Prasanna

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 12 अनयोक्त्यः Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 12 अनयोक्त्यः Summary Notes

अन्योक्तयः पाठपरिचयः
अन्योक्ति अर्थात किसी की प्रशंसा अथवा निन्दा अप्रत्यक्ष रूप से अथवा किसी बहाने से करना। जब किसी प्रतीक या माध्यम से किसी के गुण की प्रशंसा या दोष की निन्दा की जाती है, तब वह पाठकों के लिए अधिक ग्राह्य होती है। प्रस्तुत पाठ में ऐसा ही सात अन्योक्तियों का सङ्कलन है जिनमें राजहंस, कोकिल, मेघ, मालाकार, सरोवर तथा चातक के माध्यम से मानव को सवृत्तियों एवं सत्कर्मों के प्रति प्रवृत्त होने का संदेश दिया गया है।

अनयोक्त्यः Word Meanings Translation in Hindi

1. एकेन राजहंसेन या शोभा सरसो भवेत्।
न सा बकसहस्रेण परितस्तीरवासिना।।

शब्दार्थाः
सरसः – तालाब (नदी) की। भवेत् – हो/होती है। बकसहस्रेण – हज़ारों बगुलों से। परितः – चारों ओर। तीरवासिना – किनारे पर रहने वाले।

हिन्दी अनुवाद
एक राजहंस से जो शोभा तालाब (नदी) की होती है। वह शोभा किनारों पर चारों ओर रहने वाले हजारों बगुलों से नहीं होती है अर्थात् एक विद्वान से संसार अथवा समाज का कल्याण (शोभा) होता है परन्तु उसी समाज में रहने वाले हज़ारों मूों से उसकी शोभा नहीं होती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
सरसः + भवेत् = सरसो भवेत्
परितस्तीरवासिना = परितः + तीरवासिना

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
राजहंसेन = राज्ञः हंसः, तेन
बकसहस्त्रेण = बकानाम् सहस्रम् तेन
तीरवासिना = तीरस्य वासी, तेन

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
तीरवासिना = तीरवास + इन् (णिन्)

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
परितः = चारों ओर = विद्यालय परितः पुष्पाणि सन्ति।
न = नहीं = ते कदापि असत्यं न वदन्ति।

विशेषण-विशेष्य चयनम्
विशेषण = विशेष्यः
एकेन = राजहंसेन
या = शोभा
तीरवासिना = बकसहस्रेण

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
अनेकेन = एकेन
बकेन = राजहसेन
नद्याः = तडागस्य
या = सा
सर्वतः = परितः

2. भुक्ता मृणालपटली भवता निपीता
न्यम्बूनि यत्र नलिनानि निषेवितानि।
रे राजहंस! वद तस्य सरोवरस्य,
कृत्येन केन भवितासि कृतोपकारः॥

शब्दार्थाः
भुक्ता – खाया है। मृणालपाटली – कमल नाल के समूह। भवता – आपके द्वारा। निपीतानि – भलीभाँति पाए गए। अम्बूनि – जलों को/जल को। नलिनानि – कमल के फूलों को। निषेवितानि – अच्छी तरह से सेवन किया है। कृत्येन – काम से। भविता असि – चुकाओगे। कृतोपकारः – किए गए उपकार/किया गया उपकार।

हिन्दी अनुवाद
जहाँ आपने कमलनाल के समूह को खाया है, जल को अच्छी तरह से पीया है, कमल के फलों को सेवन किया हैं। हे राजहंस! बोलो, उस तालाब (सरोवर) का किस काम से किया गया उपकार चुकाओगे? अर्थात् जिस देश, जाति, धर्म और संस्कृति से हे मानव! तुम्हारा यह जीवन बना (निर्मित) हुआ है उसका बदला किस कार्य से चुका सकोगे? अतः इन सभी के ऋणी रहो और सम्मान करो।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिच्छेदं
निपीतान्यम्बूनि = निपीतानि + अम्बूनि
भवितासि = भविता + असि
कृतः + उपकारः = कृतोपकार:

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः
मृणाल पाटली = मृणालानाम् पाटली
निपीताम्बूनि = निपीतानि अम्बूनि
कृतोपकारः – कृतः उपकारः / कृतः च सः उपकार:

प्रकृति-प्रत्ययो: विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
भुक्ता = भुज् + क्त + टाप्
पाटली = पाटल + ङीप्
निपीतानि = नि + पा + क्त
कृत्येन = कृ + यत्
कृत = कृ + क्त
निषेवितानि = नि + सेव् + क्त

विशेषण-विशेष्य चयनम्
विशेषण = विशेष्यः
भुक्ता = मृणालपाटली
निपीतानि = अम्बूनि
केन = कृत्येन
निषेवितानि = नलिनानि
तस्य = सरोवरस्य

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
जलानि = अम्बूनि
कमलानि = नलिनानि
तडागस्य = सरोवरस्य
हितम् = उपकारः

3. तोयैरल्पैरपि करुणया भीमभानौ निदाघे,
मालाकार! व्यरचि भवता या तरोरस्य पुष्टिः।
सा किं शक्या जनयितुमिह प्रावृषेण्येन वारां,
धारासारानपि विकिरता विश्वतो वारिदेन॥

शब्दार्थाः
भीमभानौ – सूर्य के अधिक तपने पर। निदाघे – गर्मी में। तोयैः – जलों से। भवता-आपके द्वारा। करुणया – दया से। तरो: – पेड़ की। व्यरचि – की है। वाराम् – जलों के। प्रावृषेण्येन – वर्षा काल के। विश्वतः – चारों ओर से। धारासारान् – धाराओं के प्रवाहों को। विकिरता – बिखेरते हुए। वारिदेन – बादल से। इह – इस संसार में। जनयितुम् – उत्पन्न करने में/के लिए। शक्या – समर्थ है।

हिन्दी अनुवाद
हे माली! सूर्य के तेज चमकने (तपने) पर गर्मी के समय में थोड़े जल से भी आपने दया के इस पेड़ की जो पुष्टि (बढ़ोतरी) की है। जलों को वर्षा काल के चारों ओर से धाराओं के प्रवाहों को भी बिखरते हुए (बरसाते हुए) बादल से इस संसार में वह (पेड़ की) पुष्टि क्या की जा सकती है? अर्थात् उत्तम और सम्पुष्ट जीवन जीने के लिए सुख अर्थात् सुखयुक्त वस्तुओं की अधिकता भी मानव जीवन को पूर्णतया सक्षम नहीं बनाती है। उसके लिए सुख अथवा दुःख भरे क्षणों की भी आवश्यकता होती है क्योंकि सुख और दुःख दोनों मानव जीवन के ही कंधे हैं और दोनों ही आवश्यक हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेद
तोमैरल्पैरपि = तोयैः + अल्पैः + अपि
व्यरचि = वि + अरचि
विश्वतः + वारिदेन = विश्वतो वारिदेन
किम् + शक्या = किं शक्या
तरोरस्य = तरोः + अस्य

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः
भीमभानौ = भीमः भानुः अस्मिन् सः, तस्मिन्
वारिदेन = वारि (वारीणि) ददाति इति. तेन
धारासारान् = धराणाम् आसारान्

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
पुष्टिः = पुष् + क्तिन्
शक्या = शक् + यत् + टाप्
जनयितुम् = जन् + तुमुन्
विकिरता = वि + किर् + शतृ
विश्वतः = विश्व + तसिल्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
अपि = भी = त्वम् अपि मूषकः भव।
इह = यहाँ/इस संसार में = सः इह कदा आगतवान्? रामः इह सदैव पूज्यते।

विशेषण-विशेष्य चयनम्
विशेषण = विशेष्यः
अल्पैः = तोयैः
भीमभानौ = निदाघे
विकिरता = वारिदेन
या = पुष्टिः

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
जलैः = तोयैः
ग्रीष्मे = निदाघे
बद्दलेन = वारिदेन
वृक्षस्य = तरोः

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
अधिकैः = अल्पैः
निर्दयतया = करुणया
शीते = निदाघे
नष्टुम् = जनयितुम्
एकतः = विश्वतः

4. आपेदिरेऽम्बरपथं परितः पतङ्गाः,
भृङ्गा रसालमुकुलानि समाश्रयन्ते।
सङ्कोचमञ्चति सरस्त्वयि दीनदीनो,
मीनो नु हन्त कतमां गतिमभ्युपैतु॥

शब्दार्थाः
पतङ्गाः – पक्षी गण ने। अम्बरपथम् – आकाश मार्ग को। परितः – चारों ओर से। आपेदिर – प्राप्त कर लिए हैं। रसालमुकुलानि – आम की मंजरियों को। समाश्रयन्ते – आश्रय करते (सहारा लेते) हैं। सर: – सरोवर/तालाब। त्वयि – तुझमें। सङ्कोचम् – शुष्कता (सूखापन)। अञ्चति – आने पर। हन्त – अरे/हाय। दीनदीन: – बेसहारा। कतमां – किस। गतिम् – स्थिति (दशा) को। अभ्युपैतु – प्राप्त हो।

हिन्दी अनुवाद
पक्षियों ने चारों ओर से आकाशमार्ग को प्राप्त कर लिए हैं। भौरे आम की मंजरियों को आश्रय बना लिए हैं। सरोवर तुम्हारे संकुचित होने (सूखने) पर अरे निराश्रित (अनाथ) मछली निश्चय से किस गति को प्राप्त करेगी (करे)। अर्थात् अपने एकमात्र सहारे रूप मित्र के बुरे दिन आने पर भी मछली उसका साथ पक्षियों और भौंरों की तरह नहीं छोड़ती है, वह उसी के साथ अपने प्राण भी दे देती है। अतः वही वास्तव में मित्र मानी जाती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
आपेदिरेऽम्बरपथम् = आपेदिरे + अम्बरपथम्
पतङ्गाः = पतम् + गाः
सङ्कोषम् = सम् + कोचम्
अञ्चति = अम् + चति
सरः + त्वयि = सरस्त्वयि
मीनः + नु = मीनो नु
कतमा गतिम् = कतमाम् + गतिम्
अभ्युपैति = अभि + उपैति

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः
अम्बरपथम् = अम्बरस्य पथम्
रसालमुकुलानि = रसालस्य मुकुलानि
दीनदीनः = दीनेषु हीनः / दीनेभ्यः दीनः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
अञ्चति = अञ्च् + शतृ
कतमाम् = कतम + टाप्
गतिम् = गम् + क्तिन्

विशेषण-विशेष्य चयनम्
विशेषण = विशेष्यः
अञ्चति = त्वयि
कतमाम् = गतिम्

अव्यय-पव-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
परितः = चारों ओर से = ग्रामम् परितः वृक्षाः सन्ति।
नु = निश्चय से = त्वं नु ममे बन्धु असि।
हन्त = अरे! = हन्त! इदं किम् अभवत्?

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
आकाशमार्गम् = अम्बरपथम्
दक्षिणः = पतङ्गाः
तडागः = सरः
दशाम् = गतिम्
भ्रमराः = भृङ्गाः

5. एक एव खगो मानी वने वसति चातकः।
पिपासितो वा म्रियते याचते वा पुरन्दरम्॥

शब्दार्थाः
मानी – स्वाभिमानी। खगः – पक्षी। चातकः – चकोर (चकना)। पिपासितः – प्यासा। पुरन्दरम् – इन्द्र को (से)। म्रियते – मर जाता है। कुर्यात् – करे/कर सकता है। इदानीम् – इस संसार में। शिविना – शिवि के। विना – बिना।

हिन्दी अनुवाद
एक ही स्वाभिमानी पक्षी चातक (चकोर) वन में रहता है जो या तो प्यासा ही मर जाता है या फिर इन्द्र से (अपने लिए) वर्षा जल की याचना करता है। अर्थात् चकोर पक्षी की तरह संसार में स्वाभिमानी व्यक्ति भी अपने सम्मान व निर्धारित मर्यादा के साथ जीते हैं। नियमों से विरुद्ध अथवा अमर्यादित जीवन जीने की अपेक्षा वे मरना अधिक पसन्द करते हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धि / सन्धिविच्छेदं
एक एव = एक: + एव
खगो मानी = खगः + मानी
पिपासितो वा = पिपासितः + वा

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः
पुरन्दरम् = पुरम् दरति यः सः, तम्

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
मानी = मान + इन् (णिनि)
पिपासितः = पिपासा + इतस्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
एव = ही = त्वम् एव बन्धुः मम।
वा = अथवा = नरः वा नारी वा भवेत् ईशकृपा आवश्यकी।

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
नगरे = बने
जायते = म्रियते
सन्तुष्टः = पिपासितः
ददाति = याचते

6. आश्वास्य पर्वतकुलं तपनोष्णतप्त
मुद्दामदावविधुराणि च काननानि।
नानानदीनदशतानि च पूरयित्वा,
रिक्तोऽसि यजलद! सैव तवोत्तमा श्रीः॥

शब्दार्थाः
आश्वास्य – तृप्त करके। पर्वतकुलम् – पर्वतों के समूह को। तपनोष्णतप्तम् – सूर्य की गर्मी से तपे हुए को। उद्दामदावविधुराणि – ऊँचे वृक्षों से रहित। काननानि – वनों को। नानानदी – अनेक नदियों (को)। नदशतानि – सैकड़ों नदा (को)। पूरयित्वा – भर (पूर्ण) करके। रिक्तः असि – खाली हो। जलद! – हे बादल! उत्तमा – सबसे उत्तम। श्री: – शोभा। तव – तुम्हारी।

हिन्दी अनुवाद
सूर्य की गर्मी से तपे हुए पर्वतों के समूह को तृप्त करक और ऊँचे वृक्षों (लकड़ियों) से रहित वनों को (तृप्त करके) तथा अनेक नदियों और सैकड़ों नदों (नालों) को जल से पूर्ण (भर) करके भी हे बादल! यदि तुम खाली हो तो तुम्हारी वही उत्तम शोभा है अर्थात् श्रेष्ठ महादानी की तरह सबको अपने जलों से तृप्त करके भी तुम अपनी उदारता के कारण सदैव अतृप्त रहते हो यह तुम्हारी महान उदारता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
तपनोष्णतप्तम् = तपन + उष्णतप्तम्
रिक्तोऽसि = रिक्तो + असि / रिक्तः + असि
यज्जलद = यत् + जलद
सैव = सा + एव
तवोत्तमा = तव + उत्तमा

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः
पर्वतकुलम् = पर्वतानाम् कुलम्
तपनस्य उष्ण = तपनोष्ण
उष्णेन तप्तम् = उष्णतप्तम्
उद्दामानि दावानि च विधुराणि = उद्दाम दाव विधुराणि
नदशतानि = नदानाम् शतानि
जलद = जलम् ददाति इति
उत्तमा श्रीः = उत्तम श्रीः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
आश्वास्य = आ + श्वस् + ल्यप्
पूरयित्वा = पूरय् + क्त्वा
उत्तमा = उत्तम् + टाप्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
च = और = रामः लक्ष्मणः च वनम् अगच्छताम्।
यत् = कि = रामः अकथयत् यत् त्वामि गच्छ।
एव = ही = हे प्रभो! त्वम् एव मम बन्धुः असि।

विशेषण-विशेष्य-चयनम् विशेषण = विशेष्यः
विशेषण = विशेष्यः
तपनोष्णतप्तम् = पर्वतकुलम्
उद्दामदानविधुराणि = काननानि
उत्तमा = श्रीः

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
बद्दल = जलद
शोभा = श्री:
सरिता = नदी
वनानि = काननानि
सूर्य = तपन

7. रे रे चातक! सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रूयता-
मम्भोदा बहवो हि सन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः।
केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचिद् वृथा,
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः॥

शब्दार्थाः
चातक! – चकोर!। क्षणम् – क्षण भर। गगने – आकाश में। अम्भोदा: – बादल। बहवः – बहुत से। एतादृशाः – ऐसे। केचित् – कुछ। धरिणीम् – धरती को। वृष्टिमिः – वर्षा से। आर्द्रयन्ति – भिगोते हैं। वृथा – बेकार में। पुरतः – आगे। दीनं वचः – दुःख भरी वाणी के। मा – मत। ब्रूहि – बोलो।

हिन्दी अनुवाद
हे मित्र चकोर पक्षी! सावधान मन से क्षणभर (तनिक) सुनो। आकाश में निश्चय से बहुत से बादल हैं, परन्तु सभी ऐसे (एक जैसे) नहीं हैं। उनमें से कुछ धरती को बारिशों से भिगो देते हैं और कुछ बेकार में गरजते (ही) हैं, तुम जिस-जिस को (सम्पन्न) देखते हो उस-उस के आगे अपने दुःख भरे वचनों को मत बोलो। अर्थात् सभी के आगे अपने दुःख को प्रकट करके हाथ फैलाना उचित नहीं होता। इससे अपना अपमान होता है और सभी उदार भी नहीं होते हैं। अतः सभी के आगे रोना और माँगना उचित नहीं है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धि / सन्धिविच्छेद
अम्भोदा बहवो = अम्भोदाः + बहवो
बहवो हि = बहवः + हि
सर्वे + अपि = सर्वेऽपि
नैतादृशाः = न + एतादृशाः
वृष्टिभिरार्द्रयन्ति = वृष्टिभिः + आर्द्रयन्ति
वसुधां गर्जन्ति = वसुधाम् + गर्जन्ति
केचिद् वृथा = केचित् + वृथा
पुरतः + मा = पुरतो मा

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः
सावधानमनसा = सावधानेन मनसा/सावधानम् मनः, तेन
अम्भोदाः = अम्भम् ददति ये ते
वसूनि दधाति या ताम् = वसुधाम्
दीनं वचः = दीनवचः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
वृष्टिभिः = वृष् + क्तिन्
पुरतः = पुर + तसिल्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थ = वाक्येषु प्रयोगः
हि = निश्चय से = ते हि मम मित्राणि सन्ति।
अपि = भी = त्वम् अपि किञ्चित् पठ।
वृथा = बेकार में = दुष्टाः वृथा एव जलत्ति।
पुरतः = सामने (से) = मम पुरतः एव बालक: धावितवान्।
मा = मम = कक्षायां कोलाहलं मा कुरुत।

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
अरि = मित्र
अल्प: / न्यूनः = बहवः
धरायाम् = गगने
शुष्कतया = वृष्टिभिः
सार्थकः = वृथा
पृष्ठतः = पुरतः
अदीनम् = दीनम्

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
सखे = मित्र
अधिक: = बहवः
आकाशे = गगने
वर्षाभिः = वृष्टिभिः
धराम् = वसुधाम्
अग्रे = पुरतः

विशेषण-विशेष्यः चयनम्
विशेषण = विशेष्यः
बहवः = अम्भोदाः
दीनम् = वचः

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 11 प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुह्रद् Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 11 प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुह्रद् Summary Notes

प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुहृद् पाठपरिचयः
प्रस्तुत नाट्यांश महाकवि विशाखदत्त द्वारा रचित ‘मुद्राराक्षसम्’ नामक नाटक के प्रथम अङ्क से उद्धृत किया गया है। नन्दवंश का विनाश करने के बाद उसके हितैषियों को खोज-खोजकर पकड़वाने के क्रम में चाणक्य, अमात्य राक्षस एवं उसके कुटुम्बियों की जानकारी प्राप्त करने के लिए चन्दनदास से वार्तालाप करता है, किन्तु चाणक्य को अमात्य राक्षस के विषय में कोई सुराग न देता हुआ चन्दनदास अपनी मित्रता पर दृढ़ रहता है। उसके मैत्री भाव से प्रसन्न होता हुआ भी चाणक्य जब उसे राजदण्ड का भय दिखाता है, तब चन्दनदास राजदण्ड भोगने के लिए भी सहर्ष प्रस्तुत हो जाता है। इस प्रकार अपने सुहृद् के लिए प्राणों का भी उत्सर्ग करने के लिए तत्पर चन्दनदास अपनी सृहद्-निष्ठा का एक ज्वलंत उदाहरण प्रस्तुत करता है।

प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुह्रद् Summary

पाठसारः
प्रस्तुत नाट्यांश महाकवि विशाखदत्त द्वारा विरचित ‘मुद्राराक्षसम्’ नामक नाटक के प्रथम अङ्क से उद्धृत किया गया है। मुद्राराक्षस में चाणक्य का राजनीतिक-कौशल, राष्ट्रसञ्चालन के लिए कूटनीति का ज्ञान है। नन्दसाम्राज्य को समाप्त कर नन्दवंश के विनाश के बाद चन्द्रगुप्त मौर्य को राजा के रूप में स्थापित कर चाणक्य नन्द के मन्त्री अमात्य राक्षस को, उसके कुटुम्बियों को और हितैषियों को खोज-खोजकर पकड़वाते हैं।

चाणक्य को सूचना मिलती है कि अमात्य राक्षस के मित्र मणिकार श्रेष्ठी चन्दनदास के घर में अमात्य राक्षस के कुछ कुटुम्बी छिपे हुए हैं। प्रस्तुत नाटक में चाणक्य और चन्दनदास का वार्तालाप है। चन्दनदास अपने मित्र राक्षस के विषय में चाणक्य को कुछ भी जानकारी नहीं देता। चाणक्य द्वारा मृत्युभय दिखाने पर भी चन्दनदास अपने मित्र और उसके परिवारजनों की सुरक्षा करता है। मित्र की रक्षा करते हुए राजदण्ड भी सहर्ष स्वीकार कर लेता है। अपने मित्र के लिए प्राणों को न्योछावर करने को तत्पर चन्दनदास अपनी मित्रता का एक ज्वलन्त उदाहरण प्रस्तुत करता है। चन्दनदास के अपने मित्र के प्रति निष्ठा देखकर चाणक्य उसकी तुलना राजा शिवि से करते हैं। जिन्होंने शरण में आए एक कबूतर की रक्षा के लिए अपने शरीरांगों का बलिदान कर दिया था।

प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुह्रद् Word Meanings Translation in Hindi

1. चाणक्यः – वत्स! मणिकारश्रेष्ठिनं चन्दनदासमिदानीं द्रष्टुमिच्छामि।
शिष्यः – तथेति (निष्क्रम्य चन्दनदासेन सह प्रविश्य) इतः इतः श्रेष्ठिन्! (उभौ परिक्रामतः)
शिष्यः – (उपसृत्य) उपाध्याय! अयं श्रेष्ठी चन्दनदासः।
चन्दनदासः – जयत्वार्यः
चाणक्यः – श्रेष्ठिन्! स्वागतं ते। अपि प्रचीयन्ते संव्यवहाराणां वृद्धिलाभा:?
चन्दनदासः – (आत्मगतम्) अत्यादरः शङ्कनीयः। (प्रकाशम्) अथ किम्। आर्यस्य प्रसादेन अखण्डिता में वाणिज्या।
चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन्! प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रतिप्रियमिच्छन्ति राजानः।
चन्दनदासः – आज्ञापयतु आर्यः, किं कियत् च अस्मज्जनादिष्यते इति।

शब्दार्थाः
वत्स – बेटा/प्रिय। मणिकारश्रेष्ठिनम् – मणियों का व्यापारी। तथा इति – वैसे ही हो। इतः इत: – इधर से-इधर से। प्रचीयन्ते – बढ़ रहे हैं। संव्यवहाराणाम् – व्यापारों के। वृद्धि लाभाः – बढ़ोत्तरी में लाभ। अत्यादर: – अधिक सम्मान। शङ्कनीयः – शंका के योग्य। अखण्डिता – अखंडित/परिपूर्ण। मे – मेरा। वाणिज्य – व्यापार। प्रीताभ्यः – प्रसन्न से। प्रतिप्रियम् – उपकार के बदले में किए गए उपकार। आज्ञापयतु – आज्ञा दें। कियत् – कितना। अस्मत् – मुझ (से)। जनात् – व्यक्ति से। इष्यते – चाहते हैं।

हिंदी अनुवाद
चाणक्य – बेटा (प्रिय)। जौहरी सेठ चन्दनदास को इस समय देखना (मिलना) चाहता हूँ।
शिष्य – ठीक है (वैसा ही हो) (निकलकर चन्दनदास के साथ प्रवेश करके) इधर-से-इधर से श्रेष्ठी (सेठ जी)! (दोनों घूमत है)
शिष्य – (पास जाकर) आचार्य जी! यह सेठ चन्दनदास है। चन्दनदास – आर्य की विजय हो
चाणक्य – सेठ! तुम्हारा स्वागत है। क्या व्यवहारों का (कारोबार में) लाभ बढ़ रहे हैं?
चन्दनदास – (मन-ही-मन में) अधिक सम्मान शंका के योग्य है। (प्रकट रूप से) और क्या। आर्य की कृपा से मेरा व्यापार अखण्डित है।
चाणक्य – अरे सेठ! प्रसन्न स्वभाव वालों (लोगों) से राजा लोग उपकार के बदले किए गए उपकार को चाहते हैं।
चन्दनदास – आर्य आज्ञा दें, क्या और कितना इस व्यक्ति से आशा करते हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धि / सन्धिविच्छेदं
चन्दनदासमिदानीम् = चन्दनदासम् + इदानीम्
द्रष्टुमिच्छामि = द्रष्टुम् + इच्छामि
तथेति = तथा + इति
जयत्वार्यः = जयतु + आर्य:
सु + आगतम् = स्वागतम्
अति + आदरः = अत्यादरः
प्रियमिच्छन्ति = प्रियम् + इच्छान्ति
अस्मज्जनादिष्यते = अस्मत् + जन + आदिष्यते

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः = समासनामानि
अखण्डिता = न खण्डिता – नञ् तत्पुरुष

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
द्रष्टुम् = दृश् + तुमुन्
निष्क्रम्य – निस् + क्रम् + ल्यप्
प्रविश्य = प्र + विश् + ल्यप्
उपसृत्य = उप + स् + ल्यप्

कारकाः उपपदविभक्ति
चन्दनदासेन सह प्रविश्य कृत्वा वदति।
-अत्र सह कारणेन चन्दनदासेन शब्द तृतीयाः विभक्ति प्रयुक्ता।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
तथा = वैसा – यथा राजा तथा प्रजा।
इति = ऐसा – इति विषये तस्याः जिज्ञासा प्रारब्धा।
अथ = आरम्भ – अथ श्री रामायण कथा।
इदानीम् = अब – इदानीम् अहम् पठामि।
प्रति = की तरफ़ – बालकाः क्रीडाक्षेत्रम् प्रति क्रीडनाय गच्छन्ति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
वत्स = पुत्र
मणिकार = रत्नकारं
श्रेष्ठिनम् = वाणिज्यम्
निष्क्रम्य = बहि: गत्वा
उपसृत्य = समीपं गत्वा
परिक्रामतः = परिभ्रमणं कुरुतः
जयतु = जयं भवतु
स्वागतम् = अभिनन्दनम्
आत्मगतम् = मनसि
अत्यादरः = अत्यधिक आदरं
प्रकाशम् = प्रकट
प्रसादेन = कृपया
अखण्डिता = न खण्डिता
आर्य = श्रेष्ठ
कियत् = कति
प्रीताभ्यः = प्रसन्नः जनानां प्रति
प्रतिप्रियम् = उपकारस्य कृते कृतम् उपकारम्
वाणिज्या = व्यापारम्
शङ्कनीयः = सन्देहास्पदम्
प्रचीयन्ते – वृद्धि प्राप्नुवन्ति
संव्यवहाराणाम् = व्यापाराणाम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
निष्क्रम्य = प्रविश्य
आत्मगतन् = प्रकाशम्
उपसृत्य = दूरं गत्वा
इदानीम् = तदानीम्
उपाध्यायः = गुरु:, अध्यापक:
श्रेष्ठी = निर्धनः

शङ्कनीयः – अशङ्कनीयः
आदरः = निरादरः
आर्यः = अनार्यः
वृद्धिः = क्षीणः
लाभः = हानि:
अखण्डिता = खण्डिता
आज्ञापयतु = अनाज्ञापयतु
आदिष्यते = अनादिष्यते
अत्यादरः = अनादरः
आर्यस्य = अनार्यस्य

2. चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन्! चन्द्रगुप्तराज्यमिदं न नन्दराज्यम्। नन्दस्यैव अर्थसम्बन्धः प्रीतिमुत्पादयति। चन्द्रगुप्तस्य
तु भवतामपरिक्लेश एव। चन्दनदासः – (सहर्षम्) आर्य! अनुगृहीतोऽस्मि।
चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन्! स चापरिक्लेशः कथमाविर्भवति इति ननु भवता प्रष्टव्यः स्मः।
चन्दनदासः – आज्ञापयतु आर्यः। चाणक्यः – राजनि अविरुद्धवृत्तिर्भव।
चन्दनदासः – आर्य! कः पुनरधन्यो राज्ञो विरुद्ध इति आर्येणावगम्यते?
चाणक्यः – भवानेव तावत् प्रथमम्।
चन्दनदासः – (कर्णी पिधाय) शान्तं पापम्, शान्तं पापम्। कीदृशस्तुणानामग्निना सह विरोधः?

