Category: CBSE Class 10

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book अव्ययाः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions अव्ययाः

अभ्यास:

प्रश्न 1.
समुचितैः अव्ययैः (मञ्जूषातः गृहीत्वा) रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) सः ___________ वनं गतवान्।
(ii) सः ___________ गच्छति?
(iii) गजः ___________ चलति।
(iv) सः ___________ स्वपिति।
(v) सिंहः ___________ गर्जति।
(vi) सः ___________ विजेष्यते।
(vii) परिश्रमं कुरु, ___________ अनुत्तीर्णः भविष्यसि।
(viii) गृहात् ___________ मा गच्छ।
(ix) सः ___________ माम् उद्वेजयति।
(x) कोलाहलं ___________ कुरु।

मञ्जूषा- मा, बहिः, मुहुर्मुहुः, अन्यथा, एकदा, शनैः-शनैः, चिरम्, नूनम्, उच्चैः, कुत्र

उत्तराणि:
(i) एकदा
(ii) कुत्र
(iii) शनैः-शनैः
(iv) चिरम्
(v) उच्चैः
(vi) नूनम्
(vii) अन्यथा
(viii) बहिः
(ix) मुहुर्मुहुः
(x) मा

प्रश्न 2.
अधोलिखितेषु वाक्येषु अव्ययपदं चित्वा लिखत-

(i) यावत् परीक्षाकालः नायाति तावत् परिश्रमं कुरु।
(ii) अस्माभिः सर्वदा सत्यं वक्तव्यम्।
(iii) कालः वृथा न यापनीयः।
(iv) अहं सम्प्रति गृहं गन्तुम् इच्छामि।
(v) त्वं कुतः समायात्?
(vi) अहं श्वः ग्रामं गमिष्यामि।
(vii) तौ परस्परम् आलपतः।
(viii) अद्यप्रभृति अहं धूमपानं न करिष्यामि।
(ix) धनं विना जीवनं वृथा भवति।
(x) अथ रामायणकथा आरभ्यते।
उत्तराणि:
(i) यावत्, तावत्
(ii) सर्वदा
(iii) वृथा
(iv) सम्प्रति
(v) कुतः
(vi) श्वः
(vii) परस्परम्
(viii) अद्यप्रभृति
(ix) वृथा
(x) अथ

प्रश्न 3.
कोष्ठकेभ्यः शुद्धम् अव्ययपदं चित्वा रिक्तस्थानं पूरयत्-

(i) अहम् ___________ भ्रमणाय गमिष्यामि। (श्वः / ह्यः)
(ii) त्वम् कस्य ___________ गच्छसि? (परित: / पुरतः)
(iii) विद्यालयम् ___________ उद्यानम् अस्ति। (परित: / एव)
(iv) सः यदा आगमिष्यति ___________ अहं गमिष्यामि। (तदैव / तथैव)
(v) परिश्रमं कुरु ___________ अनुत्तीर्णः भविष्यसि। (सर्वदा / अन्यथा)
(vi) त्वं ___________ कुत्र गच्छसि? (जातु / साम्प्रतम्)
(vii) यूयम् ___________ ध्यानेन पठत। (बाढम् / नूनम्)
(viii) श्यामः ___________ पठति श्यामा न। (एव / विना)
(ix) छात्राः पुस्तकम् ___________ न शोभन्ते। (यदि / विना)
(x) यथा वप्स्यसि ___________ फलं प्राप्स्यसि। (तदा / तथा)
उत्तराणि:
(i) श्वः
(ii) पुरतः
(iii) परितः
(iv) तदैव
(v) अन्यथा
(vi) साम्प्रतम्
(vii) नूनम्
(viii) एव
(ix) विना
(x) तथा

अभ्यासः

प्रश्न 1.
इमं संवादम् उचितैः अव्ययपदैः पूरयत। उत्तराणि समक्षं प्रदत्तस्थाने लिखत अधा प्रदत्ता (अव्ययानां सूची अधः प्रदत्ता)-

मञ्जूषा – अधुना, अपि, बहिः, नूनम्, उच्चैः

रमा – विश्रुत! मेघाः (i) ___________ गर्जन्ति।
विश्रुतः – आम् (ii) ___________ वृष्टिः भविष्यति।
रमा – अवश्यम्, त्वम् गृहात् (iii) ___________ मा गच्छ।
विश्रुतः – तर्हि अहम् (iv) ___________ दूरदर्शने एव नाटकम् पश्यामि।
रमा – विश्रुत! समाचारम् अपि शृणु, दशमकक्षायाः परीक्षापरिणामस्य सूचना (v) ___________ संभवेत्!
उत्तराणि:
(i) उच्चैः
(ii) नूनम्
(iii) बहिः
(iv) अधुना
(v) अपि।

प्रश्न 2.
अधोलिखिते संवादे उचित-अव्ययपदैः रिक्तस्थानानि पूरयत। (अव्ययानां सूची अधः प्रदत्ता)-

मञ्जूषा – उच्चैः, किमर्थम्, एव, बहिः, अपि

पिता – पुत्र! एषः कोलाहल: (i) ___________ भवति?
पुत्र – (ii) ___________ एका नटी स्वनृत्यकौशलं प्रदर्शयति।
पिता – किम् कश्चित् गायति, वादयति (iii) ___________?
पुत्र – आम्, नटः (iv) ___________ गायति, ढोलकं वादयति च।
पिता – अभ्यासेन (v) ___________ कौशलं प्राप्यते।
उत्तराणि:
(i) किमर्थम्
(ii) बहिः
(iii) अपि
(iv) उच्चैः
(v) एव।

प्रश्न 3.
अधोलिखितम् अनुच्छेदम् उचितैः अव्ययपदैः पूरयित्वा पुनः लिखत-

मञ्जूषा – यदा, तदा, नूनम् एव, अद्य, अपि, यत्र, तत्र, सर्वदा

(i) विद्यालये ___________ वनमहोत्सवः मान्यते।
(ii) छात्रैः गृहेभ्यः ___________ एकः पादपः आनीतः।
(iii) छात्रैः आनीतेषु पादपेषु फलिनः वृक्षाः ___________ सन्ति।
(iv) ___________ वृक्षाः सन्ति ___________ हरीतिमा वर्तते।
(v) ___________ वृक्षेषु फलानि आगमिष्यन्ति ___________ केचन अन्ये एव छात्राः तानि उपभोक्ष्यन्ति।
उत्तराणि:
(i) अद्य
(ii) नूनम् एव
(iii) अपि
(iv) यत्र, तत्र
(v) यदा, कदा।

प्रश्न 4.
अधोलिखितानि वाक्यानि मञ्जूषायाः सहायतया उचितैः अव्ययपदैः पूरयित्वा पुनः लिखत-

मञ्जूषा – यावत्-तावत्, शनैः शनैः, श्वः, विना, मा, उच्चैः, एव

(i) ___________ मम मातुल: काश्मीरात् आगमिष्यति।
(ii) असत्यं ___________ वद।
(iii) ___________ स्थास्यन्ति गिरयः ___________ रामायणी कथा प्रचरिष्यति।
(iv) कच्छपः ___________ चलति।
(v) अस्माकं जीवनं जलं ___________ असम्भवम्।
उत्तराणि:
(i) श्वः
(ii) मा
(ii) यावत्-तावत्
(iv) शनैः शनैः
(v) विना।

प्रश्न 5.
अधोलिखितानि वाक्यानि मञ्जूषायाः सहायतया उचितैः अव्ययपदैः पूरयित्वा पुनः लिखत-

मञ्जूषा – इतस्ततः, सर्वत्र, यथा, तथा, वृथा, उपरि, अधः, कुत्र

(i) वृक्षाणाम् ___________ वानराः कूर्दन्ति।
(ii) ईश्वरः ___________ व्यापकः अस्ति।
(iii) ___________ अश्वाः दग्धाः।
(iv) ___________ च पञ्त्वं गताः।
(v) समुद्रेषु वृष्टिः ___________।
उत्तराणि:
(i) उपरि, इतस्ततः
(ii) सर्वत्र
(iii) यथा
(iv) तथा
(v) वृथा।

प्रश्न 6.
उचितैः अव्ययपदैः इमे संवादाः पूरयन्ताम् (अव्ययानां सूची मञ्जूषायां दत्ता)-

मञ्जूषा – शनैः शनैः, अपि, शीघ्रम्-शीघ्रम्, एव, नूनम्।

विभः – एतत् उपवनम्। यस्य हस्ते करण्डक: (i) ___________ एषः मालाकारः।
रश्मिः – आम्! अहं तं जानामि। एषः मालाकारः (ii) ___________ अस्ति।
विभः – पश्य, उपवने जनाः (iii) ___________ चलन्ति।
रश्मिः – परम् अहं पश्यामि यद् वृद्धाः तु (iv) ___________ चलन्ति।
विभः – पश्य, तत्र महिलाः (v) ___________ भ्रमन्ति।
उत्तराणि:
(i) नूनम्
(ii) एव
(iii) शीघ्रम्-शीघ्रम्
(iv) शनैः शनैः
(v) अपि।

प्रश्न 7.
अयं संवादः उचितैः अव्ययपदैः पूरणीयः। अव्ययपदानि मञ्जूषायाः ग्रहीतव्यानि।

मञ्जूषा – श्वः, तत्र, अत्र, इतस्ततः, अपि

अर्णवः – (i) ___________ एकं विशालम् उपवनम् अस्ति।
प्रत्यूषः – तत्र वृक्षेषु वानराः (ii) ___________ कूर्दन्ति।
अर्णवः – पश्य, (iii) ___________ मयूराः अपि नृत्यन्ति।
प्रत्यूषः – शृणु, वृक्षशाखासु कोकिलाः (iv) ___________ मधुरं गायन्ति।
अर्णवः – आगच्छ, अधुना गृहं गच्छाव। (v) ___________ पुनः आगमिष्यावः।
उत्तराणि:
(i) अत्र
(ii) इतस्ततः
(iii) तत्र
(iv) अपि
(v) श्वः।

प्रश्न 8.
अयं संवादः उचितैः अव्ययपदैः पूरणीयः। अव्ययपदानि मञ्जूषायाः ग्रहीतव्यानि।

मञ्जूषा – विना, सह, नूनम्, यदा, अधुना

मोहनः – राम! त्वं गृहात् बहिः गच्छ।
रामः – अहं त्वां (i) ___________ न गमिष्यामि।
मोहनः – किमर्थम् मया एव (ii) ___________ गमिष्यसि?
रामः – (iii) ___________ रात्रिः अस्ति। अहम् अन्धकारात् त्रस्यामि।
मोहनः – अहं तु न त्रस्यामि। (iv) ___________ त्वया सह गमिष्यामि।
रामः – (v) ___________ मेघाः गर्जन्ति तदा मयूराः नृत्यन्ति।
उत्तराणि:
(i) विना
(ii) सह
(iii) अधुना
(iv) नूनम्
(v) यदा।

प्रश्न 9.
अयं संवादः उचितैः अव्ययपदैः पूरणीयः। अव्ययपदानि अधोदत्तायाः मञ्जूषायाः ग्रहीतव्यानि।

मञ्जूषा – एव, अलम्, उच्चैः, अधुना, शनैः

अध्यापकः – अनिल! अत्र आगच्छ।
अनिलः – आगतः अस्मि, श्रीमन्तः! (i) ___________ किं करवाणि?
अध्यापकः – (ii) ___________ भ्रमणेन। अत्र उपविश।
अनिलः – आम्, उपविशामि। यद् भवन्तः कथयिष्यन्ति तद् (iii) ___________ करिष्यामि।
अध्यापकः – एतं पाठम् (iv) ___________ पठ। पाठम् (v) ___________ न पठ शीघ्रं न पठ।
उत्तराणि:
(i) अधुना
(ii) अलम्
(iii) एव
(iv) उच्चैः
(v) शनैः।

प्रश्न 10.
मञ्जूषायां दत्तानि पदानि संयोज्य वाक्यानि रचयत-

(i) _______________________
(ii) _______________________
(iii) _______________________
(iv) _______________________
(v) _______________________
उत्तराणि:
(i) अहम् ह्यः देवालयम् अगच्छम्।
(ii) अहम् श्वः तरणताले तरिष्यामि।
(iii) अहम् अधुना भोजनम् खादामि।
(iv) अहम् यदा-कदा उपवने भ्रमामि।
(v) अहम् पठितुं विद्यालयम् गच्छामि।

प्रश्न 11.
अधोलिखिते अनुच्छेदे रिक्तस्थानानि उचित-अव्ययपदैः पूरयत। (अव्ययानाम् सूची अधः प्रदत्ता)-

मञ्जूषा – पुरा, एकदा, तत्र, च, एव

(i) ___________ श्रीकृष्णः सुदामा (ii) ___________ शैशवात् मित्रे आस्ताम्। तौ बाल्ये गुरोः संदीपनस्य आश्रमे (iii) ___________ अवसताम्। (iv) ___________ गुरुपत्न्याः आदेशेन तौ काष्ठानि आनेतुं वनं गतौ। वने काष्ठानां कृन्तनकार्ये तयोः सूर्यास्तः अभवत्। तौ हिंसकप्राणिभ्यः भीतौ एकं वृक्षम् आरुह्य (v) ___________ स्थितौ।
उत्तराणि:
(i) पुरा
(ii) च
(iii) एव
(iv) एकदा
(v) तत्र।

प्रश्न 12.
इमां कथां उचितैः अव्ययपदैः पूरयत। अव्ययानां सूची अधः प्रदत्ता।

मञ्जूषा – यदि, एव, सहसा, तु, अधः
आम्रवृक्षस्य (i) ___________ उपविष्टः एकः नरः कोमलासु लतासु विशालफलानि दृष्ट्वा अकथयत्, “मूर्खः ईश्वरः लतासु विशालानि फलानि रोपयति, विशाले वृक्षे तु लघूनि फलानि। (ii) ___________ पवनस्य वेगेन एकं आम्रफलं तस्य शिरसि अपतत्। सः अचिन्तयत् (iii) ___________ वृक्षे विशालफलम् स्यात् तर्हि मम शिरः तु भग्नम् (iv) ___________ भवेत्। ननु अहमेव मूर्खः, ईश्वरः (v) ___________ बुद्धिमान् अस्ति।
उत्तराणि:
(i) अधः
(ii) सहसा
(iii) यदि
(iv) एव
(v) तु।

प्रश्न 13.
अधोलिखितम् अनुच्छेदम् अव्ययपदैः पूरयत। अव्ययानां सूची अधः प्रदत्ता-

मञ्जूषा – विना, अधुना, सदैव, वृथा, एव, अपि, यत्र-यत्र, इव, कदापि, नूनम्

ते जनाः (i) ___________ धन्याः ये (ii) ___________ निरुत्साहिताः न भवन्ति। ते (iii) ___________ धन्याः, ये (iv) ___________ न वदन्ति। ते (v) ___________ गच्छन्ति तत्र-तत्र साफल्यम् (vi) ___________ न प्राप्नुवन्ति अपितु सूर्यः (vii) ___________ अन्येभ्यः प्रकाशम् (viii) ___________ छन्ति। ते सदैव चिन्तयन्तिकार्यं (ix) ___________ तु जीवनम् एव व्यर्थम्। तेषाम् अस्मिन् कथने एव विश्वासः भवति यत् कार्य तु (x) ___________ एव करणीयम् श्वः न।
उत्तराणि:
(i) नूनम्
(ii) कदापि
(iii) अपि
(iv) वृथा
(v) यत्र-यत्र
(vi) सदैव
(vii) इव
(viii) एव
(ix) विना
(x) अधुना।

प्रश्न 14.
अधोलिखितानि वाक्यानि अव्ययपदैः पूरयत। अव्ययानां सूची अधः मञ्जूषायां प्रदत्ता-

मञ्जूषा – पुनः, इति, अपि, विना, अतः, ह्यः, इतस्ततः, उच्चैः, एव, तत्र-तत्र

(i) ___________ वयं जन्तुशालां द्रष्टुं काननवनम् अगच्छाम। तत्र वयं अनेकान् जन्तून् अपश्याम। सर्वे पशवः (ii) ___________ भ्रमन्ति स्म। सिंहाः (iii) ___________ गर्जन्ति स्म, मयूराः (iv) ___________ नृत्ये मग्नाः आसन्। वस्तुतः मयूरं (v) ___________ कुत्र जन्तुशालायाः शोभा? तत्र आम्रवृक्षाः आसन् (vi) ___________ कोकिलाः अपि। सत्यम् (vii) ___________ यत्र-यत्र आम्रवृक्षाः (viii) ___________ कोकिलाः तु भविष्यन्ति एव। अग्रिमे मासे वयम् (ix) ___________ गमिष्यामः (x) ___________ मया निश्चितम्।
उत्तराणि:
(i) ह्यः
(ii) इतस्ततः
(iii) उच्चैः
(iv) अपि
(v) विना
(vi) अतः
(vii) एव
(viii) तत्र-तत्र
(ix) पुनः
(x) इति।

प्रश्न 15.
अधोलिखितानि वाक्यानि अव्ययपदैः पूरयत। अव्ययानां सूची अधः मञ्जूषायां प्रदत्ता-

अव्ययानां सूची – बहिः, उभयतः, तथा, यथा, तावत्, पत्र, उच्चैः, अधुना, अपि, इव

उपवनं (i) ___________ नदी वहति। कक्षायाः (ii) ___________ मा गच्छ। यावत् कथा श्रूयते (iii) ___________मा गच्छ। (iv) ___________ त्वं चलसि (v) ___________ सा न चलति। मेघाः (vi) ___________ गर्जन्ति। पुरा (vii) ___________ स्रोतः (viii) ___________ तत्र सिकता। किं त्वं (ix) ___________ सा (x) ___________ पठसि।
उत्तराणि:
(i) उभयतः
(ii) बहिः
(iii) तावत्
(iv) यथा
(v) तथा
(vi) उच्चैः
(vii) यत्र
(viii) अधुना
(ix) अपि
(x) इव।

