदृश्य: नार्यः वायुयानं चालयन्ति ताः शिक्षिकाः चिकित्सिकाः अधिकारिण्यः प्रशासिकाः वा भूत्वा गृहस्योत्तरदायित्त्वमपि निर्वहन्ति। कः दोषः असीन्मम यत् निपुणा सत्यपि अहमेतादृशं किमपि कर्तुं नापारयम्। अस्तु तावत्! चिन्तयाऽलम्। अहं पुत्र्यै तादृश्यः सर्वाः सुविधाः अवश्यमेव प्रदास्यामि येन तस्याः मनसि एतादृश्याः कुण्ठायाः अवकाशः एव न स्यात्।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) रमा काभ्यां गृहकार्यार्थं पाठनार्थं च प्रेरिता?
उत्तर:
स्वपितृभ्याम्

(ख) रमा कस्यै सर्वाः सुविधाः प्रदास्यति?
उत्तर:
पुत्र्यै

(ग) रमायाः पुत्री केन सह क्रीडितुं बहिर्गच्छति?
उत्तर:
अनुजेन (देवेशेन)

(घ) रमा कास्य निर्वाहे श्रेष्ठा अभवत्?
उत्तर:
गृहस्योत्तरदायित्वस्य

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) पुत्र्याः किं वचः निशम्य रमा स्वशैशव प्राप्ता?
उत्तर:
“अम्ब! अहमपि अनुजेन देवेशेन सह क्रीडितुं बहिर्गच्छामि, द्वारं पिधेहि कृपया।”

(ख) रमायाः मनसि यदा कदा कीदृशी कुण्ठा जायते?
उत्तर:
यदा-कदा जायते यदहं पाठ्यसहगामिक्रियासु क्रीडासु वा कदापि उत्तम प्रदर्शन कर्तुं समर्था नाऽभवम्। अद्य मत्सदृश्यः नार्यः वायुयानं चालयन्ति ताः शिक्षिकाः चिकित्सिकाः अधिकारिण्यः प्रशासिकाः वा भूत्वा गृहस्योत्तरदायित्त्वमपि निर्वहन्ति। कः दोषः असीन्मम यत् निपुणा सत्यपि अहमेतादृशं किमपि कर्तुं नापारयम्।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत –

(क) ‘एतादृश्याः कुण्ठायाः अवकाशः एव न स्यात्’-अत्र किं विशेष्यपदम्?
उत्तर:
कुण्ठायाः

(ख) ‘मत्सदृश्य: नार्यः’ वायुयानं चालयन्ति “इति वाक्ये किं कर्तृपदम्?
उत्तर:
नार्यः

(ग) ‘द्वार पिधेहि कृपया’ अत्र किं क्रियापदम्?
उत्तर:
पिधेहि

(घ) ‘अस्तु तावत्’ अनयोः पदयोः किम् अव्ययपदम्?
उत्तर:
तावत्

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षकं दीयताम्।
उत्तर:
रमायाः कुण्ठा/रमायाः मनसः कुण्ठा

VIII. नकुलः प्रतिदिन प्रातः स्यूतकमादाय महाविद्यालयं गच्छति सायंकाले च कदा आगमिष्यति इति तु अनिश्चितः एव। पितरौ एतत्सर्व दृष्ट्वा आहती भवतः। पुत्रं बेधवितुञ्च प्रयत्नम् अकुरुताम् परं नकुलः किमपि शृणोति। एकदा पुत्र प्रबोधयन्ती माता रुदन्ती वदति यत् धिङ् मम जीवितम्, यस्या सूनुरपि अविश्वसिति, मनोगतं भावमेव न ज्ञापयति। मातु: एतादृशेन व्यवहारेण साश्रुनयनः पुत्रः वदति-मातः! अद्यत्वे मम मित्राणि मा मद्यपानाय प्रेरयन्ति। तैः सह अहमपि सानन्द मद्यपानं धूम्रपानमपि च करोमि खाद्याखाद्यं च खादामि। बहुधा मित्राणि प्रति ‘न’ इति वक्तुमिच्छामि परमसमर्थः एवात्मानं पश्यामि मित्रतावशात्। मातः। कर्तव्याकर्तव्यमपि विस्मृतं मया। दर्शय मां सन्मार्गम्। एवंभूतं पुत्रं स्नेहेन लालयन्ती माता तमबोधयत् यत्-‘त्यज दुर्जनसंसर्गम्, समानशीलव्यसनेषु चैव सख्यं करणीयमिति’। मातः वात्सल्यमयेन बोधनने नकुलः दुर्जनसंसर्ग त्यक्तुं दृढनिश्चयं करोति।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) ‘धिङ् मम जीवितम्’ इति का वदति?
उत्तर:
माता

(ख) को आहतौ भवतः?
उत्तर:
पितरौ

(ग) माता पुत्रं किं तयक्तुम् अकथयत्?
उत्तर:
दुर्जनसंसर्गम्

(घ) नकुलः मित्राणि प्रति किं वक्तुमिच्छति स्म?
उत्तर:
‘न’ इति

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) नकुलः मित्रैः सह किं किं करोति स्म?
उत्तर:
नकुलः मित्रैः सह धूम्रपान, मद्यपानं च करोति स्म।

(ख) स्नेहेन लालयन्ती माता पुत्रं किं बोधयति?
उत्तर:
स्नेहेन लालयन्ती माता पुत्र बोधयति-त्यज दुर्जनसंसर्गम्, समानशीलव्यसनेषु चैव सख्यं करणीयमिति’।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत –

(क) अद्यत्वे मम मित्राणि मां मद्यपानाय प्रेरयन्ति’-अत्र किमव्ययपदम्?
उत्तर:
अद्यत्वे

(ख) ‘साश्रुनयनः पुत्रः वदति’-अत्र किं विशेषणपदम्?
उत्तर:
साश्रुनयनः

(ग) ‘अनेकशः’ इति पदस्य किं समानार्थकपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तर: बहुधा

(घ) गद्यांशे ‘शत्रून्’ इति पदस्य किं विलोमपदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
मित्राणि

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षकं दीयताम्।
उत्तर:
दुर्जन संसर्गस्य दुष्प्रभाव:

IX. एकः काष्ठहारः काष्ठान्यानेतुं वनमगच्छत्। तत्र सहसैव वृक्षध्वनि श्रुत्वा तिष्ठति। वृक्षः समीपस्थं कर्तित वृक्षं दृष्ट्वा रुदन्निव वदति स्म, घः एकः काष्ठहारः काष्ठाय मम मित्रस्य शरीरमच्छिनत्। छेदनेनास्य शरीरे व्रणान् दृष्ट्वातीव दु:खितोऽहम्। सः तु आपणं गतवान पर न कोऽप्यस्त्यत्र योऽस्य व्रणानामपचार करोतु। किमर्थ विस्मरन्ति जनाः यदस्माकं शरीरं न केवलं काष्ठविक्रवणाय एवास्ति अपितु वायोः शुद्धीकरणाय, कूहानाशनाय, आतपेन श्रान्तेभ्यः पथिकेभ्यः, पशुभ्यश्च छायाप्रदानाय, खगेभ्यः निवासाय, व्याधितेभ्यः औषधये, बुभुक्षितेभ्यः फलप्रदानाय चाप्यस्ति। काष्ठविक्रयेण तु केवलमेकवारमेव एकस्यैव लाभ: जायते परमनेन चिरकालपर्यन्तं विविधाः प्राणिनः निराश्रिताः भवन्ति। फलौषधीनां प्राप्तिरपि दुर्लभा भवति। एवमेव एकैकं कृत्वाऽस्माकं सर्वेषां कर्तनेन वसन्तादीनां ऋतूनां महत्त्वमपि विलुप्त भविष्यति। इदं सर्व श्रुत्वा खिन्नमनः काष्ठहारः वृक्षकर्तनात् विरम्य वृक्षारोपणम् आरब्धवान्।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) काष्ठहारः किं श्रुत्वा तिष्ठति?
उत्तर:
वृक्षध्वनिम्

(ख) वृक्षस्य वार्ता श्रुत्वा काष्ठहारः कीदृशः अभवत्?
उत्तर:
खिन्नमनः

(ग) काष्ठहारः काष्ठानि नीत्वा कुत्र गतवान्?
उत्तर:
आपणम्

(घ) वृक्षाः कस्य शुद्धीकरणाय भवन्ति?
उत्तर:
वायोः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) वृक्षः किमर्थं दुःखितः आसीत्?
उत्तर:
वृक्षः काष्ठहारेण छिन्नशरीरस्य वृक्षस्य व्रणान् दृष्ट्वा दुःखितः आसीत्।

(ख) वृक्षाणां कर्तनेन केषां महत्त्वं विलुप्तं भविष्यति?
उत्तर:
वसन्तादीनां ऋतूणां महत्त्वमपि विलुप्तं भविष्यति।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत –

(क) ‘वृक्षः समीपस्थं वृक्षं दृष्ट्वा रुदन्निव वदति’-अस्मिन् वाक्ये किं विशेषणपदम्?
उत्तर:
समीपस्थम्

(ख) ‘आश्रिताः’ इति पदस्य कृते किं विलोमपदम् अनुच्छेदे प्रयुक्तम्?
उत्तर:
निराश्रिताः

(ग) ‘विलोक्य’ इत्यर्थे किं पदम् अनुच्छेदे प्रयुक्तम्?
उत्तर:
दृष्ट्वा

(घ) ‘ह्यः एकः काष्ठहार: मम मित्रस्य शरीरमच्छिनत्’-अत्र किम् अव्ययपदम्।
उत्तर:
छः

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षकं दीयताम्।
उत्तर:
वृक्षाणां महत्त्वम्