शब्दार्थाः
श्रेष्ठिन्! – हे सेठ। अर्थसम्बन्धः – धन का सम्बन्धी प्रीतिम् – प्रेम को। उत्पादयति – उत्पन्न करता है। अपरिक्लेश: – दुःख का अभाव। अनुगृहीतः – आभारी। आविर्भवति – उत्पन्न होता है। भवता – आप से आपके द्वारा। प्रष्टव्यः – पूछने योग्य है। अविरुद्धवृत्तिः-विरुद्ध व्यवहार वाला नहीं। अधन्यः-अभागा। अवगम्यते-माना जाता है। पिधाय-बन्द करके/छूकर के। शान्तं पापम्-क्षमा करें। तृणानाम्-घासों का।

हिंदी अनुवाद
चाणक्य – अरे सेठ! यह चन्द्रगुप्त का राज्य है नन्द का राज्य नहीं। नन्द का राज्य ही धन से प्रेम रखता है।
चन्द्रगुप्त तो आपके सुख से ही (प्रेम रखता है)। चन्दनदास – (खुशी के साथ) आर्य! आभारी हूँ।
चाणक्य – हे सेठ! और वह दुःख का अभाव कैसे उत्पन्न होता है यही आपसे पूछने योग्य है। चन्दनदास – आर्य आज्ञा दीजिए।
चाणक्य — राजा में (के लिए) विरुद्ध व्यवहार वाला न होओ (बनो)। चन्दनदास – आर्य! फिर कौन अभागा राजा के विरुद्ध है ऐसा आर्य समझते हैं।
चाणक्य – सबसे पहले तो आप ही। चन्दनदास – (कानों को छूकर/बन्द करके) क्षमा कीजिए, क्षमा कीजिए। सूखी घासों का आग के साथ कैसा विरोध?

सन्धिः-विच्छेदो वा

पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
प्रीतिमुत्पादयति = प्रोतिम् + उत्पादयति।
चन्द्रगुप्तराज्यमिदं = चन्द्रगुप्त + राज्यम् + इदम्
नन्दस्य + एव = नन्दस्यैव
अनुगृहीतोऽस्मि = अनुगृहीतः + अस्मि
चापरिक्लेशः = च + अपरिक्लेश:
कथमाविर्भवति = कथम् + अविर्भवति
अविरुद्धवृत्तिर्भव = अविरुद्धः + वृतिः + भव
पुनः + अधन्यः = पुनरधन्यो
आर्येणावगम्यते = आर्येण + अवगम्यते
भचानेव = भवान् + एव
कीदृशस्तृणानामग्निना = कीदृशः + तृणानाम् + अग्निना

नहीं
समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः – समास नामानि
सहर्षम् = हर्षेण सहितम् – अव्ययीभाव समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
शान्त = शम् + क्त
प्रष्टव्याः = प्रच्छ् + तव्यत्
वृत्तिः = वृञ् + क्तिन्
अवगम्यते = अव + गम् + ल्यप्
पिधाय = पि + धा + ल्यप्

कारकाः उपपदविभक्ति
तृणानाम् अग्निना सह विरोधः कीदृश:?
-अत्र सह कारणेन अग्निना पदं तृतीया वि. प्रयुक्ता।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः – अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
इति – ऐसा – इति भवतौ प्रष्टव्याः स्मः।
ननु – निश्चितम् – इति ननु भवता प्रष्टव्याः स्मः।
न – नहीं – इदं चन्द्रगुप्तराज्यं न तु नन्दराज्यम्।
तु – तो – स: तु अवश्यमेव आगमिष्यति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
अर्थसम्बन्धः = धनसम्बन्धः
अपरिक्लेशः = दुखानाम् अभाव:
परिक्लेशः = दुखम्
प्रष्टव्याः = प्रष्टुम् योग्याः
अवगम्यते = ज्ञायते
अविरुद्धवृत्तिः = अविरुद्ध स्वभावः
पिधाय = आच्छाद्य
कर्णो = श्रोत्राभ्याम्
आविर्भवति = उत्पन्नः भवति
अधन्यः = अभागा
प्रीतिः = प्रेम/मित्रता
उत्पादयति = उत्पन्नम् करोति

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
अपरिक्लेशः = परिक्लेश:
अविरुद्ध प्रवृत्तिः = विरुद्ध प्रवृतिः
अधन्यः = धन्यः
प्रीति = बैर / शत्रुता
उत्पादयति = अनुत्पादयति
राजा = प्रजा
सहर्षम् = सदुखम्
अनुग्रहीतः = अकृतज्ञः
विरोधः = सहयोग:
प्रथमम् = द्वितीयम्
पुनः = एकवारम्
आज्ञापयतु = अनाज्ञापयतु
आर्य = अनार्य

3. चाणक्यः – अयमीदृशो विरोधः यत् त्वमद्यापि राजापथ्यकारिणोऽमात्यराक्षसस्य गृहजनं स्वगृहे रक्षसि।
चन्दनदासः – आर्य! अलीकमेतत्। केनाप्यनार्येण आर्याय निवेदितम्।
चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन्! अलमाशङ्कया। भीताः पूर्वराजपुरुषाः पौराणामिच्छतामपि गृहेषु गृहजनं निक्षिप्य देशान्तरं व्रजन्ति। ततस्तत्प्रच्छादनं दोषमुत्पावयति।
चन्दनदासः – एवं नु इवम्। तस्मिन् समये आसीदस्मद्गृहे अमात्यराक्षसस्य गृहजन इति।
चाणक्यः – पूर्वम् ‘अनृतम्’, इदानीम् “आसीत्” इति परस्परविरुद्धे वचने।
चन्दनदासः – आर्य! तस्मिन् समये आसीदस्मद्गृहे अमात्यराक्षसस्य गृहजन इति।

शब्दार्थाः
ईदृशः – ऐसा। राजापथ्यकारिणः – राजा का बुरा करने वाले। गृहजनम् – घर के व्यक्ति/परिवार के व्यक्ति को। अलीकम् – असत्य। एतत् – यह। अनार्येण – दुष्ट के द्वारा। श्रेष्ठिन् – हे सेठ। शङ्कनीय – शंका करने योग्य। पौराणाम् – नगरवासियों के। इच्छताम् अपि – चाहने से भी/इच्छा से भी। निक्षिप्य – रखकर। तत्प्रच्छादनम् – उसे छिपाने को। दोषम् – दोष को। पूर्वम् – पहले। अनृतम् – झूठ। गृहजन: – परिवार/पारिवारिक सदस्य।

हिंदी अनुवाद
चाणक्य – यह ऐसा विरोध है कि तुम आज भी राजा का बुरा करने वाले अमात्य राक्षस के परिवार को अपने घर में रखते हो।
चन्दनदास – हे आर्य! यह झूठ है। किसी दुष्ट ने आर्य को (गलत) कहा है।
चाणक्य – हे सेठ! आशंका (संदेह) मत करो। डरे हुए भूतपूर्व (पिछले/अपदस्थ) राजपुरुष पुर (नगर) वासियों की इच्छा से भी (उनके) घरों में परिवार जन को रखकर (छोड़कर) दूसरे स्थानों को चले जाते हैं। उससे उन्हें छिपाने का दोष पैदा होता है।
चन्दनदास – निश्चय से ऐसा ही है। उस समय हमारे घर में अमात्य राक्षस का परिवार था।
चाणक्य – पहले ‘झूठ’ अब “था” ये दोनों आपस में विरोधी वचन हैं।
चन्दनदास – आर्य! उस समय हमारे घर में अमात्य राक्षस का परिवार था।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेदं
अयमीदृशो = अयम् + ईदृशः
त्वमद्यापि = त्वम् + अद्य + अपि
अलीकमेतत् = अलीकम् + एतत्
केनाप्यनार्येण = केन + अपि + अनार्येण
अलमाशङ्कया = अलम् + अशङ्कया
पौराणामिच्छतामपि = पौराणम् + इच्छताम् + अपि
देशान्तरं = देश + अन्तरम्
ततस्तत्प्रच्छादनं = ततः + तत् + प्रच्छादनम्
दोषमुत्पादयति = दोषम् + उत्पादयति
आसीदस्मदगृहे = आसीत् + अस्मत् + गृहे
अथ + इदानीम् = अथेदानीम्
तत् + प्रतिकारः = तत्प्रतिकार:
राजापथ्यकारिणोऽमात्यराक्षसस्य = राजा + अपथ्यकारिणो + अमात्यराक्षसस्य

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः = समासनामानि
गृहजनं = गृहस्य जनम् = तत्पुरुष समास
न ऋतम् = अनृतम् = नञ् तत्पुरुष समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
निवेदितम् = नि + विद् + क्त
भीताः = भी + क्त
इच्छता – इष् + शतृ
निक्षिप्य = नि + क्षिप् + ल्यप्

कारकाः उपपद विभक्तयश्च
अलमाशङ्कया
-अत्र अलम् कारणेन शङ्कया शब्दे तृतीया वि. प्रयुक्ता।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः – अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
यत् = जो – त्वम् यत् पश्यसि तत् एव वद।
यत् = कि – श्यामः अवदत् यत् सत्यम् वद।
इदानीम् = अब – इदानीम् सः अत्र आगमिष्यति।
इति – किसी के द्वारा बोले गए शब्दों को उसी प्रकार प्रयुक्त करने के लिए – पयः ददाति इति पयोदः।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
अनृतम् = अलीकम्, असत्यम्
इदानीम् = अधुना, सम्प्रति
विरोधः = असहमतिः, खण्डनम्
आर्येण = सज्जनेन
राजा = भूपतिः, नरपतिः
गृहजनं = गृहस्य जनम्
अपथ्यकारिणः = अकल्याणकारी
ततः = तत्पश्चात्
अमात्यः = मन्त्री
देशान्तर – अन्यदेशं प्रति
उत्पादयति = उत्पन्नं भवति
आर्याय = श्रेष्ठाय
निक्षिप्य = स्थापयित्वा
व्रजन्ति = गच्छन्ति
पौराणाम् = नगरवासिनाम्
प्रच्छादनम् = आच्छादनम्
असन्तम् = न निवसन्तम्

विपर्यायपदानि
पदानि = विपर्ययाः
अनृतम् = सत्यम्
आर्याय = अनार्याय
आर्येण = अनार्येण
दोषाः = गुणाः
राजा = प्रजाः
उत्पादयति = अनुत्पादयति
पूर्वम् = पश्चात्
विरुद्ध = अविरुद्ध
आसीत् = अस्ति
विरोधः = समर्थन:
निक्षिप्य = उत्थाय
भीताः = अभीताः
निवेदितम् = प्रार्थितम्
व्रजन्ति = तिष्ठन्ति

4. चाणक्यः – अथेदानी क्व गतः?
चन्दनदासः – न जानामि।
चाणक्यः – कथं न ज्ञायते नाम? भो श्रेष्ठिन्! शिरसि भयम्, अतिदूर तत्प्रतिकारः।
चन्दनदासः – आर्य! किं मे भयं दर्शयसि? सन्तमपि गेहे अमात्यराक्षसस्य गृहजनं न समर्पयामि, किं पुनरसन्तम्?
चाणक्यः – चन्दनदास! एष एव ते निश्चयः?
चन्दनदासः – बाढम्, एष एव मे निश्चयः।
चाणक्यः – (स्वागतम्) साधु! चन्दनदास साधु।

शब्दार्थाः
इदानीम् – इस समय। क्व – कहाँ। गतः – गया। अतिदूरम् – बहुत दूर। तत्प्रतिकारः – उसका समाधान। मे – मुझे। दर्शयसि – दिखाते हो। सन्तमपि – होने पर भी। गेहे – घर में। समर्पयामि – देता हूँ। असन्तम् – न होने पर। ते – तुम्हारा। बाढम् – ठीक है/हाँ। साधु – शाबाश।

हिंदी अनुवाद
चाणक्य – अब इस समय कहाँ गया है?
चन्दनदास – नहीं जानता हूँ।
चाणक्य – क्यों नहीं जानते हो? हे सेठ! सिर पर डर है, उसका समाधान बहुत दूर है।
चन्दनदास – आर्य! क्यों मुझे डर दिखाते हो? अमात्य राक्षस के परिवार के घर में होने पर भी नहीं समर्पित करता, फिर न होने पर तो बात ही क्या है?
चाणक्य – हे चन्दनदास! यही तुम्हारा निश्चय है?
चन्दनदास – हाँ, यही मेरा निश्चय है।
चाणक्य – (अपने मन में) शाबाश! चन्दनदास शाबाश।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेद
अथेदानीम् = अथ + इदानीम्
पुनरसन्तम् – पुनः + असन्तम्
तत् + प्रतिकारः = तत्प्रतिकारः
निः + चयः – निश्चयः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
गतः = गम् + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
एव = ही – एष एव ते निश्चयः।
इदानीम् = अब – इदानीम् अहम् कुत्र गच्छानि?

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
अथ = तत्पश्चात्
इदानीम् = अधुना
क्व = कुत्र
गेहे = सदने
साधु = शोभनम्
गत: = अगच्छत्
जानामि = अवगच्छामि
प्रतिकारः = समाधानम्
समर्पयामि = ददामि
स्वगतम् = मनसि
सन्तमपि = भवते सति
ते = तव
मे = मह्यम्
बाढम् = उचितम्
इदानीम् = अधुना
तस्मिन् समये = तदानीम्
गृहजन = गृहस्य सदस्यम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
स्वगतम् = प्रकाशम्
इदानीम् = तदानीम्
गतः = आगतः
जानामि = अजानामि
आसीत् = अस्ति
शिरसि = चरणे
प्रतिकारः = अप्रतिकारः
भयम् = प्रीतिः
गेहे = वने
ते = मे
सुलभेषु = दुर्लभेषु
अर्थलाभेषु = अनर्थलाभेषु
दुष्करम् = सुकरम्
अतिदूरम् = अतिसमीपम्
पूर्वम् = पश्चात्
अनृतम् = सत्यम्

5. सुलभेष्वर्थलाभेषु परसंवेदने जने।
क इदं दुष्करं कुर्यादिदानीं शिविना विना॥

शब्दार्थाः
सुलभेषु – सरल होने पर। अर्थलाभेषु – धन के लाभ। परसंवेदने – दूसरे की वस्तु को समर्पित करने पर। जने – संसार में। कः – कौन। इदम् – यह। दुष्करम् – कठिन। कुर्यात् – करे/कर सकता है। इदानीम् – इस संसार में। शिविना – शिवि के। विना – बिना।

हिंदी अनुवाद
दूसरे की वस्तु को समर्पित करने पर बहुत धन का लाभ सरल होने की स्थिति में दूसरों की वस्तु की सुरक्षा रूपी कठिन कार्य को एक शिवि को छोड़कर तुम्हारे अलावा कौन कर सकता है?

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेद
सुलभेष्वर्थलाभेषु = सुलभेषु + अर्थलाभेषु
दु: + करम् = दुष्कर
कुर्यादिदानी = कुर्यात् + इदानीम्

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
सुलभेषु = सरलेषु
अर्थलाभेषु = धन लाभेषु
जने = मनुष्ये
इदानीम् = अधुना
दुष्करम् = कठिनम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
इदानीम् = तदानीम्
दुष्करम् = सुकरम्
लाभेषु = हानिषु

अंतिम श्लोक का अन्वय तथा भावादि

अन्वयः परस्य संवेदन अर्थलाभेषु सुलभेषु इदं दुष्करं कर्म जने (लोके) शिविना विना कः कर्यात।

भावः – परस्य परकीयस्य अर्थस्य संवेदने समर्पणे कृते सति अर्थलाभेषु सुलभेषु सत्सु स्वार्थ तृणीकृत्य परसंरक्षणरूपमेवं दुष्करं कर्म जने (लोके) एकेन शिविना विना त्वदन्यः कः कुर्यात्। शिविरपि कृते युगे कृतवान् त्वं तु इदानीं कलौ युगे करोषि इति ततोऽप्यतिशयित-सुचरितत्वमिति भावः।

अर्थ – दूसरों की वस्तु को समर्पित करने पर बहुत धन प्राप्त होने की स्थिति में भी दूसरों की वस्तु की सुरक्षा रूपी कठिन कार्य को एक शिवि को छोड़कर तुम्हारे अलावा दूसरा कौन कर सकता है?

आशय – इस श्लोक के द्वारा महाकवि विशाखत्त ने बड़े ही संक्षिप्त शब्दों में चन्दनदास के गुणों का वर्णन किया है। इसमें कवि ने कहा है कि दूसरों की वस्तु की रक्षा करनी कठिन होती है। यहाँ चन्दनदास के द्वारा अमात्य राक्षस के परिवार की रक्षा का कठिन काम किया गया है। न्यासरक्षण को महाकवि भास ने भी दुष्कर कार्य मानते हुए स्वप्नवासवदत्तम् में कहा है-दुष्कर न्यासरक्षणम्।

चन्दनदास अगर अमात्य राक्षस के परिवार को राजा को समर्पित कर देता, तो राजा उससे प्रसन्न भी होता और बहुत सा धन पारितोषिक के रूप में देता, पर उसने भौतिक लाभ व लोभ को दरकिनार करते हुए अपने प्राणप्रिय मित्र के परिवार की रक्षा को अपना कर्त्तव्य माना और इसे निभाया भी। कवि ने। चन्दनदास के इस कार्य की तुलना राजा शिवि के कार्यों से की है, जिन्होंने अपने शरणागत कपोत की रक्षा के लिए अपने शरीर के अंगों को काटकर दे दिया था। राजा शिवि ने तो सतयुग में ऐसा किया था, पर चन्दनदास ने ऐसा कार्य इस कलियुग में किया है, इसलिए वे और अधिक प्रशंसा के पात्र हैं।

Here we are providing Class 11 Biology Important Extra Questions and Answers Chapter 12 Mineral Nutrition. Important Questions for Class 11 Biology are the best resource for students which helps in Class 11 board exams.

Class 11 Biology Chapter 12 Important Extra Questions Mineral Nutrition

Mineral Nutrition Important Extra Questions Very Short Answer Type

Question 1.
What is tank farming?
Answer:
It is growing plants in water or solution culture.

Question 2.
Name any nitrogen-fixing symbiotic bacteria.
Answer:
Rhizobium.

Question 3.
What is necrosis?
Answer:
The death of tissues and cells and usually results in holes in the leaves is called necrosis.

Question 4.
Name the bacteria which convert ammonia into nitrite.
Answer:
Nitrosomonas.

Question 5.
What is the major role of calcium?
Answer:
It is a constituent of calcium pectate of the middle lamella of a cell wall.

Question 6.
What is chlorosis?
Answer:
Yellowing of leaves in a distinctive pattern due to lack of one or two other elements is called chlorosis.

Question 7.
From where do the plants get hydrogen?
Answer:
From the water absorbed by the plants.

Question 8.
What are hunger signs?
Answer:
Morphological abnormalities caused due to the deficiency of one or- the other essential elements.

Question 9.
What is premature abscission?
Answer:
Fall of leaves, flowers, or fruits before their maturation is called premature abscission.

Question 10.
Name two micronutrients.
Answer:
Boron, Copper,

Question 11.
Define hydroponics.
Answer:
The technique of growing plants in a nutrient solution is known as hydroponics.

Question 12.
What is the toxicity of micronutrients?
Answer:
Any mineral ion concentration in tissues that reduces the dry weight of tissues by about 10 percent is considered toxic.

Question 13.
What is nitrogen?
Answer:
Nitrogen is a constituent of amino acids, proteins, hormones, chlorophylls, and many vitamins.

Question 14.
Define nitrogen fixation.
Answer:
The process of conversion of nitrogen (N ) to ammonia is termed nitrogen fixation.

Question 15.
Define the biological nitrogen fixation.
Answer:
The reduction of nitrogen to ammonia by living organisms is called biological nitrogen fixation.

Question 16.
Write the two deficiency symptoms of molybdenum.
Answer:

1. Premature falling of flowers.
2. Low levels of as carbic acid arid reduced organic nitrogen content.

Mineral Nutrition Important Extra Questions Short Answer Type

Question 1.
What are chelators or chelating agents?
Answer:
These are usually organic chemicals that hold or bind iron in the form of soluble complexes to make available iron to the plant. The chelator itself is not taken up by the plant. EDAA (Ethylene Diaminotetra Acetic Acid) is a commonly used chelator in water culture experiments.

Question 2.
What type of condition is created by leghaemoglobin in the root nodules of the legume?
Answer:
Leghaemolobin is an oxygen scavenger, it creates anaerobic conditions in the cells of root nodules and protects the nitrogen-fixing enzyme nitrogenase of the bacteroids.

Question 3.
What are micronutrients? Give examples.
Answer:
The elements that are required by the plants in fewer amounts or traces are called micronutrients e.g. B(Boron). Mo (Molybdenum). Mn (Manganese). Cl (chlorine). These elements are present in plant tissues. They mostly act as cofactor or activator of enzymes.

Question 4.
Some bags of fertilizers are labeled 15 – 15 – 15. What does it mean?
Answer:
The number 15 – 15 – 15 on the bags indicates the percentage by weight of nitrogen, phosphorus, and potassium in the chemical fertilizer. The majority of the fertilizers contain these elements in bulk such fertilizers are called complete fertilizers. Common fertilizers consist of chemicals either singly or in various compositions like urea, nitrate of soda, ammonium sulfate, etc.

Question 5.
What do you mean by mineral nutrition?
Answer:
The utilization of minerals by plants for growth and development is called mineral nutrition. The minerals are obtained from the soil for their growth. Plant analysis reveals the presence of a large number of minerals and nutrients in the soil. The number and amount of the mineral elements present varies from plants to plant/

Question 6.
Differentiate between micronutrients and macronutrients:
Answer:
Difference between micronutrients and macronutrients:

Micronutrients	Macronutrients
1. These are present in plant tissues in larger concentrations and are known as major elements.	1. These are present in plant tissues in relatively smaller concentrations and are thus known as trace elements.
2. Their concentration in plant tissues is 1mg or more per gram of dry matter of plant.	2. Their Concentration in plant tissues is less than 1mg per gram of dry matter of plant.
3. These do not have any toxic effect if present in slight excess.	3. These produce toxic effect if present m slight excess.
4. These act as structural constituents of cell organs and reserve food materials or functional biomolecules.	4. There are mostly involved in the functioning of enzymes, either by acting as cofactor or activators of enzymes.

Question 7.
Mention symptoms of any four mineral deficiencies in plants.
Answer:

1. Chlorosis: Nondevelopment or loss of chlorophyll that leads to yellowing the entire leaf or part of it is termed chlorosis.
2. Mottling: It is the appearance of patches of green and non-green areas on leaves.
3. Necrosis: It is the localized death of tissue of the leaf.
4. Curling: It is caused due to unequal growth of the leaf.

Question 8.
Write a short note on Industrial Apological Nitrogen fixation.
Answer:
Ammonia is produced industrially by a direct combination of nitrogen and hydrogen (obtained from H₂O) at high temperatures and pressure. Subsequently, NH₃ is converted into various types of fertilizers such as urea, potash, etc which are used for plant growth and protein synthesis. ’

Question 9.
What is ion-exchange absorption?
Answer:
Ions, both cations and anions, have a tendency to get absorbed on the surfaces of the cell walls and exchange with ions present in the soil solution. The process of exchange between absorbed ions and ions in solution is known as ion exchange.

Mode of Iron- absorption carbonic acid exchange

Question 10.
What are the deficiency symptoms of calcium?
Answer:

1. Termination of meristematic activity due to the disintegration of meristematic tissues.
2. Chlorosis on margins of leaves followed by curling and necrosis.
3. Thickening of roots.
4. Premature fall of flowers reduced seed formation.
5. Blossom end rot disease in tomato.

Question 11.
Give three criteria of essentiality of an element.
Answer:
The elements which are required for plant growth and to complete their life cycle, are known as essential elements.