प्रश्न 16.
अधोलिखितानि वाक्यानि अव्ययपदैः पूरयत। अव्ययानां सूची अधः मञ्जूषायां प्रदत्ता-

अव्ययानां सची – खलु, यदा, यावत्, बहिः, तावत्, अपि, तत्र, विना, इव, तदा

त्वं (i) ___________ विद्यालयं गच्छसि (ii) ___________ अध्यापकं पाठयति। विद्या (iii) ___________ संसारे किमपि न लभ्यते। (iv) ___________ विद्या पठ्यते (v) ___________ बालकस्य जीवन सुखमयं भवति। विद्यां प्राप्य मानवाः गृहाद् (vi) ___________ (vii) ___________ गच्छन्ति। (viii) ___________ विदेशेषु भारतीयानां महान् आदरः भवति। (ix) ___________ विद्याधनम् (x) ___________ प्रकाशते।
उत्तराणि:
(i) यदा
(ii) तदा
(iii) विना
(iv) यावत्
(v) तावत्
(vi) बहिः
(vii) अपि
(viii) तत्र
(ix) खलु
(x) इव।

प्रश्न 17.
अधोलिखितानि वाक्यानि अव्ययपदैः पूरयत। अव्ययानां सूची अधः मञ्जूषायां प्रदत्ता-

अव्ययानां सूची। – इतस्ततः, तत्र, परम्, विना, तदैव, यथा, सह, तथा, तु ह्यः

(i) ___________ वयं बुद्धोद्याने भ्रमितुम् अगच्छाम। तत्र वयम् अनेकान् जनान् अपश्याम ये (ii) ___________ अभ्रमन्। (iii) ___________ छात्राः पुस्तकानि अपठन्। उद्यानरक्षक: (iv) ___________पादपेभ्यः जलम् अयच्छत्। (v) ___________ एक: रक्षकः सर्वान् जनान् अपश्यत्। (vi) ___________। एकः भीतः शिशुः तत्र संप्राप्तः। यः मातरं (vii) ___________ व्याकुलः आसीत्। (viii) ___________ सायंकालः अभवत् (ix) ___________ सः अतीव अरोदीत्। आरक्षकः तं स्वेन (x) ___________ अनयत्।
उत्तराणि:
(i) ह्यः
(ii) इतस्ततः
(iii) तत्र
(iv) तु
(v) परम्
(vi) तदैव
(vii) विना
(vii) यथा
(ix) तथा
(x) सह।

प्रश्न 18.
अधोलिखितानि वाक्यानि मञ्जूषायाः सहायतया उचितैः अव्ययपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

मञ्जूषा – यावत्-तावत् यत्र-तत्र, यदा-तदा, पुरा-न, ह्यः श्वः

(i) ___________ रविवासरः आसीत, ___________ मङ्गलवासरः भविष्यति।
(ii) ___________ मम माता अनुमतिं दास्यति ___________ अहं नाटकं द्रष्टुं गमिष्यामि।
(iii) ___________ स्थास्यन्ति सरितः महीतले ___________ रामायणी कथा लोकेषु प्रचरिष्यति।
(iv) कालिदासः ___________ अभवत् परं तस्य निश्चितकालं ___________ जाने।
(v) ___________ आम्रवृक्षाः ___________ कोकिलाः सन्ति।
उत्तराणि:
(i) ह्य:-श्वः
(ii) यदा-तदा
(iii) यावत्-तावत्
(iv) पुरा-न
(v) यत्र-तत्र।

प्रश्न 19.
निम्नलिखितवाक्यानि मञ्जूषायाः सहायतया उचितैः अव्ययपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

मञ्जूषा – उपरि, अधः, मा, इतस्ततः, विना, उच्चैः, सदैव, अद्य, तत्र-तत्र

(i) ___________ वने पशुमहोत्सवः अस्ति। मञ्चस्य (ii) ___________ वनराजः सिंहः तिष्ठति। आकाशे (iii) ___________ मेघाः सन्ति। मेघान् दृष्ट्वा मयूराः वृक्षाणाम् (iv) ___________ नृत्यन्ति। पशवः (v) ___________ भ्रमन्ति। कोलाहलं श्रुत्वा सिंहः (vi) ___________ गर्जति आदिशति च, “भोः कोलाहलं” (vii) ___________ कुरुत। अस्माकं जीवनं वृक्षान् (viii) ___________ असम्भवम्। वने अस्माभिः (ix) ___________ वृक्षाः रक्षणीयाः। सत्यमुक्तम् यत्र-यत्र धूमः (x) ___________ वह्निः अस्ति।”
उत्तराणि:
(i) अद्य
(ii) उपरि
(iii) सर्वत्र
(iv) अधः
(v) इतस्ततः
(vi) उच्चैः
(vi) मा
(viii) विना
(ix) सदैव
(x) तत्र-तत्र।

प्रश्न 20.
अधोलिखितवाक्यानि मञ्जूषायाः सहायतया अनुच्छेदं उचितैः अव्ययपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

मञ्जूषा – सह, उच्चैः, बहिः, इतस्ततः, अपि

नगरात (i) ___________ एकं वनम् अस्ति। तत्र दिने (ii) ___________ अन्धकारः भवति। जनाः प्रायः कुक्कुरैः (iii) ___________ एव तत्र प्रविशन्ति। कुक्कुराश्च जीवान् दृष्ट्वा (iv) ___________शब्दं कुर्वन्ति। गच्छ्त्वा वन्याः पशव: (v) ___________ धावन्ति।
उत्तराणि:
(i) बहि:
(ii) अपि
(iii) सह
(iv) उच्चैः
(v) इतस्ततः।

प्रश्न 21.
मञ्जूषातः उचित-अव्ययपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत।

मञ्जूषा – नूनम्, उच्चैः, अद्य, बहिः, मा, उपरि, अधः, अपि, अतः, विना, इतस्ततः, च, सर्वत्र।

अनुच्छेदः वने (i) ___________ पशुमहोत्सवः अस्ति। मञ्चस्य (ii) ___________ सिंहः विराजते। आकाशे मेघाः (iii) ___________ सन्ति। मेघान् दृष्ट्वा मयूराः वृक्षाणाम् (iv) ___________ नृत्यन्ति। पशवः (v) ___________ भ्रमन्ति। सर्पः कोटरात् (vi) ___________ आगच्छति। सर्पात् भीताः पश्वः कोलाहलं कुर्वन्ति। कोलाहलं श्रुत्वा सिंहः (vii) ___________ गर्जति आदिशति च-भोः। कोलाहलं (viii) ___________ कुरुत।शृणुत-अस्माकं जीवनं वृक्षान् (ix) ___________ असम्भवम्। वृक्षाः फलानि छायां (x) ___________ दत्वा अस्मान् उपकुर्वन्ति (xi) ___________ अस्माभिः वने (xii) ___________ वृक्षाः रक्षणीयाः।
उत्तराणि:
(i) अद्य
(ii) उपरि
(iii) अपि
(iv) अधः
(v) इतस्ततः
(vi) बहिः
(vii) उच्चैः
(viii) मा
(ix) विना
(x) च
(xi) अतः
(xii) नूनम्।

प्रश्न 22.
(क) मञ्जूषायां दत्तान् शब्दान् संयोज्य कानिचित् वाक्यानि रचयत।

(i) _______________________
(ii) _______________________
(iii) _______________________
(iv) _______________________
(v) _______________________
उत्तराणि:
(i) अहम् ह्यः देवालयम् अगच्छम्।
(ii) अहम् श्वः तरणताले तरिष्यामि।
(iii) अहम् अधुना भोजनं खादामि।
(iv) अहम् यदा-कदा उपवने भ्रमामि।
(v) अहम् पठितुम् विद्यालयम् गच्छामि।

(ख) ‘ह्यः-श्वः’ इति प्रयोगेण शृङ्खलां पूरयत। (ह्यः-श्वः के प्रयोग से श्रृंखला बनाइए)-

(ह्यः अर्थात् बीता हुआ कल तथा श्वः अर्थात् आने वाला कल-इनके प्रयोग से शृंखला को पूरा किया गया है)
यथा-
(i) ह्यः रविवासरः आसीत् श्वः मङ्गलवासरः भविष्यति।
(ii) ___________ श्वः गुरुवासरः भविष्यति।
(iii) ह्यः शुक्रवासरः आसीत् ___________।
(iv) ___________ श्वः शनिवासरः भविष्यति।
(v) ह्यः सोमवासरः आसीत् ___________।
उत्तराणि:
(ii) ह्यः मङ्गलवासरः आसीत्।
(iii) श्वः रविवासरः भविष्यति।
(iv) ह्यः गुरुवासरः आसीत्।।
(v) श्वः बुधवासरः भविष्यति।

(ग) उदाहरणम् अनुसृत्य अव्ययपदैः संवादं पूरयत।

अध्यापकः – भास्कर, कोकिलः कदा कूजति?
भास्करः – यदा वसन्तागमनं भवति तदा कोकिलः कूजति।
अध्यापकः – शोभनम्। कृषकाः कदा नन्दन्ति?
भास्करः – (i) ___________ सुवृष्टिः भवति ___________ कृषकाः नन्दन्ति।
अध्यापकः – साधु! तमः कदा नश्यति?
भास्करः – (ii) ___________ भानुः उदयति ___________ तमः नश्यति।
अध्यापकः – अतिशोभनम्! मयूराः कदा नृत्यन्ति?
भास्करः – (iii) ___________ मेघाः गर्जन्ति ___________ मयूराः नृत्यन्ति।
अध्यापकः – सुष्ठु! मेघाः कदा अपसरन्ति?
भास्करः – (iv) ___________ वातः चलति ___________ मेघाः अपसरन्ति।
उत्तराणि:
(i) यदा, तदा
(ii) यदा, तदा
(iii) यदा, तदा
(iv) यदा, तदा।

(घ) उदाहरणम् अनुसृत्य ‘यावत्-तावत्’ इति युग्मस्य रिक्तस्थानेषु उचितं प्रयोगं कुरुत।

यथा-
(i) यावत् दीयते तावत् धनस्य सदुपयोगः भवति।
(ii) ___________ परोपकारः क्रियते ___________ शरीरस्य सदुपयोगः।
(iii) ___________ स्थास्यन्ति गिरयः ___________ रामायणी कथा प्रचरिष्यति।
(iv) ___________ एव मार्जारः प्रविशति ___________ सर्वे मूषकाः पलायिताः।
उत्तराणि:
(i) यावत्, तावत्
(ii) यावत्, तावत्
(iii) यावत्, तावत्
(iv) यावत्, तावत्।

प्रश्न 23.
उदाहरणम् अनुसृत्य वाक्यपरिवर्तनम् कुरुत। (उदाहरण का अनुसरण करके वाक्य परिवर्तन करें)

उत्तराणि:
(i) मा
(ii) मा
(iii) मा
(iv) मा।

प्रश्न 24.
अधुना ‘इव’ अव्ययस्य प्रयोगेण अधोलिखितपदानां समुचितमेलनं क्रियताम्। (यहाँ ‘इव’ अव्यय के प्रयोग से अधोलिखित पदों का उचित मिलान किया गया है।)-

उत्तराणि:
(ii) करः कमलम् इव
(iii) मुखम् पल्लवः इव
(iv) चरणम् व्याघ्रः इव

प्रश्न 25.
अधोलिखितेषु हास्यालापेषु अव्ययपदानि रेखाङ्कितानि कृत्वा अधः लिखत।

(i) याचकः – श्रेष्ठिन्! एकं पणं देहि।
श्रेष्ठी – अत्र कोऽपि मानवः न अस्ति।
याचकः – कृपया त्वम् एव अस्मिन् समये मानवः भव।
(ii) अनिलः – राजेश! नूनम् आवां मित्रे स्वः। जानासि मित्रस्य लक्षणम्?
राजेशः – सम्यक् जानामि।
अनिलः – अहिं त्वदर्थे मृत्युनापि योद्धं सज्जोऽस्मि। (सहसा व्याघ्रः दृष्टिपथे समायाति)
अनिलः – रे वीर! रक्ष माम्, एष व्याघ्रः मां खादति।
राजेशः – अरे! मया मृत्युना योद्धं कथितं न तु व्याघ्रण।
अव्ययानि –

उत्तराणि:
अत्र, अपि, न, एव, नूनम्, सम्यक्, किम्, कर्तुं, सहसा, योद्ध।

प्रश्न 26.
अव्ययपदानि रेखाङ्कितानि कुरुत।

(i) अलसस्य कुतः विद्या, अविद्यस्य कुतः धनम्।
अधनस्य कुतः मित्रम्, अमित्रस्य कुतः सुखम्।।

(ii) शनैः कन्था शनैः पन्थाः शनैः पर्वतलङ्घनम्।
शनैः विद्या शनैः वित्तम् पञ्चैतानि शनैः शनैः।

(iii) त्वमेव माता च पिता त्वमेव,
त्वमेव बन्धुश्च सखा त्वमेव।
त्वमेव विद्या द्रविणं त्वमेव,
त्वमेव सर्वं मम देवदेव।।

(iv) वृथा वृष्टिः समुद्रेषु, वृथा तृप्तस्य भोजनम्।
वृथा दानं समर्थस्य, वृथा दीपो दिवाऽपि च।।

(v) यावत् स्थास्यन्ति गिरयः सरितश्च महीतले।
तावद् रामायणी कथा, लाकेषु प्रचरिष्यति।।
उत्तराणि:
(i) कुतः
(ii) शनैः
(iii) एव, च
(iv) वृथा च
(v) यावत्, तावत्।

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

1. प्रदत्तेषु उत्तरेषु यत् उत्तरम् शुद्धम् अस्ति तत् विकल्पात् चीयताम्।
(दिए गए उत्तरों में से जो उत्तर शुद्ध है उसे विकल्प से चुनिए। Choose the appropriate answer from the options given below.)

प्रश्न 1.
अहं पश्यामि यद् वृद्धाः तु ___________ चलन्ति।
(क) शनैः
(ख) शीघ्रम्
(ग) नीचैः
(घ) नूनम्।
उत्तराणि:
(क) शनैः

प्रश्न 2.
त्वं ___________ कुक्कुरो भव।
(क) सदा
(ख) पुनः
(ग) कदापि
(घ) अपि।
उत्तराणि:
(घ) अपि।

प्रश्न 3.
तत्र वृक्षेषु वानराः ___________ कूर्दन्ति।
(क) इतस्ततः
(ख) सर्वत्र
(ग) इत्यत्र
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(क) इतस्ततः

प्रश्न 4.
मूर्खाः जनाः संसारे ___________ जल्पन्ति।
(क) एव
(ख) बहुधा
(ग) अपि
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(घ) वृथा।

प्रश्न 5.
पश्य, ___________ मयूराः अपि नृत्यन्ति परं तत्र शुकाः वदन्ति।
(क) कदा
(ख) अत्र
(ग) तदा
(घ) यथा।
उत्तराणि:
(ख) अत्र

प्रश्न 6.
वृक्ष शाखासु कोकिला: ___________ मधुरं गायन्ति।
(क) अपि
(ख) नैव
(ग) ह्यः
(घ) एव।
उत्तराणि:
(क) अपि

प्रश्न 7.
___________ गृहं गच्छावः श्वः पुनः आगमिष्यावः।
(क) ह्यः
(ख) श्वः
(ग) अधुना
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(ग) अधुना

प्रश्न 8.
यत्र कमलानि ___________ भ्रमराः।
(क) तत्र
(ख) यत्र-तत्र
(ग) अत्र-तत्र
(घ) यथा।
उत्तराणि:
(क) तत्र

प्रश्न 9.
यथा राजा ___________ प्रजा।
(क) यथा-तथा
(ख) तथा
(ग) तथा-यथा
(घ) यत्र।
उत्तराणि:
(ख) तथा

प्रश्न 10.
अहं ___________ तत्र गमिष्यामि।
(क) कदा
(ख) अपि
(ग) ह्यः
(घ) पुरा।
उत्तराणि:
(ख) अपि

प्रश्न 11.
अहं ___________ तत्र न अगच्छम्।
(क) श्वः
(ख) अधुना
(ग) इव
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(ख) अधुना

प्रश्न 12.
ते ___________ एव अत्रागमिष्यन्ति।
(क) अधुना
(ख) ह्यः
(ग) श्वः
(घ) नूनम्।
उत्तराणि:
(घ) नूनम्।

प्रश्न 13.
___________ एकं विशालं भवनम् अस्ति।
(क) तत्र
(ख) उपरि
(ग) नीचैः
(घ) अत्र-तत्र।
उत्तराणि:
(क) तत्र

प्रश्न 14.
___________ एक: जलाशयः आसीत्।
(क) उपरि
(ख) नीचैः
(ग) अत्र
(घ) पुरा।
उत्तराणि:
(घ) पुरा।

प्रश्न 15.
त्वम् ___________ पठ।
(क) अपि
(ख) तदा
(ग) न
(घ) नूनम्।
उत्तराणि:
(क) अपि

प्रश्न 16.
छात्राः ___________ किं करिष्यन्ति?
(क) ह्यः
(ख) सहसा
(ग) इदानीम्
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(ग) इदानीम्

प्रश्न 17.
___________ अशोक: नाम महान् सम्राट् आसीत्।
(क) पुरा
(ख) अधुना
(ग) तदा
(घ) कदा।
उत्तराणि:
(क) पुरा

प्रश्न 18.
___________ ईश्वरभक्ताः तादृशाः न सन्ति।
(क) ह्यः
(ख) अधुना
(ग) श्वः
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(ख) अधुना

प्रश्न 19.
___________ वर्षा भवति तथा एव कृषकाः मोदन्ते।
(क) प्रातः
(ख) यदा
(ग) सदा
(घ) यथा।
उत्तराणि:
(घ) यथा।

प्रश्न 20.
यथा देश: ___________ वेशः।
(क) तदा
(ख) यदा
(ग) तथा
(घ) तत्र।
उत्तराणि:
(ग) तथा

प्रश्न 21.
ते पर्वतात् ___________ न सन्ति।
(क) उपरि
(ख) तत्र
(ग) अधः
(घ) उच्चैः।
उत्तराणि:
(घ) उच्चैः।