X. विज्ञानस्य नवीनेषु आविष्कारेषु एकः अतीव उपयोगी आविष्कारः अस्ति-चलभाषियन्त्रम् (मोबाइल इति।) अस्य मुख्य प्रयोजनमासीत् दूरवर्तिना केनापि जनेन सह वार्तालापः सुकरः भवेत् इति। परमद्यत्वे तु चलभाषियन्त्र लघुसङ्गणकमिव वर्तते। एवं प्रातीयते यत् जनाः हस्ते एक सम्पूर्ण जगत् एव नयन्तः गच्छन्ति। अनेन ते न केवलं वार्ता कुर्वन्ति अपितु वार्तया सहैव वक्तारं साक्षात् पश्यन्त्यपि। ईमेल-फेसबुक-व्हाट्सएप-माध्यमैः एतदतीव सुकर संदेशवाहकमपि। अस्य माध्यमेन गमनागमनार्थं शीघ्रमेव वाहनं प्राप्य जनाः सरलतया स्वगन्तव्यं प्राप्नुवन्ति। न केवलमेतदेव अपितु एतत् यन्त्र मनोरञ्जनकारि अपि। बालाः, वृद्धाः युवानः अस्य माध्यमेन विविधक्रीडाभिः मनोरञ्जनक्षमाः भवन्ति। परमेतदपि विचारणीयं यस्य अधिकाधिक प्रयोगः हानिकरः भवति। ‘अति सर्वत्र वर्जयेत्’ इत्यनुरूपेण अस्य यथावश्यकं प्रयोगः एव करणीयः।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) किम् अतीव सुकर सन्देशवाहकम्?
उत्तर:
चलभाषियन्त्रम्

(ख) जनाः वार्तया सह साक्षात् कं पश्यन्ति
उत्तर:
वक्तारम्

(ग) किं प्राप्य जनाः स्वगन्तव्यं प्राप्नुवन्ति?
उत्तर:
वाहनम्

(घ) अस्य अधिकाधिकप्रयोगः कीदृशः भवति?
उत्तर:
हानिकरः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) अस्य मुख्यं प्रयोजन किमासीत्?
उत्तर:
अस्य मुख्य प्रयोजनमासीत् दूरवर्तिना केनापि जनेन सह वार्तालाप: सुकरः भवेत् इति।

(ख) ‘केनापि जनने सह वार्तालाप: सुकरः भवेत्, इत्यत्र किं विशेषणपदम्?
उत्तर:
बालाः, वृद्धाः युवानः अस्य माध्यमेन विविधक्रीडाभिः मनोरञ्जनक्षमाः भवन्ति।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत –

(क) ‘लब्वा’ इत्यर्थे किं पदं गद्यांशेऽस्मिन् प्रयुक्तम्?
उत्तर:
प्राप्य

(ख) ‘केनापि जनेन सह वार्तालाप: सुकरः भवेत्’ इत्यत्र किं विशेषणपदम्?
उत्तर:
केन, सुकरः

(ग) ‘अस्य यथावश्यकं प्रयोगः एव करणीयः’ इति अत्र किं क्रियापदम्?
उत्तर:
करणीयः

(घ) ‘चलभाषियन्त्र’ लघुसङ्गणकमिव वर्तते’ इति अत्र किम् अव्ययपदम्।
उत्तर:
इव

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षकं दीयताम्।
उत्तर:
चलदूरभाष यन्त्रस्य महत्त्वम्

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 12 वाङ्मनःप्राणस्वरूपम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 12 वाङ्मनःप्राणस्वरूपम्

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 12 वाङ्मनःप्राणस्वरूपम् Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत –

(क) अन्नस्य कीदृशः भागः मनः?
(ख) मध्यमानस्य दनः अणिष्ठः भागः किं भवति?
(ग) मनः कीदृशं भवति?
(घ) तेजोमयी का भवति?
(ङ) पाठेऽस्मिन् आरुणिः कम् उपदिशति?
(च) “वत्स! चिरञ्जीव”-इति कः वदति?
(छ) अयं वाहः कस्मात् उपनिषद: संग्रहीत?
उत्तर:
(क) अणिष्ठः
(ख) सर्पिः
(ग) आशितान्न-अणिष्ठः
(घ) वाक्
(ङ) श्वेतकेतुम्
(च) आरुणिः
(छ) छान्दोग्योपनिषदः

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –

(क) श्वेतकेतुः सर्वप्रथमम् आरुणिं कस्य स्वरूपस्य विषये पृच्छति?
(ख) आरुणिः प्राणस्वरूपं कथं निरूपयति?
(ग) मानवानां चेतांसि कीदृशानि भवन्ति?
(घ) सर्पिः किं भवति?
(ङ) आरुणेः मतानुसारं मनः कीदृशं भवति?
उत्तर:
(क) श्वेतकेतुः सर्वप्रथमम् आकर्णि मनसः स्वरूपस्य विषये पृच्छति।
(ख) आरुणिः प्राणस्वरूपविषये कथयति ‘पीतानाम् अपां योऽणिष्ठः सः प्राणः’ इति।
(ग) मानवः यादृशम् अन्नादिकं गृह्णाति तादृशम् एव तेषाम् चेतांसि भवन्ति।
(घ) मध्यमानस्य दध्नः योऽणिमा ऊर्ध्वः समदीषति स तत्सर्पिः भवति।
(ङ) आरुणे: मतानुसारं मनः अन्नमयं भवति।

प्रश्न 3.
(अ) ‘अ’ स्तम्भस्य पदानि ‘ब’ स्तम्भेन दत्तैः पदैः सह यथायोग्यं योजयत –

अ – ब

1. मनः – अन्नमयम्
2. प्राण: – तेजोमयी
3. वाक् – आपोमयः

उत्तर:
अ – ब

1. मनः – अन्नमयम्
2. प्राणः – आपोमयः
3. वाक् – तेजोमयी

(आ) अधोलिखितानां पदानां विलोमपदं पाठात् चित्वा लिखत –

(क) गरिष्ठः
(ख) अधः
(ग) एकवारम्
(घ) अनवधीतम्
(ङ) किञ्चित्
उत्तर:
(क) अणिष्ठः
(ख) ऊर्ध्वम्,
(ग) भूयः,
(घ) अवधीतम्,
(ङ) सर्वम्।

प्रश्न 4.
उदाहरणमनुसृत्य निम्नलिखितेषु क्रियापदेषु ‘तुमुन्’ प्रत्ययं योजयित्वा पदनिर्माणं कुरुत –
यथा- प्रच्छ् + तुमुन् – प्रष्टुम्
(क) श्रु + तुमुन् = ………………..
(ख) वन्द् + तुमुन् = ………………..
(ग) पत् + तुमुन् = ………………..
(घ) कृ + तुमुन्। = ………………..
(ङ) वि + ज्ञा + तुमुन् = ………………..
(च) वि + आ + ख्या + तुमुन् = ………………..
उत्तर:
(क) श्रोतुम्,
(ख) वन्दितुम्.
(ग) पठितुम्.
(घ) कर्तुम्,
(छ) विज्ञातुम्,
(च) व्याख्यातुम्।

प्रश्न 5.
(अ) निर्देशानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत –

(क) अहं किञ्चित् प्रष्टुम् ………..। (इच्छ – लट्लकारे)
(ख) मनः अन्नमयं ……… (भू – लट्लकारे)
(ग) सावधानं …………..। (श्रु – लोट्लकारे)
(घ) तेजस्वि नौ अधीतम् ……… (अस् – लोट्लकारे)
(ङ) श्वेतकेतुः आरुणे: शिष्यः ………..। (अस् – लङ्लकारे)
उत्तर:
(क) इच्छामि,
(ख) भवति,
(ग) श्रण.
(घ) अस्तु,
(ङ) आसीत्।

(आ) उदाहरणमनुसृत्य वाक्यानि रचयत –
यथा- अहं स्वदेशं सेवितुम् इच्छामि।

(क) …………. उपदिशामि।
(ख) ……….. प्रणमामि।
(ग) …………. आज्ञापयामि।
(घ) ………….. पृच्छामि।
(ङ) …………. अवगच्छामि।
उत्तर:
(क) अहं शिष्यम् उपदिशामि।।
(ख) अहम् गुरुम् प्रणमामि।
(ग) अहम् शिष्यं पुस्तकम् आनेतुम् आज्ञापयामि।
(घ) अहम् गुरुं प्रश्नं पृच्छामि।
(ङ) अहम् भवतः सङ्क्तम् अवगच्छामि।

प्रश्न 6.
(अ) सन्धिं कुरुत –

(क) अशितल्य + अनस्य = …………….
(ख) इति + अपि + अवधार्यम् = …………….
(ग) का + इयम् = …………….
(घ) नौ + अधीतम् = …………….
(ङ) भवति + इति = …………….
उत्तर:
(क) अशितस्यान्नस्य,
(ख) इत्यप्यवधार्यम्.
(ग) केयम्,
(घ) नावधीतम्,
(ङ) भवतीति।

(आ) स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत –

(क) मथ्यमानस्य दनः अणिमा ऊर्ध्व समुदीषति।
(ख) भवता घृतोत्पत्तिरहस्यं व्याख्यातम्।
(ग) आरुणिम् उपगम्य श्वेतकेतुः अभिवादयति।
(घ) श्वेतकेतुः वाग्विषये पृच्छति।
उत्तर:
(क) कस्य दध्नः अणिमा ऊवं समुदीषति?
(ख) केन घृतोत्पत्तिरहस्यं व्याख्यातम्?
(ग) आरुणिम् उपगम्य कः अभिवादयति?
(घ) श्वेतकेतुः कस्यविषये पृच्छति?