The criteria for the essentiality of an element are given below:

1. The element is necessary for growth and reproduction.
2. The element is required specifically and not replaced by another element.
3. The element must be involved in the metabolism of the plant.

Out of 105 elements only 20 or so have been found essential for plant growth and metabolism.

Question 12.
Write an explanatory note on the Biological fixation of nitrogen.
Answer:
Biological nitrogen fixation is the conversion of molecular nitrogen into nitrogenous compounds through living organisms.

Nitrogen-fixing organisms are of two types:

1. Symbiotic and
2. Non-Symbiotic.

Symbiotic nitrogen-fixing bacteria or Rhizobium Leguminaris occurs in the roots of leguminous plants such as gram. lea. soybean, groundnut, and various pules. It grows to form root nodules containing a pigment leghaemoglobin. It contains enzymes that catalyze biological nitrogen fixation.

Molecular nitrogen is converted into an ammonia molecule in 3 steps. Each step of reduction requires 5 ATP molecules. Ammonia is not liberated but combines with the keto group to form amino acids.

Representation of Biological Nitrogen Fixation

Question 13.
Write short notes on reductive amination and transmutation.
Answer:
Reductive amination: In this process, ammonia reacts with a ketoglutaric acid and forms glutamic acid as indicated below a ketoglutaric acid+.
NH₄⁺ + NAD (P) H — Glutamata + H₂O + NAD (P)

Transmination: It involves the transfer of amino groups from one amino acid. Glutamic acid is the main amino acid from which other 17 amino acids are formed through transamination. The enzyme responsible for such a reaction is termed transaminase.

Question 14.
Complete the following table.

Nutrient	Deficiency symptoms
1. Nitrogen
2. Sulphur
3. Phosphorus
4. Iron
5. Manganese
6. Magnesium
7. Copper

Answer:

Nutrient	Deficiency symptoms
1. Nitrogen	Stunted growth, yellowing of leaves.
2. Sulphur	Chlorosis, stunted growth, and premature leaf fall.
3. Phosphorus	Stunted growth.
4. Iron	Chlorosis, decrease in meristematic activity.
5. Manganese	Chlorosis, Mottling.
6. Magnesium	Chlorosis, stunted growth.
7. Copper	Necrosis, dieback of shoots.

Question 15.
Write two different micronutrients and Macronutrient.
Answer:

Micronutrient	Macronutrient
1. Needed in very small quantity.	1. Needed in large quantity.
2. Needed for functional compounds	2. Needed both for structural and functional compounds.

Question 16.
What is active mineral uptake?
Answer:
The absorption of minerals by the roots at the expense of metabolic energy against the concentration gradient is called active uptake. Certain carriers are active in the cell membrane that takes the minerals from the outside to the inside of the cell.

Question 17.
What is the role of endodermis in roots?
Answer:
In roots, the endodermis is well marked due to the presence of Casparian strips on its anticlinal wall. It prevents the plasmolysis of cells of endodermis and allows the soil water to pass through.

Question 18.
Write a brief note on mineral nutrition in plants.
Answer:
Plants have an autotrophic mode of nutrition. There synthesize organic matter by utilizing raw materials from outside. All inorganic materials except carbon, hydrogen, and oxygen are obtained from the soil. The source of these inorganic materials is the minerals present in the soil.

The process of absorption, distribution, and utilization of these mineral substances by the plants for their growth and development is termed mineral nutrition. Woodward (1699) was the first person to show that plants obtain minerals from the soil for their growth and development.

These findings were confirmed by De Saussure (1804). Plant analysis reveals the presence of a large number of mineral nutrients in the soil. The number and amount of mineral elements present vary from plant to plant. In the same plant, these parameters differ from place to place. Plants absorb all mineral elements present in the soil whether required for their growth or not.

Mineral Nutrition Important Extra Questions Long Answer Type

Question 1.
What is water culture? How will you determine the essentiality of mineral elements experimentally?
Answer:
The technique of growing the plants by placing their roots in different nutrient solutions instead of growing in soil is termed hydroponics or water culture. For determining the essence of the mineral element, seedlings are grown in a balanced nutrient solution, are taken as control solution, lacking one or another element.

The growth of the plants grown in containers containing nutrient solution deficient in one or the other mineral element is compared to that of seedling grown in the balanced nutrient solution. If the plant shows some deficiency symptoms, it implies that the mineral element which was lacking in that culture set is an essential element.

However, the mineral element is a non-essential element if by eliminating that element from the nutrient solution, the growth is comparable to that of the control set.

An experiment set up to determine the essentiality of minerals by water-culture technique.

Question 2.
What is the role of micronutrients in the plant’s life? What are the deficiencies symptoms of iron?
Answer:

Micronutrient	Role and Function
1. Boron (B)	Pectin formation in cell wall translocation of sugar and absorption of water.
2. Molybedenurn (Mo)	Reduction of nitrates constituent of nitrate reductase and play important role in photophosphorylation.
3. Manganese (Mn)	Helps in nitrogen metabolism. chlorophyll synthesis and activation of enzymes.
4. Copper (Cu)	It is the main component of enzymes and plastocyanin.
5. Chloride (Cl.)	Chloride helps in the transfer of electrons.
6. Zinc (Zn)	Synthesis of auxins and acts as an activator,

Deficiency symptoms of iron (Fe):

1. The appearance of interveinal chlorosis, symptoms appearing first in younger leaves. Veins remain green.
2. Chlorosis is followed by necrosis.
3. Reduction in meristematic activity.
4. Retardation of growth.

Question 3.
Make a list of macronutrients and mention their major function.
Answer:
The macronutrients are carbon, hydrogen. oxygen, nitrogen. phosphorus. sulfur, potassium. calcium, magnesium, and silicon.
Carbon: It regulates the metabolic activities required by meristematic and differentiatiñg tissues.

Carbon, hydrogen, and oxygen: These elements are absolutely essential for plant growth. These enter into all chemical compositions of all types of organic compounds like carbohydrates, proteins, lipids, organic acids, amino acids. enzymes, nucleic acids, hormones, etc. These are protoplasmic and formwork elements.

Nitrogen: Nitrogen is essential for all metabolic activities as various biochemical reactions occur in presence of enzymes, It plays an important role in cell division, vegetative, and reproduction growth.

Phosphorus: It is the structural component of nucleic acids. Phospho-lipids, nucleoproteins, ATP, NADP+, sugar phosphates, and a number of co-enzymes. Phosphorus plays an indispensable role in energy, metabolism. It plays an active role in metabolic processes like photosynthesis, respiration, and protein synthesis.

Potassium: It is essential for the functioning of a large number of enzymes taking part in different metabolic activities like photosynthesis, respiration, starch synthesis, synthesis of nucleic acids. It controls the closing and opening of stomata.

Calcium: It is essential for the control of carbohydrate metabolism. It plays some role in binding nucleic acids and proteins in chromosomes.

Magnesium: It is essential for binding together two subunits of ribosomes. It is essential for fat metabolism, carbohydrate metabolism. It is also an activator of enzymes involved in the synthesis of nucleic acids.

Silicon: It plays an important role in the Biological activities of the plants.

Question 4.
Define the following:
(i) Nutrients,
Answer:
Nutrients: The chemical substances used by living organisms as raw materials for metabolic activities are termed nutrients.

(ii) Nutrition,
Answer:
Nutrition: The uptake and utilization of both inorganic and organic raw materials by a living organism for their growth, various metabolic activities, and development is called nutrition.

(iii) Micronutrients
Answer:
Micronutrients: Micronutrients are the essential elements present in plant tissues in relatively lesser amounts i.e. less than 1 mg per gram of dry matter. These mostly act as cofactor or activator of enzymes. These are iron, copper, zinc, manganese, molybdenum, boron, and chlorine.

(iv) Macronutrients,
Answer:
Macronutrients: Macronutrients are the essential elements present in plant tissues in relatively larger concentrations, i.e. at least 1 mg per gram of dry matter. These are carbon, hydrogen, oxygen, nitrogen, sulfur, phosphorus, calcium, magnesium, and potassium.

(v) Active absorption,
Answer:
Active absorption: It is observed that the concentration of K’ions in vacuolar sap was found to be 1000 times more than the pond water. This can occur by utilization of metabolic energy only. The absorption of minerals by the plant against the concentration gradient involving the expenditure of energy is termed active absorption. Inactive absorption, the minerals move from the soil water from low concentration to higher concentration within the cell.

(vi) Passive absorption,
Answer:
Passive absorption: Passive absorption is the absorption of minerals by physical processes not involving the direct expenditure of metabolic energy. A substance moves passively from higher concentration to lower concentration. Ions can also be absorbed and accumulated against an F.CP (Electro Chemical Potential) gradient without the use of metabolic activities. Several theories have been proposed to explain the movement of ions such as ion exchange. Donnan equilibrium and mass flow of ions.

(vii) Symplastic movement and
Answer:
Symplastic Movement: It is the type of movement in which, ions entering the cell wall of the epidermis move across the cell wall of the cortex, cytoplasm of endodermis, the cell wall of the pericycle, and finally in the xylem vessels.

(viii) Apoplastic movement.
Answer:
In apoplastic transport, water and minerals flow in an upward direction via the apoplast to the xylem in the root. The concentration of solutes transported in aboveground organs is established through a combination of import from the xylem, absorption by cells, and export by the phloem

Question 5.
What do you understand by heterotrophic mode of nutrition? Elaborate your answer with suitable examples.
Answer:
This is the type of nutrition, in which organisms obtain readymade organic food materials from some other source and are not capable of synthesizing these from inorganic raw materials of their own. The organ¬isms, which show this type of mode is known as Heterotrophs.

The heterotrophs are divided into two main types:

1. parasites
2. saprophytes.

Parasites obtain readymade organic food material from other living plants or animals. The plant or animal which provides food to the parasite is termed the host. Many bacteria and fungi are parasites. They cause various diseases in their hosts.

Total Stemparasite

Some flowering plants also show parasitic modes of nutrition. These plants send haustorial or parasitic roots into the host to draw nutrients from it. Depending upon the organ of the host on which parasite is attached, it may be a stem parasite or root parasite.

Saprophytic plants such as Morotropa, bacteria, fungi grow on decaying animal and vegetable matter and absorb the organic food from it.

Heterotrophic plants could be symbiotic and insectivorous also.

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 4 शिशुलालनम् Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 4 शिशुलालनम् Summary Notes

शिशुलालनम् पाठपरिचयः
प्रस्तुत पाठ संस्कृतवाङ्मय के प्रसिद्ध नाटक ‘कुन्दमाला’ के पंचक अंक से सम्पादित कर लिया गया है। इसके रचयिता प्रसिद्ध नाटककार दिङ्नाग हैं। इस नाटकांश में राम कुश और लव को सिंहासन पर बैठाना चाहते हैं, किन्तु वे दोनों अतिशालीनतापूर्वक मना करते हैं। सिंहासनारूढ़ राम कुश और लव के सौन्दर्य से आकृष्ट होकर उन्हें अपनी गोद में बैठा लेते हैं और आनन्दित होते हैं। पाठ में शिशु स्नेह का अत्यन्त मनोहारी वर्णन किया गया है।

शिशुलालनम् Summary

पाठसारः
प्रस्तुत नाटक संस्कृत वाङ्मय के प्रसिद्ध नाटक ‘कुन्दमाला’ के पञ्चमाङ्क से सम्पादित किया है। इसके रचयिता प्रसिद्ध नाटककार दिङ्नाग है। प्रस्तुत नाटक में रामकथा के करुण अवसाद पूर्ण उत्तरार्ध की हृदयस्पर्शी और मार्मिक भावनाओं को सरल व सुन्दर रूप से प्रस्तुत किया गया है।

सिंहासन पर स्थित राम लव-कुश को देखकर उन्हें राजसिंहासन पर बैठाना चाहते हैं किन्तु वे दोनों शालीनतापूर्वक इन्कार कर देते हैं। लव-कुश के सौंदर्य से आकृष्ट राम उन्हें अपनी गोद में बैठाकर आनन्दित होते हैं।

प्रस्तुत पाठ में राम के हृदय में शिशु-प्रेम की भावना का अति मनोहारी वर्णन है। राम लव-कुश से उनके वंश, नाम, गुरु और माता-पिता के विषय में जानना चाहते हैं। प्रत्युत्तर में लव-कुश के कथनों से माता-पिता के प्रति सहानुभूति, गुरु के प्रति सम्मान और पिता के प्रति आक्रोश स्पष्ट रूप से परिलक्षित होता है। अपना परिचय देते हुए दोनों बालक गुरु वाल्मीकिः, सूर्यवंश में जन्म, माता का नाम ‘देवी’ और वाल्मीकि ऋषि द्वारा दिया गया नाम वधू बताते हैं।

पिता का नाम ‘निरनुक्रोश’ कहते हैं विदूषक इस नाम का कारण माता का तिरस्कृत और अपमानित होना कहता है आहृत हुए राम विदूषक से कहते हैं कि इन कुमारों और उनका पारिवारिक वृत्तान्त एक रूप है। तभी लव-कुश गुरु के आदेश से वाल्मीकि द्वारा रचित रामायण का सुन्दर गान करते हैं।

शिशुलालनम् Word Meanings Translation in Hindi

1. (सिंहासनस्थः रामः। ततः प्रविशतः विदूषकेनोपदिश्यमानमार्गों तापसौ कुशलवी)
विदूषकः – इत इत आयौं!
कुशलवी – (रामस्य समीपम् उपसृत्य प्रणम्य च) अपि कुशल महाराजस्य?
रामः – युष्मद्दर्शनात् कुशलमिव। भवतो: किं वयमत्र कुशलप्रश्नस्य भाजनम् एव, न पुनरतिथिजनसमुचितस्य कण्ठाश्लेषस्य। (परिष्वज्य) अहो हृदयग्राही स्पर्श। (आसनार्धमुपवेशयति)
उभौ – राजासनं खल्वेतत्, न युक्तमध्यासितुम्।
रामः – सव्यवधानं न चारित्रलोपाय। तस्मादङ्क-व्यवहितमध्यास्यता सिंहासनम्। (अङ्कपवेशयति)
उभौ – (अनिच्छा नाटयतः) राजन्!
अलमतिदाक्षिण्येन।
रामः – अलमतिशालीनतया।

शब्दार्थाः
सिंहासनस्थ: – सिंहासन पर बैठे हैं। प्रविशतः – (दो) प्रवेश करते हैं। उपदिश्यमानमार्गौ – मार्ग हेतु मार्गदर्शन पाते हुए। तापसौ – दो तपस्वी। उपसृत्य – पास जाकर। कुशलप्रश्नस्य – कुशलता के प्रश्न को। भाजनम् – पात्र। अतिथिजनसमुचितस्य – अतिथि के औचित्य का। कण्ठाश्लेषस्य – गले लगाने का। हृदयग्राही – हृदय को छू लेने वाला। उपवेशयति – बैठाते हैं। युक्तम् – उचित है। अध्यासितुम् – बैठना। चारित्रलोपाय – चरित्र के लोप के लिए। अङ्क-व्यवहितम् – गोद के समीप होने से। अनिच्छाम् – अनिच्छा को। अलम् – बस (मत) करो। अतिदाक्षिण्येन – अधिक कुशलता (उदारता)। अतिशालीनतया – अधिक शिष्टता।

हिंदी अनुवाद
(श्रीराम सिंहासन पर बैठे हैं। उसके बाद विदूषक से उपदेश दिए जाते हुए (बातचीत करते हुए) तपस्वी कुश और लव प्रवेश करते हैं।)
विदूषक – हे आर्य! इधर से-इधर से।
कुश-लव – (राम के पास जाकर और प्रणाम करके) क्या महाराजा की कुशलता है?
राम – तुम्हारे दर्शन से कुशल जैसा हूँ। क्या दोनों के कुशलता के प्रश्न का ही मैं यहाँ पात्र हूँ, फिर अतिथि के गले लगाने का औचित्य नहीं है। (आलिंगन करके) अरे हृदय को ले लेने (छू लेने) वाला स्पर्श है।
(आधे सिंहासन पर बैठा लेते हैं)
दोनों – निश्चय से यह राजा का सिंहासन है, यहाँ (हमारा) बैठना उचित नहीं है।
राम – रूकावट के साथ आचरण करना चरित्र के लोप का कारण नहीं होता तो हृदय के (गोद के) समीप होने के कारण सिंहासन पर बैठो।
(गोद में बैठाते हैं)
दोनों – (अनिच्छा को प्रकट करते हैं) महाराज!
अधिक कुशलता (उदारता) न करें।
राम – बहुत अधिक शालीनता (शिष्टता) न करें।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेदं
विदूषकेनोपदिश्यमान = विदूषकेन + उपदिश्यमान
खल्वेत् = खलु + एतत्
कुशलं महाराजस्य = कुशलम् + महाराजस्य
युक्तध्यासितुम् = युक्तम् + अधि + आसितम्
युष्मदर्शनात् = युष्मत् + दर्शनात्
तस्मादक = तस्मात् + अङ्क
पुनरतिथिजन = पुनः + अतिथिजन
सिंह + आसनम् = सिंहासनम्
कण्ठाश्लेषस्य = कण्ठ + अश्लेषस्य
अध्यास्यताम् = अधि + आस्यताम्
आसन + अर्धम् = आसनार्धम्
अनिच्छा नाटयतः = अनिच्छाम् + नाटयतः
राजासनम् – राजा + आसनम्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः – समासनामानि
सिंहासनस्थः = सिंहासन स्थः – सप्तमी तत्पुरुषः
तापसौ – तापसः च तापसः च – एकशेष द्वन्द्वः
रामस्य समीपम् = उपरामम् – अव्ययीभावः
कुशलवी = कुशः च लवः च – इतरेतर द्वन्द्वः
कुशलप्रश्नस्य भाजनम् = कुशलप्रश्नभाजनम् – षष्ठी तत्पुरुषः
सव्यवधानम् = व्यवधानेन सह / सहितम् – अव्ययीभाव:
युष्मदर्शनात् = युवयोः दर्शनात् – षष्ठी तत्पुरुषः
आसनार्धम् = आसनस्य अर्धम् – षष्ठीतत्पुरुषः
कण्ठाश्लेषस्य = कण्ठे आश्लेषस्य – सप्तमी तत्पुरुषः
हृदयग्राही = हृदयं ग्रह्णाति यः सः – बहुव्रीहिः
चारित्र्यलोपाय = चारित्र्यस्य लोपाय – षष्ठी तत्पुरुषः
राजासनम् = राज्ञः आसनम् – षष्ठी तत्पुरुषः
अङ्कव्यवहितम् – अङ्कस्य व्यवहितम् – षष्ठी तत्पुरुषः
अनिच्छाम् = न इच्छाम् – नञ् तत्पुरुषः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः – प्रत्ययः
उपदिश्यमान = उप + दिश् + शानच्
उपसृत्य = उप + स् + ल्यप्
प्रणम्य = प्र + नम् + ल्यप्
भाजनम् = भाज् + ल्युट्
परिष्वज्य = परि + स्वज् + ल्यप्
हृदयग्राही = हृदयग्राह + इन्
आसनम् = आस् + ल्युट्
युक्तम् = युज् + क्त
अध्यासितुम् = अधि + आस् + तुमुन्
व्यवहितम् = वि + अव + हि + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
ततः = उसके बाद = ततः किम् अभवत्?
इत:-इतः – इधर से इधर से = भगवन्! इतः इतः आगच्छतु भवान्।
च = और = रामः लक्ष्मणः च भ्रातरौ आस्ताम्।
अपि = क्या (भी) = अपि तत्र रामः आगच्छत्?
इव = की तरह = त्वं मम माता इव प्रतिभासि।
अत्र = यहाँ = सः अत्र केन कारणेन आगतवान्?
एव = ही = त्वमेव मम बन्धुः।
अहो! = अरे! = अहो! किं कथितं तेन?
खलु = निश्चय से = सः खलु मम मित्रमस्ति।
अलम् – बस / मत करो = अलम् मिथ्याभाषेणेन न।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
तपस्विनौ = तापसौ
पात्रम् = भाजनम्
उचिततम् = युक्तम्
सविघ्नम् = सव्यवधानम्
निकषा = समीपम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
निर्विघ्नम् = सव्यवधानम्
स्थातुम् = अध्यासितम्
अयुक्तम् = युक्तम्
निरस्कृत्थ = परिष्वज्य
त्यागी = ग्राही
अकुशलम् = कुशलम्
निर्गच्छतः = प्रतिशतः

2. भवति शिशुजनो वयोऽनुरोधाद्
गुणमहतामपि लालनीय एव।
व्रजति हिमकरोऽपि बालभावात्
पशुपति-मस्तक-केतकच्छदत्वम्॥

शब्दार्थाः
शिशुजन: – बच्चा। मस्तक – मस्तक के। अनुरोधात् – कारण से। गुणमहताम् – गुणी लोगों के। लालनीयः – लालन (प्यार) के योग्य। हिमकर: – चन्द्रमा। बालभावात् – बचपन के कारण से। पशुपति – शिवजी के। वयः – आयु (के)। केतकच्छदत्वम् – केतकी के पुष्पों से बने जूड़े का स्वरूप। व्रजति – धारण कर लेता है।

हिंदी अनुवाद
बच्चा अपनी आयु के कारण से गुणों से महान लोगों के (में) भी लालन के योग्य ही तो है। चन्द्रमा भी बालभाव की सुन्दरता के कारण से शिवजी के मस्तक के केतकी के पुष्पों से बने जूड़े का रूप धारण कर लेता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेद
वयोऽनुरोधाद् = वयः + अनुरोधात्
गुणमहतामपि = गुणमहताम् + अपि
हिमकरोऽपि = हिमकरः + अपि
केतक + छदत्वम् = केतकच्छदत्वम्
लालनीयः + एव = लालनीय एव

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः – समासनामानि
शिशुजनो = शिशुः जनः – कर्मधारय
हिमकरः = हिमं करोति इति – उपपद तत्पुरुष
बालभावात् – बालस्य भावात् – षष्ठी तत्पुरुष
पशुपति-मस्तक – पशुपतेः मस्तक – षष्ठी तत्पुरुष
वयोऽनुरोधाद् = वयसः अनुरोधाद् – षष्ठी तत्पुरुष

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
लालवीयः = लाल + अनीयर्
छदत्वम् = छद + त्व

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
एव = ही = सत्यमेव जयते।
अपि = भी = अहम् अपि पठामि।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
शिशुजनः = बालकः
वयः = आयु
गुणमहताम् = गुणी जनानाम्
अङ्कम् = क्रोडम्
हिमकरः = चन्द्रमा
पशुपति = शिवः
व्रजति = धार्यते

3. रामः – एष भवतोः सौदर्यावलोकजनितेन कौतूहलेन पृच्छामि-क्षत्रियकुल-पितामहयोः सूर्यचन्द्रयोः को वा भवतोवंशस्य कर्ता?
लवः – भगवन् सहनदीधितिः।
रामः – कथमस्मत्समानाभिजनौ संवृत्तौ?
विदूषकः – किं द्वयोरप्येकमेव प्रतिवचनम्?
लवः – भ्रातरावावां सोदयौं।
रामः – समरूपः शरीरसन्निवेशः। वयसस्तु न किञ्चिदन्तरम्।
लवः – आवां यमलौ।
रामः – सम्प्रति युज्यते। किं नामधेयम्?
लवः – आर्यस्य वन्दनायां लव इत्यात्मानं श्रावयामि (कुशं निर्दिश्य) आर्योऽपि गुरुचरणवन्दनायाम्……………..
कुशः – अहमपि कुश इत्यात्मानं श्रावयामि।

शब्दार्थाः
भवतो: – आप दोनों के। सौदर्यावलोकजनितेन – सुन्दरता को देखने से उत्पन्न। कौतूहलेन – कुतुहल के कारण। पितामहयो: – पितामहों में से। कर्ता – बनाने वाला (करने वाला)। कथम् – कैसे। अस्मत् – हम दोनों। संवृत्तौ – हो गए हैं। प्रतिवचनम् – उत्तर है। आवाम् – हम दोनों। सोदयौं – सगे भाई। समरूपः – समान रूप वाली है। शरीरसन्निवेश: – शरीर की बनावट। वयसः – आयु की (का)। किञ्चित – कुछ। यमलौ – जुड़वे भाई। युज्यते – ठीक/उचित है। वन्दनायाम् – सम्मान में। आत्मानम् – अपने आपको। श्रावयामि – सुनाता हूँ। निर्विश्य – निर्देश करके।

हिंदी अनुवाद
राम – यह आप दोनों ही सुन्दरता को देखने से उत्पन्न कुतूहल के कारण पूछता हूँ-क्षत्रिय कुल के पितामह सूर्य अथवा चन्द्रमा में (से) कौन आपके वंश का कर्ता (पूर्वज) है?
लव – भगवान् सूर्य।
राम – कैसे हम दोनों एक समान कुल (वंश) में पैदा होने वाले हो गए हैं?
विदूषक – क्या दोनों का एक ही उत्तर है?
लव – हम दोनों सगे भाई हैं?
राम – शरीर की बनावट एक जैसी है। आयु में भी कुछ अन्तर नहीं है।
लव – हम दोनों जुड़वे हैं।
राम – अब ठीक है। क्या नाम है?
लव – आर्य की वन्दना में लव इस प्रकार अपने आपको सुनाता हूँ (कुश को निर्देश करके) आर्य भी गुरुचरणों की वन्दना में………..
कुश – मैं भी कुश इस तरह अपने आपको सुनाता हूँ।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
सौन्दर्यावलोकजनितेन = सौन्दर्य + अवलोकजनितेन।
भवतोवंशस्य = भवतोः + वंशस्य
इत्यात्मानं = इति + आत्मानम्।
कथमस्मत् = कथम् + अस्मत्
किञ्चिदन्तरम् = किञ्चित् + अन्तरम्
अहमपि = अहम् + अपि
वयसस्तु = वयसः + तु
समानाभिजनौ = समान + अभिजनौ
आर्योऽपि = आर्यः + अपि
भ्रातरावावां = भ्रातरों + आवाम्
द्वयोरप्येकमेव = द्वयोः + अपि + एकमेव