प्रश्न 22.
विद्यालयस्य छात्राः कथम् ___________ धावन्ति?
(क) यथा-तथा
(ख) विना
(ग) इतस्ततः
(घ) अपि।
उत्तराणि:
(ग) इतस्ततः

प्रश्न 23.
दुष्टाः ___________ एव जल्पन्ति।
(क) वृथा
(ख) इतस्ततः
(ग) तत्र
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(क) वृथा

प्रश्न 24.
त्वमपि रामम् ___________ भव।
(क) अधुना
(ख) सहसा
(ग) पुरा
(घ) इव।
उत्तराणि:
(घ) इव।

प्रश्न 25.
वृद्धा ___________ स्वकार्याणि करोति।
(क) नूनम्
(ख) शनैः
(ग) एव
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(ख) शनैः

प्रश्न 26.
संस्कारात्। ___________ जनः द्विज उच्यते।
(क) एव
(ख) अपि
(ग) इव
(घ) अत्र-तत्र।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 27.
चन्द्रगुप्तः सम्राट् चाणक्यं ___________ किमपि न अकरोत्।
(क) पुरा
(ख) विना
(ग) इतस्ततः
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(ख) विना

प्रश्न 28.
वेदमन्त्राणाम् उच्चारणम् ___________ कर्तव्यम्।
(क) इव
(ख) अपि
(ग) एव
(घ) उच्चैः।
उत्तराणि:
(घ) उच्चैः।

प्रश्न 29.
यथा पिता पुत्रोऽपि ___________ एव दृश्यते।
(क) तदा
(ख) इतस्ततः
(ग) तथा
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(ग) तथा

प्रश्न 30.
___________ त्वम् स्वकार्यं कुरु।
(क) विना
(ख) इदानीम्
(ग) वृथा
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(ख) इदानीम्

प्रश्न 31.
इदं कार्यं त्वया ___________ कर्तव्यम्।
(क) एव
(ख) विना
(ग) नूनम्
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 32.
अभिमन्युः तदा ___________ अवदत्।
(क) एव
(ख) कथम्
(ग) इव
(घ) अधुना।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 33.
दुष्टैः सह समयं ___________ न करणीयम्।
(क) विना
(ख) अधुना
(ग) सहसा
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(घ) वृथा।

प्रश्न 34.
अहम् ___________ तव स्वामी अतः ममाज्ञा पालनीया।
(क) अपि
(ख) सहसा
(ग) एव
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(ग) एव

प्रश्न 35.
चिकित्सालये ___________ न वक्तव्यम्।
(क) उच्चैः
(ख) वृथा
(ग) एव
(घ) सम्प्रति।
उत्तराणि:
(क) उच्चैः

प्रश्न 36.
मम मातामही ___________ वृद्धा अस्ति।
(क) शनैः
(ख) अपि
(ग) उच्चैः
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(ख) अपि

प्रश्न 37.
दुष्टानां जन्म ___________ वृथा भवति।
(क) एव
(ख) शनैः
(ग) इव
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 38.
___________ मया पित्राज्ञा पालनीया।
(क) इदानीम्
(ख) पुरा
(ग) यथा
(घ) तत्र।
उत्तराणि:
(क) इदानीम्

प्रश्न 39.
जगति ___________ पितरौ कुरुतः ___________ एव सन्ततयः कुर्वन्ति।
(क) यथा-तथा
(ख) अत्र-तत्र
(ग) कुत्र-यत्र
(घ) कुतः-ततः।
उत्तराणि:
(क) यथा-तथा

प्रश्न 40.
___________ विदधीत न क्रियाम्।
(क) वृथा
(ख) सहसा
(ग) इतस्ततः
(घ) पुरा।
उत्तराणि:
(ख) सहसा

प्रश्न 41.
जीवः जीवस्य ___________ भोजनं भवति।
(क) एव
(ख) विना
(ग) अपि
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 42.
छात्राणां कृते ___________ कार्यं नोचितम्।
(क) उच्चैः
(ख) शनैः
(ग) अधुना
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(ख) शनैः

प्रश्न 43.
सर्वे जीवाः मिलित्वा ___________ मोदन्ते।
(क) इदानीम्
(ख) पुरा
(ग) शनैः
(घ) उच्चैः।
उत्तराणि:
(क) इदानीम्

प्रश्न 44.
छात्राः सम्प्रति ___________ कथं भ्रमन्ति?
(क) अधुना
(ख) इतस्ततः
(ग) पुरा
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(ख) इतस्ततः

प्रश्न 45.
द्वारपाल: ___________ अपि तत्र तिष्ठति।
(क) अधुना
(ख) नीचैः
(ग) शनैः
(घ) उच्चैः।
उत्तराणि:
(क) अधुना

प्रश्न 46.
ईश्वरेण दत्तम् इदं जीवन ___________ न कर्तव्यम्।
(क) शनैः
(ख) उच्चैः
(ग) नूनम्
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(घ) वृथा।

प्रश्न 47.
अलङ्कारैः विभूषितः ___________ गुणहीन: न शोभते।
(क) अपि
(ख) एवम्
(ग) पुरा
(घ) एव।
उत्तराणि:
(क) अपि

प्रश्न 48.
___________ तुभ्यं रोचते त्वं तथैव कुरु।
(क) तत्र
(ख) अत्र
(ग) यथा
(घ) परम्।
उत्तराणि:
(ग) यथा

प्रश्न 49.
जनानां समृद्धिः ___________ संवर्धिता वर्तते।
(क) अधुना
(ख) ह्यः
(ग) पुरा
(घ) इव।
उत्तराणि:
(क) अधुना

प्रश्न 50.
यात्रायां ___________ कोलाहलं न कर्तव्यम्।
(क) सहसा
(ख) वृथा
(ग) इव
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(ख) वृथा

प्रश्न 51.
___________ भारतम् अतीव समृद्धम् आसीत्।
(क) अधुना
(ख) इतस्ततः
(ग) पुरा
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(ग) पुरा

प्रश्न 52.
वर्तमानकाले ___________ सर्वत्र विलासिता एव दृश्यते।
(क) यथा-तथा
(ख) सम्प्रति
(ग) अत्र-तत्र
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(ग) अत्र-तत्र

प्रश्न 53.
त्वम् ___________ बन्धुः च सखा त्वमेव।
(क) एव
(ख) अपि
(ग) नूनम्
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 54.
धनाभावे रोदनं ___________ भवति।
(क) वृथा
(ख) एव
(ग) नूनम्
(घ) इतस्ततः।
उत्तराणि:
(क) वृथा

प्रश्न 55.
शनैः कन्थाः ___________ पन्थाः शनैः पर्वत लङ्घनम्।
(क) अधुना
(ख) उच्चैः
(ग) विना
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(घ) शनैः।

प्रश्न 56.
दैत्यानाम् ___________ पर्वताः दूरतः एव भयातुरम् कुर्वन्ति।
(क) शनैः
(ख) सहसा
(ग) इव
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(ग) इव

प्रश्न 57.
मधुरा दिव्या वाणी ___________ गीर्वाण कथ्यते।
(क) एव
(ख) नूनम्
(ग) पुरा
(घ) इव।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 58.
भारतभूमिः ___________ दर्शनीया अस्ति।
(क) सम्प्रति
(ख) इतस्ततः
(ग) नूनम्
(घ) विना।
उत्तराणि:
(ग) नूनम्

प्रश्न 59.
___________ कृतं कार्यं नूनं कष्टकरं भवति।
(क) शनैः
(ख) सहसा
(ग) इव
(घ) पुरा।
उत्तराणि:
(ख) सहसा

प्रश्न 60.
श्रीरामम् उपेत्य भरतः ___________ अवदत्।
(क) अपि
(ख) वृथा
(ग) उच्चैः
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(ग) उच्चैः

प्रश्न 61.
लङ्लकारस्य प्रयोगः भूतकाले ___________ भवति।
(क) अधुना
(ख) विना
(ग) एव
(घ) अपि।
उत्तराणि:
(ग) एव

प्रश्न 62.
श्रीरामः यथा आदर्शपुत्रः आसीत् ___________ एव आदर्शपिता अपि।
(क) तत्र
(ख) तथा
(ग) यत्र
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(ख) तथा

प्रश्न 63.
संसारे सूर्यः ___________ जीवनाधारः वर्तते।
(क) अधुना
(ख) एव
(ग) पुरा
(घ) अपि।
उत्तराणि:
(ख) एव

प्रश्न 64.
___________ सूर्यः जगत् प्रकाशयति ___________ चन्द्रः अपि।
(क) अत्र-तत्र
(ख) यथा-तथा
(ग) यत्र-तत्र
(घ) इत:-ततः।
उत्तराणि:
(ख) यथा-तथा

प्रश्न 65.
त्वया ___________ कोलाहलं परित्यज्य सुप्तव्यम्।
(क) अधुना
(ख) शनैः
(ग) उच्चैः
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(क) अधुना

प्रश्न 66.
प्राणं ___________ कथं जीवनम्?
(क) शनैः
(ख) विना
(ग) इदानीम्
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(ख) विना

प्रश्न 67.
क्रीडाङ्गणे ___________ रामः तु तत्र कृष्ण: वर्तेते।
(क) तथा
(ख) यथा
(ग) यथा-तथा
(घ) यत्र।
उत्तराणि:
(घ) यत्र।

प्रश्न 68.
स्वर्णशलाकाम् ___________ तत् विभाति।
(क) इव
(ख) पुरा
(ग) इदानीम्
(घ) नूनम्।
उत्तराणि:
(क) इव

प्रश्न 69.
रात्रौ कुक्कुराः ___________ भाषन्ते।
(क) पुरा
(ख) इतस्ततः
(ग) इदानीम्
(घ) विना।
उत्तराणि:
(ख) इतस्ततः

प्रश्न 70.
___________ कलियुगस्य सप्तविंशतितमा चतुर्युगी वर्तते।
(क) पुरा
(ख) यथा
(ग) तथा
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(घ) इदानीम्।

प्रश्न 71.
वर्षायां मेघाः ___________ गर्जन्ति।
(क) नीचैः
(ख) उच्चैः
(ग) अधुना
(घ) इव।
उत्तराणि:
(ख) उच्चैः

प्रश्न 72.
अर्जुनेन सह कृष्णः ___________ आसीत्।
(क) अपि
(ख) नूनम्
(ग) वृथा
(घ) विना।
उत्तराणि:
(क) अपि

प्रश्न 73.
परीक्षाकाले ___________ शीतः भविष्यति एव।
(क) अधुना
(ख) इतस्ततः
(ग) अपि
(घ) इव।
उत्तराणि:
(ग) अपि

प्रश्न 74.
रात्रौ तु चन्द्रः वर्तते ___________ न।
(क) एव
(ख) नूनम्
(ग) इदानीम्
(घ) सम्प्रति।
उत्तराणि:
(ग) इदानीम्

प्रश्न 75.
त्वाम् ___________ को उद्धरिष्यति माम्?
(क) एव
(ख) विना
(ग) इतस्ततः
(घ) पुरा।
उत्तराणि:
(ख) विना

प्रश्न 76.
प्रातः उद्याने ___________ न चलितव्यम्।
(क) उच्चैः
(ख) नूनम्
(ग) शनैः
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(ग) शनैः

प्रश्न 77.
धरायाम् ___________ सर्वे जीवाः संवसन्ति।
(क) अपि
(ख) एव
(ग) अत्र-तत्र
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(ख) एव

प्रश्न 78.
सहसा उत्थाय भीमः ___________ अवदत्।
(क) शनैः
(ख) एव
(ग) उच्चैः
(घ) विना।
उत्तराणि:
(ग) उच्चैः

प्रश्न 79.
केनचिदपि समय ___________ न कर्तव्यम्।
(क) नूनम्
(ख) वृथा
(ग) विना
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(ख) वृथा

प्रश्न 80.
ईश! ___________ त्वमेव मम पिता वर्तसे।
(क) वृथा
(ख) पुरा
(ग) अपि
(घ) नूनम्।
उत्तराणि:
(घ) नूनम्।

प्रश्न 81.
___________ वृथा भ्रमतां छात्राणां संस्काराः हसन्ति।
(क) इतस्ततः
(ख) नूनम्
(ग) सहसा
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(क) इतस्ततः

प्रश्न 82.
___________ देवासुर-संग्रामोऽभवत्।
(क) सम्प्रति
(ख) इदानीम्
(ग) पुरा
(घ) अधुना।
उत्तराणि:
(ग) पुरा

प्रश्न 83.
___________ जनाः परिश्रमेण कार्यं करिष्यन्ति तावत् सुखानि प्राप्स्यन्ति।
(क) यावत्
(ख) तावत्
(ग) इदीनीम्
(घ) अधुना।
उत्तराणि:
(क) यावत्

प्रश्न 84.
यावत् जगति सदाचारः आचरिष्यति ___________ संसारे आनन्दं भविष्यति।
(क) एव
(ख) पुरा
(ग) तावत्
(घ) अधुना।
उत्तराणि:
(ग) तावत्

2. मञ्जूषायां प्रदत्तैः अव्ययैः सहायतया वाक्यानां रिक्तस्थानानि पूरयत।
(मञ्जूषा में दिए गए अव्ययों की सहायता से वाक्यों के रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए। Fill in the blanks with the help of indeclinables given in the box.)

प्रश्न 1.
(क) तस्याः मुखम् चन्द्रम् इव ___________ न प्रतीयते।
(ख) ___________ रामकथा समाप्यते।
(ग) रामः श्याम: च ___________ पठतः?
(घ) ___________ कः तिष्ठति?
(ङ) वृथा ___________ वद।

मञ्जूषा – बहिः, मा, कुत्र, कदापि, इति।

उत्तराणि:
(क) कदापि
(ख) इति
(ग) कुत्र
(घ) बहिः
(ङ) मा।

प्रश्न 2.
(क) त्वम् ___________ तेन सह गच्छ।
(ख) तस्य मुखम् कमलम् इव ___________ नास्ति।
(ग) त्वम् दिल्लीनगरम् ___________ गमिष्यसि?
(घ) यत् वस्तु लाभदायकम् ___________ तत् एव आनय।
(ङ) अहम् ___________ पठिष्यामि।

मञ्जूषा – सम्प्रति, इति, कदा, कदापि, श्वः।

उत्तराणि:
(क) सम्प्रति
(ख) कदापि
(ग) कदा
(घ) इति
(ङ) श्वः

प्रश्न 3.
(क) सः ___________ एव अत्र आगच्छत्।
(ख) ___________ अहम् आगमिष्यामि तावत् त्वम् अत्र उपविश।
(ग) अहम् तु पठामि परं त्वम् ___________ न पठसि?
(घ) श्यामः अवदत् ___________ त्वं यत् पश्यसि तत् एव वद।
(ङ) त्वम् ___________ पठिष्यसि?

मञ्जूषा – किमर्थम्, यावत्, कुतः, ह्यः, यत्, कदा।

उत्तराणि:
(क) ह्यः
(ख) यावत्
(ग) किमर्थम्
(घ) यत्
(ङ) कदा।

प्रश्न 4.
(क) कुम्भं करोति ___________ कुम्भकारः।
(ख) असत्यं ___________ वद।
(ग) त्वया ___________ आयातः?
(घ) अहम् ___________ अगच्छम्? इति न जानामि।
(ङ) ___________ अहम् लिखामि तावत् त्वम् पठ।

मञ्जूषा – मा, यावत्, कदा, कुतः, इति।

उत्तराणि:
(क) इति
(ख) मा
(ग) कदा
(घ) कुतः
(ङ) यावत्।

प्रश्न 5.
(क) सः आत्मानम् रामः ___________ मानयति।
(ख) एषः सिंहः ___________ आगच्छत्?
(ग) विद्यालयात् ___________ मा गच्छ।
(घ) ___________ त्वम् कुत्र आसी:?
(ङ) ___________ इतस्ततः भ्रमणं मा कुरु।

मञ्जूषा – इति, सम्प्रति, कुतः, बहिः, ह्यः।

उत्तराणि:
(क) इति
(ख) कुतः
(ग) बहिः
(घ) ह्यः
(ङ) सम्प्रति।

प्रश्न 6.
(क) अहम् ___________ विद्यालयं न आगमिष्यामि।
(ख) ___________ अवकाशः भविष्यति।
(ग) मृषा ___________ वद।
(घ) धनात् विना ___________ सुखम्?
(ङ) त्वम् तत्र ___________ गच्छसि?

मञ्जूषा – किमर्थम्, श्वः, कुत, मा, श्वः।

उत्तराणि:
(क) श्वः
(ख) श्वः
(ग) मा
(घ) कुतः
(ङ) किमर्थम्।

प्रश्न 7.
(क) सः ___________ आगमिष्यति।
(ख) त्वं ___________ मृषा मा वद।
(ग) ग्रामात् ___________ देवालयः अस्ति।
(घ) त्वम् असत्यं ___________ वद।
(ङ) ___________ मम अध्यापक: न अपाठयत्।

मञ्जूषा – श्वः, कदापि, ह्यः, मा, बहिः।

उत्तराणि:
(क) श्वः
(ख) कदापि
(ग) बहिः
(घ) मा
(ङ) ह्यः।

प्रश्न 8.
(क) विद्यालये ___________ वनमहोत्सवः मान्यते।
(ख) छात्रैः गृहेभ्यः ___________ एकः पादपः आनीतः।
(ग) छात्रैः आनीतेषु पादपेषु फलिनः वृक्षाः विद्यालयात् ___________ रोपणीयाः।
(घ) ___________ वृक्षाः सन्ति तत्र दुर्दिवसा: ___________?
(ङ) एतेषु वृक्षेषु फलानि ___________ न आगमिष्यन्ति।

मञ्जूषा – यदा-कदा, कदापि, ह्यः, यत्र-कुत्र, बहिः।

उत्तराणि:
(क) कदा
(ख) ह्यः
(ग) बहिः
(घ) यत्र-कुत्र
(ङ) कदापि।

प्रश्न 9.
(क) ___________ मम मातुलः काश्मीरात् आगमिष्यति।
(ख) असत्यं ___________ वद।
(ग) ___________ स्थास्यन्ति गिरयः तावत् रामायणी कथा प्रचरिष्यति।
(घ) कच्छप: ___________ न धावति।
(ङ) अस्माकं जीवन ___________ वर्तते?