प्रश्न 7.
पाठस्य सारांशं पञ्चवाक्यैः लिखत।
उत्तर:
(क) अन्नमयं मनः भवति।।
(ख) आपोमयः प्राणः भवति एवं जलमेव जीवनं भवति।
(ग) तेजोमयी वाक् भवति।।
(घ) अश्यमानस्य तेजसः यः अणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीपति, सा खलु वाग्भवति।
(ङ) यादृशमन्नादिकं मानवः ग्रह्णाति तादृशमेव तस्य चित्तादिकं भवति।

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 12 वाङ्मनःप्राणस्वरूपम् Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त कार्यम्

प्रश्न 1.
निम्नलिखितम् संवाद पठित्वा तदाधारिताना प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत –

1. श्वेतकेतुः – भगवन्! श्वेतकेतुरहं वन्दे।
आरुणिः – वत्स! चिरञ्जीव।।
श्वेतकेतुः – भगवन्! किञ्चित्प्रष्टुमिच्छामि।
आरुणिः – वत्स! किमद्य त्वया प्रष्टव्यमस्ति?
श्वेतकेतुः – भगवन्! ज्ञातुम् इच्छामि यत् किमिदं मनः?
आरुणिः – वत्स! अशितस्यान्नस्य योऽणिष्ठः तन्मनः।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. कः प्रश्न प्रष्टुम् इच्छति?
2. श्वेतकेतुः कस्मात् प्रश्नं पृच्छति?
3. अन्नस्य कीदृशः भागः मनः?

उत्तर:

1. श्वेतकेतुः
2. आरुणे
3. अणिष्ठ:

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. श्वेतकेतुः कम् प्रणामम् करोति?
2. मनः किम् अस्ति?

उत्तर:

1. श्वेतकेतुः आरुणिम् प्रणामम् करोति।
2. अशितस्यान्नस्य योऽणिष्ठः तन्मनः।

(iii) भाषिककार्यम (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘तत् मनः’ अत्र विशेषणपदं किम्?
2. अहम् वन्दे’ अत्र ‘अहम्’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?
3. “किञ्चित् प्रष्टुम् इच्छामि’ अत्र ‘इच्छामि’ क्रियापदस्य कर्ता कः?
4. भक्षितस्य’ इति पदस्य अर्थे गद्यांशे किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. तत्,
2. श्वेतकेतवे,
3. श्वेकेतुः (अहम्),
4. अशितस्य।

2. श्वेतकेतुः – कश्च प्राणः?
आरुणिः – पीतानाम् अपां योऽणिष्ठः स प्राणः।
श्वेतकेतुः – भगवन्! का इयं वाक्?
आरुणिः – वत्स! अशितस्य तेजसा योऽणिष्ठः सा वाक्। सौम्य! मनः अन्नमय, प्राणः आपोमयः वाक् च तेजोमयी भवति इत्यप्यवधार्यम्।
श्वेतकेतुः – भगवन्! भूय एव मां विज्ञापयतु।।
आरुणिः – सौम्य! सावधानं शृणु! मध्यमानस्य दध्नः योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीपति। तत्सर्पिः भवति।
श्वेतकेतुः – भगवन्! भवता घृतोत्पत्तिरहस्यम् व्याख्यातम्। भूयोऽपि श्रोतुमिच्छामि।
आरुणिः – एवमेव सौम्य! अश्यमानस्य अन्नस्य योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीपति। तम्मनो भवति। अवगतं न वा?

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. घृतोत्पत्तिरहस्यम् कः वदति?
2. अपाम् अरिष्टः भागः कः भवतिः
3. श्वेतकेतुः कस्य शिष्यः आसीत्?

उत्तर:

1. आरुणिः,
2. प्राणः
3. आरुणे:

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. सर्पिः किम् भवति?
2. वाक्, प्राण: मनश्च कीदृशानि भवन्ति?

उत्तर:

1. मध्यमानस्य दनः योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति। तत्सर्पिः भवति।
2. वाक् तेजोमयी, प्राणः आपोमयः मनः अन्नमयं च भवति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. उपरि’ इति पदस्य अर्थे किम् पदम् संवाद प्रयुक्तम्?
2. वक्तुम्’ इति पदस्य संवादे विपर्ययपदं किं प्रयुक्तम्?
3. ‘सौम्य’ इति पदम् कस्मै प्रयुक्तम्?
4. ‘केयं वाक्’ अत्र विशेषणपदं किम् प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. ऊर्ध्वः,
2. श्रोतुम्,
3. श्वेतकेतवे,
4. इयम्

3.श्वेतकेतुः – सम्यगवगतं भगवन्!
आरुणिः – वत्स! पीयमानानाम् अपां योऽणिमा स ऊर्ध्वः समुदीपति स एव प्राणो भवति।
श्वेतकेतुः – भगवन्! वाचमपि विज्ञापयतु।
आरुणिः – सौम्य! अश्यमानस्य तेजसो योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीपति। सा खलु वाग्भवति। वत्स! प त्वां विज्ञापयितुमिच्छामि यत् अन्नमयं भवति मनः, आपोमयो भवति प्राणा: तेजोमयी च भवति वागिति। किञ्च यादृशमन्नादिकं गृहाति मानवस्तादृशमेव तस्य चित्तादिकं भवतीति मदुपदेशसारः। वत्स! एतत्सर्व हवयेन अवधारय।
श्वेतकेतुः – यदाज्ञापयति भगवन्। एष प्रणमामि।
आरुणिः – वत्स! चिरञ्जीव। तेजस्वि नौ अधीतम् अस्तु (आवयोः अधीतम् तेजस्वि अस्तु )।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. क: सम्यक् अवगच्छति?
2. चिरञ्जीव! इति कः कथयति?
3. श्वेतकेतः कं प्रणमति?

उत्तर:

1. श्वेतकेतुः,
2. आरुणिः
3. आरुणिम्

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकर्मव)

1. आरुणेः उपदेशस्य सारः किम् अस्ति?
2. मनः कीदृशं भवति?

उत्तर:

1. आरुणे: उपदेशस्य सारः अस्ति यत् मनुष्यः यादृशम् अन्नादिकं गृह्णाति तादृशमेव तस्य चित्तादिकं भवति।
2. अन्नमयं मनः भवति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र ‘प्रणमामि’ इति क्रियापदस्य कर्ता कः?
2. ‘पठितम्’ इति पदस्य पर्यायपदं संवादे किम्?
3. ‘भवतीति मदपदेशसार:’ अत्र ‘मत’ पदम् कस्मै प्रयुक्तम्?
4. अनुच्छेदे ‘अधः’ इत्यस्य पदस्य कः विपर्ययः आगतः?

उत्तर:

1. श्वेतकेतुः (अहम्)
2. अधीतम्,
3. आरुणये,
4. ऊर्ध्वः

प्रश्न 2.
निम्नवाक्येषु रेखाङ्कित पदानाम् स्थानेषु प्रश्नवाचक पदं लिखत –

प्रश्न 1.
मथ्यमानस्य दनः अणिमा ऊर्ध्य समुदीषति।
(क) कस्य
(ख) किम्
(ग) कम्
(घ) कुत्र
उत्तर:
(घ) कुत्र

प्रश्न 2.
भवता घृतोत्पत्तिरहस्यम् व्याख्यातम्।
(क) कम्
(ख) किम्
(ग) केन
(घ) कीदृशम्
उत्तर:
(ख) किम्

प्रश्न 3.
आरुणिम् उपगम्य श्वेतकेतुः अभिवादयति।
(क) किम्
(ख) कम्
(ग) कः
(घ) के
उत्तर:
(ख) कम्

प्रश्न 4.
श्वेतकेतुः वाग्विषये पृच्छति।
(क) कस्य
(ख) किम्
(ग) कः
(घ) कीदृशः
उत्तर:
(ग) कः

प्रश्न 5.
अशितस्यान्नस्य यः अणिष्ठः तत् मनः।
(क) किम्
(ख) क;
(ग) कस्य
(घ) कम्
उत्तर:
(ग) कस्य

प्रश्न 6.
पीतानाम् अपां यः अणिष्ठः सः प्राणः।
(क) किम्
(ख) कीदृशाणाम्
(ग) कम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(ख) कीदृशाणाम्

प्रश्न 7.
अशितस्य तेजसा योऽणिष्ठः सा वाक्।
(क) कीदृशः
(ख) कः
(ग) कस्य
(घ) किम्
उत्तर:
(क) कीदृशः

प्रश्न 8.
अहम् भूयोऽपि श्रोतुमिच्छामि।
(क) कथम्
(ख) कतिवारम्
(ग) कदा
(घ) किम्
उत्तर:
(ख) कतिवारम्

प्रश्न 9.
एतत् सर्वम् हृदयेन अवधारय।
(क) कथम
(ख) किम्
(ग) केन
(घ) कम्
उत्तर:
(ग) केन

प्रश्न 10.
मानवः यादृशं अन्नं गृह्णाति तादृशं तस्य चित्तादिकं भवति।
(क) कः
(ख) कम्
(ग) कथम्
(घ) किम्
उत्तर:
(क) कः

प्रश्न 11.
मानवः यादृशं अन्नं गृह्णाति तादृशं तस्य चित्तादिकं भवति।
(क) कीदृशम्
(ख) कम्
(ग) किम्
(घ) कः
उत्तर:
(क) कीदृशम्