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
सूर्यचन्द्रयोः = सूर्यः च चन्द्रः च तयोः – द्वन्द्व समासः
गुरुचरणम् = गुरोः चरणम् – षष्ठी तत्पुरुषः
सहस्रदीधितिः = सहस्रं दधाति इति – उपपदतत्पुरुषः
शरीरसन्निवेशः = शरीरेण सन्निवेश: – तृतीया तत्पुरुषः
पितामहयोः = पितामहः च पितामहः च तयोः – द्वन्द्व समासः
क्षत्रियकुल = क्षत्रियाणाम् कुल: – षष्ठी तत्पुरुषः
प्रतिवचनम् = वचनं वचनम् प्रति – अव्ययीभावः
भ्रातरौ = भ्राता च भ्राता च – द्वन्द्व

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
संवृत्तौ = सम् + वृत् + क्त
नामधेयम् = नाम + धा + यत्
निर्दिश्य = निर् + दिश् + ल्यप्
जनितेन = जन् + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोग
वा = अथवा = सूर्य चन्द्रयोः को वा भवतोर्वशस्य कर्ता?
सम्प्रति = अब = सम्प्रति पाठं पठ।
प्रति = की ओर = सः ग्राम प्रति गच्छति।
एव = ही = सः एवम् एव किरष्यति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
सूर्यः = रविः
चन्द्रः = शशि
प्रतिवचनम् = उत्तरम्
सोदयौं = सहोदरौ
संवृत्तौ = संजाती
यमलौ = युगलौ
समुदाचारः = शिष्टाचारः
शरीर = तनु
वन्दना = प्रार्थना
सम्प्रति = अधुना
वयसः = आयु

उपसर्ग:-प्रकृतिः विभाजनम्
पदानि = उपसर्गः + प्रकृतिः
सन्निवेशः = सत् + निवेशः
समरूप = सम् + रूपः
संवृत्तौ = सम् + वृत्तौ।
निर्दिश्य = निर् + दिश्

4. रामः – अहो! उदात्तरम्यः समुदाचारः।
किं नामधेयो भवतोर्गुरुः?
लवः – ननु भगवान् वाल्मीकिः।
रामः – केन सम्बन्धेन?
लवः – उपनयनोपदेशेन।
रामः – अहमत्रभवतोः जनक नामतो वेदितुमिच्छामि।
लवः – न हि जानाम्यस्य नामधेयम्। न कश्चिदस्मिन् तपोवने तस्य नाम व्यवहरति।
रामः – अहो महात्म्यम्।
कुशः – जानाम्यहं तस्य नामधेयम्।
रामः – कथ्यताम्।
कुशः – निरनुक्रोशो नाम….
राम: – वयस्य, अपूर्व खलु नामधेयम्।
विदूषकः – (विचिन्तय) एवं तावत् पृच्छामि निरनुक्रोश इति क एवं भणति?
कुश: – अम्बा।
विदूषकः – किं कुपिता एवं भणति, उत प्रकृतिस्था?
कुशः – यद्यावयोर्बालभावजनितं किञ्चिदविनयं पश्यति तदा एवम् अधिक्षिपति-निरनुक्रोशस्य पुत्रौ, मा चापलम् इति।
विदूषकः – एतयोर्यदि पितुर्निरनुक्रोश इति नामधेयम् एतयोर्जननी तेनावमानिता निर्वासिता एतेन वचनेन दारको निर्भर्त्सयति।

शब्दार्थाः (Word-meanings Sanskrit to Hindi)
उदात्तरम्यः – उदात्त और सुन्दर। समुदाचारः – आचरण है। नामधेयम् – नाम वाले। उपनयनोपदेशेन – उपनयन के उपदेश से। नामतः – नाम से। वेदितुम् – जानना। कश्चित् – कोई। व्यवहरति – व्यवहार करता है। निरनुक्रोशः – निर्दयी। अपूर्वम् – अनोखा (विचित्र)। भणति – बोलना/बोलती है। कुपिता – क्रोधित हुई। प्रकृतिस्था – स्वाभाविक रूप से। बालभावजनितम् – बालपन से उत्पन्न। कञ्चित् – कोई (किसी)। अविनयम् – उद्दण्डता को। अधिक्षिपति – फटकारती (डाँटती) है। चापलम् – चंचलता को। अवमानिता – अपमानित किया है। निर्वासिता – निकाल दिया है। निर्भर्त्सयति – धमकाती है।

हिंदी अनुवाद
राम – अरे! यह उदात्त और सुन्दर आचरण है। आप दोनों के गुरु जी का क्या नाम है?
लव – निश्चय से भगवान वाल्मीकि।
राम – किस सम्बन्ध से? (किस नाते से)
लव – उपनयन (यज्ञोपवीत/जनेऊ) के उपदेश के कारण से।
राम – मैं आप दोनों के पिता को नाम से जानना चाहता हूँ।
लव – मैं इनका नाम नहीं जानता हूँ। न कोई इस तपोवन में उनका नाम लेता है।
राम – अरे! महानता।
कुश – मैं उनका नाम जानता हूँ।
राम – कहो।
कुश – निर्दयी नाम………….
राम – मित्र, निश्चय से यह विचित्र नाम है।
विदूषक – (सोचकर) तो ऐसे ही पूछता हूँ। निर्दयी यह कौन बोलता है?
कुश – माँ।
विदूषक – क्या क्रोधित होकर ऐसा बोलती हैं अथवा स्वाभाविक रूप से?
कुश – यदि हम दोनों के बालपन से उत्पन्न कुछ उद्दण्डता देखती हैं तो ऐसे फटकारती हैं-निर्दयी के पुत्रो, चंचलता मत करो।
विदूषक – यदि इन दोनों के पिता निर्दयी नाम वाले हैं ता इनकी माता उनेक द्वारा अपमानित एवं निकाल दी गई हैं। अतः इस वचन से बच्चों को धमकाती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
उपनयनोपदेशेन = उपनयन + उपदेशेन
जानाम्यस्य = जानामि + अस्य
समुदाचारः = सम् + उत् + आचारः
यद्यावयोर्बालभावजनितं = यदि + आवयो + बालभावजनित
भवतोर्गुरुः = भवतोः + गुरुः
एतयोर्यदि = एतयोः + यदि
अहमत्र = अहम् + अत्र
एतयोर्जननी = एतयोः + जननी
वेदितुमिच्छामि = वेदितुम् + इच्छामि
तेनावमानिता = तेन + अवमानिता
पितुर्निरनुक्रोश = पितुः + निरनुक्रोश
कञ्चिदविनयं = कञ्चित् + अविनया
जानामि + अहं = जानाम्यह
धिक् + माम् + एवं = धिङ्मावेवं

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
भवतोगुरुः = भवतः गुरुः – षष्ठी तत्पुरुषः
अविनयम् = न विनयः नजयं – षष्ठी तत्पुरुषः
दारकोः = दारक: च दारक: च – द्वन्द्व समासः
उपनयनोपदेशेन = उपनयनस्य उपदेशेन – षष्ठी तत्पुरुषः
अपूर्वम् = न पूर्वम् – नञ् तत्पुरुषः
स्वापत्यमेव = स्वम् अपत्यम् – कर्मधारयः
निरनुक्रोशो = निर्गत: अनुक्रोशः यस्मात् सः – बहुव्रीहिः
न युक्तं = अयुक्तम् – नञ् तत्पुरुष
तपोवने = तपसे वनम् / तपसः वनम् – चतुर्थी तत्पुरुषः
प्रकृतिस्था – प्रकृतौ स्था – सप्तमी तत्पुरुष

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
कुपिता = कुप् + क्त् + टाप्
मानिता = मन + णिच + क्त + टाप
भगवान् = भग् + मातुप्
वेदितुम् = विद् + तुमुन्
निर्वासिता = निर् + वस् + क्त + टाप्
नामतो = नाम + तसिल
रम्यः = रम् + यत्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
अपि = भी = लवः अपि कुशेन सह राजभवनं अगच्छत्।
ननु = निश्चय से ही = ननु त्वमेव मम गुरुः।
न = नहीं = एतत् अहम् न जानामि।
खलु = निश्चय से ही = अपूर्व खलु इदम् चित्रम्।
एवं = ऐसा / इस प्रकार = मां एवं वद।
तावत् = तब तक = यावत् अहं पठामि तावत् त्वम् लिखः।
इति = इस प्रकार = पयः ददाति इति पयोदः।
मा = मत = क्रोधं मा कुरु।
यदि = अगर/शायद = यदि सः न गमिष्यति तदा अहम् अपि न गमिष्यामि।
यदा = जब = यदा मेघाः वर्षन्ति तदा मयूरः आनन्दति।
तदा = तब = यदा रामः आगमिष्यति तदा सीता प्रसन्ना भविष्यति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
वयस्य = मित्र
उत = अथवा
भणति = वदति
अम्बा = माता
निरनुक्रोशः = निर्दयः
दारको = पुत्रौ
स्वापत्यम् = स्वसन्ततिम्
अवमानिता = तिरस्कृता
अपूर्व = अद्भुतम्।

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
वयस्य – रिपुः
अवमानिता = सम्मानिता
स्वापत्यम = परभृत्य
चापलम् = सरलता
अधिक्षिपति = लालयति
निरनुक्रोशः = सहृदयः
पृच्छामि = वदामि
कुपिता = हर्षिता
विनयं = अविनयम्
अत्र = तत्र

5. रामः – (स्वगतम्) धिङ् मावेवंभूतम्। सा ततस्विनी मत्कृतेनापराधेन स्वापत्यमेवं मन्युगभैरक्षरैर्निर्भर्त्सयति।
(सवाष्पमवलोकयति)
रामः – अतिदीर्घः प्रवासोऽयं दारुणश्च। (विदूषकमवलोक्य जनान्तिकम्) कुतूहलेनाविष्टो मातरमनयो मतो वेदितुमिच्छामि। न युक्त च स्वीगतमनुयोक्तुम्, विशेषतस्तपोवने। तत् कोऽत्राभ्युपायः?
विदूषकः – (जनान्तिकम्) अहं पुनः पृच्छामि। (प्रकाशम् ) किं नामधेया युवयोर्जननी?
लवः – तस्याः द्वे नामनी।
विदूषकः – कथमिव?
लवः – तपोवनवासिनो देवीति नाम्नाह्वयन्ति, भगवान् वालमीकिर्वधूरिति।
रामः – अपि च इतस्तावद् वयस्य! मुहूर्त्तमात्रम्।
विदूषकः – (उपसृत्य) आज्ञापयतु भवान्।
रामः – अपि कुमारयोरनयोरस्माकं च सर्वथा समरूपः कुटुम्बवृत्तान्तः?
(नेपथ्ये)
इयती वेला सजाता रामायणगानस्य नियोगः किमर्थं न विधीयते?
उभौ – राजन्! उपाध्यायदूतोऽस्मान् त्वरयति।
रामः – मयापि सम्माननीय एव मुनिनियोगः।

तथाहिशब्दार्थाः
एवंभूतम् – इस प्रकार से हुए। मत्कृतेन – मेरे द्वारा किए गए। मन्युग:: – क्रोध भरे। अक्षरैः – शब्दों से। सवाष्पम् – आँसुओं के साथ। अतिदीर्घः – बहुत लम्बी। दारुण: – कष्टदायी। जननन्तिकम् – परदे के पीछे। कुतूहलेनः – उत्सुकता से। आविष्ट:घिरा हुआ। नामतः – नाम से। वेदितुम् इच्छामि – जानना चाहता हूँ। युक्तम् – उचित। स्वीगतम् – स्त्री से सम्बन्धित। अनुयोक्तम् – उचित कार्य। विशेषत: – विशेषकर। तपोवनवासिनः – तपोवन के निवासी। अभ्युपायः – उपाय। नाम्नाह्वयन्ति – नाम से बुलाते हैं। वधूः – बहू। इतः – इधर से। वयस्य – मित्र। समरूपः – समान रूपता। कुटुम्बवृत्तान्तः – परिवार का विवरण। वेला सञ्जाता-समय हो गया। नियोगः-कार्य/ आज्ञा। विधीयते-किया जाता है। त्वरयति-जल्दी करने के लिए कहते हैं।

हिंदी अनुवाद
राम – (अपने मन में) ऐसे हुए (सीता को निकालने से) मुझको धिक्कार है। वह तपस्विनी (सीता) मुझसे किए गए अपराध से अपनी सन्तान को इस प्रकार क्रोध भरे शब्दों से धमकाती है। (नेत्रों में आँसू के साथ देखते हैं)
राम – यह यात्रा बहुत लम्बी और कष्टदायी है। (विदूषक को देखकर परदे के पीछे) कौतूहल वश घिरे हुए इनकी माता को नाम से जानना चाहता हूँ और स्त्री से संबंधित कार्य (पूरा परिचय जानना) उचित नहीं है। विशेषकर तवोवन में तो यहाँ क्या उपाय है?
विदूषक – (परदे के पीछे) मैं फिर से पूछता हूँ। (प्रकट रूप में) तुम्हारी माता किस नाम वाली है?
लव – उनके दो नाम हैं।
विदूषक – कैसे?
लव – तपोवन निवासी उनको देवी नाम से बुलाते हैं, भगवान वाल्मीकि बहू के नाम से।
राम – मित्र तो और इधर भी थोड़ी देर के लिए।
विदूषक – (पास जाकर) आप (महाराज) आज्ञा दीजिए।
राम – इन दोनों कुमारों का और मेरे परिवार का विवरण पूरी तरह समान है? (परदे के पीछे से)
इतना समय हो गया रामायण के गाने का कार्य क्यों नहीं किया जा रहा है?
दोनों – महाराज। गुरुवर के दूत हमको जल्दी करने के लिए कह रहे हैं।
राम – मुझे भी गुरुवर का आदेश सम्माननीय (मानने योग्य) है। क्योंकि

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
मामेवंभूतम् = माम् + एवंभूतम्
मातरमनयो मतो = मातरम् + अनयोः + नामतो
मत्कृतेनापराधेन = मत्कृतेन + अपराधेन
वेदितुमिच्छामि = वेदितुम् + इच्छामि
मन्युगभैरक्षरैर्निर्भर्त्सयति = मन्युगुभैः + अक्षरैः + निर्भर्त्सयति
कोऽत्राभ्युपायः = को + अत्राभ्युपाय:
सवाष्यमवलाकयति = सवाष्पम् + अवलोकयति
युवयोर्जननी – युवयोः + जननी
प्रवासोऽयं = प्रवासः + अयम्
वाल्मीकिर्वधूरिति = वाल्मीकिः + वधूरिति
दारुणः + च = दारुणश्च
कुमारयोरनयोरस्माकं = कुमारयोः + अनयोः + अस्माकम्
स्त्रीगतमनुयोक्तुम् = स्त्रीगतम् + अनुयोक्तम्
मयापि = मया + अपि
दूतोऽस्मान् = दूतो + अस्मान्
स्वापत्यमेवं = स्व + अपत्यम् + एवं
इतस्तावद् = इतिः + तावद्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
रामायण = रामस्य अयनम् – षष्ठी तत्पुरुषः
तपोवनवासिनः = तपोवनस्य वासिनः – षष्ठी तत्पुरुषः
स्वापत्यमेवम् = स्वम् अपत्यमेवम् – कर्मधारयः
अध्याध्याय = अध्यायस्य समीपम् अस्ति यः सः – बहुव्रीहिः
कुटुम्बवृत्तान्तः = कुटुम्बस्य वृत्तान्त: – षष्ठी तत्पुरुषः
उपाध्यायदूतः = उपाध्यायस्य दूतः – षष्ठी तत्पुरुषः
अपूर्व = न पूर्वम् – नञ् तत्पुरुष

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
सजाता = सम् + जन् + क्त + टाप्
नामधेया = नामधेय + टाप्
आविष्टा = आ + विश् + क्त + टाप्
देवी = देव + ङीप्
अवलोक्य = अव लोक् + ल्यप्
वासिनः = वास् + इन्
भूतम् = भू + क्त्
भगवान् = भग् + मतुप्
नामतो = नाम + तसिल्
विशेषतः = विशेष + तसिल्
युक्तम् = युज् + क्त्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
एवम् = इस प्रकार = रामः एवम् एव करिष्यति।
न = नहीं = एतत् उचितम् न अस्ति।
च = और = लवः च कुशः च राजकुमारौ आस्ताम्।
अत्र = यहाँ = अत्र कोऽपि नास्ति।
पुन: = दुबारा = अहं पुनः पृच्छामि।
अपि = क्या (भी) = अपि तत्र सीता आगच्छत्।
किमर्थम् = किसलिए = त्वाम् किमर्थम् अत्र आगच्छ?
इव = की तरह = सः नृपः इव अवदत्।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
अतिदीर्घः = विशाल:
मातरम् = अम्बाम्
कुटुम्बः = परिवारः
दारुणः = कष्टपूर्णः
त्वरितम् = झटिति
वयस्य = बन्धुः
अयुक्तं = न समीचीन
नियोगः = कार्यः

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
युक्तम् = अयुक्तम्
उपसृत्य = निसृत्य
प्रकाशम् – नेपथ्ये
उपायः = अपाय:
वनवासिनः = नगरवासिनः
सम्माननीयः = निन्दनीयः

6. भवन्तौ गायन्तौ कविरपि पुराणो व्रतनिधिर्
गिरां सन्दर्भोऽयं प्रथममवतीर्णो वसुमतीम्।
कथा चेयं श्लाघ्या सरसिरुहनाभस्य नियतं,
पुनाति श्रोतारं रमयति च सोऽयं परिकरः।।

शब्दार्थाः
गायन्तौ – (दोनों से) गाए जाते हुए। पुराण: – वयोवृद्ध। व्रतनिधिः – व्रतों के सागर। गिराम् – वाणी को। अवतीर्णः – उतरी है। वसुमतीम् – धरती पर। श्लाघ्या – प्रशंसनीय। सरसिरुहनाभस्य – कमलनाभि भगवान विष्णु के। नियतम् – निश्चय से। पुनाति – पवित्र करता है। रमयति – प्रसन्न करता है। सोऽयम् – वह यह। परिकरः – प्रकरण।

हिंदी अनुवाद
आप दोनों के द्वारा गाया जाने वाला यह विवरण (कथा) अति वयोवृद्ध (पुराण) व्रतों के सागर कवि विद्वान भगवान वाल्मीकि की रचना है। इसकी वाणी धरती पर प्रथमवार उतरी है। यह कथा भगवान कमल नाभि विष्णु से सम्बन्धित है। इस तरह निश्चय से यह संयोग श्रोताओं को पवित्र व आनन्दित करता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेदं
कविरपि = कविः + अपि
सोऽयं = सः + अयं
सन्दर्भः + अयं = सन्दर्भोऽयं
च + इयं = चेयं

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
व्रतनिधिः = व्रतानाम् निधिः – षष्ठी तत्पुरुषः
श्लाघ्यकथा = श्लाघ्याकथा – कर्मधारयः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
गायन्तौ = गै + शतृ
अवतीणों = अव + तू + क्त्

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
गिराम् = वाणीम्
वसुमतीम् = धरायाम्
श्लाघ्या = प्रशंसनीया
नियतम् = निश्चितरूपेण
परिकरः = प्रकरणः
अपूर्णः = अद्वितीय

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
रमयति = दु:खयति
प्रशंसनीय = निन्दनीयः
श्लाघ्या = अश्लाघ्या
नियतम् – अनियतम्

7. वयस्य! अपूर्वोऽयं मानवानां सरस्वत्यवतारः, तदहं सुहृज्जनसाधारणं श्रोतुमिच्छामि। सन्निधीयन्तां सभासदः, प्रेष्यतामस्मदन्तिकं सौमित्रिः, अहमप्येतयोश्चिरासनपरिखेद विहरणं कृत्वा अपनयामि। (इति निष्क्रान्ताः सर्वे)

शब्दार्थाः
वयस्य – मित्र। अपूर्वः – अनोखा (विचित्र)। सुहृज्जन – प्रियजन। सन्निधीयन्ताम् – शांत कर दिये जाएँ। प्रेष्यताम् – भेज दो। अस्मद् – हमारे। अन्तिकम् – समीप। सौमित्रिः – लक्ष्मण। चिरासन – देर तक आसन पर बैठने से। परिखेदम् – कष्ट को। विहरणम् – घूमना। अपनयामि – दूर करता हूँ।

हिंदी अनुवाद
हे मित्र! यह मनुष्यों में सरस्वती के अवतार अनोखे (विचित्र) हैं, तो मैं साधारण हृदयशील लोग की तरह सुनना चाहता हूँ। सभासद शान्त हो, लक्ष्मण को हमारे पास भेज दो, मैं भी इन दोनों के समाने बहुत देर से आसन पर बैठने से दुःख को घूम करके हटा रहा हूँ। (इस प्रकार से सब निकल गए)

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
अपूर्वोऽयं = अपूर्व + अयं
सरस्वत्यवतारः = सरस्वती + अवतार:
सुहृज्जनसाधारण = सुहृत् – जनसाधारण
सन्निधीयन्ता = सत् + निधीयन्ताम्
प्रेष्यतामस्मदन्तिकं = प्रेष्यताम् + अस्मद् + अन्तिकं
तदहं = तत् + अहं
श्रोतुमिच्छामि = श्रोतुम् + इच्छामि
अहमप्येतयोश्चिरासनपरिखेदं = अहम् + अपि + एतयोः + चिरासनपरिखेद

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
सरस्वत्यवतारः = सरस्वत्याः अवतार: – षष्ठी तत्पुरुषः
सभासद: = सभायाः सदः – षष्ठी तत्पुरुषः
सौमित्रिः = सुमित्रायाः पुत्रः – षष्ठी तत्पुरुषः
अपूर्वम् = न पूर्वम् – नञ् तत्पुरुषः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
विहरणं = वि + ह + ल्युट्
कृत्वा = कृ + क्त्वा
श्रोतुम् = श्रु + तुमुन्
प्रेष्यताम् = प्र + ईष् + ण्यत्

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
परिखेदम् = कष्टम्
विहरणम् = भ्रमणम्
अपूर्व = अद्वितीयः
अन्तिकम् = समीपम्
सुहृज्जन = सज्जनः

विपर्ययपदानि
पदानि = पर्यायाः
अपनयामि = नयामि
सुहृज्जन = दुष्टजन
वयस्य = अरि
अन्तिकम् = दूरम्
परिखेदम् = प्रसन्नताम्

Here we are providing Class 11 Biology Important Extra Questions and Answers Chapter 11 Transport in Plants. Important Questions for Class 11 Biology are the best resource for students which helps in Class 11 board exams.

Class 11 Biology Chapter 11 Important Extra Questions Transport in Plants

Transport in Plants Important Extra Questions Very Short Answer Type

Question 1.
Define heat of wetting or hydration.
Answer:
Imbibition of water is always associated with heat generation is called wetting or hydration.

Question 2.
What phenomenon is always associated with imbibition?
Answer:
Heating of wetting or hydration.

Question 3.
Which solution de-plasmolyse the plasmolyse solution?
Answer:
Hypotonic solution.

Question 4.
What is the full form of D.P.D.?
Answer:
Diffusion pressure deficit.

Question 5.
Name the element that regulates turgidity in guard cells.
Answer:
Potassium.

Question 6.
Which type of guard cells are found in grasses?
Answer:
Dumb bell-shaped.

Question 7.
Which is the important factor that affects water potential?
Answer:
Solute concentration.

Question 8.
Why do plants growing in arid regions bear small leaves with sunken stomata?
Answer:
To reduce transpiration.

Question 9.
Name two antitranspirants.
Answer:
Abscisic acid (ABA), Phenyl Mercuric Acetate (PMA).

Question 10.
When does wilting occur?
Answer:
When the rate of evaporation of water exceeds the rate of uptake of water by roots.

Question 11.
What is water potential?
Answer:
The capacity of a solution to hold the maximum amount of water is called water potential.

Question 12.
What will be the water potential of distilled water at normal pressure and temperature?
Answer:
Zero.

Question 13.
What are the porins?
Answer:
The porins are proteins that form huge pores in the outer membranes of the plastids, mitochondria and some bacteria allowing molecules up to the size of small proteins to pass through.

Question 14.
Define the water potential.
Answer:
Water potential is a concept fundamental to understanding water movement.

Question 15.
What is antiport?
Answer:
In an antiport, both molecules move in opposite directions.

Question 16.
What is flaccid?
Answer:
When the water flows into the cell and out of the cell are in equilibrium the cells are said to be flaccid.

Question 17.
Define isotonic.
Answer:
If the external solution balances tire osmotic pressure cytoplasm it is said to be isotonic.

Question 18.
Define translocation.
Answer:
The bulk movement of substances through the conducting or vascular tissues of plants is called translocation.

Question 19.
Define Casparian strip.
Answer:
The inner boundary of the cortex, the endodermis, is impervious to water because of a bond of suberised matrix called the Casparian strip.

Question 20.
Define cohesion.
Answer:
The mutual attraction between water molecules.

Question 21.
What is transpiration?
Answer:
Transpiration is the evaporative loss of water by the plants. It occurs mainly through the stomata in the leaves.

Transport in Plants Important Extra Questions Short Answer Type

Question 1.
What is osmosis?
Answer:
It is the movement of water molecules from a region of its higher concentration to low concentration through the plasma membrane. It is a vital process. Various physiological process in plants takes through osmosis.

Question 2.
What is the active transport of water?
Answer:
It is the transport of water molecules against the concentration gradient with the utilization of energy (ATP). The molecules from low to high concentration move through the active transport of water.

Question 3.
How does transpiration differ from guttation?
Answer:

Transpiration	Guttation
1. It is the process of loss of water in the form of water vapour from the aerial part of the plant body.	1. It is the process of elimination of water in the form of water droplets from leaf margins.
2. It mostly takes place through stomata.	2. It takes place only through hydathodes.

Question 4.
Define permanent wilting co-efficient or permanent wilting percentage.
Answer:
The percentage of water on a dry weight basis of the soil that still remains at the time when the plant shows permanent wilting is termed as permanent wilting co-efficient. It various between 1-1.5% depending upon the texture of the soil. It is higher in clayey soil than sandy soil.

Question 5.
What are the conditions for imbibition to take place?
Answer:
There are two conditions necessary for imbibition to take place:

1. Water potential gradient between the surface of the adsorbent and the liquid imbibed.
2. The affinity between the adsorbent and the imbibed liquid. It is a type of diffusion by which the movement of water takes place.

Question 6.
Give an account of the water relations of a plant cell when it is placed in
(a) Hypertonic solution,
Answer:
When the cell is placed in hypertonic solution exosmosis occurs, the protoplast contracts and the cell membrane detaches from the cell wall and contracted protoplast. This contraction of the protoplast by ex¬osmosis is termed plasmolysis.