मञ्जूषा – यावत्, श्वः, मा, कदापि, किमर्थम्।

उत्तराणि:
(क) श्वः
(ख) मा
(ग) यावत्
(घ) कदापि
(ङ) किमर्थम्।

प्रश्न 10.
(क) त्वम् एवं ___________ वद।
(ख) सः ___________ असत्यं न अवदत्।
(ग) ___________ शीतकालो वर्तते।
(घ) ___________ मम परीक्षा भविष्यति।
(ङ) सः ___________ पठति इति न ज्ञायते।

मञ्जूषा – कदापि, कदा, श्वः मा, सम्प्रति।

उत्तराणि:
(क) मा
(ख) कदापि
(ग) सम्प्रति
(घ) श्वः
(ङ) कदा।

प्रश्न 11.
ते जनाः (i) ___________ धन्याः ये (ii) ___________ निरुत्साहिताः न भवन्ति। ते (iii) ___________ न धन्याः, ये (iv) ___________ सत्यं वदन्ति। ते (v) ___________ गच्छन्ति, साफल्यम् प्राप्नुवन्ति। ते सदैव चिन्तयन्ति इति कार्यं विना तु जीवनम् एव व्यर्थम्।

मञ्जूषा – यत्र-कुत्र, सम्प्रति, कदापि, यदा-कदा, कदापि।

उत्तराणि:
(i) सम्प्रति
(ii) कदापि
(iii) कदापि
(iv) यदा-कदा
(v) यत्र-कुत्र।

प्रश्न 12.
(i) ___________ वयं जन्तुशालां द्रष्टुं नन्दन काननवनम् अगच्छाम। तत्र वयं अनेकान् जन्तून् अपश्याम। सर्वे पशवः (ii) ___________ भ्रमन्ति स्म। सिंहाः(iii) ___________ नासन्। मयूराः अपि (iv) ___________ अनृत्यत्। वस्तुतः मयूरं विना (v) ___________ जन्तुशालायाः शोभा? अग्रिमे मासे वयम् पुन: गमिष्यामः।

मञ्जूषा – ह्यः, यत्र-कुत्र, बहिः, दा-कदा, कुतः।

उत्तराणि:
(i) ह्यः
(ii) यत्र-कुत्र
(iii) बहिः
(iv) यदा-कदा
(v) कुतः।

प्रश्न 13.
(क) ___________ कथा श्रूयते तावत् मा गच्छ।
(ख) ___________ एव अहं वार्तालापं करोमि।
(ग) ___________ सा न चलति।
(घ) मेघाः ___________ गर्जन्ति।
(ङ) सः ___________ अस्मत् स्थानात् गतः।

मञ्जूषा – यदा-कदा, कदा, यावत्, सम्प्रति, यत्र-कुत्र।

उत्तराणि:
(क) यावत
(ख) यदा-कदा
(ग) सम्प्रति
(घ) यत्र-कुत्र
(ङ) कदा।

प्रश्न 14.
(क) त्वं ___________ विद्यालयं गच्छसि?
(ग) विद्याध्ययनं ___________ तपः कुर्यात्।
(ख) ___________ अध्यापकः पाठयति।
(घ) ___________ विद्या पठ्यते तावत् छात्राः तपन्ति।
(ङ) ___________ जीवनं सुखमयं भवति।

मञ्जूषा – कदा, इति, यावत्, सम्प्रति, यावत्।

उत्तराणि:
(क) कदा
(ख) सम्प्रति
(ग) यावत्
(घ) यावत्
(ङ) इति।

3. तालिकाप्रदत्तपदानि संयोज्य षट्वाक्यानि रचयत।
(तालिका में दिए गए पदों को जोड़कर छह वाक्य बनाइए। Frame six sentences with the help of the words given in the table.)

प्रश्न 1.

उत्तराणि:

प्रश्न 2.

उत्तराणि:

प्रश्न 3.

उत्तराणि:

प्रश्न 4.

उत्तराणि:

प्रश्न 5.

उत्तराणि:

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 6 सुभाषितानि Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 6 सुभाषितानि Summary Notes

सुभाषितानि पाठपरिचयः
संस्कृत कृतियों के जिन पद्यों या पद्यांशों में सार्वभौम सत्य को बड़े मार्मिक ढंग से प्रस्तुत किया गया है उन पद्यों को सुभाषित कहते हैं। प्रस्तुत पाठ ऐसे दस सुभाषितों का संग्रह है जो संस्कृत के विभिन्न ग्रंथों से संकलित हैं। इनमें परिश्रम का महत्व, क्रोध का दुष्प्रभाव, सभी वस्तुओं को उपादेयता और बुद्धि की विशेषता आदि विषयों पर प्रकाश डाला गया है।

सुभाषितानि Summary

पाठसारः
संस्कृत साहित्य में जिन पद्यों (श्लोकों) में सार्वभौमिक सत्य को सुचारु रूप से प्रस्तुत किया है उनको ‘सुभाषित’ कहा जाता है। प्रस्तुत पाठ में 10 सुभाषितों का संग्रह है। इनमें परिश्रम का महत्त्व, क्रोध का दुष्प्रभाव, मानव प्रकृति, वस्तुओं की उपादेयता, बुद्धि की विशेषता आदि विषयों पर प्रकाश डाला गया है।

शरीर में स्थित आलस्य ही मनुष्यों का महान् शत्रु है और परिश्रम समान कोई बन्धु नहीं है जिसको करके मनुष्य दुःखी नहीं होता।

गुणी मनुष्य ही गुण को जानता है निर्गुण नहीं, बलवान बल को जानता है निर्बल नहीं, वसन्त का गुण कोयल जानती है कौआ नहीं, शेर का बल हाथी जानता है चूहा नहीं।

जो मनुष्य किसी कारण से क्रोधित होते हैं। उस कारण की समाप्ति पर प्रसन्न हो जाते हैं। परंतु जो अकारण क्रोधी हैं उनको कौन संतुष्ट कर सकता है?

कही गई बात का अर्थ तो पशु, हाथी, घोड़े आदि भी जान लेते हैं। लेकिन ज्ञानीजन वह है जो न कहा गया भी जान ले।

मनुष्यों के देह विनाश के लिए देह में ही स्थित प्रथम शत्रु क्रोध ही है। जैसे काष्ठ में स्थित अग्नि ही काष्ठ को जला डालती है वैसे ही शरीरस्थ क्रोध मानव शरीर को जला देता है।

मित्रता समान शील और व्यवहार में होती है। जैसे मृग मृगों के साथ, गाएँ गायों के साथ विचरण करते हैं वैसे ही मूर्ख मूों के साथ और बुद्धिमान ज्ञानियों के साथ मैत्री करते हैं।

फल व छायायुक्त महावृक्ष संरक्षण के योग्य है यदि दुर्भाग्य से वृक्ष फलहीन है तो छाया तो सदैव देता ही है।

अक्षर मन्त्रहीन नहीं होता, औषधि मूल हीन नहीं होती, पुरुष अयोग्य नहीं होता। वहाँ योजक दुर्लभ है अर्थात् पारखी ही वस्तु की परख रखता है।

महान् पुरुष सम्पत्ति और विपत्ति में समभाव होते हैं जैसे सूर्य उदय व अस्त समय एक ही रूप (रक्त वर्ण) होता है।

इस विचित्र संसार में कुछ भी निरर्थक नहीं है। यदि घोड़ा दौड़ने में वीर है तो गधा बोझ वहन करने में। अर्थात् सबकी अपनी उपयोगिता है।

सुभाषितानि Word Meanings Translation in Hindi

1. आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति ॥1॥

शब्दार्थाः
आलस्यम् – आलस्य। हि-निश्चय से। मनुष्याणां – मनुष्यों के (को)। शरीरस्थः – शरीर में रहने वाला। रिपुः – शत्रु (है)। अद्यमसमः – परिश्रम के समान। बन्धुः – मित्र (भाई/सखा)। नास्ति – नहीं है।। सम् – जिसे, जिसको। कृत्वा – करके। अवसीदति-दुखी होता है। न – नहीं।

हिंदी अनुवाद:
निश्चय से आलस्य मनुष्यों के शरीर में रहने वाला सबसे बड़ा दुश्मन है। परिश्रम के समान उसका कोई मित्र नहीं है जिसको करके वह दुखी नहीं होता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेद
शरीरस्थो महारिपुः = शरीरस्थः + महारिपुः
न + अवसीदति = नावसीदति
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः = न + अस्ति + उद्यमसमः + बन्धुः

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः समासनामानि
शरीरस्थः = शरीरे स्थितः तत्पुरुष समास प्रकृति-प्रत्ययो: विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
कृत्वा = कृ + क्त्वा

कारकाः उपपदविभक्तयश्च
उद्यमसमः – उद्यमेन समः
– अत्र समः कारणेन उद्यमेन शब्दे तृतीया विभक्ति अस्ति।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
हि = निश्चय से = पाण्डवास्तवं च राष्ट्रं च सदा संरक्ष्यमेव हि।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
आलस्यं = परिश्रमहीनः
महान् = विशालम्
अस्ति = वर्तते
रिपुः = शत्रुः अरिः वैरिः
मनुष्याणाम् = नराणाम्
बन्धु – सखा, सुहद्, मित्रं
न – नहि

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
आलस्यं = परिश्रम, उद्यम
महान् = लघु
रिपुः = सखा, बन्धु, सुहृद्
अवसीदति – प्रसीदति
उद्यमः = आलस्यं
अस्ति – आसीत् कृत्वा = न कृत्वा
मनुष्याणाम् = पशूनाम्
न – आम्

2. गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो,
बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बलः।
पिको वसन्तस्य गुणं न वायसः,
करी च सिंहस्य बलं न मूषकः ॥2॥

शब्दार्थाः
गुणी – गुणवान व्यक्ति। वेत्ति – जानता है। निर्गुणः – गुणहीन (गुणों से हीन) व्यक्ति। बली – बलवान् व्यक्ति। बलम् – बल को। निर्बल: – बलहीन (बल से रहित)। पिकः – कोयल। वायसः – कौआ। करी – हाथी। मूषकः – चूहा।

गुणवान् व्यक्ति गुण (के महत्व) को जानता है गुणहीन नहीं जानता। बलवान् व्यक्ति बल (के महत्व) को जानता है बलहीन (निर्बल) नहीं जानता है। कोयल वसन्त ऋतु के (महत्व) गुण को जानती है, कौआ नहीं जानता है और हाथी सिंह के बल को जानता है चूहा नहीं जानता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेद
निर्गुणो – निः + गुणः
निः + बलः = निर्बलः

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः = समासनामानि
गुणानाम् अभावः – निर्गुणम् – अव्ययीभाव समास
निर्बलम् – बलस्य अभावः = अव्ययीभाव समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
बली – बल + णिनि (इन्)
करी = कर् + इन्
गुणी – गुण + णिनि

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु प्रयोगः
न = नहीं = सः तत्र न गमिष्यति।
च = और = रामः श्यामः च तत्र गतः।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
वेत्ति = जानाति
वायसः = काकः
निर्गुणः = गुणहीनः
करी = गजः, हस्ती
बली = बलयुक्त
बलं = शक्ति
निर्बलः – बलहीनः

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
गुणी = गुणहीनः/निर्गुणः
करी = करीणि
निर्गुणः = गुणी सिंह = सिंहनी
बली = निर्बलः
मूषकः = मूषिका वेत्ति = न वेत्ति
बलम् = शक्तिहीनम्

3. निमित्तमुद्दिश्य हि यः प्रकुप्यति,
ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति।
अकारणद्वेषि मनस्तु यस्य वै,
कथं जनस्तं परितोषयिष्यति ॥3॥

शब्दार्थाः
निमित्तम् – कारण। उद्देश्य – उद्देश्य करके (ध्यान में रखकर)। हि – निश्चित रूप से। प्रकुप्यति – अत्यधिक क्रोध ध्रुवं – निश्चित रूप से। स – वह (व्यक्ति)। तस्य-उस (कारण) के अपगमे – समाप्त होने पर। प्रसीदति – प्रसन्न हो जाता है। अकारणद्वेषि – बिना कारण के द्वेष करने वाला। वै – निश्चय से। कथं – कैसे। तम् – उसको। परितोषयिष्यति – संतुष्ट करेगा।

हिंदी अनुवाद
निश्चय से जो किसी कारण से अत्यधिक क्रोध करता है निश्चित रूप से वह उस कारण के समाप्त होने (मिट जाने) पर प्रसन्न भी हो जाता है। परन्तु जिसका मन बिना किसी कारण के किसी से द्वेष करता है, (फिर) कैसे मनुष्य उसे सन्तुष्ट करेगा।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
निमिन्तमुद्दिश्य = निमित्तम् + उद्दिश्य
तस्यापगमे = तस्य + अपगमे
मनः + तु = मनस्तु
जनः + तम् = जनस्तं

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
अकारणद्वेषिमनः = अकारणदृषि तद्वद्मनः यस्य सः – बहुव्रीहि समास
अकारण = न कारण – नञ् तत्पुरुष समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
उद्दिश्य = उत् + दिश् + ल्यप्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु प्रयोगा:
कथम् = कैसे = एतत् कथम् अभवत्?
हि = निश्चितम् = उद्यमेन हि कार्याणि सिध्यन्ति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
निमित्तम् = कारणम्
ध्रुवम् = निश्चितम्
अपगमे = समाप्ते सति
प्रसीदति – प्रसन्नः भवति
अकारण = कारणरहितः
परितोषयिष्यति = सन्तुष्टं करिष्यति
प्रकुप्यति = अत्यधिक क्रोधं करोति
जनः = नरः
उद्दिश्य = लक्ष्य
मनः = चित्तम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
निमित्तम् = अनिमित्तम्
प्रकुप्यति = हर्षितः भवति
ध्रुवम् = अध्रुवम्
अपगमे = प्रारम्भे सति
प्रसीदति = प्रकुप्यति / अवसीदति
अकारणम् = कारणसहितम्
जनः = पशुः
परितोषयिष्यति = अपरितोषयिष्यति
उद्दिश्य = अनुद्दिश्य / लक्ष्यरहितः

4. उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते,
हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः।
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः,
परेगितज्ञानफला हि बुद्धयः ॥4॥

शब्दार्थाः
उदीरित: – कहा हुआ। अर्थः – संकेत/मतलब। गृह्यते – ग्रहण किया जाता है। नागा: – हाथी। वहन्ति – उठाते हैं।ले जाते हैं। बोधिता: – बताए गए। अनुक्तम् – बिना कहे। ऊहति – अंदाज़ा लगा लेता है। हि – क्योंकि निश्चय से। बुद्धयः – बुद्धियाँ। परेगितज्ञानफला: – दूसरों के संकेत से उत्पन्न ज्ञान रूपी फल वाली।

हिंदी अनुवाद
कहा हुआ अर्थ (मतलब/संकेत) पशु से भी ग्रहण कर लिया जाता है, घोड़े और हाथी भी कहे जाने पर ले जाते हैं। विद्वान बिना कहे ही बात का अंदाज़ा लगा लेता है, क्योंकि बुद्धियाँ दूसरों के संकेत से उत्पन्न ज्ञान रूपी फल वाली होती हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेदं
उदीरितोऽर्थः = उत् + ईरितः + अर्थ:
पशुनापि = पशुना + अपि
हया: + च = हयाश्च
नागाः + च = नागाश्च
अनुक्तमप्यूहति = अन् + उक्तम् + अपि + ऊहति
पण्डितोजनः = पण्डितः + जनः
परेङ्गितज्ञानफला = पर + इङ्गित + ज्ञानफला:

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः = समास नामानि
न + उक्तम् = अनुक्तम् = नञ् तत्पुरुष
इङ्गितज्ञानफलाः = इङ्गितज्ञानमेव फलं यस्याः सा, ताः = बहुव्रीहि समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
बोधिताः = बुध् + (णिच्) क्त
ईरितः = ईर् + क्त
उक्तम् = वच् + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु-प्रयोगः
च = और = श्रीकृष्णः सुदामा च शैशवात् मित्रे आस्ताम्।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
ईरितः = कथितः
पण्डितः = विद्वान्, बुद्धिमान्
इंगितः = संकेत:
पशुना = जानवरेण
अनुक्तम् = न कथितम्
पर = अन्येभ्यः
हयाः = अश्वाः, तुरगाः
उक्तम् = कथितम्
ऊहति = निर्धारणं करोति
नागाः = हस्तिनः, करिणः
जनः = नरः
ज्ञानफला = ज्ञानमेव फलं

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
ईरितः = अनीरितः
ऊहति = अनूहति
जन: = पशुः
अनुक्तम् = उक्तम्
उक्तम् = न कथितम्
पण्डितः = मूर्खः
परेभ्यः = स्वकेभ्यः

5. क्रोधो हि शत्रुः प्रथमो नराणां,
देहस्थितो देहविनाशनाय।
यथास्थितः काष्ठगतो हि वह्निः,
स एव वह्निर्दहते शरीरम् ॥5॥

शब्दार्थाः
हि – निश्चय से। प्रथमः – पहला। देहस्थितः – देह में स्थित। देहविनाशाय – देह के नाश के लिए। यथास्थितः – यथावत् स्थित। काष्ठगतः – लकड़ी में रहने वाला। वह्निः – अग्नि। दहते – जलाती है।

हिंदी अनुवाद
निश्चय से मनुष्यों के शरीर में रहने वाला क्रोध शरीर को नष्ट करने के लिए (उनका) पहला शत्रु है। जैसे लकड़ी में स्थित आग उसे जलाने का कारण होती है, वही आग शरीर को भी जलाती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
वह्निर्दहते = वह्निः + दहते
देहस्थितो = देह + स्थितः
काष्ठ + गतः = काष्ठगतो