प्रश्न 12.
मनः अन्नमयं भवति।
(क) कस्य
(ख) कः
(ग) किम्
(घ) केषाम्
उत्तर:
(ग) किम्

प्रश्न 13.
प्राणः अपोमयः भवति।
(क) का
(ख) कीदृशः
(ग) कस्य
(घ) किम्
उत्तर:
(ख) कीदृशः

प्रश्न 14.
वाक् तेजोमयी भवति।
(क) का
(ख) कः
(ग) कथम्
(घ) कदा
उत्तर:
(क) का

प्रश्न 15.
मनः अन्नमयं भवति।
(क) केषाम्
(ख) कस्य
(ग) केन
(घ) कीदृशम्
उत्तर:
(घ) कीदृशम्

प्रश्न 16.
प्राणः अपोमयः भवति।
(क) कथम्
(ख) कदा
(ग) का
(घ) केन
उत्तर:
(ग) का

प्रश्न 17.
वाक् तेजोमयी भवति।
(क) कस्य
(ख) कीदृशी
(ग) कस्य
(घ) किम्
उत्तर:
(ख) कीदृशी

‘अ’ वर्गस्य पर्यायपदानि ‘ब’ वर्गण दत्तः पदैः सह यथायोग्यं योजयत –

‘अ’ वर्ग: – ‘ब’ वर्गः
1. अपाम् – भक्ष्यमाणस्य
2. अपोमयः – उत्तमरीत्या
3. अवधार्यम् – घृतम्
4. भूयोऽपि – प्रणमामि
5. वाक् – लधिष्ठः
6. अवगतम् – जलानाम्
7. ऊर्ध्व – पुनरपि
8. अस्यमानस्य – अवागच्छम्
9. सम्यक् – जलमयः
10. सर्पिः – उपरि
11. वन्दे – अवगन्तव्यम्
12. प्रष्टव्यम् – वाणी
13. अणिष्ठः – प्रष्टुम् योग्यम्
14. तेजोमयः – समुत्तिष्ठति
15. विज्ञापयतु – तेजोयुक्तम्
16. उपदेशान्ते – आवयोः
17. श्रोतुम् – अग्निमय:
18. समुदीषति – प्रबोधयतु
19. तेजस्वि – प्रवचनान्ते
20. नौ – आकर्णयितुम्
उत्तर:
1. – जलानाम्,
2. – जलमयः,
3. – अवगन्तव्यम्,
4. – पुनरपि,
5. – वाणी,
6. – अवागच्छम्,
7. – उपरि,
8. – भक्ष्यमाणस्य,
9. – उत्तमरीत्या,
10. – घृतम्,
11. – प्रणमामि,
12. – प्रष्टुम् योग्यम्,
13. – लधिष्ठः,
14. – अग्निमयः,
15. – प्रबोधयतु,
16. – प्रवचनान्ते,
17. – आकर्णयितुम्,
18. – समुत्तिष्ठति,
19. – तेजोयुक्तम्,
20. – आवयोः।

प्रश्न 4.
निम्नवाक्यानि घटनाक्रमानुसार पुनर्लिखत –

प्रश्न 1.

1. भगवन् मनः किं भवति?
2. अशितस्य तेजसः यः अणिष्ठः भागः भवति सा वाक् अस्ति।
3. अनेन शिष्यः सन्तुष्टः भूत्वा तं प्रणमति।
4. श्वेतकेतुः नाम शिष्यः गुरुम् आरुणिं प्रश्न पृच्छति।
5. भगवन् प्राणः कः?
6. गुरुः वदति यत् अशितस्य अन्नस्य यः अणिष्ठः भागः तत् मनः भवति।
7. गुरु: अकथयत्-पीतानाम् अपां य: अणिष्ठः भागः सः प्राणः भवति।
8. पुनः श्वेतकेतुः वदति यत् वाक् काऽस्ति?

उत्तर:

1. श्वेतकेतुः नाम शिष्यः गुरुम् आरुणिं प्रश्नं पृच्छति।
2. भगवन् मनः किं भवति?
3. गुरुः वदति यत् अशितस्य अन्नस्य यः अणिष्ठः भागः तत् मनः भवति।
4. भगवन् प्राणः कः?
5. गुरुः अकथयत्-पीतानाम् अपां यः अणिष्ठः भागः सः प्राणः भवति।
6. पुनः श्वतकतुः वदति यत् वाक् काऽस्ति?
7. अशितस्य तेजस: य: अणिष्ठः भागः भवति सा वाक् अस्ति।
8. अनेन शिष्यः सन्तष्टः भत्वा तं प्रणमति।

प्रश्न 2.

1. गुरुः आरुणिः वदति-पीयमानानाम् अपाम् यः अणिमा ऊर्ध्वः समुदीपति स एव प्राणः भवति।
2. वत्स! अश्यमानस्य तेजसः च अणिमा भागः ऊर्ध्वः उद्गच्छति सा एव वाक् भवति।
3. गुरुः कथयति-सौम्य! आश्यमानस्य अन्नस्य यः अणिमा अंशः सः एव मनः भवति।
4. गुरोः आरुणे: प्रियः शिष्यः श्वेतकेतुः आसीत्।
5. पुनः शिष्यः पृच्छति-गुरुवर! प्राणश्च कः?
6. भगवन् मनः किमस्ति?
7. भगवन्! कथयतु भवान् यत् वाक् च कः कथ्यते?
8. स: गुरुम् उपगम्य मनसः, प्राणस्य वाचः च विषये प्रश्नानि पृच्छति।

उत्तर:

1. गुरोः आरुणे: प्रियः शिष्यः श्वेतकेतुः आसीत्।
2. स: गुरुम् उपगम्य मनसः, प्राणस्य वाचः च विषये प्रश्नानि पृच्छति।
3. भगवन् मनः किमस्ति?
4. गुरुः कथयति-सौम्य! आश्यमानस्य अन्नस्य यः अणिमा अंशः सः एव मनः भवति।
5. पुनः शिष्यः पृच्छति-गुरुवर! प्राणश्च कः?
6. गुरुः आरुणिः वदति-पीयमानानाम् अपाम् यः अणिमा ऊर्ध्वः समुदीपति स एव प्राणः भवति।
7. भगवन्! कथयतु भवान् यत् वाक् च क; कथ्यते?
8. वत्स! अश्यमानस्य तेजसः च अणिमा भागः ऊर्ध्वः उद्गच्छति सा एव वाक् भवति।

प्रश्न 5.
‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे विशेष्याणि दत्तानि। तानि समुचित योजयत –

‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः
1. रहस्यम् – इदम्
2. यः – वाक्
3. व्याख्यातम् – मनः
4. सा – प्राण:
5. अन्नमयम् – वाणी
6. अपोमयः – मनः
7. तेजोमयी – अणिष्ठः
8. अन्नमयम् – मनः
उत्तर:
1. – मन:
2. – अणिष्ठः
3. – रहस्यम्
4. – वाक्
5. – मनः
6. – प्राण:
7. – वाणी
8. – मनः

प्रश्न 6.
‘अ’ वर्गस्य विपर्ययपदानि ‘ब’ वर्गे दत्तः पदैः सह मेलयत –

‘अ’ वर्ग: – ‘ब’ वर्गः
1. श्रोतुम् – असम्यक
2. रहस्यम् – अवधीतम्
3. अन्ते – सर्वम्
4. सौम्यः – अधः
5. सम्यक् – ‘वक्तुम्
6. भूयः – लधिष्ठः
7. ऊर्ध्वम् – प्राकटम्
8. अनवधीतम् – आरम्भ
9. किञ्चित् – चञ्चल:
10. गरिष्ठः – एकवारम्
उत्तर:
1. – वक्तुम्
2. – प्राकटम्
3. – आरम्भे
4. – चञ्चलः
5. – असम्यक्
6. – एकबारम्
7. – अध:
8. – अवधीतम्
9. – सर्वम्
10. – लधिष्ठः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 5 सूक्तिमौक्तिकम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 5 सूक्तिमौक्तिकम्

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 5 सूक्तिमौक्तिकम् Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपवेन उत्तरं लिखत –

(क) वित्ततः क्षीणः कीदृशः भवति?
(ख) कस्य प्रतिकूलानि कार्याणि परेषां न समाचरेत्?
(ग) कुत्र दरिद्रता न भवेत्?
(घ) वृक्षाः स्वयं न खादन्ति?
(ङ) का पुरा लघ्वी भवति?
उत्तर:
(क) अक्षीणः
(ख) आत्मनः
(ग) प्रियवाक्यप्रदाने
(घ) फलानि
(ङ) सज्जनमैत्री

प्रश्न 2.
अधोलिखितप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –

(क) यत्नेन किं रक्षेत् वित्तं वृत्तं वा?
(ख) अस्माभिः (किं न समाचरेत्) कीदृशम् आचरणं न कर्त्तव्यम्?
(ग) जन्तवः केन तुष्यन्ति?
(घ) सज्जनानां मैत्री कीदृशी भवति?
(ङ) सरोवराणां हानिः कदा भवति?
उत्तर:
(क) यत्नेन वृत्तं रक्षेत्।
(ख) अस्माभिः आत्मनः प्रतिकूलम् आचरणं न कर्त्तव्यम्।
(ग) जन्तवः प्रियवाक्यप्रदानेन तुष्यन्ति।
(घ), सज्जनानां मैत्री पुरा लघ्वी पश्चात् च वृद्धिमती भवति।
(ड) सरोवराणां हानिः मरालैः सह विप्रयोगेन भवति।

प्रश्न 3.
‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे च विशेष्याणि वत्तानि, तानि यथोचित योजयत –

‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः
(क) आस्वाद्यतोयाः – 1. खलानां मैत्री
(ख) गुणयुक्तः – 2. सज्जनानां मैत्री
(ग) दिनस्य पूर्वाद्धभिन्ना – 3. नद्यः
(घ) दिनस्य परार्द्धभिन्ना – 4. दरिद्रः
उत्तर:
‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः
विशेषणम् – विशेष्यः
(क) आस्वाद्यतोयाः – 3. नद्यः
(ख) गुणयुक्तः – 4. दरिद्धः
(ग) दिनस्य पूर्वार्द्धभिन्ना – 1. खलानां मैत्री
(घ) दिनस्य पराद्धभिन्ना 2. सज्जनानां मैत्री

प्रश्न 4.
अधोलिखितयोः श्लोकद्वयोः आशयं हिन्दीभाषया आङ्ग्लभाषया वा लिखत –

(क) आरम्भगुर्वी क्षयिणी क्रमेण
लघ्वी पुरा वृद्धिमती च पश्चात्।
दिनस्य पूर्वार्द्धपरार्द्धभिन्ना
छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् ।।

(ख) प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः।
तस्मात्तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता ।।
उत्तर:
भाव हिन्दी में –
(क) दुष्टों और सज्जनों की मित्रता में अंतर स्पष्ट करते हुए आचार्य भर्तृहरि कहते हैं कि जिस प्रकार छाया दिन में आरंभ में बड़ी होती है तथा धीरे-धीरे छोटी होती जाती है। उसी प्रकार दुष्टों की मित्रता पहले गहरी होती है और धीरे-धीरे कम होती जाती है। इसके विपरीत जिस प्रकार दोपहर में छाया छोटी होती है और धीरे-धीरे बढ़ती है, इसी प्रकार सज्जनों की मित्रता पहले कम तथा धीरे-धीरे दूसरों के गुण स्वभाव आदि समझकर बढ़ती है।

भाव अंग्रेजी में –
While explaining the difference between the wicked and the gentlemen, scholar Bharathari says that the shadow at the beginning of the day is small, and increases gradually. In a very manner, the wicked people have deep friendship in the initial stage but lose their friends slowly. On the contrary, like the shadow in the noon is smaller and develops gradually, in the same manner, the gentlemen have fewer friends in the beginning and increase their friends, comprehending the quality and nature of others.

भाव हिन्दी में –
(ख) मीठे वचन बोलने से सारे प्राणी प्रसन्न होते हैं, इसलिए हमें हमेशा मीठा ही बोलना चाहिए। मीठे वचन बोलने में कंजूसी नहीं करनी चाहिए, क्योंकि मीठे वचनों की कोई कमी नहीं है।

भाव अंग्रेजी में –
All human beings become happy hearing the sweet words. Therefore, we should always speak sweet words, he should not restrain ourselves from speaking sweet words, because there is no dearth of sweet words.

प्रश्न 5.
अधोलिखितपदेभ्यः भिन्नप्राकृतिकं पदं चित्वा लिखत –

(क), वक्तव्यम्, कर्त्तव्यम्, सर्वस्वम्, हन्तव्यम्।
(ख) यत्नेन, वचने, प्रियवाक्यप्रदानेन, मरालेन।
(ग) श्रूयताम्, अवधार्यताम्, धनवताम्, क्षम्यताम्।
(घ) जन्तवः, नद्यः, विभूतयः, परितः।
उत्तर:
(क) सर्वस्वम्
(ख) वचने
(ग) धनवताम्
(घ) परितः

प्रश्न 6.
स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्नवाक्यनिर्माणं कुरुत –

(क) वृत्ततः क्षीणः हतः भवति।
(ख) धर्मसर्वस्वं श्रुत्वा अवधार्यताम्।
(ग) वृक्षाः फलं न खादन्ति।
(घ) खलानाम् मैत्री आरम्भगुर्वी भवति।
उत्तर:
(क) कस्मात् क्षीणः हतः भवति?
(ख) किं श्रुत्वा अवधार्यताम्?
(ग) के फलं न खादन्ति?
(घ) केषाम् मैत्री आरम्भगुर्वी भवति?

प्रश्न 7.
अधोलिखितानि वाक्यानि लोट्लकारे परिवर्तयतयथा –

सः पाठं पठति। – सः पाठं पठतु। – ……………….
(क) नद्यः आस्वाधतोयाः सन्ति। – ……………….
(ख) सः सदैव प्रियवाक्यं वदति। – ……………….
(ग) त्वं परेषां प्रतिकूलानि न समाचरसि। – ……………….
(घ) ते वृत्तं यत्नेन संरक्षन्ति। – ……………….
(ङ) अहम् परोपकाराय कार्य करोमि। – ……………….
उत्तर:
(क) नद्यः आस्वाद्यतोयाः सन्ति। – नद्यः आस्वाद्यतोयाः सन्तु।
(ख) सः सदैव प्रियवाक्यं वदति। – सः सदैव प्रियवाक्यं वदतु।
(ग) त्वं परेषां प्रतिकूलानि न समाचरसि। – त्वं परेषां प्रतिकूलानि न समाचर।
(घ) ते वृत्तं यत्नेन संरक्षन्ति। – ते वृत्तं यत्नेन संरक्षन्तु।
(ङ) अहम् परोपकाराय कार्य करोमि। – अहं परोपकाराय कार्य करवाणि।

परियोजनाकार्यम्

(क) परोपकारविषयकं श्लोकद्वयम् अन्विष्य स्मृत्वा च कक्षायां सस्वर पठ।
(ख) नद्याः एक सुन्दरं चित्र निर्माय संकलय्य वा वर्णयत यत् तस्याः तीरे मनुष्याः पशवः खागाश्च निर्विघ्नं जलं पिबन्ति।
उत्तर:
(क) 1. परोपकाराय वहन्ति नद्यः परोपकाराय दुहन्ति गावः। परोपकाराय फलन्ति वृक्षाः परोपकारार्थमिदं शरीरम्।।
2. श्रोत्रं श्रुतेनैव न कुण्डलेन, दानेन पाणिनं तु कङ्कणेन। विभाति कायः करुणापराणा, परोपकारेण न चन्दनेन। (छात्र इन श्लोकों को याद करें तथा अध्यापक के सहयोग से इनका कक्षा में सस्वर पाठ करें।)
(ख) छात्र अध्यापक के सहयोग से नदी का चित्र बनाएँ तथा वर्णन करें कि उसके तट पर मनुष्य, पशु-पक्षी सब बिना कष्ट पानी पीते हैं।

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 5 सूक्तिमौक्तिकम् Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त कार्यम्

प्रश्न 1.
निम्नलिखितम् श्लोक पठित्वा तदाधारिताना प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत –

1. वृत्तं यत्नेन संरक्षेद् वित्तमेति च याति च।
अक्षीणो वित्ततः क्षीणो वृत्ततस्तु हतो हतः॥

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. जीवने किम् आगच्छति गच्छति च?
2. वित्ततः क्षीणः कीदृशः भवति?
3. वृत्ततः क्षीणः कीदृशः भवति?

उत्तर:

1. वित्तम् (धनम्)
2. अक्षीणः
3. हतः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. मनुष्यः कदा अक्षीणः एव तिष्ठति?
2. वृत्तं केन संरक्षेत्?

उत्तर:

1. वित्ततः क्षीणः तु मनुष्यः अक्षीणः एव तिष्ठति।
2. वृत्तः यत्नेन संरक्षेत्।

(iii) भाषिककार्यम् (केवल प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘संरक्षेत्’ इति क्रियापदस्य कर्मपदं किम्?
2. ‘आयाति’ इति क्रियापदस्य विपर्ययपदं पद्यांशे किम्?
3. ‘आचरणम्’ इति पदस्य समानार्थकम् पदं श्लोकात् चित्वा लिखत
4. ‘धनम्’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. वित्तम्
2. याति
3. वृत्तम्
4. वित्तम्

2. श्रूयतां धर्मसर्वस्वं श्रुत्वा चैवावधार्यताम्।
आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. किं श्रुत्वा अवधार्यताम्?
2. श्रुत्वा किं कर्त्तव्यम्?
3. कस्य प्रतिकूलानि न समाचरेत्?

उत्तर:

1. धर्मसर्वस्वं
2. अवधार्यताम्
3. आत्मनः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. अस्माभिः किं न समाचरेत्।
2. आत्मनः प्रतिकूलानि केषाम् न समाचरेत्?

उत्तर:

1. अस्माभिः आत्मनः प्रतिकूलानि न समाचरेत्।
2. आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘आचरणं कर्तव्यम्’ इति पदस्य पर्यायपदं श्लोके किं प्रयुक्तम्?
2. ‘अवधार्यताम्’ इति क्रियापदस्य कर्म पदं किम्?
3. ‘अनुकुलानि’ इति पदस्य विपर्यय पदं श्लोकात् चित्वा लिखत

उत्तर:

1. समाचरेत्
2. धर्मसर्वस्वम्।
3. प्रतिकूलानि

3. प्रियवाक्यप्रवानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः।
तस्मात् तवेव वक्तव्यं वचने का वरिद्रता ।।

(i) एकपवेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. जन्तवः केन प्रसीदन्ति?
2. सर्वदा कीदृशं वाक्यं वक्तव्यम्?
3. प्रियवाक्यप्रदानेन के प्रसीदन्ति?

उत्तर:

1. प्रियवाक्यप्रदानेन
2. प्रियं
3. जन्तवः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. कुत्र दरिद्रता न भवेत्?
2. सर्वे जन्तवः केन तुष्यन्ति?