(b) Hypotonic solution.
Answer:
When a plasmolysed cell is placed in water or hypotonic solution, endosmosis occurs and the protoplast regains the original position. This phenomenon is termed de-plasmolysis.

Question 7.
What is the ascent of sap?
Answer:
Water and minerals absorbed by the plants through roots from the soil are transported to different parts of the plant as these play a vital role in their growth. Water along with various dissolved inorganic substances in it are termed sap. The upward translocation of sap (water and dissolved inorganic substances) from the roots to the aerial parts of the plant is termed ascent of sap.

Question 8.
What are the advantages of transpiration?
Answer:

1. Ascent of sap: Transpiration pull created in leaves is responsible for ascent of sap.
2. Absorption of water: Transpiration pull is also responsible for passive absorption of water.
3. The distribution of minerals in different parts of the plant is done by transpiration.
4. Cooling effect: Transpiration lowers the temperature of the leaf and causes a cooling effect.
5. The increased rate of transpiration favours the development of tissue, which provides strength to the plant.
6. Excessive transpiration induces hardness which imparts resistance of plants to drought.

Question 9.
What is the diffusion pressure? What are the factors which affect the rate of diffusion?
Answer:
The pressure exerted by the particles due to their tendency to diffuse from the region of higher concentration to the region of lower concentration.

Various factors affect the rate of diffusion:

• Diffusion pressure gradient
• Temperature
• The density of diffusing substance
• The density of the medium.

Question 10.
Define water holding capacity or field capacity of the soil.
Answer:
After heavy rainfall or irrigation, the amount of water actually retained by soil even against the force of gravity is termed as water holding capacity or field capacity of the soil. It is expressed in terms of the percentage of water present per unit dry weight of soil.

Question 11.
Describe osmosis as a special case of diffusion.
Answer:
Uptake and distribution of water, solutes, and gases occur in a plant as a result of diffusion. The diffusion of water through a semipermeable membrane is known as osmosis. The diffusion of water molecules continues across the membrane until an equilibrium is attained. Osmosis can be demonstrated by a simple experiment as follows:

A thistle funnel is taken and tied with a semipermeable membrane (parchment paper) to the wide mouth of the thistle funnel and made tight.

The thistle funnel is filled with concentrated sugar solution and its wide mouth is dipped into water contained in a beaker. The membrane allows water molecules to pass through and not the sugar molecules. The level of sugar solution will rise in the funnel from ‘A’ to ‘B’. This demonstrates osmosis.

A demonstration of osmosis. A thistle funnel is filled with sucrose solution and kept inverted in a beaker containing water,
(a) Water will diffuse across the membrane (as shown by arrows) to raise the level of the solution in the funnel
(b) Pressure can be applied as shown to stop the water movement into the funnel.

Question 12.
What is the factor which affects the rate of transpiration?
Answer:
There are two factors.
A. External (Environmental) factors.
B. Internal (Living factors).

A. External factors:

1. Light: Causes stomatal opening
2. Temperature: High temperature decreases relative humidity increasing transpiration.
3. Humidity: It directly affects the rate of transpiration that is related to the vapour pressure of the atmosphere.
4. Wind: High velocity of wind causes closure of stomata.
5. Soil moisture: The rate of transpiration is directly proportional to the quantity of available moisture in the soil.

B. Internal factor:

1. Root Shoot Ratio: Roots absorbs water, should transpire water, hence their ratio affects transpiration.
2. Leaf area: Smaller plants tend to transpire more rapidly per unit area than larger plants.
3. Leaf Anatomy: Modification of leaves affects transpiration.

Question 13.
In what way does the concept of water potential help in explaining water movement?
Answer:
The additional pressure (more than osmotic pressure) is applied so that water can be made to flow out of the solution.
There are two factors

1. The concentration of dissolved solutes in a solution,
2. Pressure difference determines the chemical potential of water, which is the driving force for water movement in plants.

This chemical potential is the water potential. It is the difference in the free energy of water molecules in solution and in the pure state at the same temperature and pressure.

Question 14.
Of what importance is potassium in the opening and closing of stomata?
Answer:
The opening and closing of stomata are controlled by the accumulation of solutes in the guard cells. In the guard cell solutes are taken from neighbouring epidermal and mesophyll cells. The major solute which is taken in by the guard cells is potassium.

The rise in potassium level causes the stomatal opening and a decrease in level causes stomatal closing. The uptake of potassium controls the water potential. The extent of K⁺ accumulation in guard cells determines the size of the stomatal opening.

Question 15.
Does transpiration serve any useful function in the plants?
Answer:
Transpiration helps in the movement of xylem sap. It increases the absorption of mineral nutrients by the roots from the soil. Solar radiation absorbed by the leaves is used in photosynthesis but some radiations will cause heating of leaves. Transpiration, however, reduces the heating of the leaves.

Question 16.
Describe the role of osmotic potential in regulating the water potential of plant cells.
Answer:
Osmotic potential is the amount by which the water potential of pure water is reduced by the presence of the solute. The osmotic potential has a negative value.

If we apply additional pressure, the water can be flown out of the solution.

Osmosis is driven by two factors:

1. The concentration of dissolved solutes in solution,
2. Pressure difference.

Water potential is the driving force for water movement in plants. Water potential represents the free energy associated with water. Osmotic potential regulates the flow of water molecules through the membrane.

Question 17.
Explain the facilitated diffusion.
Answer:
In facilitated diffusion special proteins help move substances across membranes without the expenditure of ATP energy. Facilitated diffusion cannot cause net transport of molecules from a low to high concentration-this would require the input of energy.

The transport rate reaches a maximum when all of the protein transporters are being used (saturation). Facilitated diffusion is very specific: it allows the cell to select substances for uptake. It is sensitive to inhibitors that react with protein side chains.

Question 18.
What is active transport? Explain with an appropriate example.
Answer:
Active transport is carried out by membrane proteins. Hence different proteins in the membrane play a major role in both active as well as passive transport. Pumps are proteins that use energy to carry substances across the cell membrane. These pumps can transport substances from a low concentration to a high concentration.

The transport rate reaches a maximum when all the protein transporters are being used or are saturated. Like enzymes, the carrier protein is very specific in what it carries across the membrane. These proteins are sensitive to inhibitors that react with protein side chains.

Question 19.
What is imbibition?
Answer:
Imbibition is a special type of diffusion when water is absorbed by solids-colloids-causing them to enormously increase in volume. The classical examples of imbibition are absorption of water by seeds and by dry wood. The pressure that is produced by the swelling of wood has been used by prehistoric man to split rocks and boulders.

If it were not for the pressure due to imbibition, seedlings would not have been able to emerge out of the soil into the open; they probably would not have been able to establish.

Question 20.
What is turgor pressure? Give its two roles in plants.
Answer:
The pressure exerted by the cell sap on its wall when it has absorbed the maximum amount of water is called turgor pressure.

1. Leaves stand erect and look fresh due to turgor pressure.
2. The movement of soluble food in phloem is due to turgor pressure.

Question 21.
What is guttation?
Answer:
Oozing of droplets along the leaf margin on the vein endings at night is called guttation. In the morning when water evaporates, a layer of salts remains on the leaf which may cause burning.

Guttation occurs through the hydathodes. Education occurs when absorption exceeds transpiration and water pressure builds up in the xylem vessels. It forces the water outward through the hydathode.

Transport in Plants Important Extra Questions Long Answer Type

Question 1.
Describe the theories related to the translocation of water.
Answer:
There are three most important theories related to the translocation of water.

1. Root pressure theory
2. Capillarity
3. Cohesion theory.

1. Root pressure theory: Water flows from higher water potential to low water potential. Water from the soil is absorbed by root hairs and conducted through xylem vessels. Mineral ions from the soil are taken up by roots and get deposited in the xylem vessels.

When the stem of a plant is cut transversely above the soil surface, a drop of the xylem sap will exude from the cut surface. This indicates the presence of positive pressure in the xylem. This pressure is known as Root Pressure.

2. Capillarity: Capillarity means a rise in water in tubes of small diameter kept in a water vessel. The uptake of water through xylem vessel is possible in small size plants through capillarity. This is due to the forces of adhesion and cohesion.

Adhesive forces attract molecules of different kinds whereas cohesive forces attract molecules of the same kind to each other. According to this theory, water is taken due to the force of adhesion and flows upward due to the force of cohesion.

3. Cohesion: This is the most important theory of water movement through plants. It is based on the force of cohesion between water molecules. This sets up a continuous water column from the top to the root tip of the plant. According to this theory water evaporates from the leaf to the atmosphere, results in a decrease in the water potential of epidermal cells.

This loss of water is balanced by water moving from adjacent cells along a water potential gradient. The movement of the water occurs from the soil to the root. Uptake of water is termed as cohesion theory and also known as transpirational pull.

Question 2.
Is there a general mechanism to explain the opening and closing of stomata? Justify your answer.
Answer:
There is no general mechanism to explain the opening and closing of stomata. Because opening and closing of stomata are regulated by the accumulation of solute in the guard cells. Solutes are taken in the guard cells, as a result, osmotic potential and water potential of guard cells are lowered, the guard cells become turgid and swell size, resulting in the stomatal opening. With a decline in guard cell solutes, water moves out, resulting in the stomatal opening.

There are two theories to explain the mechanism of opening and closing of stomata.

1. Classical starch sugar conversion theory: According to this theory, the change in osmotic concentration is brought about due to the conversion of starch into glucose and vice-versa.
2. K+ Influx and Efflux theory: According to this theory when the leaf is exposed to light, the pH of the guard ceils rises due to the active transfer of H+ ions from the cytoplasm into chloroplast’s utilization of CO. in photosynthesis. In the majority of plants, stomata remain open during the day and close at night.

Hence, there is no general mechanism to explain the stomatal opening and closing.

Question 3.
Mention some factors that influence stomatal opening and closing. How are these factors involved in regulating stomatal behaviour?
Answer:
Factors affecting stomatal movements:

1. Light: In most of the plant’s stomata open during the day. The effect of light causes the opening of stomata or it may be either due to the hydrolysis of starch into glucose.
2. The water content of leaves: A decrease of water content in stomatal cells results in an increase in their D.P.D. Water from guard cells moves into these cells and stomata close.
3. CO₂ concentration: Low CO₂ concentration in guard cells causes the opening of stomata.
4. pH: High pH stimulates the opening of stomata and low pH causes closure of stomata and high concentration of CO₂ causes closure of stomata.
5. Temperature: High temperature stimulates the opening of the stomata.
6. Atmospheric Humidity: Humid environment favours opening and dryness causes closure of stomata.
7. Minerals: Minerals like P, Mg, Ca etc. affect the stomatal opening. A high concentration of K+ ions causes the opening of stomata.
8. Growth Hormones: Cytokinins stimulates the opening of stomata. Abscisic acid induces the closure of stomata.

Question 4.
Write short notes on:
(i) Cohesion-Tension and Transpiration pull theory.
Answer:
Transpiration pull theory: Ascent of sap has been explained satisfactorily by Dixon with the help of a theory called Transpiration pull theory. According to this theory water continuously evaporates from the turgid and moist cell walls of mesophyll cells in the leaves.

It makes the mesophyll air saturated. The air outside the leaf is dry. So a gradient is set up which allows the water vapours to go out from the interior of the leaf to the outside through the stomata. The mesophyll cells draw water from the deeper tissue, which in turn take water from the xylem of the leaf. It creates a kind of pull in the leaf called transpiration pull.

The xylem of the leaf is connected to the xylem of the stem and further to the xylem of the roots. Since there is a continuous column of water in the plant, water is virtually lifted up due to transpiration pull a situation similar to one like drawing a bucket of water from a well. The column of water does not break because of the great force of cohesion among the water molecules. This theory is also called the cohesion of water molecules theory.

(ii) Mass flow hypothesis.
Answer:
Mass flow hypothesis: The carbohydrates prepared in the leaves are translocated to other parts of the plant in the form of sucrose through phloem at the expense of metabolic energy. Munch’s mass flow hypothesis is the most accepted theory for the translocation of organic food.

According to this hypothesis, organic substances move from the region of high osmotic pressure to the region of low osmotic pressure due to the development of a gradient of turgor pressure. This can be proved by taking two interconnected osmometers. One of the osmometers has a high solute cone than the other. The whole apparatus is placed in water.

Water enters the osmometer with a high solute cone. It creates high turgor pressure in it. High turgor pressure forces the solution to move through the tube to the other osmometer. It is called mass flow. If somehow, the solute is continuously added to the donor osmometer and converted into the osmotically inactive compound in the other osmometer, this system can work indefinitely.

Munch’s mass flow apparatus.

By going through these CBSE Class 9 Sanskrit Notes Chapter 6 भ्रान्तो बालः Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 9 Sanskrit Chapter 6 भ्रान्तो बालः Summary Notes

भ्रान्तो बालः Summary

नामक ग्रंथ से लिया गया है। इस पाठ में एक ऐसे बालक की कहानी कही गई है, जिसका मन अध्ययन की अपेक्षा खेल-कूद में कुछ ज्यादा ही लगता है। खेलने के लिए वह पशु-पक्षियों तक का आह्वान करता है, लेकिन कोई भी उसके साथ खेलने को तैयार नहीं होता। इसका अनुभव हम इस प्रकार कर सकते हैं उस बालक को रास्ते में एक भौंरा मिला। बालक ने उसे खेलने के लिए बुलाया। परंतु उसने कहा कि मैं शहद एकत्र करने में व्यस्त हूँ।

तब उसे एक चिड़िया दिखाई दी। वह अपना घोंसला बनाने में व्यस्त थी। अतः उसने भी बालक के साथ खेलने से मना कर दिया। तब वह एक कुत्ते के पास जाकर उसे अपने साथ खेलने के लिए कहने लगा। कुत्ते ने कहा कि मैं अपने स्वामी के कार्य को पलभर के लिए भी नहीं छोड़ सकता। इससे बालक निराश होता है। उसे बोध होता है कि इस संसार में हर प्राणी अपने-अपने कार्य में व्यस्त है। एक वही है जो निरुद्देश्य इधर-उधर घूमता रहता है। इसके बाद वह निश्चय करता है कि वह अपना समय व्यर्थ नहीं गँवाएगा, बल्कि अध्ययन करेगा।

भ्रान्तो बालः Word Meanings Translation in Hindi

1. भ्रान्तः कश्चन बालः पाठशालागमनवेलायां क्रीडितुम् अगच्छत्। किन्तु तेन सह केलिभिः कालं क्षेप्तुं तदा कोऽपि न वयस्येषु उपलभ्यमान आसीत्। यतः ते सर्वेऽपि पूर्वदिनपाठान् स्मृत्वा विद्यालयगमनाय त्वरमाणाः अभवन्। तन्द्रालु बालः लज्जया तेषां दृष्टिपथमपि परिहरन् एकाकी किमपि उद्यानं प्राविशत्। सः अचिन्तयत्-“विरमन्तु एते वराकाः पुस्तकदासाः। अहं तु आत्मानं विनोदयिष्यामि। सम्प्रति विद्यालयं गत्वा भूयः बुद्धस्य उपाध्यायस्य मुखं द्रष्टुं नैव इच्छामि। एते निष्कुटवासिनः प्राणिनः एव मम वयस्याः सन्तु इति।

शब्दार्थाः
कश्चन – कोई
भ्रान्तः – गलत रास्ते पर पड़ा हुआ
बेलायाम् – समय पर
क्रीडितुम् – खेलने के लिए
केलिभिः – खेल द्वारा
कालं क्षेप्तुम् – समय बिताने के लिए
वयस्येषु – मित्रों में से
उपलभ्यमान – उपलब्ध
यत: – क्योंकि
स्मृत्वा – याद करके
त्वरमाणा: – शीघ्रता करते हुए
तन्द्रालुः – आलसी
परिहरन् – बचता हुआ
एकाकी – अकेला
विरमन्तु – रुकें
वराका: – बेचारे
आत्मानं – अपना
पुस्तकदासा: – पुस्तकों के दास
विनोदयिष्यामि – मैं मनोरंजन , करूँगा
उपाध्यायस्य – गुरु के
निष्कुटवासिनः – वृक्ष के कोटर में रहने वाले
वयस्याः – मित्र
सन्तु – हों
एते – ये सब

अर्थ – कोई भ्रमित बालक पाठशाला जाने के समय खेलने के लिए चला गया किंतु उसके साथ खेल के द्वारा समय बिताने के लिए कोई भी मित्र उपलब्ध नहीं था। वे सभी पहले दिन के पाठों को याद (स्मरण) करके विद्यालय जाने की शीघ्रता से तैयारी कर रहे थे। आलसी बालक लज्जावश उनकी दृष्टि से बचता हुआ अकेला ही उद्यान में प्रविष्ट हो गया। उसने सोचा-ये बेचारे पुस्तक के दास वहीं रुकें, मैं तो अपना मनोरंजन करूँगा। क्रुद्ध गुरु जी का मुख मैं बाद में देलूँगा। वृक्ष के खोखलों में रहने वाले ये प्राणी (पक्षी) मेरे मित्र बन जाएँगे।

विशेषण-विशेष्य-चयनम् –
विशेषणम् – विशेष्यः
कश्चन/भ्रान्तः – बाल:
एते/वराकाः – पुस्तकदासाः
ते – सर्वे

अव्ययानां – वाक्येषु प्रयोगः –
वाक्येषु – वाक्येषु प्रयोगः
कश्चन (कोई) – तत्र कश्चन बालः भ्रमति स्म।
किन्तु (परंतु) – किन्तु सः एकाकी एव आसीत्।
सह (साथ) – बालेन सह एकः बालकः अपि आसीत्।
तदा (तब) – तदा एकः बालकः अपि तत्र आगच्छत्।
कोऽपि (कोई भी) – तत्र उद्याने कोऽपि न आसीत्।
यतः (क्योंकि) – यतः सर्वे बालाः पाठान् स्मरन्ति स्म।
पुनः (फिर से) – सः पुनः पाठम् अस्मरत्।
ननु (निश्चित ही) – ननु सः ह्यः अगच्छत्।
एव (ही) – ईश्वरः सर्वत्र एव अस्ति।
इति – सः अचिन्तयत्-एषः प्राणी एव मम वयस्य इति।

पर्यायपदानि –
पदानि – पर्यायपदानि
भ्रान्तः – भ्रमयुक्तः
केलिभिः – क्रीडाभिः
तन्द्रालुः – अलसः,अक्रियः
चिन्तयामास – अचिन्तयत्
उपाध्यायस्य – आचार्यस्य
क्रीडितुम् – खेलितुम्
दृष्टिपथम् – त्वरां कुर्वन्तः, त्वरयन्तः
पुस्तकदासाः – पुस्तकानां दासाः
निष्कुटवासिनः – वृक्षकोटरनिवासिनः

विलोमपदानि –
पदानि – विलोमपदानि
बाल: – बाला
प्रविवेश – निरगच्छत्
स्मृत्वा – विस्मृत्य

2. अथ सः पुष्पोद्यानं व्रजन्तं मधकरं दृष्ट्वा तं क्रीडितम द्वित्रिवारं आह्वयत्। तथापि सः मधुकरः अस्य बालस्य आह्वानं तिरस्कृतवान्। ततो भूयो भूयः हठमाचरति बाले सः मधुकरः अगायत्-“वयं हि मधुसंग्रहव्यग्रा” इति। तदा स बालः ‘अलं भाषणेन अनेन मिथ्यागर्वितेन कीटेन’ इति विचिन्त्य अन्यत्र दत्तदृष्टिः चञ्च्वा तृणशलाकादिकम् आददानम् एकं चटकम् अपश्यत्, अवदत् च-“अयि चटकपोत! मानुषस्य मम मित्रं भविष्यसि। एहि क्रीडावः। एतत् शुष्कं तृणं त्यज स्वादूनि भक्ष्यकवलानि ते दास्यामि” इति। स तु “मया वटद्रुमस्य शाखायां नीडं कार्यम्” इत्युक्त्वा स्वकर्मव्यग्रो अभवत्।

शब्दार्थाः
मधुकरम् – भौरे को
व्रजन्तं – घूमते हुए
आह्वयत् – बुलाया
हठमाचरति – हठ कस्ने पर
मधुसंग्रहव्यग्राः – पुष्प के रस के संग्रह में लगे हुए
भूयो भूयः – बार-बार
मिथ्यागवितेन – झूठे गर्व वाले
कीटेन – कीड़े से
चञ्च्चा – चोंच से
चटकम् – चिड़ा (पक्षी)
आददानम् – ग्रहण करते हुए को
स्वादूनि – स्वादिष्ट
भक्ष्यकवलानि – खाने के लिए उपयुक्त कौर (ग्रास)
ते – तुम्हें
नीडः – घोंसला
वटद्रुमस्य शाखायाम् – बरगद के पेड़ की शाखा पर
कार्यम् – बनाना है
स्वकर्मव्यग्रः – अपने काम में व्यस्त
उक्त्वा – कहकर
तृणं – तिनके को
त्यज – छोड़ दो, एहि-आओ।

अर्थ- तब उसने उस उपवन में घूमते हुए भौरे को देखकर खेलने के लिए बुलाया। उस भौरे ने उस बालक की दो-तीन आवाजों की ओर तो ध्यान ही नहीं दिया। तब बार-बार हठ करने वाले उस बालक के प्रति उस (भौरे) ने गुनगुनाया “मैं तो पराग संचित करने में व्यस्त हूँ।” तब उस बालक ने अपने मन में ‘व्यर्थ में घमंडी इस कीड़े को छोड़ो’, ऐसा सोचकर दूसरी ओर देखते हुए एक चिड़े (पक्षी) को चोंच से घास-तिनके आदि उठाते हुए देखा। वह (बच्चा) उस (चिड़े) से बोला-“अरे चिड़िया के बच्चे (शावक)! तुम मुझ मनुष्य के मित्र बनोगे? आओ खेलते हैं। इस सूखे तिनके को छोड़ो। मैं तुम्हें स्वादिष्ट खाद्य-वस्तुओं के ग्रास दूंगा।” “मुझे बरगद के पेड़ की शाखा (टहनी) पर घोंसला बनाना है, अतः मैं काम से जा
रहा हूँ”-ऐसा कहकर वह अपने काम में व्यस्त हो गया।

विशेषण-विशेष्य-चयनम् –
विशेषणम् – विशेष्यः
स – बालः
आचरति – बाले
व्रजन्तं – मधुकरं
मिथ्यागवितेन – कीटेन

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः –
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
अथ (इसके बाद) – अथ सः बालः पुष्पोद्यानं गच्छति।
न (नहीं) भूयः – सः न आगमिष्यति।
भूयः (बार-बार) – सः भूयः भूयः तम् आह्वयति।
इति (ऐसा) – इति उक्त्वा सः स्वकर्मणि व्यग्रः अभवत्।
तदा (तब) – तदा सः बालः अनृत्यत्।

पर्यायपदानि –
पदानि – पर्यायपदानि
मिथ्यागर्वितेन – व्याहङ्कारयुक्तेन
चञ्च्वा – चञ्चुपुटेन
स्वादूनि – स्वादिष्टानि
स्वकर्मव्यग्रः – स्वकीयकार्येषु तत्परः
चटकम् – पक्षिणम्
आददानम् – गृह्णन्तम्
भक्ष्यकवलानि – भक्षणीयग्रासाः
मधुकरः – भ्रमरः

विलोमपदानि –
पदानि – विलोमपदानि
स्वादूनि – कटूनि
शत्रुः – मित्रम्
गृहाण – त्यज

3. तदा खिन्नो बालकः एते पक्षिणो मानुषेषु नोपगच्छन्ति। तद् अन्वेषयामि अपरं मानुषोचितं विनोदयितारम् इति विचिन्त्य पलायमानं कमपि श्वानम् अवलोकयत्। प्रीतो बालः तम् इत्थं सम्बोधयत्-रे मानुषाणां मित्र! किं पर्यटसि अस्मिन् निदाघदिवसे? इदं प्रच्छायशीतलं तरुमूलम् आश्रयस्व। अहमपि क्रीडासहायं त्वामेवानुरूपं पश्यामीति। कुक्कुरः प्रत्यवदत्

यो मां पुत्रप्रीत्या पोषयति स्वामिनो गृहे तस्य।
रक्षानियोगकरणान्न मया भ्रष्टव्यमीषदपि॥ इति।

शब्दार्थाः –
उपगच्छति – समीप जाते हैं
विनोदयितारम् – मनोरंजन करने वाले को
अन्वेषयामि – ढूँढ़ता/खोजता हूँ
श्वानम् – कुत्ते को
अवलोकयत् – देखा
विचिन्त्य – सोचकर
प्रीतः – प्रसन्न
इत्थम् – इस प्रकार
निदाघदिवसे – गर्मी के दिनमें
क्रीडासहाय – खेल में सहयोगी
पलायमानं – दौड़ते हुए/भागते हुए
मानुषोचितं – मनुष्यों के योग्य
पर्यटसि – घूम रहे हो
प्रच्छायशीतलं – ठंडी छाया वाले
अनुरूपम् – योग्यम्
प्रत्यवदत् – बोला
ईषदपि – थोड़ा-सा भी
भ्रष्टव्यम् – हटना चाहिए।

अर्थ-
तब दुखी बालक ने कहा- ये पक्षी मनुष्यों के पास नहीं आते। अतः मैं मनुष्यों के योग्य किसी अन्य मनोरंजन करने वाले को ढूँढ़ता हूँ– ऐसा सोचकर भागते हुए किसी कुत्ते को देखकर प्रसन्न हुए उस बालक ने कहा-हे मनुष्यों के मित्र! इतनी गर्मी के दिन में व्यर्थ क्यों घूम रहे हो? इस घनी और शीतल छाया वाले पेड़ का आश्रय लो। मैं भी खेल में तुम्हें ही उचित सहयोगी समझता हूँ। कुत्ते ने कहा –

जो अपने पुत्र के समान मेरा पोषण करता है, उस स्वामी के घर की रक्षा के कार्य में लगे होने से मुझे थोड़ा-सा भी नहीं हटना चाहिए।

विशेषण-विशेष्य चयनम् –
विशेषणम् – विशेष्यः
खिन्नः – बालकः
प्रीतः – बालः
तरुमूलम् – प्रच्छायशीतलं
एते – पक्षिणः
अस्मिन् – निदाघदिवसे

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः –
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
तदा (तब) – तदा खिन्नः बालकः अचिन्तयत्।
इत्थम् (इस प्रकार) – अहम् इत्थम् एव कार्यं करोमि।