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः = समास नामानि
देहे स्थितो = देहस्थिताः – सप्तमी तत्पुरुष समास
काष्ठगतो = काष्ठे गतः – सप्तमी तत्पुरुष समास
देहविनाशनाय = देहस्य विनाशनाय – षष्ठी तत्पुरुष समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
स्थितः = स्था + क्त
गतः = गम् + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु प्रयोग:
एव = ही = ईश्वरः सर्वत्र एव अस्ति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
वह्निः = पावकः, अग्नि, ज्वाला, दाहकः
दहते = ज्वालयति
शुत्रः = रिपुः, अरिः
क्रोधः – कोपः
हि = निश्चितम्
नराणाम् = मनुष्याणाम्, जनानाम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
प्रथम = अन्तिमः
नराणाम् = पशूनाम्
विनाशनाय = रक्षणाय
वह्नि = जलम्
शत्रुः = मित्रम्
क्रोधः = प्रेमः
स्थितः = न स्थितः

6. मृगाः मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति,
गावश्च गोभिः तुरगास्तुरङ्गैः।
मूर्खाश्च मूखैः सुधियः सुधीभिः,
समान-शील-व्यसनेषु सख्यम् ।।6।।

शब्दार्थाः
मृगाः – हिरण। मृगैः – हिरणों के (साथ)। सगम् – साथ। अनुव्रजन्ति – पीछे-पीछे चलते हैं। गावः – गायें। गोभिः – गायों के (साथ)। तुरगा: – घोड़े। तुरगैः – घोड़ों के (साथ)। सुधियः – विद्वान लोग। सुधिभिः – विद्वानों के (साथ)। समान-शील-व्यसनेषु – समान व्यवहार-स्वभावों (स्वभाव वालों में)। सख्यम् – मित्रता होती है।

हिंदी अनुवाद
मृग (हिरण) मृगों (हिरणों) के साथ पीछे-पीछे चलते हैं। गाएँ गायों के साथ, घोड़े-घोड़ों के साथ, मूर्ख मूखों के साथ तथा बुद्धिमान बुद्धिमानों के साथ जाते हैं (क्योंकि) समान व्यवहार और स्वभाव वालों में (परस्पर आपसी) मित्रता होती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
सङ्गमनुव्रजन्ति = सङ्गम् + अनुव्रजन्ति
गावश्च = गावः + च
मूर्खाः + च = मूर्खाश्च
तुरगाः + तुरङ्गः = तुरगास्तुरङ्गैः

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
सुधियः = बुद्धिमन्तः
व्रजन्ति = गच्छन्ति
शील = चरित्र, व्यवहार
सुधीभिः = बुद्धिमन्तैः
सख्यम् = मित्रता, मैत्री
अनु = पश्चात्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
सुधियः = मूर्खाः
मूर्खाः = बुद्धिमन्तः, सुधियः
सख्यम् = असख्यम्
समान = असमान

7. सेवितव्यो महावृक्षः फलच्छायासमन्वितः।
यदि दैवात् फलं नास्ति छाया केन निवार्यते ॥7॥

शब्दार्थाः
सेवितव्यः – सेवन (आश्रय लेने) के योग्य है। महावृक्षः – महान वृक्ष। फलच्छायासमन्वितः – फल और छाया से युक्त। दैवात् – भाग्यवश। निवार्यते – रोकी जाती है।

हिंदी अनुवाद
फल और छाया से युक्त महान वृक्ष आश्रय (सहारा) लेने योग्य होता है। यदि भाग्यवश फल न भी हों तो भी छाया किस के द्वारा रोकी जा सकती है? अर्थात् किसी के द्वारा नहीं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धि / सन्धिविच्छेद
फलच्छायासमन्वितः = फल + छाया + समन्वितः
न + अस्ति = नास्ति

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः – समासनामानि
महावृक्षः – महान् वृक्षः। – कर्मधारय समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
सेवितव्यो – सेव् + तव्यत्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु प्रयोगः
न = नहीं = त्वम् तत्र न गन्तव्यम्।
यदि = अगर = यदि परिश्रमी भविष्यति तदा सफलतां लप्स्यते।

पर्यायपदानि पदानि = पर्यायाः
सेवितव्यो = आश्रयितव्यो
दैवात् = भाग्यात्
वृक्षः = तरुः, महीरुहः, द्रुमः
निवार्यते = निवारणं क्रियते
समन्वित = सहित

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
सेवितव्यो = असेवित्व्यः
महावृक्षः = लघुवृक्षः
दैवात् = परिश्रमात्
छाया = तापं
समन्वितः = असमन्वितः
न = आम्
अस्ति = आसीत्

8. अमन्त्रमक्षरं नास्ति, नास्ति मूलमनौषधम्।
अयोग्यः पुरुषः नास्ति योजकस्तत्र दुर्लभः ॥8॥

शब्दार्थाः
अमन्त्रम् – मंत्र से रहित। अक्षरम् – अक्षर (ज्ञान)। मूलम् – जड़। अनौषधम् – औषधि से रहित। अयोग्यः – योग्यता रहित। योजक: – जोड़ने वाला। तत्र – वहाँ (उस स्थान पर)। दुर्लभः – कठिनाई से मिलने वाला।

हिंदी अनुवाद
मन्त्र से रहित (हीन) अक्षर नहीं होता है। जड़ जड़ी-बूटियों से रहित नहीं होती है। योग्यता से रहित व्यक्ति वास्तविक पुरुष (इनसान) नहीं होता है। वहाँ गुणों को वस्तुओं-व्यक्तियों से जोड़ने वाला दुर्लभ होता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
अमन्त्रमक्षरं = अमन्त्रम् + अक्षरं
नास्ति = न + अस्ति
मूलमनौषधम् = मूलम् + अनौषधम्
योजक: + तत्र = योजकस्तत्र
दु: + लभः = दुर्लभः

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
अयोग्यः = न योग्यः = नञ् तत्पुरुष समास
न क्षरं = अक्षर = नञ् तत्पुरुष समास

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
पदानि = पर्यायाः अमन्त्र – मन्त्रहीन
अयोग्यः = योग्यहीन:
अनौषधम् = औषधहीनः

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
अयोग्यः = योग्यः
दुर्लभः = सुलभः
पुरुषः = नारी
तत्र = अत्र

9. संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता।
उदये सविता रक्तो रक्तोश्चास्तमये तथा ॥9॥

शब्दार्थाः
संपत्तौ – सम्पत्ति आने पर। विपत्ती – मुसीबत होने पर। महताम् – महान् लोगों की। एकरूपता – एक जैसी स्थिति होती है। उदये – उदय होने पर। सविता – सूर्य। रक्तः – लाल। अस्तमये – अस्त होने पर।

हिंदी अनुवाद
धनवान होने अथवा (और) धनहीन होने पर महान् लोगों की एकरूपता (एक जैसी कार्यशीलता) होती है। जैसे उदय होते समय पर सूर्य लाल रंग का होता है तथा अस्त होने के समय पर भी लाल रंग का होता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
महतामेकरूपता – महताम् + एकरूपता
रक्ताः + च + तमये = रक्तश्चास्तमये

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु प्रयोगः
तथा – वैसा = यथा राजा तथा प्रजा।
च = और = रामः श्यामः च तत्र गतः।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
संपत्तौ = द्रव्यौ, धनौ, वित्तौ
सविता = सूर्यः, मित्रः, भास्करः, दिवाकरः।

विपर्यचयनम्
पदानि = विपर्ययाः
संपत्तौ = विपत्तौ
एकरूपता = अनेकरूपता
उदये = अस्ते
रक्तः = श्वेतः
सविता = चन्द्रः
तमः = प्रभातः

10. विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चिन्निरर्थकम्।
अश्वश्चेद् धावने वीरः भारस्य वहने खरः ॥10॥

शब्दार्थाः
विचित्रे – अनोखे। खलु – निश्चय से। किञ्चित् – कुछ। निरर्थकम् – बेकार। चेद् – यदि। धावने – दौड़ने में। भारस्य – भार के। वहने – उठाने में। खरः – गधा।

हिंदी अनुवाद
निश्चय से इस विचित्र (अनोखे) संसार में कुछ भी निरर्थक (बेकार) नहीं है। क्योंकि यदि घोड़ा दौड़ने में उपयोगी (वीर) होता है तो गधा भार को उठाने में (ढोने) में उपयोगी होता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
न + अस्ति = नास्ति
किञ्चिन्निरर्थकम् = किञ्चित् + न + निरर्थकम्
अश्वश्चेद् = अश्वः + चेत्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः = समासनामानि
भारस्य वहने = भारवहने = तत्पुरुष समास

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु प्रयोगः
खलु = निश्चित = आशा बलवती खलु।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
खलु = निश्चितम्
संसारे = लोके
खरः = गर्दभः
निरर्थकम् = व्यर्थम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
खलु = अनिश्चितम्
वीरः = कायरः
निरर्थकम् = सार्थकम्
धावने = स्थिते

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला Summary Notes

जननी तुल्यवत्सला पाठपरिचयः
महाभारत में अनेक ऐसे प्रसंग हैं जो आज के युग में भी उपादेय हैं। महाभारत के वनपर्व से ली गई यह कथा न केवल मनुष्यों अपितु सभी जीव-जन्तुओं के प्रति समदृष्टि पर बल देती है। समाज में दुर्बल लोगों अथवा जीवों के प्रति भी माँ की ममता प्रगाढ़ होती है, यह इस पाठ का अभिप्रेत है।

जननी तुल्यवत्सला Summary

पाठसारः
प्रस्तुत पाठ वेद व्यास द्वारा रचित महाभारत ग्रन्थ के वनपर्व से उद्धृत है। जिसमें व्यास द्वारा कौरव प्रधान धृतराष्ट्र को समझाने का प्रयास किया गया है कि तुम पिता हो और तुम्हें अपने पुत्रों के साथ अपने भतीजों (पाण्डवों) के हित का ख्याल रखना है। प्रस्तुत प्रसंग में गाय के मातृत्व की चर्चा करते हुए गोमाता सुरभि और इन्द्र के माध्यम से यह बताया गया है कि माता के लिए सब संतान बराबर होती है उसके हृदय में अपनी सब सन्तानों के लिए समान स्नेह होता है।

एक किसान दो बैलों से अपना खेत जोत रहा था। तभी उनमें से एक दुर्बल बैल हल चलाने व शीघ्र चलने में असमर्थ हो पृथ्वी पर गिर पड़ता है, तो किसान उसे उठाने का प्रयत्न करता है। भूमि पर गिरे हुए दुखित बैल (अपने पुत्र) को देखकर, माता सुरभि की आँखों से आँसू बहने लगते हैं। इन्द्र सुरभि से दुःख का कारण पूछते हैं तो सुरभि कहती है कि क्या आप नहीं देख रहे कि यह मेरा पुत्र किसान द्वारा पीड़ित किया जा रहा है। इन्द्र कहते हैं कि हजारों पुत्रों की माता होते हुए भी इस दीन पुत्र के लिए इतना स्नेह क्यों?

माता सुरभि कहती है कि सभी सन्तानों के लिए माता समान स्नेह वाली होती है। परन्तु दुर्बल पुत्र पर माता का विशेष स्नेह होता है। सुरभि के वचन सुनकर इन्द्र का हृदय भी द्रवित हो जाता है फिर प्रचण्ड वायु के साथ वर्षा आरम्भ होने पर किसान बैलों को लेकर अपने घर आ जाता है।

जननी तुल्यवत्सला Word Meanings Translation in Hindi

1. कश्चित् कृषकः बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत्। तयोः बलीवर्दयोः एकः शरीरेण दुर्बलः जवेन गन्तुमशक्तश्चासीत्। अतः कृषकः तं दुर्बलं वृषभं तोदनेन नुद्यमानः अवर्तत। सः ऋषभः हलमूवा गन्तुमशक्तः क्षेत्रे पपात। क्रुद्धः कृषीवलः तमुत्थापयितुं बहुवारम् यत्नमकरोत्। तथापि वृषः नोत्थितः।
भूमौ पतिते स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां मातुः सुरभेः नेत्राभ्यामश्रूणि आविरासन्। सुरभेरिमामवस्था दृष्ट्वा सुराधिपः तामपृच्छत्-“अयि शुभे! किमेवं रोदिषि? उच्यताम्” इति। सा च

शब्दार्थाः
कश्चित् – कोई। कृषक: – किसान। बलीवाभ्याम् – बैलों से। क्षेत्रकर्षणम् – खेत जोतना। कुर्वन् आसीत् – कर रहा था। बलीवर्दयोः – बैलों में। जवेन – तेज़ी से। गन्तुम् – जाने (चलने) में। अशक्तः – असमर्थ। अवर्तत – हो गया। ऋषभ: – बैल। गन्तुमशक्तः – चलने में असमर्थ। क्रुद्धः – क्रोधी (क्रोधित)। कृषीवल: – किसान। बहुवारम् – बहुत बार। न उत्थितः – नहीं उठा। भूमी – जमीन पर। पतिते – गिरने पर। सुरभेः – सुरभि की। आविरासन् – निकलने लगे। सुराधिपः – देवताओं का राजा (इन्द्र) शुभे! – शुभ लक्षणों वाली। किमेवम् – क्यों इस प्रकार। उच्यताम् – कहो।

हिंदी अनुवाद
कोई किसान बैलों से खेत जोत रहा था। उन बैलों में एक (बैल) शरीर से कमज़ोर और तेज़ी से चलने में असमर्थ (अशक्त) था। अतः किसान उस दुबले बैल को कष्ट देते हुए (ज़बरदस्ती) हाँकने लगा। वह बैल हल को उठाकर चलने में असमर्थ होकर खेत में गिर पड़ा। क्रोधित किसान ने उसको उठाने के लिए बहुत बार प्रयत्न किए, तो भी बैल नहीं उठा।

भूमि पर गिरे हुए अपने पुत्र को देखकर सब गायों की माता सुरभि की आँखों से आँसू आने लगे। सुरभि की इस दशा को देखकर देवताओं के राजा (इन्द्र) ने उससे पूछा-“अरी शुभ लक्षणों वाली! क्यों इस तरह रो रही हो? बोलो”। और वह-

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेद
कश्चित् – कः + चित्
यत्नमकरोत् – यत्नम् + अकरोत्
कुर्वन्नासीत् – कुर्वन् + न + आसीत्
तथा + अपि – तथापि
गन्तुमशक्तश्चासीत् – गन्तुम् + अशक्तः + च + आसीत्
नोत्थितः – न + उत्थितः
तमुत्थापयितुं – तम् + उत्थापयितुम्
नेत्राभ्यामश्रूणि – नेत्राभ्याम् + अश्रूणि
सुर + अधिपः – सुराधिपः
तामपृच्छत् – ताम् + अपृच्छत्
सुरभेरिमामवस्थाम् – सुरभेः + इमाम् + अवस्थाम्
किमेवं – किम + एवम्

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः
बलीवाभ्यां – बलीवर्दः च बलीवर्दः च ताभ्याम्।
बलीवर्दयोः – बलीवर्दः च बलीवर्दः च तयोः।

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
गन्तुम् – गम् + तुमुन्
कुर्वन् – कृ + शतृ
दृष्ट्वा – दृश् + क्त्वा
नुद्यमानः – नुद् + शानच्

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
बलीवर्दः – वृषभः
नुद्यमानः – बलेन नीयमानः
उच्यताम् – कथय, वदत
दुर्बलः – क्षीणः
हलमूढ्वा – हलम् आदाय
आविरासन् – आगताः
अशक्तः – असमर्थः
पपात – भूमौ अपतत्
अश्रूणि – नयनजलम्
तोदनेन – कष्टप्रदानेन
क्रुद्धः – कुपितः
नेत्राभ्याम् – चक्षुाम्, नयनाभ्याम्
जवेन – तीव्रगत्या
धेनूनाम् – गवाम्
भूमौ – पृथिव्याम्
क्षेत्रकर्षणम् – क्षेत्रस्य कर्षणम्
शुभे – कल्याणकारि!