उत्तर:

1. प्रियवचने दरिद्रता न भवेत्।
2. सर्वे जन्वतः प्रियवाक्य प्रदानेन तुष्यन्ति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘प्राणिनः’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
2. ‘तदेव’ इति पदं कस्मै आगतम्?
3. ‘अप्रियवाक्य’ इति पदस्य विपर्यायपदं श्लोकात् चित्वा लिखत।
4. ‘प्रसन्नाः भवन्ति’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. जन्तवः
2. प्रियवाक्याय
3. प्रियवाक्य
4. तुष्यन्ति

4. पिबन्ति नद्यः स्वयमेव नाम्भः। स्वयं न खावन्ति फलानि वृक्षाः।
नादन्ति सस्यं खलु वारिवाहाः परोपकाराय सतां विभूतयः।।

(i) एकपवेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. स्वयमेव अम्भः काः न पिबन्ति?
2. वृक्षाः किं न खादन्ति?
3. वारिवाहाः किं न अदन्ति?

उत्तर:

1. नद्यः
2. फलानि
3. सस्यम्

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. सज्जनानाम् विभूतयः किमर्थ भवन्ति?
2. नद्यः किं न पिबन्ति?

उत्तर:

1. सज्जनानाम् विभूतयः परोपकाराय भवन्ति।
2. नद्यः स्वयमेव अम्भः न पिबन्ति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अन्नम्’ इति अर्थे किं पदं श्लोके प्रयुक्तम्?
2. अत्र ‘नद्यः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं कि?
3. श्लोके ‘जलम्’ पदस्य कः पर्यायः आगतः?
4. श्लोके मेघाः (जलदाः) इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. सस्यम्
2. पिबन्ति
3. अम्भः
4. वारिवाहाः

5. गुणेष्वेव हि कर्तव्यः प्रयत्नः पुरुषः सवा।
गुणयुक्तो वरिवोऽपि नेश्वरैरगुणैः समः।

(i) एकपवेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. पुरुषैः केषु प्रयत्न कर्तव्यः?
2. पुरुषैः कदा प्रयत्नः कर्त्तव्यः?
3. सर्वदा कैः प्रयत्नः कर्तव्यम्?

उत्तर:

1. गुणेषु
2. सदा
3. पुरुषैः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. गुणयुक्तः दरिद्रः अपि कैः समः न भवति।
2. ईश्वरैः गुणैः समः कः न भवति?

उत्तर:

1. गुणयुक्तः दरिद्रः अपि गुणहीनैः अगुणैः ईश्वरैः समः न भवति।
2. गुणयुक्त दरिद्रः अपि गुणहीनैः ईश्वरैः गुणैः समः न भवति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. कर्तव्यः’ इति क्रियापदस्य श्लोके कर्ता कः?
2. श्लोके ‘धनिकः’ इति पदस्य विलोम पदं किम प्रयुक्तम?
3. ‘गुणसम्पन्नः’ इति पदस्य पर्यायपदं श्लोकात् अवचित्य लिखत।
4. श्लोकात् एकं अव्ययपदं चित्वा लिखत।

उत्तर:

1. पुरुषैः
2. दरिद्रः
3. गुणयुक्तः
4. ‘हि’/ ‘सम’

6. आरम्भगुर्वी क्षयिणी क्रमेण लध्वी पुरा वृद्धिमती च पश्चात्।
दिनस्य पूर्वाद्धंपरार्द्धभिन्ना छायेव मैत्री खलसज्जनानाम्॥

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. केषाम् मैत्री आरम्भगुर्वी भवति?
2. केषाम् मैत्री पश्चात् वृद्धिमती भवति?
3. खलसज्जनानाम् मैत्री कीदृशी भवति?

उत्तर:

1. खलानाम्
2. सज्जनानाम्
3. छायेव

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. दिनस्य पूर्वार्द्धछायेव केषाम् मैत्री भवति?
2. दिनस्य अपराईछायेव केषाम् मैत्री भवति?

उत्तर:

1. दिनस्य पूर्वार्द्धछायेव खलानाम् मैत्री भवति।
2. दिनस्य अपरार्द्धछायेव सज्जानानाम् मैत्री भवति?

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. श्लोके ‘लध्वी’ इति पदस्य विपर्ययपदं किं प्रयुक्तम्?
2. अत्र ‘भवति’ इति क्रिया पदस्य कर्ता कः?
3. ‘आदौ दीर्घा’ इत्यर्थे श्लोके किं पदं प्रयुक्तम्?
4. ‘सज्जनानाम्’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?

उत्तर:

1. गुर्वी
2. मैत्री
3. आरम्भगुर्वी
4. खलानाम्

7. यत्रापि कुत्रापि गता भवेयु
हंसा महीमण्डलमण्डनाय।
हानिस्तु तेषां हि सरोवराणां
येषां मरालैः सह विप्रयोगः।।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. हानिः केषाम् भवति?
2. हंसाः किमर्थम् गच्छेयुः?
3. हंसानां कैः सह विप्रयोगः सरोवराणां हानि करोति?

उत्तर:

1. सरोवराणाम्
2. महीमण्डलमण्डनाय
3. मराले:

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. सरोवराणां हानिः कथं भवति?
2. हंसाः सर्वदा किमर्थम् भवन्ति?

उत्तर:

1. सरोवराणां हानिः मरालैः सह विप्रयोगेन भवति।
2. हंसाः सर्वदा महीमण्डलमण्डनाय भवन्ति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘मरालः’ इति पदस्य पर्यायपदं पद्यांशे किम् प्रयुक्तम्?
2. हंसाः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम् अत्र अस्ति
3. लाभः’ इतिपदस्य विलोमपदं किं? ।
4. अत्र ‘वियोगः’ इत्यर्थे किं पदं श्लोके प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. हंसः
2. गताः
3. हानिः
4. विप्रयोगः

8. गुणा गुणज्ञेषु गुणा भवन्ति
ते निर्गुणं प्राप्य भवन्ति दोषाः।
आस्वाद्यतोयाः प्रवहन्ति नद्यः
समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेयाः।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. गुणाः निर्गुणं प्राप्य किं भवन्ति?
2. गुणाः कुत्र/केषु गुणाः भवन्ति?
3. आस्वाद्यतोयाः काः प्रवहन्ति

उत्तर:

1. दोषाः
2. गुणज्ञेषु
3. नद्यः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. कीदृश्य: नद्यः प्रवहन्ति?
2. गुणाः कदा दोषाः भवन्ति?

उत्तर:

1. आस्वाद्यतोया: नद्यः प्रवहन्ति।
2. गुणाः निर्गुणं प्राप्य दोषाः भवन्ति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र श्लोके ‘नद्यः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
2. आसाद्य’ इति पर्यायपदं पद्यांशे किम् अत्र अस्ति?
3. श्लोके नद्यः’ इति पदस्य विशेषणपदं कि?
4. ‘जलम्’ इत्यर्थे अत्र किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. प्रवहन्ति
2. प्राप्य
3. आस्वाद्यतोयाः
4. तोयम्

प्रश्न 2.
निम्नवाक्येषु रेखाङ्कित पदानां स्थानेषु प्रश्नवाचकपदं लिखत –

प्रश्न 1.
वृत्तं यत्नेन संरक्षेत्।
(क) केन
(ख) केभ्यः
(ग) कस्य
(घ) कस्मात्
उत्तर:
(क) केन

प्रश्न 2.
वित्ततः क्षीणः अक्षीणः भवति।
(क) कस्य
(ख) केन
(ग) कस्मात्
(घ) कः
उत्तर:
(ग) कस्मात्

प्रश्न 3.
वृत्ततः तु हतो हतः।
(क) कस्य
(ख) क:
(ग) कस्मात्
(घ) केन
उत्तर:
(ग) कस्मात्

प्रश्न 4.
वित्ततः क्षीणः अक्षीणः भवति।
(क) का
(ख) कीदृशः
(ग) कस्मात्
(घ) काम्
उत्तर:
(ख) कीदृशः

प्रश्न 5.
श्रूयतां धर्मसर्वस्वम्।
(क) किम्
(ख) का
(ग) कस्मात्
(घ) काम्
उत्तर:
(क) किम्

प्रश्न 6.
आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्।
(क) कः
(ख) कम्
(ग) कस्य
(घ) काम्
उत्तर:
(ग) कस्य

प्रश्न 7.
आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्।
(क) केषाम्
(ख) काम्
(ग) कस्मात्
(घ) काम्
उत्तर:
(क) केषाम्

प्रश्न 8.
प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः।
(क) केभ्यः
(ख) केन
(ग) के
(घ) काम्
उत्तर:
(ग) के

प्रश्न 9.
प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे जन्तवः तुष्यन्ति।
(क) का
(ख) कम्
(ग) केन
(घ) काम्
उत्तर:
(ग) केन

प्रश्न 10.
तस्मात् तदेव वक्तव्यम्।
(क) के
(ख) किमेव
(ग) कीदृशम्
(घ) काम्
उत्तर:
(ख) किमेव

प्रश्न 11.
मधुरवचने दरिद्रता न भवति।
(क) के
(ख) कीदृशे
(ग) कस्मिन्
(घ) केषु
उत्तर:
(ग) कस्मिन्

प्रश्न 12.
मधुरवचने दरिद्रता न भवेत्।
(क) कस्याः
(ख) का
(ग) कः
(घ) केषु
उत्तर:
(ख) का

प्रश्न 13.
नद्यः स्वयमेव जल न पिबन्ति।
(क) काः
(ख) का
(ग) कः
(घ) केषु
उत्तर:
(क) काः