पर्यायपदानि –
पदानि – पर्यायपदानि
उपगच्छन्ति – समीपं गच्छन्ति
विनोदयितारम् – मनोरञ्जनकारिणम्
अवलोकयत् – अपश्यत्
निदाघदिवसे – ग्रीष्मदिने
श्वानः – कुक्कुरः
रक्षानियोगकरणात् – सुरक्षाकार्यवशात्
ईषदपि – अल्पमात्रम् अपि
अन्वेषयामि – अन्वेषणं करोमि
पलायमानम् – धावन्तम्
संबोधयामास – संबोधितवान्
अनुरूपम् – योग्यम्
तरुः – वृक्षः
भ्रष्टव्यम् – पतितव्यम्

विलोमपदानि –
पदानि – विलोमपदानि
खिन्नः – प्रसन्नः
उचितम् – अनुचितम्
मित्रम् – रिपुः
निदाघः – शीतः
सहायम् – असहायम्
स्वामिनः – सेवकस्य
उपगच्छन्ति – दूरं गच्छन्ति
प्रीतः – अप्रीतः
दिवसे – रात्रौ
शीतमलम् – उष्णम्
अनुरूपम् – अननुरूपम्

4. सर्वैः एवं निषिद्धः स बालो भग्नमनोरथः सन्-‘कथमस्मिन् जगति प्रत्येक स्व-स्वकार्ये निमग्नो भवति। न कोऽपि मामिव वृथा कालक्षेपं सहते। नम एतेभ्यः यैः मे तन्द्रालुतायां कुत्सा समापादिता। अथ स्वोचितम् अहमपि करोमि इति विचार्य त्वरितं पाठशालाम् अगच्छत्। ततः प्रभृति स विद्याव्यसनी भूत्वा महती वैदुषी प्रथा सम्पदं च अलभत।

शब्दार्था: –
निषिद्धः – मना किया गया
भग्नमनोरथः – टूटे इच्छाओं वाला
जगति – संसार में
निमग्नः – लीनः
कालक्षेपम् – समय , बिताना
तन्द्रालतायाम – आलस्य में
कत्सा – घृणा, भर्त्सना
विद्याव्यसनी – विद्या में रुचि रखने वाला वैदषीम विद्वता
अलभत – प्राप्त कर ली
त्वरितम् – जल्दी से
समापादिता – उत्पन्न करा दी
भूत्वा – होकर
वृथा – बेकार में
ततः प्रभतिः – तब से लेकर
विचार्य – विचार करके
अगच्छत् – चला गया
सम्पदं – संपत्ति
स्वोचितम् – अपना , उचित

अर्थ –
सबके द्वारा इस प्रकार मना कर दिए जाने पर टूटे मनोरथ (इच्छा) वाला वह बालक सोचने लगा- इस संसार में प्रत्येक प्राणी अपने-अपने कर्तव्य में व्यस्त हैं। कोई भी मेरी तरह समय नष्ट नहीं कर रहा है। इन सबको प्रणाम, जिन्होंने आलस्य के प्रति मेरी घृणा-भावना उत्पन्न कर दी। अतः मैं भी अपना उचित कार्य करता हूँ-ऐसा सोचकर वह शीघ्र पाठशाला चला गया। तब से वह विद्याध्ययन के प्रति इच्छायुक्त होकर विद्वता, कीर्ति तथा धन को प्राप्त किया।

विशेषण-विशेष्य-चयनम् –
विशेषणम् – विशेष्यः
विनितमनोरथः – बाल:
एते – पक्षिणः
महतीं – वैदुषीं
अस्मिन् – जगति
निषिद्ध – बाला:

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः –
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
कथम् (कैसे) – एतत् कार्यं कथम् अभवत्?
न (नहीं) – अहं एतत् कार्यं न करिष्यामि।
वृथा (व्यर्थ में) – वृथा कलह मा कुरुत।
ततः प्रभृतिः (तब से लेकर) – ततः प्रभृतिः सः विद्याध्ययने अभवत्।

पर्यायपदानि –
पदानि – पर्यायपदानि
जगति – संसारे
भग्नमनोरथः – खण्डितकामः
तन्द्रालुतायाम् – तन्द्रालुजनस्य भावे, अलसत्वे
विद्याव्यसनी – अध्ययनरतः
निमग्नः – लीनः
त्वरितं – शीघ्रम्
वैदुषीं – विद्वता,युक्तम्
निषिद्धः – अस्वीकृतः
कालक्षेपम् – समयस्य यापनम्
कुत्सा – घृणा, भर्त्सना
कृत्ये – कार्ये
विचार्य – विचारं कृत्वा
ख्यातिम् – प्रसिद्धिम्
विचार्यम् – अविचार्यम्
अथ – इति
उपजगाम – दुर्जगाम
निषिद्धः – स्वीकृतः
त्वरितं – शनैः
कृत्ये – अकृत्ये
वृथा – वास्तविकम्

By going through these CBSE Class 11 Maths Notes Chapter 16 Probability Class 11 Notes, students can recall all the concepts quickly.

Probability Notes Class 11 Maths Chapter 16

Coin, Die and Playing cards
(i) Coin : It has two sides, viz. head and tail. If we have more than one coin, coins are regarded as distinct, if not otherwise stated.

(ii) Die : A die has six faces marked 1, 2, 3, 4, 5 and 6. If we have more than one die, all dice are regarded as different, if not otherwise stated.

(iii) Playing cards : Its pack has 52 cards. There are four suits, viz., spade, heart, diamond and club, each having 13 cards. There are two colours red (heart and diamond) and black (spade and club) each having 26 cards. In 13 cards of each suit, there are 3 face cards viz. king, queen and jack. So, there are in all 12 face cards in a pack of playing cards. Also, there are 16 honour cards, 4 of each suit viz., ace, king, queen and jack.

The set of all possible outcomes of an experiment is called the sample space of that experiment. It is usually denoted by S. The elements of S are called sample points and the subset of S is called an event.

Note : Elements of sample space are known as sample points.

If an experiment conducted repeatedly under the identical conditions does not give necessarily the same result, then the experiment is called random experiment. The result of the experiment is called outcome.

Different types of events :

1. Simple event: If an event has only one sample point of the sample space, it is called a simple (or elementary) event.
2. Compound event : When an event is composed of a number of simple events, then it is called a compound event.
3. Null event: An event having no sample point is called null event. It is denoted by Φ. It is also known as impossible event.
4. Sure event: The event which is certain to occur is said to be the sure event.
5. Equally likely events : Events are called equally likely, when we do not expect the happening of one event in preference to the other.
6. Mutually exclusive events: A set of events is said to be mutually exclusive, if the happening of one event A excludes the happening of the other event B, i.e., A ∩ B = Φ
7. Exhaustive events : A set of events is said to be exhaustive, if the performance of the experiment always results in the occurrence of at least one of them.

If A is an event of an experiment whose sample space is S, then its probability P(A) is given by
P(A) = \(\frac{n(\mathrm{~A})}{n(\mathrm{~S})}=\frac{\text { Number of favourable cases }}{\text { Total number of exhaustive cases }}\)

P(A ∪ B) = P(A) + P(B) – P(A ∩ B), where A and B are any two events.

P(A ∪ B) = P(A) + P(B), where A and B are mutually exclusive events.

0 ≤ P(A) ≤ 1, for an event A.

P(\(\overline{\mathrm{A}}\)) = 1 – P(A), where P(\(\overline{\mathrm{A}}\)) denotes the probability of not happening the event A.

P(A ∪ \(\overline{\mathrm{A}}\)) = P(S) = 1.

If the event A implies the event B, then P(A) ≤ P(B).

P(A ∪ B ∪ C) = PC A) + P(B) + P(C) – P(A ∩ B) – P(B ∩ C) – P(C ∩ A) + P(A ∩ B ∩ C).

For any two events A and B,
(i) P(A ∩ \(\overline{\mathrm{B}}\)) = P(A) – P(A ∩ B)
(ii) P(\(\overline{\mathrm{A}}\) ∩ B) = P(B) – P(A ∩ B).

Two events A and B associated with the same random experiment are independent, if and only if, P(AB) = P(A).P(B).

Let p₁ p₂, …, p_n be the probabilities of r independent events A₁ A₂,…, A_n respectively. Then, the probability that at least one of r events happen = 1 – (1 -P₁)(1 – p₂) (1 – p₃)… (1 – P_r)
= \(\frac{\text { No. of favourable cases }}{\text { No. of cases which are not favourable }}\)

Odds in favour of an event
= \(\frac{\text { No. of cases which are not favourable }}{\text { No. of cases which are favourable }}\)

By going through these CBSE Class 11 Maths Notes Chapter 14 Mathematical Reasoning Class 11 Notes, students can recall all the concepts quickly.

Mathematical Reasoning Notes Class 11 Maths Chapter 14

Statement : A sentence is called mathematically acceptable statement, if it is either true of false but not both.

Negation of a Statement: The denial of a statement is called negation of the statement e.g.
If p : Diagonals of a rectangle are equal.

So, ~ p : Diagonals of a rectangle are not equal. This may also be written as
~ p : It is false that diagonals of a rectangle are equal. Further, it may also be written as
~ p : There is at least one rectangle whose diagonals are not equal.

Compound Statement: A compound statement is a statement which is made up of two or more statements.
Each statement is called a component statement.

The Connecting Word “And” : We can connect the two statements by the word “AND”, e.g. ‘
p : 48 is divisible by 4.
q : 48 is divisible by 6.
p and q : 48 is divisible by 4 and 6.

Truth Value of p and q : The statementp and q are both true, otherwise it is false, i.e., it is false, when
(i) p is true and q is false.
(ii) p is false and q is true.
(iii) p is false and q is false.

The Connecting Word “OR” : The statement p and q may be connected by the connecting word ‘OR’: i.e., p or q, e.g.
p : Ice cream is available at dinner.
q : Coffee is available at dinner.
p or q : Ice cream or coffee is available at dinner.

Exclusive “OR” : In a statement p or q, if one of the statements either p or q is true, then the statement is true. Thus, connecting of word “OR” is exclusive.

Inclusive “OR” : In a statement either both are true, then connecting word ‘OR’ is inclusive, e.g.
At plus one level, a student can either opt for Biology or Mathematics or both.
Here, the connecting word “OR” is inclusive.

Truth value of p or q : When p and q statements both are false, then p or q is also false, otherwise it is true.
Thus, p or q is true, when
(i) p is true, q is false.
(ii) p is false, q is true.
(iii.) p and q both are true.

Quantifier “There Exists” : There exists, is used for at least one e.g.
p : There exist, a quadrilateral whose all sides are equal.
The statement is equivalent to
There is at least one quadrilateral whose all sides are equal.

Quantifier “For All” : In mathematical statements “for all” is commonly used e.g. For all n ∈ N implies that each n is a natural rumber.

Implications : “If then”, “only if’ and “if and only if’ are known as imphcations. .
If p then q : The statement if “p then q” says that in the event if p is true, the i q must be true e.g.
‘ I a numbei ” a multiple of 4, then it is a multiple of 2.
Here p : A ni her is a multiple of 4.
and q : The m. aber is a multiple of 2.
When p is true i.e., a number is a multiple of 4, then q is true
i. e., the number is a multiple of 2.

“If p then q” may be used as : l.p implies q : It is denoted by p ⇒ q. The symbol ⇒ stands for implies.
2. p is sufficient condition for q : A number is a multiple of 4 is sufficient to conclude that the number is a multiple of
3. p only if q. The number is a multiple of 4 only if it is a multiple of 2.
4. q is a necessary condition for p. When the number is a multiple of 4, it is necessarily a multiple of 2.
5. – q implies ~ p (~ stands for negation or not)

Converse Statement : The converse of “if p then q” is if q then p e.g.
If a number x is odd, then x² is also odd.
Its converse is : If x² is odd, then x is also odd.

Contrapositive Statement: Contrapositive of “if p then q” is if not q then not p. e.g. contrapositive of
“If a number is divisible by 4, it is divisible by 2”, is
“If a number is not divisible by 2, then it is not divisible by 4”.

Truth Value of “If p then q” : Truth value of the statement “if p then q” is false, when p is true and q is false, otherwise it is true, ue., It is true, when
(i) p is true, q is true.
(it) p is false, q is true.
(iii) p is false, q is false.

However, three methods are adopted to test the truth value of this statement.
(1) Assuming that p is true, prove that q must be true. (Direct method).
(2) Assuming that q is false, prove thatp must be false.
(3) Assuming thatp is true and q is false, obtain a contradiction. (Contradiction method).

Statements with “If and Only If’: “If and only if’, represented by the symbol ⇔, has the following equivalent forms :
(i) p if and only if q.
(it) q if and only p.
(iii) p is necessary and sufficient condition for q and vice-verse.
(iv) p ⇔ q.

Truth Value of “If and only If” : Truth value of statements with “if and only iP is true when p and q are both true or false, otherwise it is false, ue.., statement if and only if is true, when
(i) p is true, q is true.
(ii) p is false, q is false.

Statement with if and one if is false, when
(i) p is true, q is false
(ii) p is false, q is true.

To, Prove A Statement By Contradiction
Example : To prove that √3 is irrational.
Let √3 be rational. So, √3 = p/q, where p and q are co-prime.
p² = 3q² ⇒ 3 divides p or 3 is a factor of p.
Let p = 3k. ∴p² = 9k².
∴ p² = 3q²becomes 9k² = 3q² or 3k² = q².
This means 3 is a factor or q.
i. e., 3 is a factor of p and q both. This is a contradiction.
∴ √3 is irrational.

Counter Example : To prove that a statement is false, we find an example (called counter example) by which the given statement is not valid. Then, we say that the statement is false.

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 3 व्यायामः सर्वदा पथ्यः Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 3 व्यायामः सर्वदा पथ्यः Summary Notes

व्यायामः सर्वदा पथ्यः पाठपरिचयः
प्रस्तुत पाठ आयुर्वेद के प्रसिद्ध ग्रन्थ ‘सुश्रुतसंहिता’ के चिकित्सा स्थान में वर्णित 24वें अध्याय से संकलित है। इसमें आचार्य सुश्रुत ने व्यायाम की परिभाषा बताते हुए उससे होने वाले लाभों की चर्चा की है। शरीर में सुगठन, कान्ति, स्फूर्ति, सहिष्णुता, नीरोगता आदि व्यायाम के प्रमुख लाभ हैं।

व्यायामः सर्वदा पथ्यः Summary

पाठसारः
प्रस्तुत पाठ आयुर्वेद के प्रसिद्ध ग्रन्थ ‘सुश्रुतसंहिता’ के चिकित्सा स्थान में वर्णित 24वें अध्याय से संकलित है। इसमें आचार्य सुश्रुत ने व्यायाम का तात्पर्य समझाते हुए उससे होने वाले लाभों की चर्चा की है। शरीर में सुगठन, कान्ति, स्फूर्ति, सहिष्णुता और आरोग्यता आदि व्यायाम के प्रमुख लाभ हैं।

अधिक स्थूलता को दूर करने के लिए व्यायाम से बढ़कर और कोई औषधि नहीं है। व्यायामी से उसके शत्रु भी डरते हैं। व्यायामी मनुष्य से बुढ़ापा भी दूर रहता है। शारीरिक सौष्ठव मनोहर और सुदृढ़ होता है। व्यायामी के पास व्याधियाँ नहीं आतीं। जैसे-गरुड़ के समीप सर्प नहीं आते। आयु रूप और गुणहीन व्यक्ति भी सुदर्शन होता है। व्यायाम से दीघार्यु, आरोग्यता, पाचनशक्ति में वृद्धि प्राप्त होती है। सब ऋतुओं में प्रतिदिन अपना कल्याण चाहने वालों को आधे बल से ही व्यायाम करना चाहिए।

हृदय में स्थित वायु जब मुख में प्रवेश करती है वह ही व्यायाम करते हुए मनुष्य का अर्धबल कहा जाता है। अत: आयु, बल, शरीर, देशकाल और भोजन को देखकर ही व्यायाम करना उचित है। अन्यथा मनुष्य रोगों को। प्राप्त करता है।

व्यायामः सर्वदा पथ्यः Word Meanings Translation in Hindi

1. शरीरायासजननं कर्म व्यायामसंज्ञितम्।
तत्कृत्वा तु सुखं देह विमृद्नीयात् समनततः ॥1॥

शब्दार्थाः
शरीर – शरीर (के)। आयासजननम् – परिश्रम से प्राप्त (उत्पन्न)। व्यायामसंज्ञितम् – व्यायाम नाम वाला। देहम् – देह का। विमृद्नीयात् – मालिश करनी चाहिए। समन्ततः – एक ओर से।

हिंदी अनुवाद
शरीर के परिश्रम का काम व्यायाम नाम वाला होता है। उसे करके देह का सुख प्राप्त होता है। अतः सब तरफ से शरीर की मालिश करनी चाहिए।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेदं
शरीरायासजननं = शरीर + आयासजननं

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
कृत्वा = कृ + क्त्वा
जननम् = जन + ल्युट्
संज्ञितम् = सम् + ज्ञा + क्त

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामनि
शरीरायासजननं = शरीरस्य आयासजननम् – षष्ठी तत्पुरुष।
देहस्य सुखम् = देहसुखं – षष्ठी तत्पुरुष।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः – वाक्येषु प्रयोगः
तु = तो – अहं तु वनं गच्छामि।
समन्ततः – सब और / पूरी तरह = अधुना वर्षाकाले धरायाम् समन्ततः जलं अस्ति।

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
सुखं = दु:खम्
देहं = अदेहं

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
शरीर = तनु
देह = वपु
आयासः = श्रमः

2. शरीरोपचयः कान्तित्राणां सुविभक्तता।
दीप्ताग्नित्वमनालस्यं स्थिरत्वं लाघवं मजा ॥2॥

शब्दार्थाः
शरीरोपचयः – शरीर की अभिवृद्धि। कान्ति – सुन्दरता। गात्राणाम् – अंगों की। सुविभक्तता – शरीरिक सौन्दर्य। दीप्ताग्नित्वम् – जठराग्नि का प्रकाशित होना (भूख लगना)। स्थिरत्वम् – स्थिरता (शान्ति)। लाघवम् – हल्कापन। मजा – शरीरिक स्वच्छता।

हिंदी अनुवाद
(व्यायाम करने से) शरीर की वृद्धि, शारीरिक अंगों की सुन्दरता, सम्पूर्ण शरीर का सौन्दर्य है। जठराग्नि में प्रकाश (भूख लगना), आलस्य की समाप्ति, स्थिरता, हल्कापन तथा शरीर की स्वच्छता भी व्यायाम से ही होती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
शरीरोपचयः = शरीर + उपचयः
दीप्तोग्नित्वमनालस्यं = दीप्ते + ग्नित्वम् + अनालस्यम्
कान्ति + गात्राणाम् = कान्तिर्गात्राणां

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
सुविभक्तता – सुविभक्त + तल्
स्थिरत्वम् = स्थिर + त्व
दीप्तोगिनत्वम् = दीप्तोग्नि + त्व
लाघवम् = लघु + व्यञ्
मृजा – मृज् + टाप्
कान्ति – कम् + क्तिन्

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः – समासनामानि
शरीरोपचयः = शरीरस्य उपचयः – षष्ठी तत्पुरुष
अनालस्यम् – न आलस्यम् – नञ् तत्पुरुष

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
कान्ति = सौन्दर्यः
मृजा = स्वच्छीकरणम्
लाघवम् = लघुता
स्थिरत्वम् = शान्तिः
उपचयः = अभिवृद्धि

3. श्रमक्लमपिपासोष्ण-शीतादीनां सहिष्णुता।
आरोग्यं चापि परमं व्यायामादुपजायते ॥3॥

शब्दार्थाः
श्रम – परिश्रम (मेहनत)। क्लम – थकान। पिपासा – प्यास। उष्णशीतादीनाम् – गर्मी तथा ठण्डियों की। सहिष्णुता – सहनशीलता। आरोग्यम् – स्वास्थ्य। परमम् – उत्तम। व्यायामात् – व्यायाम से। उपजायते – उत्पन्न (पैदा) होता है।

हिंदी अनुवाद
शारीरिक परिश्रम, थकान, प्यास, गर्मी और ठण्डियों की सहनशीलता और उत्तम स्वास्थ्य व्यायाम से उत्पन्न (प्राप्त) होते हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिः/सन्धिच्छेद
पिपासोष्ण = पिपासा + उष्ण
शीतादीनां = शीत + आदीनां
च + अपि = चापि
व्यायामादुपजायते = व्यायामात् + उपजायते

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
सहिष्णुता = सहिष्णु + तल्।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु-प्रयोगः
च = और = व्यायाम् पौष्टिकं भोजनम् च शरीराय आवश्यक अस्ति।
अपि = भी = अहम् अपि व्यायाम करोमि।
परमम् = उत्तम् = व्यायामेन परमं सुखं प्राप्नोति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
आरोग्यं = नीरोग्य
परमम् = श्रेष्ठम्
क्लम् = श्रान्त
स्थिरत्वम् = शान्तिः
सहिष्णुता = सहनशीलताः

4. न चास्ति सदृशं तेन किञ्चित्स्थौल्यापकर्षणम्।
न च व्यायामिनं मर्त्यमर्दयन्त्यरयो बलात् ॥4॥

शब्दार्थाः
सदृशम् – समान। तेन – उसके (उससे)। किञ्चित् – कुछ। स्थौल्य – आपर्षणम्- मोटापे को दूर करने वाला। व्यायामिनम् – व्यायाम करने वाले को। मर्त्यम् – व्यक्ति को। अर्दयन्ति – कुचल पाते हैं। अरयः – शत्रु गण। बलात् – बलपूर्वक।

हिंदी अनुवाद
और उसके (व्यायाम के) समान कोई (कुछ) भी मोटापे को दूर (कम) करने वाला नहीं है। और ना ही व्यायाम करने वाले व्यक्ति को बलपूर्वक शत्रु कुचल पाते हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धि / सन्धिविच्छेद
च + अस्ति = चास्ति
मर्त्यमर्दयन्त्यरयो = मर्त्यम् + अर्दयन्ति + अरयः
किञ्चित्स्थौल्यापकर्षणम् = किञ्चित् + स्थौल्य + अपकर्षणम्

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृति + प्रत्ययः
अपकर्षणम् = अप + कृष् + ल्युट्
अर्दन् = अर्ट्स + ल्युट्
व्यायामिनम् = व्यायाम + इव्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
न = नहीं – लता गीतं न गायति।
च = और = वयम् पठामः क्रीडामः च।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
सदृशम् – अनुरूपम् / समानरूपम्
अरयः = रिपवः
मर्त्यम् = मरणशीलम्
अर्दयन्ति = अर्दनं कुर्वन्ति / पीडायच्छन्ति।

5. न चैनं सहसाक्रम्य जरा समधिरोहति।
स्थिरीभवति मांसं च व्यायामाभिरतस्य च ॥5॥

शब्दार्थाः
चैनम् (च एनम्) – और इसको। सहसा – अचानक। आक्रम्य – आक्रमण (हमला) करके। जरा – बुढ़ापा। समधिरोहति – आता (दबाता) है। स्थिरीभवति – परिपक्व हो जाता है। मांसम् – मांस। व्यायाम – व्यायाम (में)। अभिरतस्य – लगे रहने वाले का।

हिंदी अनुवाद
और इस (व्यायामशील) व्यक्ति को अचानक बुढ़ापा नहीं आता (दबाता) है। और व्यायाम में तल्लीन (लोग) रहने वाले मनुष्य का मांस परिपक्व होता जाता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
च + एनम् – चैनं
व्यायामाभिरतस्य = व्यायाम + अभिरतस्य
सहसाक्रम्य = सहसा + आक्रम्य

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृति + प्रत्ययः
आक्रम्य = आ + क्रम् + ल्युट्
स्थिरी = स्थिर + ङीप
समाधिरोहति = सम् + अधि+ रुह् + धञ्

विपयर्यपदानि
पदानि = विपर्ययाः
जरा = यौवनं
अधिरोहति = अवरोहति
स्थिर = अस्थिर

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
जरा = वार्धक्यम्
आक्रम्य = आक्रमणं कृत्वा।
अभिरतस्य = संलग्नस्य।

6. व्यायामस्विन्नगात्रस्य पद्भ्यामुवर्तितस्य च।
व्याधयो नोपसर्पन्ति वैनतेयमिवोरगाः
वयोरूपगुणीनमपि कुर्यात्सुदर्शनम् ॥6॥

शब्दार्थाः
व्यायाम – व्यायाम के कारण। उरगाः – साँप। स्विन्नगात्रस्य – पसीने से लथपथ शरीर वाले के। वयः – आयु (से)। पद्भ्याम् – दोनो पैरों से। रूप – सुन्दरता (से)। उद्वर्तितस्य – ऊपर उठने वाले के। गुणैः – गुणों से। व्याधयः – बीमारियाँ। हीनम् अपि – हीन को भी। उपसर्पन्ति – पास जाती हैं। सुदर्शनम् – सुन्दर। वैनतेयम् – गरुण के (को)। कुर्यात् – करता है। इव – समान।

हिंदी अनुवाद
व्यायाम के कारण पसीने से लथपथ शरीर वाले के और दोनों पैरों से ऊपर उठने वाले व्यायाम करने वाले के पास रोग वैसे ही नहीं आते हैं जैसे गरुड़ के पास साँप। व्यायाम से आयु, रूप तथा गुणों से हीन व्यक्ति भी सुन्दर दिखाई देने लगता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
नोपसर्पन्ति = न + उपसर्पन्ति
वैनतेयमिवोरगाः = वैनतेयम् + इव + उरगाः
वयः + रूप = वयोरूप
गुणैीनमपि = गुणैः + हीनम् + अपि
कुर्यात्सुदर्शनम् = कुर्यात् + सुदर्शनम्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामनि
वयोरूपगुणैीनम् = वयसा च रूपेण च गुणैः च हीनम् – तत्पुरुषः
सुदर्शनम् = सुष्ठुरूदर्शनम् – कर्मधारय

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
उपसर्पः = उप + सृप् + धञ्
उद्वर्तितस्य = उत् + वृत् + क्त

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
वैनतेयाः = गरुड़ाः
उरगः = सर्पः

7. व्यायाम कुर्वतो नित्यं विरुद्धमपि भोजनम्।
विदग्धमविदग्धं वा निर्दोष परिपच्यते ।।7।।