विपयर्यपदानि
पदानि – विपर्ययाः
दुर्बलः – सबलः
उच्यताम् – अनुच्यताम्
यत्नम् – अयत्नम्
स्वपुत्र – निजपुत्रीम्
अवस्थाम् – दुरावस्थाम्
बहुवारम् – एकवारम्
एक: – अनेक:
सुराधिपः – नराधिपः
पपात – उत्थितः
अशक्त: – शक्तः

2. विनिपातो न वः कश्चिद् दृश्यते त्रिदशाधिपः।
अहं तु पुत्रं शोचामि, तेन रोदिमि कौशिक!॥

शब्दार्थाः
विनिपातः – सहायक। वः – तुम्हारा/उसका। कश्चिद् – कोई। दृष्यते – दिखाई देता है। शोचामि – चिन्ता करती हूँ। तेन – उससे। रोदिमि – रो रही हूँ।

हिंदी अनुवाद
हे कौशिक! तीनों दशाओं के स्वामी इन्द्र! कोई उसका सहायक नहीं दिखाई देता। मैं तो पुत्र की चिन्ता करती हूँ. अतः रो रही हूँ।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेदं
कश्चिद् – कः + चित्
त्रिदशाधिप – त्रिदशा + अधिप

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
अधिपः – शासक, स्वामी
रोदिमि – दुःखी भवामि
शोचामि – चिन्तयामि

विपयर्यपदानि
पदानि – विपर्ययाः
शोचामि – अशोचामि
रोदिमि – प्रसीदामि

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः
त्रिदशाधिपः – तिसृणाम् दशानाम् अधिपः

3. “भो वासव! पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा अहं रोदिमि। सः दीन इति जानन्नपि कृषकः तं बहुधा पीडयति। सः कृच्छ्रेण भारमुद्द्वहति। इतरमिव धुरं वोढुं सः न शक्नोति। एतत् भवान् पश्यति न?” इति प्रत्यवोचत्।
“भद्रे! नूनम्। सहस्राधिकेषु पुत्रेषु सत्स्वपि तव अस्मिन्नेव एतादृशं वात्सल्यं कथम्?” इति इन्द्रेण पृष्टा सुरभिः प्रत्यवोचत्

शब्दार्थाः
वासव! – इन्द्र!। दैन्यम् – दीनता को। रोदिमि – रोती हूँ। दीन – दु:खी (लाचार)। जानन् अपि – जानता हुआ भी। बहुधा – अनेक बार (अकसर)। कृच्छ्रेण – कठिनाई से। उद्वहति – उठाता है। इतरम् इव – दूसरे की तरह। वोढुम् – उठाने में। प्रत्यवोचत् – उत्तर में बोली। सहस्राधिकेषु – हज़ारों से अधिक। सत्सु – होने पर। वात्सल्यम् – प्रेम। कथम् – क्यों है। पृष्टा – पूछी गई।

हिंदी अनुवाद
हे इन्द्र! पुत्र की दीनता को देखकर मैं रो रही हूँ। वह लाचार है। यह जानते हुए भी किसान उसे अकसर (अनेक बार) पीड़ा देता (पीटता) है। कठिनाई से भार (बोझ) उठाता है। दूसरे की तरह जुए को वह उठाने (ढोने) में समर्थ नहीं है। यह आप देख रहे हैं न? ऐसा उत्तर दिया।
“हे प्रिये! निश्चित ही। हजारों अधिक पुत्रों के रहने (होने) पर भी तुम्हारा ऐसा प्रेम इसमें क्यों है?” ऐसा इन्द्र के द्वारा पूछे जाने पर सुरभि बोली-

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेद
जानन्नपि – जानन् + अपि
सहस्राधिकेषु – सहत्र + अधिकेषु
भारमुद्वहति – भारम् + उत् + वहति
अस्मिन् + एव – अस्मिन्नेव
इतरम् + इव – इतरमिव
प्रत्यवोचत् – प्रति + अवोचत्
प्रत्यवोचत् – प्रति + अवोचत्
जानन् – ज्ञा + शतृ

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः
सहस्राधिकेषु – सहस्रात् अधिकम् तेषु।

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
वोढु – वह् + तुमुन्
पृष्टा – प्रच्छ् + क्त + टाप्
दृष्ट्वा – दृश् + क्त्वा

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
वासव – देवराजः, इन्द्रः
कृच्छ्रेण – काठिन्येन
वात्सल्यं – स्नेह, प्रेम
दृष्ट्वा – अवलोक्य, वीक्ष्य
वोढुम् – वाहनाय योग्यम्
सहस्रम् – दशशतम्
दीन – निर्धनः
भद्रे – कल्याणकारी, शुभे
दैन्यं – दीनताम्
बहुधा – बहुवारम्
इतरमिव – भिन्नम् इव
शक्नोति – समर्थः भवति
पीडयति – कष्टं ददाति
प्रत्यवोचत् – उत्तरं दत्तवान्
नूनम् – निश्चितम्
पृष्टा – अपृच्छत्

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
दैन्यम् – अदैन्यम्
पीडयति – आनन्दयति
नूनम् – अनिश्चितम्
रोदिमि – प्रसीदामि
शक्नोति – अशक्नोति
पुत्रेषु – पुत्रीषु
अहम् – त्वम्
भद्रे! – अभद्रे!
एतादृशम् – तादृशम्
वात्सल्यम् – घृणा

4. यदि पुत्रसहनं में, सर्वत्र सममेव में।
दीनस्य तु सतः शक्र! पुत्रस्याभ्यधिका कृपा।।

शब्दार्थाः
यदिः – यद्यपि (जबकि)। पुत्रसहस्रम् – हजारों पुत्र हैं। मे – मेरे। सर्वत्र – सब जगह। समम् एव – समान ही। मे – मुझे। दीनस्य – दुःखी के। सत: – होने से। अभ्यधिका – कुछ अधिक।

हिंदी अनुवाद
हे इन्द्र देव! जबकि मेरे हजारों पुत्र मेरे लिए सब जगह समान ही हैं तो भी कमजोर पुत्र के प्रति मेरी अधिक कृपा (प्रेम) है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेद
सममेव – समम् + एव।
पुत्रस्याभ्यधिका – पुत्रस्य + अभि + अधिका।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
मे – मम, मह्यम्
समम् – सह, साकम्
अधिका – अत्यधिका
पदानि – पर्यायाः
कृपा – दया
शक्र – इन्द्र
पुत्रस्य – सुतस्य
पदानि – पर्यायाः
दीनस्य – निर्धनस्य
सर्वत्र – परितः
यदि – यद्यपि

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
मे – ते
दीनस्य – समृद्धस्य
अधिका – न्यूना

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
पुत्रसहस्रम् – पुत्राणाम् सहस्रम्

5. “बहून्यपत्यानि मे सन्तीति सत्यम्। तथाप्यहमेतस्मिन् पत्रे विशिष्य आत्मवेदनामनुभवामि। यतो हि अयमन्येभ्यो दुर्बलः। सर्वेष्वपत्येषु जननी तुल्यवत्सला एव। तथापि दुर्बले सुते मातुः अभ्यधिका कृपा सहजैव” इति। सुरभिवचनं श्रुत्वा भृशं विस्मितस्याखण्डलस्यापि हृदयमद्रवत्। स च तामेवसान्त्वयत्-” गच्छ वत्से! सर्व भद्रं जायेत।”
अचिरादेव चण्डवातेन मेघरवैश्च सह प्रवर्षः समजायत। लोकानां पश्यताम् एव सर्वत्र जलोपप्लवः सञ्जातः। कृषकः हर्षतिरेकेण कर्षणाविमुखः सन् वृषभी नीत्वा गृहमगात्।

शब्दार्था:
बहूनि – बहुत से। अपत्यानि – संतान। मे – मेरे। सन्ति – हैं। इति – यह। विशिष्य – विशेष रूप से। आत्मवेदनाम् – अपना दर्द (को)। यतः – क्योंकि। अन्येभ्यः – दूसरो से। सर्वेषु अपत्येषु – सभी पुत्रों में। तुल्यवत्सला – समान प्यार वाली। दुर्बले – निर्बल में। सुते – पुत्र में। अभ्यधिका – अधिक। कृपा – प्रेम। सहजैव – सामान्य ही है। भृशम् – बहुत अधिक। विस्मितस्य – हैरान। हृदयम् – कलेजा। अद्रवत् – पिघल गया। वत्से – हे पुत्री!। भद्रम् – अच्छा। जायेत – होवे। चन्डवातेन – तेज हवा। मेघरवैः – बादलों की आवाज के (साथ)। प्रवर्ष: – वर्षा। समजायत – हुई। पश्यतः – देखते ही। असान्त्वयत् – सान्त्वना दी। जलोप्लव: – जलभराव। हर्षतिरेकेण – अधिक प्रसन्नता से। कर्षणाभिमुख: – जोतने से विमुख। सन् – होता हुआ। अगात् – आ गया।

हिंदी अनुवाद
“मेरी बहुत सन्तानें हैं, यह सच है। तो भी मैं इस पुत्र में विशेष अपनत्व को अनुभव करती हूँ। क्योंकि निश्चय से यह दूसरों से दुबला (निर्बल) है। सभी, संतानों में माँ समान प्रेम वाली ही होती है। तो भी निर्बल पुत्र में माँ की अधिक कृपा सामान्य ही है।” सुरभि के वचन को सुनकर बहुत हैरान देवराज इन्द्र का भी हृदय पिघल गया। और उन्होंने उसे इस तरह सांत्वना दी- “हे पुत्री! जाओ। सब कुछ ठीक हो जाए।”
शीघ्र ही तेज़ हवाओं और बादलों की गर्जना के साथ वर्षा होने लगी। देखते ही सब जगह जल भराव हो गया। किसान अधिक प्रसन्नता से खेत जोतने से विमुख होकर बैलों को लेकर घर आ गया।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धि / सन्धिविच्छेद
बहून्यपत्यानि – बहूनि + अपत्यानि
विस्मितस्याखण्डलस्यापि – विस्मितस्य + आखण्डलस्य + अपि
सन्तीति – सन्ति + इति।
हृदयमद्रवत् – हृदयम् + अद्रवत्
तथाप्यहमेतस्मिन् – तथा + अपि + अहम्
तामेवमसान्त्वयत् – ताम् + एवम् + असान्त्वयत्
यतो हि – यतः + हि
अचिरादेव – अचिरात् + एव
अयमन्येभ्यो – अयम् + अन्येभ्यः
मेघरवैश्च – मेघरवैः + च
सर्वेष्वपत्येषु – सर्वेषु + अपत्येषु
समजायत् – सम् + अजायत्
तथा + अपि – तथापि
जलोपप्लव: – जल + उपप्लव:
अभ्यधिका – अभि + अधिका
सञ्जातः – सम् + जातः
सहजैव – सहज + एव
हर्षतिरेकेण – हर्ष + अतिरेकेण
गृहम् + अगात् – गृहमगात्

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
पश्यतः – दृश + शतृ
विशिष्य – वि + शिष् + ल्यप्
सञ्जातः – सम् + जन् + क्त
नीत्वा – नी + क्त्वा
श्रुत्वा – श्रु + क्त्वा

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
बहूनि – अत्यधिकानि
विस्मितः – आश्चर्यचकितः
हर्षतिरेकेण – अत्यधिकम् प्रसन्नतया
विशिष्य – विशेषतः
कर्षणविमुखः – कर्षणकर्मणः विमुखः
प्रवर्षः – वर्षा, वृष्टिः
अपत्यानि – सन्ततयः
त्रिदशाधिपः – त्रिदशानाम् अधिप:/इन्द्रः
मेघरवैः – मेघस्य गर्जनेन
जननी – माता
तोदनेन – प्रदानेन
चण्डवातन – वेगयुता वायुना
तुल्यः – समानः इव
अभिघ्नन्तम् – मारयन्तम्
जलोपप्लवः – जलस्य विपत्ति
वत्सला – प्रेम
सञ्जातः – अभवत्
वेदनाम् – पीडाम्
सुतः – पुत्रः, तनयः
सह – साकम्
वृषभौ – वृषौ / बलीवदी
तुल्यवत्सला – समस्नेहयुता
सर्वत्र – परितः
अगात् – अगच्छत्, गतवान्
भृशम् – अत्यधिकम्
मातु: – जनन्या:
अचिरात् – शीघ्रम्

विपर्ययचयनम्
पदानि – विपर्ययाः
पदानि – विपर्ययाः
पदानि – विपर्ययाः
बहूनि – न्यूनानि
अचिरात् – चिरात्
विस्मितः – अविस्मितः
सत्यम् – असत्यम्
विमुख – सम्मुख
भद्रम् – अभद्रम्
विशिष्य – अविशिष्य
सर्वत्र – एकम् स्थानम्
सर्वत्र – एकस्मिन् स्थाने
भृशम् – न्यूनम्
मातुः – पितुः

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
आत्मवेदनाम् – आत्मनाः वेदनाम्
मेघरवैः – मेघानाम् रवैः
सुरभिवचनम् – सुरभेः वचनम्
तुल्यवत्सला – तुल्यम् वात्सल्यम् यस्याः सा
जलोपप्लव: – जलस्य उप्लव:
चण्डवातेन – चण्डः वातः तेन
दुर्बले सुते – दुर्बलसुते
हर्षस्य अतिरेकेण – हर्षातिरकेण
कर्षणात् अविमुखः – कर्षणाविमुखः

6. अपत्येषु च सर्वेषु जननी तुल्यवत्सला।
पुत्रे दीने तु सा माता कृपाहद्रया भवेत्॥

शब्दार्था:
अपत्येषु – बच्चों में। सर्वेषु – सभी। तुल्यवत्सला – समान प्रेम वाली। पुत्र – पुत्र के। दीने – दुखी होने पर। कृपाहृदया – दया से उदार हृदयवाली।

हिंदी अनुवाद
और सभी बच्चों में माता समान प्रेम भाव (रखने) वाली होती है। परन्तु पुत्र के दीन (दु:खी) होने पर वही माता उस पुत्र के प्रति कृपा से उदार हृदय वाली हो जाती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / संन्धिविच्छेदं
कृपाईहृदया – कृपा + आर्द्र + हृदया

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
जननी – माता
तुल्य – समान, इव
वत्सला – स्नेहमयी
पदानि – पर्यायाः
आर्द्रहृदया – दयालुहृदया
कृपा – दया
अपत्येषु – संततिषु
पदानि – पर्यायाः
भवेत् – स्यात्
पुत्रे – सुते

विपयर्यपदानि
पदानि – विपर्ययाः
जननी – जनकः
सा – सः
सर्वेषु – सर्वासु
वत्सला – वत्सलः

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः
तुल्यवत्सला – तुल्या वत्सलता यस्याः सा
कृपाहदया – कृपया आर्द्रम् हृदयम् यस्याः सा

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 10 भूकंपविभीषिका Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 10 भूकंपविभीषिका Summary Notes

भूकम्पविभीषिका पाठपरिचयः
हमारे वातावरण में भौतिक सुख-साधनों के साथ-साथ अनेक आपदाएँ भी लगी रहती हैं। प्राकृतिक आपदाएँ जीवन को अस्त-व्यस्त कर देती हैं। कभी किसी महामारी की आपदा. बाढ़ तथा सूखे की आपदा या तूफ़ान के रूप में भयङ्कर प्रलय-ये सब हम अपने जीवन में देखते तथा सुनते रहते हैं। भूकम्प भी ऐसी आपदा है, जिस पर यहाँ दृष्टिपात किया गया है। इस पाठ के माध्यम से यह बताया गया है कि किसी भी आपदा में बिना किसी घबराहट के, हिम्मत के साथ किस प्रकार हम अपनी सुरक्षा स्वयं कर सकते हैं।

भूकंपविभीषिका Word Meanings Translation in Hindi

1. एकोत्तर द्विसहस्त्रख्रीष्टाब्दे (2001 ईस्वीये वर्षे) गणतन्त्र-दिवस-पर्वणि यदा समग्रमपि भारतराष्ट्र नृत्य-गीतवादित्राणाम् उल्लासे मग्नमासीत् तदाकस्मादेव गुर्जर- राज्यं पर्याकुल, विपर्यस्तम्, क्रन्दनविकलं, विपन्नञ्च जातम्। भूकम्पस्य दारुण- विभीषिका समस्तमपि गुर्जरक्षेत्रं विशेषेण च कच्छजनपदं ध्वंसावशेषु परिवर्तितवती। भूकम्पस्य केन्द्रभूतं भुजनगरं तु मृत्तिकाक्रीडनकमिव खण्डखण्डम् जातम्। बहुभूमिकानि भवनानि क्षणेनैव धराशायीनि जातानि। उत्खाता विद्युद्दीपस्तम्भाः। विशीर्णाः गृहसोपान-मार्गाः। फालद्वये विभक्ता भूमिः। भूमिग दुपरि निस्सरन्तीभिः दुर्वार-जलधाराभिः- महाप्लावनदृश्यम् उपस्थितम्। सहस्रमताः प्राणिनस्तु क्षणेनैव मृताः। ध्वस्तभवनेषु सम्पीडिता सहस्रशोऽन्ये सहायतार्थं करुणकरुणं क्रन्दन्ति स्म। हा दैव! क्षुत्क्षामकण्ठाः मृतप्रायाः केचन शिशवस्तु ईश्वरकृपया एव द्वित्राणि दिनानि जीवन धारितवन्तः।

शब्दार्थाः
द्विसहस्त्रखीष्टाब्द: – दो हजार ईस्वीय वर्ष में। पर्वणिः – उत्सव पर। समग्रम् – सारा। नृत्य-ग्रीवादित्राणाम् – नाचने, गाने बजाने के। क्रन्दनविकलम् – रोने-चिल्लाने से दु:खी। जातम् – हो गया। दारुण-विभीषिका – भयानक मुसीबत ने। विशेषण – विशेष करके। वंसावशेषु – खंडहर के रूपों में। परिवर्तितवती – बदल दिया। केन्द्रभूतम् – केन्द्र रहे। मृत्तिकाक्रीडनम् – मिट्टी के खिलौने। खण्डखण्डम् – टुकड़े-टुकड़े। बहुभूमिकानि – बहुमंजिले। उत्खाता: – उखड़ गए। विद्युद्दीपस्तम्भाः – बिजली के खंभे। विशीर्णाः – बिखर गए। गृहसोपान-मार्गाः – घर की सीढ़ियों के मार्ग। फालद्वये – दो भागों में। विभक्ता – बँट गई। भूमिगर्भात् – धरती के अन्दर से। निस्सरन्तीभिः – निकलती हुई। दुर्वार – कठिन (भयानक)। सहस्रमिता – हजारों की संख्या वाले। क्षणेनैव – क्षण भर में ही। मृता: – मर गए। सम्पीडिता – दुःखी। सहस्रशः – हज़ारों लोग। करुणकरुणम् – दुःख से भरे। मृतप्रायाः – लगभग मरे हुए। द्विवाणि – दो-तीन। धारितवन्तः – धारण किए।