प्रश्न 14.
वृक्षाः फलानि न खादन्ति।
(क) काः
(ख) के
(ग) कः
(घ) केषु
उत्तर:
(ख) के

प्रश्न 15.
बारिवाहाः सस्य न अदन्ति।
(क) काः
(ख) काम्
(ग) कस्य
(घ) के
उत्तर:
(घ) के

प्रश्न 16.
सतां विभूतयः परोपकाराय।।
(क) काम्
(ख) केषाम्
(ग) के
(घ) केषु
उत्तर:
(ख) केषाम्

प्रश्न 17.
सतां विभूतयः परोपकाराय।
(क) केषाम्
(ख) किमर्थम् /कस्मै
(ग) कस्य
(घ) केषु
उत्तर:
(ख) किमर्थम् /कस्मै

प्रश्न 18.
पुरुषैः सदा गुणेष्वेव हि प्रयत्न कर्त्तव्यः।
(क) कै:
(ख) के
(ग) केन
(घ) केषु
उत्तर:
(क) कै:

प्रश्न 19.
आरम्भगुर्वी मैत्री क्रमेण क्षयिणी भवति।
(क) कीदृशः
(ख) कीदृशी
(ग) केन
(घ) केषु
उत्तर:
(ख) कीदृशी

प्रश्न 20.
सज्जनानाम् मैत्री धायेव भवति।
(क) का
(ख) केषाम्
(ग) केन
(घ) केषु
उत्तर:
(क) का

प्रश्न 21.
खलानाम् मैत्री छायेव भवति।।
(क) केषाम्
(ख) काम्
(ग) का
(घ) केषु
उत्तर:
(क) केषाम्

प्रश्न 22.
हंसा: महीमण्डलमण्डलनाय कुत्रापि गच्छेयुः।
(क) काय
(ख) कस्मै किमर्थम्
(ग) के
उत्तर:
(ख) कस्मै किमर्थम्

प्रश्न 23.
सरोवराणां हि हानिः भवति।
(क) केषाम्
(ख) के
(ग) कस्मात्
(घ) कस्य
उत्तर:
(क) केषाम्

प्रश्न 24.
मरालैः सह विप्रयोगः सरोवराणां हानिः भवति।।
(क) काः
(ख) केभ्यः
(ग) काय
(घ) कैः
उत्तर:
(घ) कैः

प्रश्न 25.
नद्यः आस्वाद्यतोयाः प्रवहन्ति।
(क) कीदृशे
(ख) कीदृशी
(ग) कीदृश्यः
(घ) कैः
उत्तर:
(ग) कीदृश्यः

प्रश्न 26.
समुद्रम् आसाद्य जलं अपेयम् भवति।
(क) कीदृशम्
(ख) काम्
(ग) केषु
(घ) कस्य
उत्तर:
(क) कीदृशम्

प्रश्न 27.
निर्गुणं प्राप्य गुणाः अपि दोषाः भवन्ति।
(क) कम्
(ख) किम्
(घ) काम्
(ग) कैः
उत्तर:
(ख) किम्

प्रश्न 28.
गुणज्ञेष गुणाः गुणाः भवन्ति।
(क) कम्
(ख) केषु
(ग) कैः
(घ) काम्
उत्तर:
(ख) केषु

प्रश्न 3.
अन्वय लेखनम्

उचितैः पदैः अन्वयं सम्पूरयत

1. वृतं यत्नेन संरक्षेत् वित्तमेति च याति च।
अक्षीणो वित्ततः क्षीणो वृत्ततस्तु हतो हतः।
अन्वयः – वृत्तं

1. ……… संरक्षेत् वित्तं तु जीवने
2. ……… याति च। (य:) वित्ततः
3. ……… भवति (तस्य किमपि नष्टं न भवति। किन्तु यदि कोऽपि)
4. ……… वृत्ततः क्षीणः भवति तदा सः हतो हतः एव भवति।

मञ्जूषा – क्षीणः, एति, वृत्ततः, यत्नेन
उत्तर:

1. यत्नेन
2. एति
3. क्षीणः
   वृत्ततः

2. श्रूयतां धर्मसर्वस्वं श्रुत्वा चैवावधार्यताम्।
आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्।।
अन्वयः – धर्मसर्वस्वं श्रूयतां

1. ……… च
2. ……… अवधार्यताम्
3. ……… प्रतिकूलान
4. ……… न समाचरेत्।

मञ्जूषा – परेषां, श्रुत्वा, एव, आत्मनः
उत्तर:

1. श्रुत्वा
2. एव
3. आत्मनः
4. परेषां

3. प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः।
तस्माद् तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता।।
अन्वयः – सर्वे जन्तवः

1. ……… प्रदानेन
2. ……… तस्मात्
3. ……… एव
4. ……… वचने का दरिद्रता।

मञ्जूषा – वक्तव्यं, प्रियवाक्य, तुष्यन्ति, तत्
उत्तर:

1. प्रियवाक्य
2. तुष्यन्ति
3. तत्
4. वक्तव्यं

4. पिबन्ति नद्यः स्वयमेव नाम्भ: स्वयं न खादन्ति फलानि वृक्षाः।
नादन्ति सस्यं खलु वारिवाहाः परोपकाराय सतां विभूतयः॥
अन्वयः – नद्यः

1. ……… एव अम्भः न
2. ……… वृक्षाः स्वयं फलानि न
3. ……… वारिवाहाः खलु
4. ……… न अदन्ति सतां विभूतयः परोपकाराय (एव भवति)।

मञ्जूषा – खादन्ति, सस्यं, पिबन्ति, स्वयम् |
उत्तर:

1. स्वयम्
2. पिबन्ति
3. खादन्ति
4. सस्य

5. गुणेष्वेव हि कर्तव्यः प्रयत्नः पुरुषैः सदा।
गुणयुक्तो दरिद्रोऽपि नेश्वरैरगुणैः समः।।
अन्वयः – पुरुषैः

1. ……… गुणेषु
2. ……… हि प्रयत्नः
3. ……… दरिद्रः
4. ……… गुणयुक्तः (नरः) ईश्वरैः गणैः समः (न भवति)

मञ्जूषा – अपि, एव, कर्तव्यः, सदा।
उत्तर:

1. सदा
2. एवं
3. कर्तव्यः
4. अपि

6. आरम्भगुर्वी क्षयिणी क्रमेण
लघ्वी पुरा वृद्धिमती च पश्चात्।
दिनस्य पूर्वार्द्धपरार्द्धभिन्ना
छायेव मैत्री खलसज्जनानाम्।।
अन्वयः – आरम्भगुर्वी

1. ……… क्षयिणी पुरा
2. ……… पश्चात् वृद्धिमती पूर्वाद्ध
3. ……… च
4. ……… छाया इव भिन्ना मैत्री भवति।।

मञ्जूषा – अपरार्द्ध, दिनस्य, लम्वी, क्रमेण
उत्तर:

1. क्रमेण
2. लघ्वी
3. अपरार्द्ध
4. दिनस्य

7. यत्रापि कुत्रापि गता भवेयु
हंसा महीमण्डलमण्डनाया
हानिस्तु तेषां हि सरोवराणां
येषां मरालैः सह विप्रयोगः॥
अन्वयः – महीमण्डल मण्डनाय

1. ……… यत्र अपि
2. ……… अपि
3. ……… भवेयुः, हानिः तु
4. …… सरोवराणां हि भवति येषां मरालैः सह विप्रयोगः।

मञ्जूषा – हंसाः, तेषा, गताः, कुत्र
उत्तर:

1. हंसाः
2. कुत्र
3. गताः
4. तेषां

8. गुणाः गुणज्ञेषु गुणा भवन्ति ते निर्गुणं प्राप्य भवन्ति दोषाः।
आस्वाद्यतोयाः प्रवहन्ति नद्यः – समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेयाः॥
अन्वयः – गुणा

1. ……… गुणाः भवन्ति निर्गुणं प्राप्यते
2. ……… भवन्ति। नद्यः
3. ……… प्रवहन्ति (ता:) समुद्रम्
4. ……… अपेयाः भवन्ति। ।

मञ्जूषा – अस्वाद्यतोयाः, असाद्य, गुणज्ञेषु, दोषाः
उत्तर:

1. गुणज्ञेषु
2. दोषा:
3. आस्वाद्यतोया:
4. आसाद्य

प्रश्न 4.
निम्न श्लोकानि पठित्वा भावलेखनम् कुरुत –

1. वृत्तं यलेन संरक्षेद् वित्तमेति च याति च।
अक्षीणो वित्ततः क्षीणो वृत्ततस्तु हतो हतः॥
अस्य भावोऽस्ति – मानवः स्वजीवने सदैव

1. ………… रक्षणं प्रयत्नेन कुर्यात्, धन तु तस्य
2. ……… आयाति गच्छति च। यदि मनुष्यः धनेन
3. …………. भवति तर्हि किमपि न हीयते परन्तु यदि
4. …… हीनः भवति तदा तु तदा जीवनमेव निरथकं भवति, सः तु जीवितः एव मृत इव भवति।

मञ्जूषा – आचरणेन, आचरणस्य, जीवने, हीनः
उत्तर:

1. आचरणस्य
2. जीवने
3. हीन:
4. आचरणेन

2. श्रूयतां धर्मसर्वस्वं श्रुत्वा चैवावधार्यताम्।
आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्।
अस्य भावोऽस्ति – महात्मा विदुरोऽकथयत् यत् हे जनाः! धर्मस्य