शब्दार्थाः
व्यायामम् – व्यायाम को। कुर्वतः – करते हुए का। नित्यम् – प्रतिदिन। विरुद्धमपि – अनुपयोगी भी। भोजनम् – भोजन। विदग्धम् – भली प्रकार से पका हुआ। अविदग्धम् – भली प्रकार से न पका हुआ। निर्दोषम् – बिना कष्ट के। परिपच्यते – पच जाता है।

हिंदी अनुवाद
प्रतिदिन व्यायाम करते हुए व्यक्ति का विरुद्ध (अनुपयोगी), भली प्रकार, से पका हुआ अथवा न पका हुआ भोजन भी बिना कष्ट के पच जाता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
विदग्धमविदग्धं = विदग्धम् + अविदग्ध
विरुद्धमपि = विरुद्धम् + अपि

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृति + प्रत्ययः
कुर्वत् = कृ + शतृ
विदग्ध = वि + दह् + क्त
विरुद्ध = वि + रुह् + क्त

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
अविदग्धम् = न विदग्धम् – नञ् तत्पुरुष
निर्दोषं = दोषे न रहितम् – तृतीया तत्पुरुष

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
नित्यम् = प्रतिदिनम्
परिपच्यते – जीर्यते
विरुद्धम् = अनुपयुक्तम्
विदग्धम् – सुपक्वम्

8. व्यायामो हि सदा पथ्यो बलिनां स्निग्धभोजिनाम्।
स च शीते वसन्ते च तेषां पथ्यतमः स्मृतः ॥8॥

शब्दार्थाः
हि – निश्चय से। सदा – हमेशा। पथ्यः – लाभदायक है। बलिनाम् – बलवानों का। स्निग्धभोजिनाम् – चिकनाई युक्त भोजन खाने वालों का। शीते – शीतकाल में। वसन्ते – वसन्त ऋतु में। तेषाम् – उनका (उनके लिए)। पथ्यतमः – बहुत ही लाभदायक। स्मृतः – कहा गया है।

हिंदी अनुवाद
निश्चय से व्यायाम सदा ही बलशालियों का और चिकनाई युक्त भोजन रखने वालों की दवा है। और वह शीतकाल में और वसन्त ऋतु में उसके लिए अतीव लाभदायक कहा गया है।

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
स्निग्धभोजिनाम् = स्निधं भुनक्ते यः सः तेषाम् – बहुव्रीहि
शीते वसन्ते च = शीत वसन्तयोः – द्वन्द्व

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृति + प्रत्ययः
पथ्य = पथ् + यत्
बलिनाम् = बल + इन्
पथ्यतमः = पथ्य + तमप्
स्मृतः – स्मृ + क्त

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
पथ्य = लाभदायक:
शीते = शीतले शिशिर ऋतौ

9. सर्वेष्वतुष्वहरहः पुम्भिरात्महितैषिभिः।
बलस्यार्धेन कर्त्तव्यो व्यायामो हन्त्यतोऽन्यथा ॥9॥

शब्दार्थाः
सर्वेषु – सभी। ऋतुषु – ऋतुओं में । अहरहः – प्रतिदिन। पुम्भिः – पुरुषों के द्वारा। आत्महितैषिभि – अपना (आत्मा का) हित चाहने वालों के द्वारा। बलस्य – बल का। अर्धेन – आधे भाग से। कर्तव्यः – करना चाहिए। हन्तयत: – रहित (कम) हो जाता है (हानिकारक)। अन्यथा – नहीं तो।

हिंदी अनुवाद
आत्मा का (अपना) हित चाहने वाले पुरुषों के द्वारा सभी ऋतुओं में प्रतिदिन आधे बल से व्यायाम करना चाहिए। नहीं तो (अन्यथा) व्यायाम हानिकारक हो जाता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
सर्वेष्वतुष्वहरहः = सर्वेषु + ऋतुषु + अहरहः
पुम्भिरात्महितैषिभिः = पुम्भिः + आत्महितैषिभिः
बलस्यार्धन = बलस्य + अर्धन
हन्त्यताऽन्यथा = हन्त्यतः + अन्यथा

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः – समास नामानि
आत्महितैषिभिः = आत्मनः हितैषिभिः – षष्ठी तत्पुरुष
आत्महितैषिभिः = आत्मनः हितं इच्छति यैः तैः – बहुव्रीहि
बलस्यार्धेन = बलार्धन – षष्ठी तत्पुरुष
सर्वेष्वृतुषु = सर्वर्तुषु – षष्ठी तत्पुरुष

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
कर्तव्यो – कृ + तव्यत्।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
पुम्भिः = पुरुषैः
अहरहः = प्रतिदिनम्
अर्धन = अर्धभागेन

10. हृदिस्थानस्थितो वायुर्यदा वक्त्रं प्रपद्यते।
व्यायाम कुर्वतो जन्तोस्तबलार्धस्य लक्षणम् ॥10॥

शब्दार्थाः
हृदिस्थानस्थितः – हृदय देश (स्थान) में स्थित। वायुः – हवा। वक्त्रम्-मुँह को। प्रपद्यतेः – पहुँचती है। कुर्वतः – करते हुए के। जन्तोः – जीव (व्यक्ति) के। तद् – वह। बलार्धस्य – आधे बल का। लक्षणम् – लक्षण होता है।

हिंदी अनुवाद
जब हृदय स्थान में स्थित वायु (हवा) मुँह तक पहुंचती है। व्यायाम को करते हुए व्यक्ति के वह आधे बल का लक्षण होता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
वायुर्यदा = वायुः + यदा
जन्तोस्तद् = जन्तोः + तद्
बलार्धस्य = बल + अर्धस्य

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः – समासनामानि
हृदिस्थानस्थितः = हृदस्थितः – सप्तमी तत्पुरुष
बलार्धस्य = बलस्य अर्धस्य – षष्ठी तत्पुरुष

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृति + प्रत्ययः
कुर्वतः = कृ + क्त
स्थितः = स्था + क्त

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
वक्त्रं = मुखम्
जन्तोः = नरस्य
वायु = पवनः

11. वयोबलशरीराणि देशकालाशनानि च।
समीक्ष्य कुर्यात् व्यायाममन्यथा रोगमाप्नुयात् ॥11॥

शब्दार्थाः
वयः – आयु। बलशरीराणि – बल और शरीरों को। देश – स्थान। काल – समय। अशनानिः – भोजन को। समीक्ष्यदेखभाल करके। कुर्यात् – करना चाहिए। अन्यथा – नहीं तो (अन्यथा)। आप्नुयात् – प्राप्त करे। रोगम् – रोग को (बीमारी को)।

हिंदी अनुवाद
आयु, बल, शरीर, देश (स्थान), समय और भोजन को देखकर ही व्यायाम को करना चाहिए अन्यथा (नहीं तो) रोग प्राप्त करेगा (रोगी हो जाएगा)।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
वयोबलशरीराणि = वयः + बलशरीराणि
देशकालाशनानि = देशकाल + अशनानि
व्यायाममन्यथा = व्यायामम् + अन्यथा
रोगमाप्नुयात् = रोगम् + आप्नुयात्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः – समासनामानि
वयोबलशरीराणि = वयः च बलं च शरीरं च – द्वन्द्व समास
देशकालाशनानि = देशः च कालः च अश्नम् च – द्वन्द्व समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
समीक्ष्यः = सम् + ईक्ष + ल्यप्
रोगः = रुज् + धञ्

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
वयः – आयु
कालः = समय:
समीक्ष्य – सम्यग्दृष्ट्वा
आप्नुयात् = प्राप्नुयात्
अशनानि = आहारा: / भोजनानि

Here we are providing Class 11 Biology Important Extra Questions and Answers Chapter 8 Cell: The Unit of Life. Important Questions for Class 11 Biology are the best resource for students which helps in Class 11 board exams.

Class 11 Biology Chapter 8 Important Extra Questions Cell: The Unit of Life

Cell: The Unit of Life Important Extra Questions Very Short Answer Type

Question 1. Who gave the term chromosome?
Answer:
Waldayer.

Question 2.
Define a cell coat.
Answer:
A clear layer of oligosaccharide outside the cell membrane in some animal cells.

Question 3.
Where is dynein present?
Answer:
In microtubules of flagella.

Question 4.
Define sarcoplasmic reticulum.
Answer:
It is defined as the ER found in striated muscles.

Question 5.
What are pili?
Answer:
Pili are elongated, tubular structure in Gram-ve bacteria.

Question 6.
What are fimbriae?
Answer:
Fimbriae are small, bristle-like fibers sprouting out of the cell in bacteria.

Question 7.
Name the organelle of the cell called ‘Suicidal-bag’?
Answer:
Lysosomes are called suicidal bags of the cell.

Question 8.
Define cytoplasm.
Answer:
The cytoplasm is a jelly fluid of protoplasm composed of inorganic and organic matters containing many organelles like ribosomes, ER, vacuole, etc.

Question 9.
Define plasmodesmata.
Answer:
Plasmodesmata are connections between two cell walls that are interrupted by small pores having fine threads of cytoplasm.

Question 10.
What are the three parts of a flagellum?
Answer:

1. filament
2. hook and
3. basal body.

Question 11.
What is an asymmetric karyotype?
Answer:
A karyotype that shows the larger size, the difference between smaller and larger chromosome of the set, and have few metacentric chromosomes.

Question 12.
What is the origin of the Golgi complex?
Answer:
Smooth endoplasmic reticulum.

Question 13.
What are lysosomal enzymes?
Answer:
Hydrolases.

Question 14.
What are tunnel proteins?
Answer:
Integral proteins of plasma membrane functioning as channels.

Question 15.
Which organelle is called the “engine of the cell”?
Answer:
Ribosomes where protein synthesis occurs.

Question 16.
Define symplasm.?
Answer:
It is a plasmodesma that helps to maintain the continuity of living matter and cytoplasm.

Question 17.
What is desmotubule?
Answer:
A fine cytoplasmic canal lined by a plasma membrane and has ER.

Question 18.
What are permeases?
Answer:
Enzymes facilitate the entry of substances through the plasma membrane.

Question 19.
Who gave the unit membrane concept?
Answer:
Robertson.

Question 20.
Expand PPLO.
Answer:
Pleuro Pneumonia likes organisms.

Question 21.
What holds the ribosome together in a polyribosome?
Answer:
The mRNA chain.

Question 22.
Who discovered the cell?
Answer:
The cell was discovered by Robert Hooke.

Question 23.
What is totipotency?
Answer:
The capacity of every plant cell to develop into a whole plant is totipotency.

Question 24.
Who discovered the nucleus?
Answer:
Nucleus was discovered by Robert Brown in the cells of roots of orchids.

Question 25.
What is tonoplast?
Answer:
Tonoplast is the membrane around vacuole.

Question 26.
What are receptor molecules?
Answer:
Receptor molecules are specific proteins in the cell membrane that enter into the cells like hormones.

Question 27.
What is absent in erythrocytes?
Answer:
Nucleus, Aerobic respiration, DNA.

Question 28.
Who proposed the cell theory.
Answer:
Cell theory was proposed by M.J. Schleiden and Theodore Schwann.

Question 29.
Name two types of cells that retain their mitotic ability but seldom divide.
Answer:
Liver and muscle cells.

Question 30.
Who concluded, “Cells are the ultimate units forming the structure of all plant tissues”?
Answer:
Mathias Jacob Schleiden, a German botanist concluded that the cells were the ultimate units forming the structure of all plant tissues.

Question 31.
What is the contribution of Leeuwenhoek to cell biology?
Answer:
The invention of the microscope.

Question 32.
Name the site for protein synthesis in the cell.
Answer:
Ribosome.

Question 33.
What is differentiation?
Answer:
The process by which cells lose their specialization is called differentiation.

Question 34.
Name some unicellular organisms.
Answer:
Amoeba, Paramecium, Euglena and Acetabularia.

Question 35.
Name two organelles, other than the nucleus, which contain DNA.
Answer:
Answer:
Mitochondria or chloroplast.

Cell: The Unit of Life Important Extra Questions Short Answer Type

Question 1.
Give the fundamental similarities in all cells:
Answer:
Fundamental similarities in all cells are:

1. Hereditary characters are transmitted through nucleic acids.
2. The basic structure of membranes of all cell organelles is the same.
3. Method of aerobic respiration.
4. Mechanism of synthesis of nucleic acids and proteins within the cells.

Question 2.
What are Cytoskeletal Structures?
Answer:
Cytoskeletal Structures: The ability of eukaryotic cells to adopt different types of shapes and to perform directed movement depends on the cytoskeleton.

There are three principal types of protein filaments

1. Microfilaments,
2. Microtubules, and
3. Intermediate filaments.

These constitute the cytoskeleton. The microfilaments are 8 nm in diameter, either scattered or organized into the network or parallel arrays within the matrix. They play a major role in cell motion (changes in shape). Such cellular movements associated with the microfibres are movements of pigment granules, amoeboid movements, and protoplasmic streaming. These microfilaments consist of actin-like proteins.

Question 3.
What are the main functions of the cell wall?
Answer:
The main functions of the cell wall are:

1. It gives a definite shape to the cell and protects the internal organelles.
2. It provides a framework and lends support to the plasma membrane.
3. It prevents the cell from desiccation.
4. It counteracts physically the osmotic pressure produced by the cell contents.
5. It helps in the transport of materials and metabolites in and out of the cell.

Question 4.
List the functions of Golgi bodies.
Answer:
The functions of Golgi bodies are:

1. Storage, condensation, and packaging of the material.
2. Several enzymes are localized in Golgi bodies.
3. During spermatogenesis, Golgi apparatus form the euro some.
4. Mucilage and gums are secreted in plant cells due to the action of the Golgi apparatus.

Question 5.
Name different types of the endoplasmic reticulum.
Answer:
There are two types of EM.

1. Smooth ER (Agranular) and
2. Rough ER.

Question 6.
Describe the functions of the three organelles, viz Golgi bodies, chloroplasts, and mitochondria.
Answer:
(a) Functions of Golgi bodies:

1. Carbohydrate synthesis of mucopolysaccharides
2. Formation of acrosome
3. Formation of the lysosome.
4. Formation of the plasma membrane.
5. Formation of the cell wall.
6. Absorption of compounds.
7. Production of hormones.
8. Formation of pigments.
9. Yolk deposition.

(b) Functions of chloroplast:

1. Their main function is to trap the sun’s energy and to convert it into the chemical energy of food by photosynthesis.
2. Storage of starch,
3. Chloroplasts in fruits and flowers change into chromoplasts.

(c) Functions of Mitochondria:

1. Powerhouses the cell and stores energy as ATP.
2. Several respiratory enzymes are found in mitochondria.
3. DNA is also contained in mitochondria.
4. They regulate the concentration of calcium ions in the cells.

Question 7.
Describe functions of flagella and cilia.
Answer:
Functions of flagella and cilia:

1. Flagella and cilia help the organisms in movement and loco¬motion.
2. They help the organism to swim in the water.
3. Social and flagella are associated with the motility of cells.

Question 8.
Distinguish between:
(a) Microtubules and microfilaments.
Answer:
Differences between Microtubules and Microfilaments:

Points	Microfilaments	Microtubules
(1) Structure	(1) Actin is the main component of microfilament and so they are contractile.	(1) (α) and (β) tubulin proteins are the main components of the microtubules so they are non-contractile.
(2) Diameter	(2) 5 – 6 nm	(2) 25 nm
(3) Sub-units	(3) Absent	(3) 13 protofilaments from a microtubule

(b) Primary wall and secondary wail.
Answer:
Difference between Primary and Secondary cell walls:

Character	Primary cell wall	Secondary cell wall
(1) Location	(1) Primary cell wall is found in plant cells only.	(1) Secondary cell wall is found in nature and non-dividing cells.
(2) Thickness	(2) 1 – 3 pm	(2) 5 – 10 pm
(3) Growth	(3) Growth internal	(3) Growth is accretionary.
(4) Chemical  Structure	(4) It is made of pectin cellulose or hemicellulose	(4) It is made of cellulose, hemicellulose suberin, cutin, or lignin.

(c) Leucoplast and chromoplast.
Answer:
Differences between Leueoplast and Chromoplast:

Leueoplast	Chromoplast
1. Colourless plastids devoid of any pigment.	1. May contain pigments other than chlorophyll.
2. They have the capacity to develop pigment when needed. Leucoplasts are of three types- amyloplast, proteinoplast, and elaioplast.	2. They synthesize and store other pigments such as carotenoids.

Question 9.
Describe the ultrastructure and functions of
(a) nucleus
Answer:
Ultrastructure and functions of Nucleus: Electron microscopic studies reveal that the nucleus is bounded by two membranes, which make the nuclear envelope. The outer and inner membranes are separated by a narrow space, perinuclear space.

The outer membrane remains in continuation with the endoplasmic reticulum (ER) and the inner one surrounds the nuclear contents. At some points, the nuclear envelope is interrupted by the presence of small structures called nuclear pores.

These pores are enclosed by circular pores. These pores are enclosed by circular structures called the annuli. The pores and annuli unite to form the pore complex. These pores help in the exchange of materials between nucleoplasm and cytoplasm. Nuclear membrane disappears during cell.-division. It reappears during nuclear recognization in the telophase stage.

The nucleoplasm contains chromatin and nucleolus The nucleolus is a rounded structure, it is not separated from the rest to the nucleoplasm by a membrane. It is associated with a specific nucleolar organizing region (NOR) of some chromosomes. The nucleolus is the “site for ribosomal RNA synthesis.” The cells which remain engaged in protein synthesis have larger and more numerous nucleoplasm their nucleoplasm.

(b) mitochondrion and
Answer:
Ultrastructure of Mitochondria: They are spherical or elongated or rod-like cell organelle. They are known as the “powerhouse of the cell.” Mitochondria was fust discovered by Hofmeister (1851) in the cells of a pteridophyte. Equisetum ( 1851). They were named ‘mitochondrion’ by Benda (1897).

Mitochondria is a double membranous organelle, the outer membrane is smooth while the space between the two membranes is called the outer chamber while the space surrounded by the inner membrane is an inner chamber that is filled with homogenous fluid.

The inner membrane has a large number of F particles or Oxysome. These are sites for oxidative mitochondrial phosphorylation. Each Oxysome has a head, stalk, and base. The number, of elementary particles in mitochondria on maybe 104-105.’ The head of F particle contains ATP’ ( synthetase enzyme hence they are said to be ATP profiles.

(c) plastid.
Answer:
Functions of Mitochondria:
Ultrastructure of plastid: Plastids are green-colored cell organelles in the form of plastids. They are bounded by two membranes about 300 A in total thickness. Each membrane is about 40 to 60 A’ thick. Both the membranes are separated by a clear space of about 25 – 27 A.

The inner membrane is very intricately elaborated to form a system of lamellae. Internally the chloroplasts are divisible into two parts, stroma – (colorless; ground substance) and the membrane system (made of closed flattened sacs called thylakoids).

The thylakoids are closely packed in certain areas. They appear as piles of coins placed one above the other. These structures are called grana. As many as 40 to 60 grana may be present in a single chloroplast and eish granum may contain 2 to 100 coin-like thylakoids.

Thylakoids can be seen in a variety of configurations in different species of plants. The arrangement can be in the form of simple parallel sacs running lengthwise, 4, or maybe in a complex interconnecting network of the sacs. The chloroplasts invariably have the same starch granules which often accumulate near a special region known as pyrenoid in algae.

Question 10.
Describe the fluid mosaic model of the plasma membrane.
Answer:
Structure of plasma membrane: Fluid mosaic model of the plasma membrane was suggested by, S, Singer, and G. Nicholson in the 1970s.

Fluid-mosaic model of membrane

According to this model, the lipids and proteins are arranged in a mosaic fashion. The matrix is a highly viscous fluid of two layers of phospholipids having two types of protein molecules – extrinsic and intrinsic proteins.

The phospholipid layer is bimolecular and their hydrophilic ends are pointed towards the top and bottom respectively. Peripheral (extrinsic) proteins are superficially arranged on either side and can be easily separated. They have enzymatic properties and also make membranes selectively permeable.

Integral (intrinsic) proteins are tightly held in place by strong hydrophilic or hydrophobic interactions or both and are difficult to remove from the membranes.

Question 11.
What is a cell envelope? Describe its chemical nature.
Answer:
Cell envelop and its chemical nature:
Cell envelope: The bacterial cells have a chemically complex cell envelope. The layers of cell envelope stack upon one another and are bonded together tightly.

Three basic layers are identified

1. The outermost glycocalyx
2. Cell wall and
3. The cell membrane (plasma membrane).

Each layer of the envelope performs a specific function. They act as a single protective unit as a whole. The cell envelope accounts for about 10 – 50% of the cell volume.

The glycocalyx is the outermost layer. It has a coating of macromolecules. These macromolecules protect cells. They help in adhesion. It differs in thickness and chemical composition in different bacteria. Some prokaryotes have a loose sheath called the slime layer.

This slimy layer protects the cells from loss of water and nutrients. In some bacteria, there may be a thick covering called a capsule. The capsule and slime layer consists of polysaccharides and proteins. The capsule is responsible for the gummy and sticky character of the cell. This layer may be highly specific and immunogenic in bacteria:

Question 12.
Give the difference between cell walls of Gram-positive and Gram-negative bacteria?
Answer:

Gram-positive bacteria	Gram-negative bacteria
1. Their cell wall is only single-layered and 100-200 A thick.	1. Their cell wall consists of two layers and is 70-120 A in thickness.
2. They are stained by gram stain.	2. They are not stained by gram stain.
3. They do not have pili.	3. They have pili
4. In gram-positive bacteria they are mesosomes.	4. In gram-negative bacteria they are not present. They are poorly developed.

Question 13.
What are the cell inclusions in a prokaryotic cell?
Answer:
Cell inclusions in prokaryotic cells are granules or inclusion bodies. They lie freely in the cytoplasm. For example, phosphate granule; glycogen granules, sulfur granules, gas vacuole, poly-(ii) hydroxybutyrate. There may be metachromatic granules.

Question 14.
What is the structure of the ribosome?
Answer:
Ribosome Palade (1855) coined the term ribosome and he dis-covered them in animal cells. The size of the ribosome varies from 150 A0 to 250 A° in diameter. The size of the ribosome can be determined by the speed with which they sediment in a centrifugal field. The sedimenting speed measured in a unit called Swedberg unit S, The size of ribosomes present in higher animal cells is about 80S whereas the size in bacteria is about 70S.

Structure of ribosomes: Each ribosome is made up of two sub-units. For example, the ribosome of SOS has the 60S and 40S sub-units whereas 70S ribosomes have 50S and 30S subunits. These sub-units are further formed of smaller sub-units. The ribosomes are formed in the nucleolus.

Each sub-unit of ribosomes consists of about an equal amount of RNA protein. The ribosomal proteins are formed somewhere in the cytoplasm but then it migrates to the nucleoli. The ribosomal RNA is formed by ribosomal genomes found in the nuclear DNA. The ribosomal protein joins the so formed ribosomal RNA and results in, the formation of ribosomes.

Question 15.
Mention the differences between Pilus and Fimbriae.
Answer:
The differences between Pilus and Fimbriae:

Pilus	Fimbriae
1. The pili are elongated and tribal structure.	1. The fimbriae are small bristle-like fibers.
2. Pili is made up of a protein called pilin.	2. Fimbriae are composed of helically arranged protein sub-units.
3. Pili are involved in the mating process.	3. Fimbriate attach bacteria to a solid surface.

Question 16.
Give point is the justification of the statement “cell is the basic unit of life.”
Answer:
The cell-The basic unit of life: All living organisms are composed of small, tiny structures or compartments i.e. cells. These cells are called the building blocks of life.

The cells in the true sense are considered as the basic unit of life because all the life processes i.e., metabolism, responsiveness, reproduction are carried out by the cells. The cell is the seat of all metabolic (anabolic and catabolic) processes. Respiration, nutrition release of energy for the body are earned out within the cells only. Even the animals and plants (organisms) reproduce because the cell reproduces individually. Growth occurs because cells grow and multiply.

Let us take the example of Amoeba, a unicellular organism. In Amoeba all the life processes are performed within the boundaries of the single cell. This is true for all other multicellular organisms. The only difference, in the multicellular organisms, is the body of these organisms is made up of many cells. In these organisms, the cells do not behave independently but get organized into tissues.

Each tissue is specialized to perform specific functions. Different tissues then get, organized into organs that perform certain specific functions. Different organs are finally organized to form organ systems. Now it must be very clear that the basic structure of tissues, organs, and organ system are the cells only. These tissues, organs, and organ systems of the .organisms work because the cell works.

On account of the above, it can be said that cells are the structural and functional unit of the living being, hence it is the basic unit of life.

Question 17.
“The function of an organism is the result of the sum total of activities and interactions of the constituent cells.” Comment.
Answer:
The cells are building blocks of bodies. They are the functional units of bodies -Schleiden and Schwann observed that all animals and ‘ plants are composed of cells. The cells make tissues, tissues make, organs and organs make organ system. Organ systems are interrelated to perform a specific function of that system. In the body of an individual, there are different types of cells that serve different types of functions.

The activities of an organism are sum total of co-ordinate activities and interactions of the constituent cells, the cells in the body have the same hereditary material. All new cells of an organism develop from the pre-existing cells, so all cells have DNA hereditary material or RNA which passes from one generation to other by division.

So each cell has the same genetic information and it has the potential to give rise to a new individual. This property of the cell is called totipotency.

Question 18.
Multicellular organisms have better survival chances than their unicellular counterparts. Why?
Answer:
Division of labor: Some organisms are made up of just one cell (Amoeba, Paramecium, Chlamydomonas, etc.) These are termed unicellular organisms. In these organisms, all the vital life activities are performed within a single cell. On the other hand, most organisms are formed by many cells.

The size of these organisms is also big. In these multicellular organisms, all the body cells do not perform all the vital activities of life. The multicellular organisms have an advantage over unicellular organisms because in these organisms cells play a more specialized role in life activities.

For example in multicellular animals some cells of the body perform the function of movement (muscle cells), some perform the function of digestion or respiration or the removal of the wastes from the body. A group of specific types of cells performs only some limited functions.

Similarly in higher plants, some of the cells perform protective functions (epidermal cells) some cells perform the function of transport of water, mineral, and food substance in the body (xylem and phloem).

These cells would perform other functions except for which they are specialized. The group of similar cells performing similar functions is termed tissues. This system is very advantageous to multicellular organisms. Because the work has been divided by the cells of the body. This is called the division of labor. Due to this division of labor among the cells all the vital activities in the body of an organism function in a coordinated way.