हिन्दी अनुवाद
सन् दो हजार एक के साल (26 जनवरी 2001 ई०) गणतन्त्र-दिवस-पर्व पर जब सारा भारत देश नाचने-गाने और बजाने की खुशी में मग्न था तब अचानक ही गुजरात राज्य चारों ओर से व्याकुल, अस्त-व्यस्त, रोने-चिल्लाने से दु:खी और मुसीबत में फँस गया। भूकम्प की भयानक मुसीबत ने सम्पूर्ण गुजरात क्षेत्र को विशेषकर कच्छ जिले को विनाश के बाद बची हुई वस्तु के रूप में बदल दिया था। भूकम्प का केन्द्र रहा भुज शहर तो मिट्टी के खिलौने की तरह टुकड़े-टुकड़े हो (टूट-फूट) गया। बहुमंजिली इमारतें तो क्षण भर में ही धराशायी (गिर) हो गईं। बिजली के खंभे उखड़ गए। घर की सीढ़ीनुमा रास्ते बिखर गए थे। धरती दो भागों में बँट गई थी। धरती के अन्दर से ऊपर की ओर निकलती हुई जलधाराओं ने तो महाप्रलय का दृश्य उपस्थित कर दिया था। हजारों की संख्या में प्राणी क्षणभर में ही मर गए थे। टूटे हुए भवनों में दु:खी हजारों दूसरे लोग सहायता के लिए करुण विलाप कर रहे थे। भूख से दुर्बल (सूखे) कण्ठ वाले लगभग मरे हुए (मरे हुए से) कुछ बच्चों ने तो ईश्वर की कृपा से दो-तीन दिन ही जीवन धारण किए।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेदं
समग्रमपि = समग्रम् + अपि
मग्नमासीत् = मग्नम् + आसीत्
तदाकस्मादेव = तदा + अकस्मात् + एव
विपन्नञ्च = विपत् + नम् + च
समस्तमपि = समस्तम् + अपि
ध्वंसावशेषु = ध्वंस + अवशेषु
क्षणेन + एव = क्षणेनैव
विद्युद्दीपस्तम्भाः = विद्यत् + दीप + स्तम्भाः
भूमिगर्भादुपरि = भूमि-गर्भात् + उपरि
प्राणिनः + तु = प्राणिनस्तु
सहस्त्रशोऽन्ये = सहस्त्रशः + अन्ये
क्षुत्क्षामकण्ठः = क्षुधा + क्षाम् + कण्ठः
शिशवस्तु = शिशवः + तु

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः
क्षुत्क्षामकण्ठः = क्षुधा क्षामः कण्ठाः येषाम् ते
महत् प्लावनम् = महाप्लावनम्
बहुभूमिकानि भवनानि = बहव्यः भूमिकाः येषु तानि भवनानि
मृत्तिकाक्रीडनकमिव = मृत्तिकायाः क्रीडनकम् इव

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
जातम् – जन + क्त
परिवर्तितवती = परिवर्तन + क्तवतु
उत्खाला = उत् + खन् + क्त
विभक्ता – वि + भज् + क्त
उपस्थितम् = उप + स्था + क्त
मृताः = मृ + क्त
सम्पीडिता – सम् + पीड् + क्त
धारितवन्तः = धारय + क्तवतु

अव्ययपद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्चः
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
यदा = जब = यदा समग्र भारत राष्ट्र-गीत अगायत्।
तु = तो = भुजनगरं तु मृत्तिका क्रीडनकामिव खण्डखण्डम् जातम्।
एव = ही = ईश्वरः सर्वत्र एव अस्ति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
पर्वणि = उत्सवे
समग्रम् – सकलम्, सम्पूर्णम्
राष्ट्रम् = देशम्
मग्नम् = लीनम्
अकस्मात् = सहसा
पर्याकुलं = परितः आकुलम्
विपर्यस्तम् = अस्त-व्यस्तम्
विपन्नम् = विपत्ति-युक्तम्
गुर्जर = गुजरात
ध्वंसावशेषु = नाशोपरान्तम अवशिष्टेषु
बहुभूमिकानि = बहवः भूमिकाः
फालद्वये = खण्ड द्वये
विशीर्णाः = नष्टाः
उत्खाताः = उत्पाटिताः
निस्सरन्तीभिः – निर्गच्छन्तीभिः
दुवरि = दुखेन निवारयितुं योग्यः
मृताः = दिवंगताः
ध्वस्तम् = नष्टम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
दिवस = रात्रि
उल्लासे – अनुल्लासे
आसीत् – अस्ति
परिवर्तितवती = अपरिवर्तितवती
खण्डम् = अखण्डम्
जातम् = अजातम्
उपरि = अधः
उपस्थितम् = अनुपस्थितम्
सहायतार्थ = असहायतार्थ
मृताः = जीविताः

2. इयमासीत् भैरवविभीषिका कच्छ-भूकम्पस्य। पञ्चोत्तर-द्विसहस्रख्रीष्टाब्दे (2005 ईस्वीये वर्षे) अपि कश्मीर-प्रान्ते पाकिस्तान-देशे च धरायाः महत्कम्पनं जातम्। यस्मात्कारणात् लक्षपरिमिताः जनाः अकालकालकवलिताः। पृथ्वी कस्मात्प्रकम्पते वैज्ञानिकाः इति विषये कथयन्ति यत् पृथिव्या अन्तर्गर्भे विद्यमानाः बृहत्यः पाषाण-शिलाः यदा संघर्षणवशात् त्रुट्यन्ति तदा जायते भीषणं संस्खलनम्, संस्खलनजन्य कम्पनञ्च। तदैव भयावहकम्पनं धरायाः उपरितलमप्यागत्य महाकम्पनं जनयति येन महाविनाशदृश्यं समुत्पद्यते।

शब्दार्थाः
भैरवविभीषिका – भयानक विपत्ति। पञ्चोत्तर – पाँच अधिक। द्विसहस्र – दो हजार। धरायाः – धरती का। महत्कम्पनम् – महान कम्पन (कँपकँपी)। जातम् – हुआ। लक्षपरिमिता: – लाख तक। अकाल काल कवलिता: – असमय ही मौत के मुँह में चले गए। पृथिव्या – पृथ्वी के। अन्तर्गर्भे – अन्दर। बृहत्यः – बड़ी-बडी। पाषाणशिला: – पत्थर की शिलाएँ। संघर्षणवशात् – घिसने (कम्पन) के कारण। त्रुट्पन्ति – टूटती हैं। संस्खलनम् – पतन/क्षरण। तदैव – तभी। भयावहकम्पनम् – भयानक कम्पन। जनयति – पैदा करता है। समुत्पद्यते – उत्पन्न होता है। उपरितलम् – ऊपरी तल पर।

हिन्दी अनुवाद
यह कच्छ के भूकम्प की भयानक विभीषिका थी। दो हजार पाँच ईस्वीय वर्ष (2005 ई.) में भी कश्मीर राज्य और पाकिस्तान देश में धरती का महा कम्पन्न हुआ था। जिसके कारण से लाखों लोग असमय ही मौत की भेंट चढ़ गए थे। धरती कैसे काँपती है वैज्ञानिक इस विषय में कहते हैं कि पृथ्वी के अन्दर विद्यमान (स्थित) बड़ी-बड़ी पत्थर की शिलाएँ जब घर्षण (कम्पन) के कारण टूटती हैं तब भयंकर स्खलन (क्षरण / पतन) और स्खलन से उत्पन्न (होने वाला) कंपन पैदा होता है। तभी भयंकर कंपन धरती के ऊपरी तल पर आकर महान कँपकँपी पैदा करता है जिससे महाविनाश का दृश्य पैदा होता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेद
इयमासीत् = इयम् + आसीत्
पञ्चोत्तर = पञ्च + उत्तर
महत्कम्पन्नं = महत् + कम्पनं
यस्मात्कारणात् – यस्मात् + कारणात्
अन्तर्गर्भ – अन्तः + गर्भ
संस्खलनम् = सम् + स्खलनम्
कम्पनम् + च = कम्पनञ्च
तदा + एव = तदैव
उपरितलमप्यागत्य = उपरि + तलम् + अपि + आगत्य

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः
महाकम्पनं = महान् कम्पनम्
महान् विनाश = महाविनाश

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
जातम् = जन् + क्त
आगत्य = आ + गम् + ल्यप्
समुत्पद्यते = सम् + उत् + पत् + ल्यप्
जायते – जन् + यत्

अव्ययपद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च:
अव्ययः – अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
अपि – भी – अहम् अपि त्वया सह चलिष्यामि।
च – और – कश्मीर प्रान्ते पाकिस्तान देशे च धरायाः महत्कम्पनं जातम्।
यत् – कि – सर्वेजनाः कपयन्ति यत् सत्यमेव जयते।
यदा-तदा – जब-तक – यदा मेघाः गर्जन्ति तदाः मयूराः नृत्यन्ति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
कालकवलिताः = मृताः
पृथ्वी = धरा
जनाः = मनुष्याः
पृथिव्या = भूमौ
जायते = उत्पन्नः भवति
भीषणं = भयङकरम्
उपरि = उच्चैः
जनयति = उत्पन्न करोति
संस्खलनम् = विचलनम्
वैज्ञानिकाः = विज्ञानं जानाति ये ते

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
आसीत् = अस्ति
धरायाः = गगने
वैज्ञानिकाः = अवैज्ञानिकाः
अन्तः = बहिः
बृहत्यः = लघुः
त्रुट्यन्ति = संयोजयन्ति
उपरि = अधः
आगत्य = अनागत्य
महान् = लघु:

3. चालामुखपर्वतानां विस्फोटैरपि भूकम्पो जायते इति कथयन्ति भूकम्पविशेषज्ञाः। पृथिव्याः गर्भे विद्यमानोऽग्निर्यदा खनिजमृत्तिकाशिलादिसञ्चयं क्वथयति तदा तत्सर्वमेव लावारसताम् उपेत्य दुर्वारगत्या धरा पर्वतं वा विदार्य बहिर्निष्क्रामति। धूमभस्मावृतं जायते तदा गगनम्। सेल्सियश-ताप-मात्राया अष्टशताङ्कतामुपगतोऽयं लावारसो यदा नदीवेगेन प्रवहति तदा पार्श्वस्थग्रामा नगराणि वा तदुदरे क्षणेनैव समाविशन्ति। निहन्यन्ते च विवशाः प्राणिनः। ज्वालामुगिरन्त एते पर्वता अपि भीषणं भूकम्पं जनयन्ति।

शब्दार्थाः
ज्वालामुखपर्वतानाम् – ज्वालामुखी पर्वतों के। जायते – उत्पन्न होता है। गर्भे – अन्दर। विद्यमानः – स्थित। खनिजमृत्तिका शिलादि – खनिज पदार्थ, मिट्टी, शिला (पत्थरों की चट्टानों के)। सञ्चयम् – संचय को। क्वथयति – तपाती है। लावारसताम् – अंगारों के रूप को। उपेत्य – धारण (प्राप्त) करके। दुर्वारंगत्या – तेज गति से। विदार्य – फोड़ कर। धूमभस्मावृतम् – धुएँ और राख से ढका। मात्राया – मात्रा से (का)। अष्टशताङ्कताम् – आठ सौ की संख्या को। उपगतः – प्राप्त। नदीवेगेन – नदी के तेज वेग से। पार्श्वस्थग्रामा: – पास में स्थित गाँवों (गाँव)। तदुदरे – उसके पेटे में (अन्दर)। निहन्यन्ते – मारे जाते हैं। ज्वालाम् उगिरन्तः – ज्वालाओं (अंगारों) को उगलते हुए।

हिन्दी अनुवाद
ज्वालामुखी पर्वतों के विस्फोटों से भी भूकम्प उत्पन्न होता है ऐसा भूकम्प के विशेषज्ञ कहते हैं। पृथ्वी के अन्दर (गर्भ में) स्थित आग जब खनिजों, मिट्टी और शिला (पत्थर) आदि को तपाती (उबालती) है तब वह सब अंगारों का रूप धारण करके तेज़ गति से धरती अथवा पहाड़ को फोड़कर (फाड़कर) बाहर निकलता है। तब आकाश धुएँ और राख से ढक जाता है। सेल्सियस की गर्मी मात्रा के आठ सौ (800) अंकों (आठ सौ डिग्री सेल्सियस) को प्राप्त यह लावा (अंगारे) जब नदी की गति से (नीचे) बहता है तब पास में स्थित गाँव अथवा शहर क्षण भर में ही उसके पेट में समा जाते हैं और विवश (बेचारे) प्राणी मारे जाते हैं। ज्वालाओं को उगलते हुए ये पहाड़ भी भयानक भूकम्प को पैदा करते हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
विस्फोटैरपि = विस्फोटैः + अपि।
विद्यमानोऽग्निर्यदा = विद्यमानः + अग्निः + यदा
शिलादिसञ्चयं – शिला + आदि + सञ्चयं।
तत्सर्वमेव = तत् + सर्वम् + एव।
बहिर्निष्क्रामति = बहिः + निस्क्रामति।
अष्टशताङ्कतामुपगतोऽयम् = अष्ट + शताङ्क + ताम् + उपगतः + अयम्
पार्श्वस्थग्रामा = पार्श्वस्थ + ग्रामा
तदुदरे = तत् + उदरे
क्षणेन + एव = क्षणेनैव
ज्वालामुगिरन्त = ज्वालाम् + उगिरन्त

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः
भूकम्पविशेषज्ञाः = भुवः कम्पनरहस्यस्यं ये जाति
पृथिव्याः गर्भ = पृथ्वीगर्भ

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
उपेत्य = उप + इ + ल्यप्
आगत्या = आ + गम् + ल्यप्
विदार्य = वि + दृ + ल्यप्
उगिरन्तः = उत् + गिर् + शत् प्रत्यय

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
भूकम्पविशेषज्ञाः = भुवः कम्पनरहस्यस्य ज्ञातार:
खनिजम् = उत्खननात् प्राप्तं द्रव्यम्
क्वथयति = उत्तप्तं करोति
विदार्य = विदीर्णं कृत्वा, भित्वा, संत्रोट्य
पार्श्वस्थग्रामा = निकटस्थग्रामाः, समीपस्थग्रामा
उदरे = कुक्षौ
समाविशन्ति = अन्तः गच्छन्तिं
उगिरन्तः = प्रकटयन्तः
पर्वतानाम् = शैलानाम्
भूकम्पः = पृथिव्याम् कम्पन्नः जातः
निहन्यन्ते = म्रियन्ते

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
बहिः = अन्तः
क्षणेनैव = सुचिरेणैव
ग्रामम् = नगरम्
अग्नि = जलम्
कम्पन्नः = स्थिर:
सर्वमेव = एकमेव
निहन्यन्ते = जन्यन्ते

4. यद्यपि दैवः प्रकोपो भूकम्पो नाम, तस्योपशमनस्य न कोऽपि स्थिरोपायो दृश यते। प्रकृतिसमक्षमद्यापि विज्ञानगर्वितो मानवः वामनकल्प एव तथापि भूकम्परहस्यज्ञाः कथयन्ति यत् बहुभूमिकभवननिर्माणं न करणीयम्। तटबन्धं निर्माय बृहन्मानं नदीजलमपि नैकस्मिन् स्थले पुञ्जीकरणीयम् अन्यथा असन्तुलनवशाद् भूकम्पस्सम्भवति। वस्तुतः शान्तानि एव पञ्चतत्त्वानि क्षितिजलपावकसमीरगगनानि भूतलस्य योगक्षेमाभ्यां कल्पन्ते। अशान्तानि खलु तान्येव महाविनाशम् उपस्थापयन्ति।

शब्दार्थाः
यद्यपि – जबकि। दैवः – प्राकृतिक/दैवीय। प्रकोप: – क्रोध/मुसीबत। उपशमनस्य – शान्त करने का। स्थिर उपाय: – कारगर उपाय। विज्ञानगर्वितः – विज्ञान के ज्ञान से घमंडी। वामनकल्पः – बौने की तरह। बहुभूमिक भवननिर्माणम् – बहुमंजिलें भवन का निर्माण। तटबन्धम् – बाँध को। निर्माय – बनाकर। बृहन्मात्रम् – बड़ी मात्रा में। असन्तुलनवशात् – असंतुलन के कारण से। शान्तानि – शान्त। वस्तुतः – वास्तव में। भूतलस्य – धरती के। कल्पन्ते – समर्थ कहलाते हैं। अशान्तानि – अशान्त। महाविनाशम् – महाविनाश को। उपस्थापयन्ति – पैदा करते हैं। तान्येव – वे ही।

हिन्दी अनुवाद
जबकि भूकम्प दैवीय (प्राकृतिक) प्रकोप (मुसीबत) है, अतः उसके निराकरण (शान्ति) का कोई स्थिर (कारगर) उपाय नहीं दिखाई देता है। प्रकृति के सामने आज भी विज्ञान के ज्ञान से घमण्डी मनुष्य बौने की तरह ही है तो भी भूकम्प के रहस्यों को जानने वाले विद्वान कहते हैं कि बहुमंजिले भवन को नहीं बनाना चाहिए। बाँध बनाकर बड़ी मात्रा में नदी के जल को भी एक स्थान पर नहीं रोकना चाहिए। नहीं तो असन्तुलन के कारण भूकम्प सम्भव है। वास्तव में शान्त पाँचों ही तत्व पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु और आकाश धरती के योग-क्षेम (अप्राप्त की प्राप्ति और प्राप्ति की रक्षा) के लिए समर्थ कहलाते हैं। निश्चय से अशान्त वे ही महाविनाश को पैदा करते हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
यद्यपि = यदि + अपि
तस्योपशमनस्य = तस्य + उपशमनस्य
कोऽपि = कः + अपि
स्थिरोपायो = स्थिरः + उपाय:
समक्षमद्यापि = समक्षम् + अद्य + अपि
बृहन्मात्रं = बहत् + मात्रम्
नदीजलमपि = नदी + जलम् + अपि
नैकस्मिन् = न + एकस्मिन्
भूकम्पस्सम्भवति = भूकम्पः + सम्भवति
तान्येव = तानि + एव

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः
योगक्षेमाभ्याम् = अप्राप्तस्य प्राप्तिः योगः प्राप्तस्य रक्षण क्षेमः ताभ्याम् इतियोगक्षेमाभ्याः
महान् विनाशम् = महाविनाशम्

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
करणीयम् = कृ + अनीयर
निर्माय = नि + मृ + ल्यप्

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
उपशमनस्य = शान्ते:
मानव: – नरः
न करणीयम् – अकरणीयम्
स्थले = थले, क्षत्रे
वामनकल्प = वामनसदृशः
निर्माय = निर्माणं कृत्वा
पुञ्जीकरणीयम् = संग्रहणीयम्
समक्षम् = अग्रे, पुरतः
वस्तुतः = यर्थाथ:

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
स्थिरः = अस्थिरः
जलम् = अग्निः
सम्भवति = असम्भवति
उपायः = अनुपाय:
स्थले = जले
अशान्तानि = शान्तानि
करणीयम् = उपकरणीयम्
असन्तुलन = सन्तुलन

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 8 विचित्रः साक्षी शोभा Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 8 विचित्रः साक्षी Summary Notes