1. ……… प्रथम शृणुत पश्चात् तद्जीवनेषु धारयत।
2. ……… स्वरोऽस्ति यत्
3. ……… विपरीतम् आचरणं कदापि अन्येभ्यः
4. ………. न कुरुत। अर्थात् यदाचरणं भवतां कृते उचितं हितकर वा न स्यात् तदन्येषां कृते न कुरुत।

मञ्जूषा – जनेभ्यः, धर्मस्य, सारम्, आत्मनः |
उत्तर:

1. सारम्
2. धर्मस्य
3. आत्मनः
4. जनेभ्यः

3. प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः।
तस्माद् तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता॥
अस्य भावोऽस्ति – आचार्य चाणक्यो वदति यत् अस्मिन्

1. ……… सर्वे देहधारिण प्रिय
2. ……… श्रुत्वा एव प्रसीदन्ति। अतः सर्वैः जनैः प्रयत्नेन सदैव तदेव प्रियं
3. ……… वक्तव्यम्। यतः वचन कथने कापि दरिद्रता न आगच्छति अथवा कापि
4. ……… न भवति।

मञ्जूषा – वचनं, संसारे, दरिद्रता, वाक्यम् (वचनम्) |
उत्तर:

1. संसारे
2. वचनं
3. वाक्यम्
4. दरिद्रता

4. पिबन्ति नद्यः स्वयमेव नाम्भः।
स्वयं न खादन्ति फलानि वृक्षाः।
नादन्ति सस्यं खलु वारिवाहाः
परोपकाराय सतां विभूतयः।।
अस्य भावोऽस्ति-अस्मिन् जगति यथा

1. …… स्वजल स्वयमेव न पिबन्ति अर्थात् अन्येभ्यः प्राणिभ्यः । जलं यच्छन्ति। वृक्षाः स्वफलानि कदापि स्वयं न
2. ……… अन्यान् जीवान् खादयन्ति मेघाश्च स्वसामर्थ्यण । विवर्धितान्
3. ……… स्वयं न खादित्वा सर्वेभ्यः प्राणिभ्यः यच्छन्ति, तथैव सज्जनानां
4. ……… स्वार्थाय न भूत्वा परोपकारार्थमेव भवन्ति।

मञ्जूषा – सम्पत्तयः, सस्यान्, नद्यः, खादित्वा
उत्तर:

1. नद्यः
2. खदित्वा
3. सस्थान्
4. सम्पत्तय

5. गुणेष्वेव हि कर्तव्यः प्रयत्नः पुरुषैः सदा।
गुणयुक्तो दरिद्रोऽपि नेश्वरैरगुणैः समः।
अस्य भावोऽस्ति- यत् अस्मिन् संसारे जनाः सदैव

1. ……… ग्रहणे एव
2. ……… कुयुः। यतः जगति गुणवन्तः
3. ……… अपि गुणहीनेषु
4. ……… श्रेष्ठतमाः मन्यन्ते। अतः संसारे गुणानाम् अतीव महत्त्वम् अस्ति ।

मञ्जूषा – प्रयत्नान्. धनवत्सु. दरिद्धाः, गुणानाम् ।
उत्तर:

1. गुणानाम्
2. प्रयत्नान्
3. दरिद्धाः
4. धनवत्सु

6. आरम्भगुर्वी क्षविणी क्रमेण
लध्वी पुरा वृद्धिमती च पश्चात्।।
दिनस्य पूर्वार्द्धपरार्द्धभिन्ना
छायेव मैत्री खलसज्जनानाम्।।
अस्य भावोऽस्ति – कविः भर्तृहरिः नीतिशतके कथयति यत् यथा दिनस्य पूर्वार्द्ध प्राणिनाम् छाया

1. ……… दीर्घा पश्चात् शनैः शनै:
2. ……… समायाति तथैव खलानां दुष्यणां वा मैत्री अपि प्रारम्भे गुर्वी भवति शनैः शनैश्च क्षयिणी भवति। एवमेव यथा परार्द्ध समये
3. ……… छाया पूर्वं लघ्वी भवति पुनश्च शनैः शनैः वृद्धिम् प्राप्तनोति तथैव सज्जनाया
4. ……… अपि आरम्भे लघ्वी भवति एवं शनैः शनैः वृद्धिमायाति।

मञ्जूषा – प्राणिनाम्, आरम्भे, मैत्री, क्षयम् ।
उत्तर:

1. आरम्भे
2. क्षयम्
3. प्राणिनाम्
4. मैत्री

7. यत्रापि कुत्रापि गता भवेयु
हंसा महीमण्डलमण्डनाय।
हानिस्तु तेषां हि सरोवराणां
येषां मरालैः सह विप्रयोगः।।
अस्य भावोऽस्ति-हंसाः अर्थात् श्रेष्ठा:

1. ……… यत्र कुत्रापि स्थानेषु गच्छेयुः तेषां
2. ……… तेषां स्थानाना मण्डनं भवति परन्तु
3. ……… तु तेषां सरोवराणां स्थानानां वा भवति यैः सह तेषां हंसानां सज्जनानां वा
4. ……… भवति। अतः सदैव सौभाग्यार्थं सज्जनानां सङगति कुर्यात्।

मञ्जूषा – गमनेन, हानिः (दुर्भाग्य), वियोगः, जनाः ।
उत्तर:

1. जनाः
2. गमनेन
3. हानिः (दुर्भाग्य)
4. वियोगः

8. गुणाः गुणज्ञेषु गुणा भवन्ति
ते निर्गुणं प्राप्य भवन्ति दोषाः।
आस्वाद्यतोयाः प्रवहन्ति नद्यः
समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेयाः।।
भावार्थ- गुणाः सदैव गुणीनां

1. ……… प्राप्य सद्गुणाः भवन्ति परन्तु गुणहीनान् प्राप्य द्रोषरूपे
2. ……… भवन्ति यथा नद्याः जल
3. ……… शुद्ध पेयं च भूत्वा अपि समुद्रे मिलित्वा
4. ……… भवति। अत: गुणीजनैः कदापि दुर्जनस्य संगतिः न कर्तव्या।

मञ्जूषा – स्वादिष्ट, संगतिं, अपेयं, परिवर्तिताः
उत्तर:

1. संगति
2. परिवर्तिताः
3. स्वादिष्टं,
4. अपेयं

प्रश्न 5.
निम्न ‘क’ वर्गीय पदानाम् ‘ख’ वर्गीय पदेषु पर्यायचयनम् कुरुत –

‘क’ वर्ग: – ‘ख’ वर्ग:
1. गुणज्ञेषु – गुणरहितैः
2. मरालैः – तरवः महीरुहाः
3. पुरा – कथनीयम्
4. वृद्धिमती – न पेयाः
5. अगुणैः – गुण-सम्पन्न:
6. दरिद्रः – गुणज्ञातृषु जनेषु
7. गुणयुक्तः – समृद्धयः
8. वारिवाहा: – हंसै:
9. अम्भ: – प्रसन्नाः भवन्ति
10. वृक्षाः – आचरणं कर्त्तव्यम्
11. तुष्यन्ति – जलम्
12. समाचरेत् – मेघाः
13. वक्तव्यम् – निर्धनः
14. विभूतयः – वृद्धिम् उपगता
15. अपेयाः – प्राचीनकाले
उत्तर:
1. – गुणज्ञातृषु जनेषु
2. – हंसैः
3. – प्राचीनकाले
4. – वृद्धिम् उपगता
5. – गुणरहितैः
6. – निर्धनः
7. – गुण सम्पन्न
8. – मेघाः
9. – जलम्
10. – तरवः महीरुहाः
11. – प्रसन्नाः भवन्ति
12. – आचरणं कर्त्तव्यम्
13. – कथनीयम्
14. – समृद्धयः
15. – न पेयाः

प्रश्न 6.
‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे विशेष्याणि दत्तानि। तानि समुचित योजयत

‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः

1. गताः – सरोवराणाम्
2. तेषाम् – जन्तवः
3. सर्वे – मैत्री
4. तत्- नद्यः
5. गुर्वी – दरिद्रता
6. अपेयाः – पुरुषः
7. का – कथा
8. गुणयुक्तः – वक्तव्य
9. लब्धी – नारी
10. श्रेष्ठमा – हंसाः

उत्तर:

1. – हंसाः
2. – सरोवराणाम्
3.  – जन्तवः
4.  – वक्तव्य
5.  – मैत्री
6.  – नद्यः
7. – दरिद्रता
8.  – पुरुषः
9.  – कथा
10.  – नारी

प्रश्न 7.
निम्न ‘क’ वर्गीय पदानाम् ‘ख’ वर्गीय पदेषु विपर्ययचयनम् कुरुत-

‘क’ वर्गः ‘ख’ वर्ग:
1. प्रतिकूलानि – कटुः
2. अक्षीणः – श्रवणीयम्
3. एति – गुणहीनः
4. वक्तव्यम् – गुर्वी
5. प्रियं – वृद्धिमती
6. सतां/सज्जनानाम् – अनुकूलानि
7. दरिद्रः – क्षीणः
8. गुणयुक्तः – याति
9. आरम्भः – दुर्जनानाम्
10. लष्वी – धनिकः
11. पुरा – अन्तः
12. क्षयिणी – पश्चात्
उत्तर:
1. – अनुकूलानि
2. – क्षीणः
3. – याति
4. – श्रवणीयम्
5. – कदुः
6. – दुर्जनानाम्
7. – धनिकः
8. – गुणहीनः
9. – अन्तः
10. – गुर्वी
11. – पश्चात्
12. – वृद्धिमती