Question 19.
Write a note on the structure of the nucleus.
Answer:
Structure of Nucleus: The nucleus is one of the most important components of the cell. It is, therefore, called the control center of the cell as it controls the various metabolic activities of the cell. The nucleus is situated in the cytoplasm of the cell. Usually, it is round but many different shaped nuclei can be seen in some cells.

It is surrounded by two porous membranes called nuclear membranes which remain continuous with the ER. Within the nuclear membrane is present a liquid substance called nucleoplasm. The nucleoplasm contains chromatin material of two types heterochromatin and euchromatin.

Question 20.
Write a brief note on the bacterial cell wall.
Answer:
The cell wall of Bacteria: It is formed of murein or peptidoglycan. It consists of polysaccharides cross-linked with short amino acid chains. In Gram, -ve bacteria covering is formed of lipopolysaccharide and present around cell wall. It may provide. specific adhesion properties to these cells. It determines the shape of the cell.

Question 21.
“The function of an organism is the result of the sum total of activities and interactions of the constituent cells.” Comment
Answer:
The-cells are building blocks of bodies. They are the functional units of bodies -Schleiden and Schwann observed that all animals and plants are composed of cells. The cells make tissues, tissues make organs and organs make organ systems. Organ systems are interrelated to perform a specific function of that system.

In the body of an individual, there are different types of cells that serve different types of functions. The activities of an organism are sum total of co-ordinate activities and interactions of the constituent cells. The cells in the body have the same hereditary material All new cells of an organism develop from the pre-existing cells, so all cells have DNA hereditary material or RNA which passes from one generation to another by division.

So each cell has the same genetic information and it has the potential to give rise to a new individual. This property of the cell is called totipotency.

Question 22.
How is the multicellular organization of the body more advanced than unicellular organization?
Answer:
The multicellular organization is more advanced than the unicellular organization as:

1. Division of labor among cells increases efficiency. In a multicellular organism, cells are differentiated. Specialized cells perform specific functions. Their varied type of cells is more efficient than a single-celled organism.
2. Increase in survival capacity. In multicellular organisms, the death of few cells does affect the whole organism.

Question 23.
Give four examples of specific functions performed by varied cells.
Answer:

1. Nerve cells are specialized to transmit nerve impulses.
2. Muscle cells are specialized for contraction
3. Cells of the pancreas for secretion of insulin.
4. Red blood cells for the transport of oxygen,

Question 24.
“Cell theory has shortcomings”. Justify.
Answer:
There are some shortcomings of cell theory which are given below.

1. Schleiden and Schwann were not the first scientists to prove that living beings are made up of cells.
2. Rudolf Virchow stated that “all-new cells arise from the pre-existing cells”.
3. Now it is able to explain that all cells contain hereditary material which passes from one generation to the next by cell division. It ensures the transfer of characters from parents to their offsprings.

Question 25.
Why does the efficiency of a cell decrease with an increase in size in a unicellular organism?
Answer:
With the increase in size, volume increases but surface area exposed to the environment does not increase correspondingly. This limits the exchange of information and materials through the surface. As a result efficiency of the cell as an autonomous unit decreases.

Question 26.
The cell is “an open dynamic system” discuss.
Answer:
The cell is an open system because it allows the entry and exit of matter and energy. It takes up food, oxygen, water, and salts for its substance, growth, and division. The cell also takes up energy from- food and operates the metabolic processes. It gives out waste products, secretions, and energy.

Question 27.
On what basis can we consider the cell as an autonomous unit?
Answer:
The cell can be considered as an autonomous unit because:

1. Each cell-carries out all fundamental biological processes independently.
2. Each cell oxidizes food material and utilizes that energy and some nutrient molecules to synthesize complex molecules.
3. The cell uses these molecules to build new structures and to replace worn-out cells.
4. The cell respires and exchanges gases with the environment.
5. It reproduces to form new cells with similar hereditary characters,
6. It also maintains an internal physiochemical environment.

Question 28.
Distinguish between Extrinsic and intrinsic flow of information
Answer:

Extrinsic	Intrinsic
1. Flow of genetic, information within the cell.	1. Flow of functional information from outside the cell,
2. Regulates all activities of the cell.	2. Regulates some activities of the cell.
3. Information flows in the form of nucleic acids.	3. Information flows in the form of protein or other types of molecules.

Cell: The Unit of Life Important Extra Questions Long Answer Type

Question 1.
What is the role of the plasma membrane in the compartmentalization of the cell?
Answer:
Every cell is enclosed on all sides by the distinct covering called the plasma membrane.

1. It maintains the individuality of the cell by preventing the mixing of cell contents with extracellular materials.
2. The cell is not a sealed compartment and the exchange of materials is allowed by the cell membrane in a selective and regulated manner.
3. In animals, the cell membrane has on its surface certain chemical that can recognize cells of the same kind. This helps the cells to aggregate and defend themselves against microbes.
4. The cell membrane also receives messages from outside and passes them to adjacent cells.
5. The cell membrane selectively allows the passage of certain molecules and ions from the seawater to enter the cells of organisms living in the sea.

Question 2.
Compare a plant cell with an animal cell.
Answer:

Plant cell	Animal cell
1. Plant cells form all the amino acids, coenzymes, and vitamins.	1. Animal cells cannot form all the amino acids, coenzymes, and vitamins.
2. A plant cell consists of a cellulose cell wall surrounding the plasma membrane	2. The cell wall is absent. The limiting membrane of the cell is the plasma membrane.
3. On plasmolyzing, the cells do not burst due to the presence of a cell wall.	3. On plasmolyzing animal cells burst due to the absence of a cell wall.
4. A plant cell consists of plastids in general.	4. In an animal cell, the plastids are generally absent.
5. Plant cells consist Of large vacuoles.	5. Vacuoles are absent.
6. Crystal may be present in plant cells.	6. Crystals are usually absent in animal cells.
7. Centriole is absent in plant cells.	7. Centriole is present though absent in invertebrates.
8. Mitochondria are fewer.	8. Mitochondria are numerous.

Question 3.
The cells of unicellular organisms are usually spherical whereas those of multicellular tend to be many-sided. Why?
Answer:

• It is true that the cells of unicellular organisms tend to be spherical. It is because of the following reasons.
• Surface tension: Surface tension shapes the spherical way as in the case in air-borne soap bubbles.
• The free-floating cells with thin membranes tend to be spherical as it is the most economical shape that can confine a given mass of protoplasm.

However, the shape and the size of the cell depend upon the place where they are present and the functions they have to perform. In multicellular animals, the cells tend to become faceted as they come in contact with each other in the same way as the spherical soap bubbles become flattened when they are jammed together in a small space.

This phenomenon can be best seen in the early stages of the development of an embryo. The cell mass still remains spherical for some time but when the cells multiply the shape changes because of adjusting themselves to the available space. This is also true in plants, they have in addition cellulose also.

But the most important aspect of cell shape is the functions each cell has to perform.

Question 4.
Discuss how the method of science is reflected in the formulation t of cell theory?
Answer:
Methods of science and cell theory: Scientific method of solving a problem is a realistic approach and it helps us in finding out the truth.

The scientist after making observations of many samples proposes a hypothesis that is subject to be tested before it is taken as a theory.
1. In the case of cell theory Theodor Schwann after examining many types of tissues found that all these have cells and the cells have a nucleus and cytoplasm universally present and then after comparing its structure to that of plant cells proposed a hypothesis that bodies of animals and plants are composed of cells and products of cells.

2. This hypothesis was later confirmed by Schleiden who examined a large variety of plant tissues and found all of them to be composed of cells. Thus the hypothesis of Schwann become a theory of Schleiden and Schwann.

Further, as the scientific method says a theory can be changed, modified, or discarded on the basis of new discoveries. The cells theory of Schleiden and Schwann was modified by Rudolf Virchow who was the first to explain that, “cells divide and all-new cells must come from pre-existing cells.”

Thus we can say that method of science is fully reflected in the formulation. of the cell theory.

Question 5.
If, as the second law of thermodynamics states, “the free energy in any system tends to decrease”, how is it that the earth maintains so many living organisms, each in a highly organized, high free energy state?
Answer:

1. To maintain the organization of living organisms every system of energy, try to reduce entropy. Entropy is the degree of randomness. If the system is left on its own it increases in entropy.
2. Earth receives a continuous supply of energy from the sun in the form of photons of light.
3. 0.2 to 1% of the solar energy received by the earth enters the biosphere in the form of chemical energy through the process of photosynthesis. Heterotrophs depend upon autotrophs for food.
4. Flows of energy take place from photosynthesizers to heterotrophs „
   forming food chains and food webs.
5. Approximately 10% of the energy is conserved at each trophic level. This is how earth maintains so many living organisms in a highly organized state.

Question 6.
Distinguish between prokaryotes and eukaryotes.
Answer:

Features	Prokaryotes	Eukaryotes
1. Nucleus	Not enclosed membrane.	Enclosed is the nuclear membrane.
2. Cell wall	Present in all except smallest prokaryote, when present contain muramic acid.	Variable, if present does no contain muramic acid.
3. Endoplas mic reticulum	Absent	Universally present.
4. Organelles	Membrane-bound organelles absent.	Present.
5. Ribosomes	Present freely in the cytoplasm Only of 70S type               with	Present freely in cytoplasm or associated  E.R. (80S type).
6. Centrioles	Absent	Present in animal cells
7. Size range	100-2000 nm	10,000-100,000 nm.

Question 7.
Explain the structure and function of mitochondria.
Answer:
Structure of Mitochondria: They are spherical or elongated or rod-like cell organelle. Mitochondria were first discovered by Hofmeister in the cells of a pteridophyte, Equisetum. They were named ‘Mitochondrion’ by Benda.

Mitochondria is a double membranous organelle, the outer membrane is smooth while the inner one is folded into a number of cristae. The space between the two membranes is called the outer chamber while the space surrounded by the inner membrane is an inner chamber that is filled with homogenous fluid. The inner membrane has a large number of F, particles or exosomes.

These are the sites for oxidative phosphorylation. Each Oxysome has a head, stalk, base; The number of elementary particles in a mitochondrion maybe 104-105. The head of F, particle contain ATP synthetase enzyme hence they are said to be ATP particles.

Mitochondria from animal cell

Functions of mitochondria:

1. A powerhouse of the cell and store energy as ATP.
2. Several respiratory enzymes are found in mitochondria.
3. DNA is also contained in mitochondria.
4. They regulate the concentration of calcium ions in the cells.

Question 8.
Explain in detail the structure of a typical eukaryotic chloroplast.
Answer:
Chloroplast: Chloroplasts are relatively large organelles that are visible under the light microscope. The chloroplasts are green in color and vary in size and shape from species to species. In higher plants, chloroplasts measure 2 to 4 × 5 to 10 μ in size.

Details structure of chloroplast: They are bounded by two mem-branes about 300 Å in total thickness. Each membrane is about 40 to 60 Å thick. Both the membranes are separated by a clear space of about 25-27 Å. The inner membrane is very intricately elaborated to form a system of lamellae.

Internally the chloroplasts are divided into two parts
(a) Stroma and
(b) the membrane system.

The thylakoids are closely packed in certain areas. They appear as

Structure of chloroplast

piles of coins placed one above the other. These structures are called grana. As many as 40 to 60 grana may be present in a single chloroplast and each granum may contain 2 to 100 coins like thylakoids. Thylakoids can be seen in a variety of configurations in different species of plants.

The arrangement can be in the form of simple parallel Sacuniiing lengthwise or maybe in a complex interconnecting network of the seek. The chloroplasts invariably have some starch granules which often accumulate near a special region known as pyrenoid in algae.

By going through these CBSE Class 9 Sanskrit Notes Chapter 4 कल्पतरूः Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 9 Sanskrit Chapter 4 कल्पतरूः Summary Notes

कल्पतरूः Summary

‘वेतालपञ्चविंशतिः’ मनोहर एवं आश्चर्यजनक घटनाओं से युक्त कथाओं का अनोखा संग्रह है। प्रस्तुत पाठ इसी संग्रह से लिया गया है। इसके द्वारा जीवन-मूल्यों की स्थापना की गई है। इस कथा में पर्वतराज हिमालय के शिखर पर स्थित कंचनपुर नामक नगर का वर्णन किया गया है। उसमें जीमूतकेतु नाम का विद्याधरों का स्वामी रहता था। उसके उद्यान में कल्पतरु वृक्ष था। जीमूतकेतु के यहाँ जीमूतवाहन नाम का पुत्र हुआ। वह स्वभाव से अत्यधिक दयालु और परोपकारी था। एक दिन उसने मंत्री जनों की सभा की और उनसे अपने हित की बात पछी। सभी ने कहा कि

वंश परंपरा से प्राप्त है। यह सभी मनोरथों को पूरा करने वाला है। तुम इसकी आराधना करो। तब जीमूतवाहन ने अपने पिता के पास जाकर कहा कि मैं इस कल्पवृक्ष से अपने मनोरथों की पूर्ति चाहता हूँ। उसके पिता ने उसको कल्पवृक्ष की आराधना करने की अनुमति दे दी। तत्पश्चात् जीमूतवाहन ने कल्पवृक्ष के पास जाकर प्रार्थना किया-देव, आप मेरी इच्छा पूर्ति करें। मेरी इच्छा है कि इस पृथ्वी पर कोई भी निर्धन न बचे। यह सुनकर कल्पवृक्ष ने प्रसन्न होकर धन की वर्षा की। इससे जीमूतवाहन का यश सर्वत्र फैल गया।

कल्पतरूः Word Meanings Translation in Hindi

1. अस्ति हिमवान् नाम सर्वरत्नभूमिः नगेन्द्रः। तस्य सानो: उपरि विभाति कञ्चनपुरं नाम नगरम्। तत्र जीमूतकेतुः इति श्रीमान् विद्याधरपतिः वसति स्म। तस्य गृहोद्याने कुलक्रमागतः कल्पतरुः स्थितः। स राजा जीमूतकेतुः तं कल्पतरुम् आराध्य तत्प्रसादात् च बोधिसत्वांशसम्भवं जीमूतवाहनं नाम पुत्रं प्राप्नोत्। स जीमूतवाहनः महान् दानवीरः सर्वभूतानुकम्पी च अभवत्। तस्य गुणैः प्रसन्नः स्वसचिवैश्च प्रेरितः राजा कालेन सम्प्राप्तयौवनं तं यौवराज्ये अभिषिक्तवान्। कदाचित् हितैषिणः पितृमन्त्रिणः यौवराज्ये स्थितं तं जीमूतवाहनं उक्तवन्तः-“युवराज! योऽयं सर्वकामदः कल्पतरुः तवोद्याने तिष्ठति स तव सदा पूज्यः। अस्मिन् अनुकूले स्थिते सति शक्रोऽपि अस्मान् बाधितुं न शक्नुयात्” इति।

शब्दार्था: –
नगेन्द्रः – पर्वतों का राजा
सम्प्राप्तयौवनम् – जवानी को प्राप्त
सानो: उपरि – चोटी के ऊपर
यौवराज्ये – युवराज के पद पर
विभाति – सुशोभित है
अभिषिक्तवान् – अभिषेक कर दिया
वसति स्म – रहता था
कदाचित् – किसी समय
कुंलक्रमागमः – कुल परंपरा से आया हुआ
सर्वकामदः – सभी की कामनाओं को पूर्ण करने वाला
आराध्य – आराधना करके
अस्मिन् – इसके
तत्प्रसादात् – उसकी कृपा से
अनुकूले – अनुकूल
सम्भवम् – उत्पन्न हुए
स्थिते – रहने पर
प्राप्नोत् – प्राप्त किया
बाधितुम् – दुखी करने में, सर्वभूत
अनुकम्पी – सभी प्राणियों पर दया करने वाला
नशक्नुयात् – समर्थ नहीं होवे
प्रेरितः – प्रेरणा दिया गया

अर्थ-
सब रत्नों की भूमि, पर्वतों में श्रेष्ठ हिमालय नामक पर्वत है। उसके शिखर (चोटी) पर कंचनपुर नामक नगर सुशोभित है। वहाँ विद्याधरों के राजा श्रीमान जीमूतकेतु रहते थे। उनके घर (महल) के बगीचे में वंश परंपरा से आ रहा कल्पवृक्ष था। उस राजा ने उस कल्पवृक्ष की आराधना करके और उसकी कृपा से बोधिसत्व के अंश से उत्पन्न जीमूतवाहन नामक पुत्र को प्राप्त किया। वह महान, दानवीर और सभी प्राणियों पर कृपा करने वाला हुआ। उसके गुणों से प्रसन्न और अपने मंत्रियों से प्रेरित राजा ने समय पर जवानी को प्राप्त उसे (राजकुमार को) युवराज के पद पर अभिषिक्त किया। युवराज पद पर बैठे हुए उस जीमूतवाहन को (एक बार) किसी समय हितकारी पिता के मंत्रियों ने कहा-“हे युवराज! जो यह सब कामनाओं को पूरा करने वाला कल्पवृक्ष आपके बगीचे में खड़ा है, वह आपके लिए सदैव पूज्य है। इसके अनुकूल होने पर इंद्र भी हमें दुखी नहीं कर सकता है”।

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः –
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
उपरि – गृहस्य उपरि खगाः तिष्ठति।
तत्र – त्वं तत्र गत्वा स्वपाठं पठ।
इति – अहं कथयामि इति।
च – रामः लक्ष्मणः च वनम् अगच्छताम्।
कदाचित् – ऋषिः कदाचित् अपि असत्यं न अवदत्।
अपि – त्वम् अपि एतत् कार्यकर्तुं समर्थोऽसि।

विशेषण-विशेष्य-चयनम् –
सर्वरत्नभूमिर्नगेन्द्रः – हिमवान्
कुलक्रमागतः – कल्पतरुः
बोधिसत्त्वांशसम्भवम् – जीमूतवाहनम्
प्रसन्नः/प्रेरितः – राजा
सर्वकामदः – कल्पतरुः
अनुकूले स्थिते – अस्मिन्
श्रीमान्/विद्याधरपतिः – जीमूतकेतुः
सः/ राजा – जीमूतकेतुः
महान्/दानवीर:/सर्वभूतानुकम्पी – सः
हितैषिभिः – पितृमान्त्रिभिः
पूज्यः – सः

2. एतत् आकर्ण्य जीमूतवाहनः अचिन्तयत्-“अहो ईदृशम् अमरपादपं प्राप्यापि पूर्वैः पुरुषैः अस्माकं तादृशं फलं किमपि न प्राप्तम्। किन्तु केवलं कैश्चिदेव कृपणैः कश्चिदपि अर्थः अर्थितः। तदहम् अस्मात् कल्पतरोः अभीष्टं साधयामि” इति। एवम् आलोच्य सः पितुः अन्तिकम् आगच्छत्। आगत्य च सुखमासीनं पितरम् एकान्ते न्यवेदयत्-“तात! त्वं तु जानासि एव यदस्मिन् संसारसागरे आशरीरम् इदं सर्व धनं वीचिवत् चञ्चलम्। एकः परोपकार एव अस्मिन् संसारे अनश्वरः यो युगान्तपर्यन्तं यशः प्रसूते। तद् अस्माभिः ईदृशः कल्पतरुः किमर्थ रक्ष्यते? यैश्च पूर्वैरयं ‘मम मम’ इति आग्रहेण रक्षितः, ते इदानीं कुत्र गताः? तेषां कस्यायम्? अस्य वा के ते? तस्मात् परोपकारैकफलसिद्धये त्वदाज्ञया इमं कल्पपादपम् आराधयामि।

शब्दार्थाः –
आकर्ण्य – सुनकर
अन्तिकम् – समीप
असीनम् – बैठे हुए (को)
संसारसागरे – संसार रूपी सागर में
प्राप्यापि – प्राप्त करके भी
आशरीरम् – शरीर से लेकर
किमपि – कुछ भी
वीचिवत् – लहरों की तरह
अनश्वरः – नष्ट न होने वाला
कैश्चित् – कुछ (के द्वारा)
युगान्तपर्यन्तम् – युग के अंत तक
कृपणैः – कंजूसों के द्वारा
प्रसूते – पैदा करता है
अर्थः – धन
पूर्वैः – पूर्वजों के द्वारा
अर्थितः – कमाया गया
आग्रहेण – इच्छा से
अभीष्टम् – प्रिय
एकफलसिद्धये – एकमात्र फल की प्राप्ति के लिए
आलोच्य – सोचकर
आराधयामि – आराधना करता हूँ।

अर्थ –
यह सुनकर जीमूतवाहन ने मन में सोचा-“अरे ऐसे अमर पौधे को प्राप्त करके भी हमारे पूर्वजों के द्वारा वैसा कोई भी फल नहीं प्राप्त किया गया, किंतु केवल कुछ ही कंजूसों ने ही कुछ धन प्राप्त किया। इस कल्पवृक्ष से तो मैं अपनी प्रिय इच्छा को पूरी करूँगा।” ऐसा सोचकर वह पिता के पास आया। (वहाँ) आकर सुखपूर्वक बैठे हुए पिता को एकान्त में निवेदन किया-“पिता जी! आप तो जानते ही हैं कि इस संसार रूपी सागर में इस शरीर से लेकर सारा धन लहरों की तरह चंचल है।

एक परोपकार ही इस संसार में अनश्वर (नष्ट नहीं होने वाला) है जो युगों तक यश पैदा करता (देता) है। तो हम ऐसे कल्पवृक्ष की किसलिए रक्षा करते हैं? और जिन पूर्वजों के द्वारा यह (मेरा-मेरा) इस आशा से रक्षा किया गया, वे (पूर्वज) इस समय कहाँ गए? उनमें से किसका यह है? अथवा इसके वे कौन हैं? तो परोपकार के एकमात्र फल की सिद्धि (प्राप्ति) के लिए आपकी आज्ञा से इस कल्पवृक्ष की आराधना करता हूँ।

विशेषण – विशेष्य चयनम् –
विशेषणम् – विशेष्यः
ईदृशम् – अमरपादपम्
तादृशम् – फलम्
पूर्वैः – पुरुषैः/यैः
कैश्चित् – कृपणैः
अस्मात् – कल्पतरोः
सुखमासीनम् – पितरम्
सर्वम्, चञ्चलम् – धनम्
अभीष्टम् – मनोरथम्
अस्मिन् – सुखमासीनम्
एकः, अनश्वरः – परोपकारः
इमम् – कल्पपापम्’

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः –
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
अपि – त्वम् अपि मया सह विद्यालयं चल।
किन्तु – किन्तु देवः अत्र एव तिष्ठतु।
एव – सः एव मम बन्धुः वर्तते।
एवं – एवं दुष्कर्म त्वं कदापि मा कुर्याः।
च – रामः लक्ष्मणः च विद्यालयम् अगच्छताम्।
तु – सः तु मम पिता एवास्ति।
कुत्र – बुद्धिम् विना कुत्र जनानां शोभा?
वा – अधुना त्वं गृहं गच्छ आपणं वा।
इति – तस्य भाषा मधुरा अस्ति इति।

3. अथ पित्रा ‘तथा’ इति अभ्यनुज्ञातः स जीमूतवाहनः कल्पतरुम् उपगम्य उवाच-“देव! त्वया अस्मत्पूर्वेषाम् अभीष्टाः कामाः पूरिताः, तन्ममैकं कामं पूरय। यथा पृथिवीम् अदरिद्राम् पश्यामि तथा करोतु देव” इति। एवं वादिनि जीमूतवाहने “त्यक्तस्त्वया एषोऽहं यातोऽस्मि” इति वाक् तस्मात् तरोः उदभूत्। क्षणेन च स कल्पतरुः दिवं समुत्पत्य भुवि तथा वसूनि अवर्षत् यथा न कोऽपि दुर्गत आसीत्। ततस्तस्य जीमूतवाहनस्य सर्वजीवानुकम्पया सर्वत्र यशः प्रथितम्।

शब्दार्थाः –
अथ – इसके बाद
कामम् – कामना को
तथा – वैसे ही करो
अदरिद्राम् – गरीब रहित
अभ्यनुज्ञातः – आज्ञा को प्राप्त किया
वादिनि – कहने पर
उपगम्य – पास जाकर
उदभूत् – निकली
अस्मत्पूर्वेषा – हमारे पूर्वजों की,
समुत्पत्य – ऊपर उठकर
अभीष्टाः – प्रिय
वसूनि – रत्नों की
कामाः – कामनाएँ
दुर्गतः – ग़रीब।।

अर्थ –
इसके बाद पिता के द्वारा ‘वैसा ही करो’ ऐसी आज्ञा प्राप्त किया हुआ, वह जीमूतवाहन कल्पवृक्ष के पास जाकर बोला- “हे देव (भगवन्)! आपने हमारे पूर्वजों की सारी प्रिय कामनाएँ पूर्ण की हैं, तो मेरी एक कामना को पूरा कीजिए। जैसे पृथ्वी पर गरीबों को न देखू वैसे आप भगवन् कीजिए”। इस प्रकार जीमूतवाहन के कहने पर “तुम्हारे द्वारा छोड़ दिया गया यह मैं जा रहा हूँ” इस प्रकार की आवाज़ उस पेड़ से हुई। और क्षण भर में वह कल्पवृक्ष आकाश में उठकर भूमि पर वैसे रत्नों को बरसाने लगा, जिससे कोई भी दुर्गत (गरीब) नहीं रह गया। उसके बाद उस जीमूतवाहन की सभी जीवों पर कृपा करने के बाद सब जगह यश फैल गया।

विशेषण – विशेष्य – चयनम् –
विशेषणम् – विशेष्यः
अभ्यनुज्ञातः सः – जीमूतवाहनः
एकम् – कामम्
वादिनि – जीमूतवाहने
तस्मात् – तरोः
अभीष्टाः – कामाः
अदरिद्राम् – पृथ्वीम्
एषः त्यक्तः – अहम्
दुर्गतः – कोऽपि

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः –
अव्ययः वाक्य प्रयोगः
अथ – अथ रामः स्वगुरुम् अवदत्।
यथा-तथा – यथा अहं कथयामि तथा त्वं कुरु।
च – विद्यालये बालकाः बालिकाः च पठन्ति।
सर्वत्र – रामस्य यशः सर्वत्र प्रासरत्।
इति – त्वं तत्र कथं गच्छसि इति?
एवम् – तेन एवम् कदापि न वक्तव्यम्।
ततः – ततः देवदत्तः स्वगृहं प्राविशत्। सर्वत्र