विचित्रः साक्षी पाठपरिचयः
प्रस्तुत पाठ श्री ओमप्रकाश ठाकुर द्वारा रचित कथा का सम्पादित अंश है। यह कथा बंगला के प्रसिद्ध साहित्यकार बंकिमचन्द्र चटर्जी द्वारा न्यायाधीश-रूप में दिए गए फैसले पर आधारित है। सत्यासत्य के निर्णय हेतु न्यायाधीश कभी-कभी ऐसी युक्तियों का प्रयोग करते हैं, जिससे साक्ष्य के अभाव में भी न्याय हो सके। इस कथा में भी विद्वान् न्यायाधीश ने ऐसी ही युक्ति का प्रयोग कर न्याय करने में सफलता पाई है।

विचित्रः साक्षी Summary

पाठसारः
प्रस्तुत पाठ श्री ओमप्रकाश ठाकुर द्वारा रचित कथा का सम्पादित अंश है। यह कथा प्रसिद्ध साहित्यकार बंकिमचन्द्र चटर्जी द्वारा न्यायाधीश-रूप में दिए गए फैसले पर आधारित है।

‘सत्यमेव जयते’ परंतु सत्य की विजय के लिए भी प्रमाण की आवश्यकता होती है। सत्य की जीत, निष्पक्ष और उचित न्याय प्रमाण के बिना नहीं हो सकता। अतएव ‘विचित्र साक्षी’ नामक प्रस्तुत पाठ में चोरी के अभियोग में साक्ष्य के अभाव में न्यायाधीश निर्णय नहीं कर सकता। परंतु न्यायाधीश बंकिमचंद्र महोदय प्रमाण के अभाव में अपनी बुद्धि की चतुरता से साक्ष्य उपस्थित करने में सफल होते हैं।

कोई निर्धन जन बहुत परिश्रम से धन अर्जित कर अपने पुत्र को किसी महाविद्यालय में प्रवेश दिलवाता है। छात्रावास में रहने वाले अपने पुत्र की बीमारी सुनकर पुत्र को देखने के लिए जाता है। रात्रि में किसी गृहस्थ के घर आश्रय लेता है। उसी रात कोई चोर भी उसी घर में प्रवेश कर रखी हुई एक पेटी लेकर भागता है। चोर के पदध्वनि से जागे हुए अतिथि ने ‘चोर चोर’ चिल्लाया। ऊँचे स्वर से जागे हुए ग्रामवासी भी आ गए और उस अतिथि को ही चोर मानकर पीटने लगे। यद्यपि असली चोर सिपाही (चौकीदार) ही था। परंतु उस समय उस सिपाही ने अतिथि को ही जेल में डाल दिया।

न्यायालय में न्यायाधीश बंकिमचंद्र ने पूरा विवरण सुना। सत्य जानते हुए भी साक्ष्य के अभाव में वह निर्णय न ले सके। अतः उन्होंने अपने बुद्धिचातुर्यबल से एक जीवित साक्ष्य उपस्थित किया। शव रूप में छिपे साक्ष्य ने सब कुछ सत्य उद्घाटित कर दिया। दोषी सिपाही को कारावास हुआ और अतिथि ससम्मान मुक्त हुआ। अतः कहा जाता है “बुद्धिबल से असम्भव कार्य भी सम्भव हो जाते हैं।”

विचित्रः साक्षी Word Meanings Translation in Hindi

1. कश्चन निर्धनो जनः भूरि परिश्रम्य किञ्चिद् वित्तमुपार्जितवान्। तेन वित्तेन स्वपुत्रम् एकस्मिन् महाविद्यालये प्रवेश दापयितुं सफलो जातः। तत्तनयः तत्रैव छात्रावासे निवसन् अध्ययने संलग्नः समभूत्। एकदा स पिता तनूजस्य रुग्णतामाकर्ण्य व्याकुलो जातः पुत्र द्रष्टुं च प्रस्थितः। परमर्थकार्येन पीडितः स बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्।
पदातिक्रमेण संचलन् सायं समयेऽप्यसौ गन्तव्याद् दूरे आसीत्। ‘निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा’, एवं विचार्य स पार्श्वस्थिते ग्रामे रात्रिनिवासं कर्तुं कञ्चिद् गृहस्थमुपागतः। करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।

शब्दार्थाः
कश्चन – कोई। भूरि – अत्यधिक। परिश्रम्य – मेहनत करके। उपार्जितवान् – कमाया। दापयितुम् – दिलाने में। जातः – हो गया/हुआ। तनयः – पुत्र। संलग्न: – जोड़ा गया। समभूत् – हो गया/गया। तनूजस्य – पुत्र की। रुग्णताम् बीमारी को। प्रस्थितः – चल पड़ा। अर्थकार्येन – धन की कमी से। पीड़ितः – दुःखी। विहाय – छोड़कर। पदाति: – पैदल। पदातिक्रमेण – पैदल धीरे-धीरे। संचलन् – चलता हुआ। असौ – वह। गन्तव्याद् – गन्तव्य से। प्रसृते – फैले हुए। विजने – निर्जन। शुभावहा – शुभ/अच्छी। पाशर्व – स्थिते-पास में स्थित। कञ्चिद् – किसी (को)। उपागतः – पास आया। करुणापरः – दयालु। गृही – गृहस्थी ने। आश्रयम् – सहारा।

हिंदी अनुवाद
किसी ग़रीब आदमी ने जब खूब परिश्रम (मेहनत) करके कुछ धन कमाया। उस धन से (वह) अपने पुत्र को एक महाविद्यालय (कॉलेज) में प्रवेश दिलाने में सफल हो गया। उसका पुत्र वहीं छात्रावास में निवास करते हुए पढ़ाई में जुट गया। एक बार वह पिता बेटे की बीमारी को सुनकर व्याकुल हो गया और पुत्र को देखने के लिए चल पड़ा। परन्तु धन की कमी से दुःखी वह बस को छोड़कर पैदल ही चला।

पैदल चलते हुए शाम के समय में भी वह अपने गन्तव्य (जाने के स्थान) से दूर ही था। ‘रात के अंधेरे में फैले हुए (विस्तृत) निर्जन स्थान पर पदयात्रा उत्तम नहीं होती है।’ ऐसा सोचकर वह पास में स्थित गाँव में रात में रहने के लिए किसी गृहस्थी (गृहस्वामी) के घर पर आया। दयालु गृहस्वामी ने उसे आश्रय (सहारा) दे दिया।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेदं
कश्चन = कः + चन
वित्तमुपार्जितवान् – वित्तम् + उपार्जितवान्
निः + धनः = निर्धनः
तत्र + एव = तत्रैव
किञ्चिद् = किम् + चित्
छात्रवासे = छात्र + आवासे
तत्तनयः – तत् + तनयः
परमर्थ = परम् + अर्थ
पदाति = पद + अति
निशान्धकारे = निशा + अन्धकारे
शुभावहा = शुभ + आवहा
गृहस्थमुपागतः = गृहस्थम् + उपागतः
प्रायच्छत् = प्र + अयच्छत्
प्राचलत् = प्र + अचलत्
रुग्णतामाकर्ण्य = रुग्णताम् + आकर्ण्य
पदातिरेव = पदातिः + एव
प्राचलत् = प्र + अचलत्
समयेऽप्यसौ = समये + अपि + असौ
कञ्चिद् = कम् + चित्
करुणापरा गृही = करुणापरः + गृही
समभूत् = सम् + अभूत्

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
निशान्धकारे = निशायाः अन्धकारे

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
परिश्रम्य = परि + श्रम् + ल्यप्
दापयितुम् = दापय् + तुमुन्
निवसन् = नि + वस् + शतृ
जातः = जन् + क्त
प्रस्थितः = प्र + स्था + क्त
विहाय = वि + हा + ल्यप्
गन्तव्याद् = गम् + तव्यत्
कर्तुम् = कृ + तुमुन्
स्थिते = स्था + क्त
उपार्जितवान् = उप + अर्जित + क्तवतु
आकर्ण्य = आ + कर्ण + ल्यप्
द्रुष्टुम् = दृश + तुमुन्
पीडितः = पीड् + क्त
संचलन् = सम् + चल् + शत्र
गन्तव्याद् = गम् + तव्यत्
विचार्य = वि + चर् + ल्यप्
उपागतः = उप + आ + गम् + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
तत्रैव = वहीं – तत्रैव एक: महाविद्यालयः अस्ति।
एकदा = एक बार – एकदा सः व्याकुलः अभवत्।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
निर्धनः = दरिद्रः
वित्तम् – धनम्
उपार्जितवान् = अर्जनं अकरोत्
पीडितः = रोगग्रस्तः
विजने प्रदेशे = एकान्तेप्रदेशे
भूरि = अत्यधिकम्, पर्याप्तम्
तनूजस्य = पुत्रस्य
प्राचलत् = अचलत्
पार्श्वे = समीपे
स्वपुत्रम् = निजपुत्रम्
जनः = नरः
संलग्नः = लीनः, मग्नः
शुभावहा = कल्याणप्रदा
रात्रि = निशा
जातः = अभवत्
विजने = निर्जन/एकान्ते
छात्रावासः = छात्राणाम् कृते आवासः
अध्ययने = पठनाय
तनयः = पुत्रः
निवसन् = वासं कुर्वन्
समभूत् = अभवत्
पिता = जनकः
प्रस्थितः = गतः
विहाय = त्यक्त्वा
व्याकुलः = विचलितः
प्रसृते = विस्तृते
विचार्य = विचारं कृत्वा
समये = काले
अर्थकार्येन = धनस्य अभावेन
अध्ययने = पठने
उपागतः = समीपम् आगच्छत्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
निर्धनः = धनिकः
उपार्जितवान् = अनुपार्जितवान्
स्वपुत्रम् = दत्तकपुत्रम्
सफलः = असफल:
तनयः = तनया
करुणा = निर्दयता
प्रस्थितः = स्थितः
अध्ययने = क्रीडने
जातः = अजात:
सायम् = प्रात:
आसीत् = अस्ति
दूरे = समीपे
दिवा = निशा
आश्रयम् = निराश्रयम्
छात्रावासे = गृहे
पार्श्व = दूरम्
ग्रामे = नगरे
रात्रिः = प्रातः
आगतः = गतः
पिता = माता
पुत्रम् = पुत्रीम्
पीड़ितः = प्रसन्नः
अर्थकार्येन = अर्था
उपागतः = आगच्छत्
शुभावहा = अशुभावहा

2. विचित्रा दैवगतिः। तस्यामेव रात्रौ तस्मिन् गृहे कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः। तत्र निहितामेका मञ्जूषाम् आदाय पलायितः। चौरस्य पादध्वनिना प्रबद्धोऽतिथि: चौरशङ्या तमन्वधावत् अगृह्णाच्च, पर विचित्रमघटत्। चौरः एव उच्चैः क्रोशितुमारभत “चौरोऽयं चौरोऽयम्” इति। तस्य तारस्वरेण प्रबुद्धाः ग्रामवासिनः स्वगृहाद् निष्क्रम्य तत्रागच्छन् वराकमतिथिमेव च चौरं मत्वाऽभयिन्। यद्यपि ग्रामस्य आरक्षी एव चौर आसीत्। तत्क्षणमेव रक्षापुरुषः तम् अतिथिं चौरोऽयम् इति प्रख्याप्य कारागृहे प्राक्षिपत्।

शब्दार्थाः
विचित्रा – अनोखी। वैवगतिः – भाग्य की गति। कश्चन – कोई। गृहाभ्यन्तरं – घर के अन्दर। प्रविष्ट: – घुस गया। निहिताम् – रखी गई। मञ्जूषाम् – संदूक को। आदाय – भागा। पलायितः – लेकर। पादध्वनिना – पैर की आवाज़ से। प्रबुद्धः – जागा हुआ। अन्वधावत् – पीछे दौड़ा। अगृहणात् – पकड़ लिया। क्रोशितुम् – चिल्लाना। तारस्वरेण – जोर से। वराकम् – बेचारे को। अभयिन – निन्दा करने लगे। रक्षापुरुषः – रक्षक (सिपाही) ने। प्रख्याप्य – कहकर। प्राक्षिपत् – डाल दिया।

हिंदी अनुवाद
भाग्य की गति बड़ी अनोखी होती है। उसी रात में उस घर में कोई चोर घर के अन्दर घुस गया। वहाँ रखी एक संदूक को लेकर भागा। चोर के पैरों की आवाज़ से जगा अतिथि चोर के शक से उसके पीछे भागा और पकड़ लिया, परन्तु अनोखी घटना घटी। चोर ने ही जोर से चिल्लाना शुरू कर दिया-“यह चोर है यह चोर है”। उसकी चिल्लाहट से जागे गाँव के निवासी अपने घर से निकलकर वहाँ आ गए और बेचारे अतिथि को ही चोर मानकर निन्दा करने लगे। जबकि गाँव का सिपाही ही चोर था। उसी क्षण ही रक्षक (सिपाही) ने उस अतिथि को यह चोर है ऐसा मानकर (निश्चित करके) जेल में डाल दिया।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
तस्यामेव = तस्याम् + एव
कः + चन = कश्चन
गृह + अभ्यन्तरम् = गृहाभ्यन्तरम्
प्रबुद्धोऽतिथिः = प्रबुद्धः + अतिथि:
तमन्वधावत् = तम् + अनु + अधावत्
विचित्रमघटत = विचित्रम् + अघटत
क्रोशितुमारभत = क्रोशितुम् + आरभत
वराकमतिथिमेव = वराकम् + अतिथिम् + एव
मत्वाऽभर्त्सयन् = मत्वा + अभर्त्सयन्
यद्यपि = यदि + अपि
चौरोऽयम् = चौरः + अयम्
प्राक्षिपत् = प्र + अक्षिपत्
निहितामेकाम् = निहिताम् + एकाम्
अगृह्णाच्च = अगृह्णात् + च
तत्रागच्छन् = तत्र + आगच्छन्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः
दैवगतिः = दैवस्य गतिः
न तिथिः = अतिथि:

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
विचित्रा = विचित्र + टाप्
गतिः = गम् + क्तिन्
प्रविष्टः = प्र + विश् + क्त
पलायितः = पलाय + क्त
प्रबुद्धः = प्र + बुध् + क्त
क्रोशितुम् = कुश्/क्रोश् + तुमुन्
निष्क्रम्य = निस् + क्रम् + ल्यय
मत्वा = मन् + क्त्वा
प्रख्याप्य = प्र + ख्याप् + ल्यप्
आदाय = आ + दा + ल्यप्
भर्ल्सयन् = भर्त्स + शत्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
कश्चन = कोई – कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः।
तत्र = वहाँ – तत्र एका मञ्जूषा आसीत्।
उच्चैः = जोर से चौरः उच्चैः अवदत्।
यद्यपि = अगर ऐसा है भी – यद्यपि आरक्षकः एव चौरः आसीत्।
इति = ऐसा अतिथिं चौरोऽयम् इति मत्वा कारागृहे प्राक्षिपत्।
एव = ही – ग्रामस्य आरक्षी एव चौरः आसीत्।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
विचित्रा = विशिष्टा
दैवगतिः = भाग्यस्य स्थितिः
रात्रौ = निशायाम्
गृहे = सदने
गृहाभ्यन्तरं = गृहस्य अभ्यन्तरं
प्रविष्टः = प्रवेशं अकरोत्
निहिताम् = निक्षिप्ताम्
मञ्जूषाम् = पेटीकाम्
आदाय = गृहीत्वा
पलायितः = वेगेन निर्गतः
प्रबुद्धः = जागृतः
मत्वा = अवगत्य
शङ्कया = सन्देहेन
तारस्वरेण = उच्चस्वरेण
आरक्षी = आरक्षक: / रक्षापुरुषः
भर्त्सयन् = निन्दयन्, भर्त्सनाम् अकुर्वन्
प्रख्याप्य = स्थाप्य

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
रात्रौ = दिवसे
गृहे = वने
प्रविष्टः = निस्सरत्
एकाम् = अनेकाम्
आदाय = प्रदाय
पलायितः = स्थितः
प्रबुद्धः = सुप्तः
अगृह्णात् = अमुञ्चत्
विचित्रम् = अविचित्रम्
उच्चैः = नीचैः
ग्रामवासिनः = नगरवासिनः
भर्ल्सयन् = प्राशंसन्

3. अग्रिमे दिने स आरक्षी चौर्याभियोगे तं न्यायालयं नीतवान्। न्यायाधीशो बंकिमचन्द्रः उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुतवान्। सर्व वृत्तमवगत्य स तं निर्दोषम् अमन्यत आरक्षिणं च दोषभाजनम्। किन्तु प्रमाणाभावात् स निर्णेतुं नाशक्नोत्। ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान्। अन्येद्युः तौ न्यायालये स्व-स्व-पक्षं पुनः स्थापितवन्तौ। तदैव कश्चिद् तत्रत्यः कर्मचारी समागत्य न्यवेदयत् यत् इतः क्रोशद्वयान्तराले कश्चिज्जनः केनापि हतः। तस्य मृतशरीरं राजमार्ग निकषा वर्तते। आदिश्यतां किं करणीयमिति। न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्तं च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।

शब्दार्थाः
अग्रिमे – अगले। आरक्षी – सिपाही। चौर्याभियोगे – चोरी के इलज़ाम में। उभाभ्याम् – दोनों से। विवरणम् – विवरण (कहानी) को। वृत्तम् – कहानी को। अवगत्य – जानकर। दोषभाजनम् – दोषी (दोषयुक्त)। प्रमाणाभावात् – प्रमाण के अभाव के कारण। निर्णेतुम् – निर्णय देने में। उपस्थातुम् – उपस्थित (हाज़िर) होने के लिए। अन्येद्युः – अन्य दिन में। स्थापितवन्तौ – रखा। तत्रत्यः – वहाँ रहने वाला (वहीं का)। समागत्य – आकर। क्रोशद्वयान्तराले – दो कोस की दूरी पर (6 कि०मी० की दूरी पर)। निकषा – पास। आनेतुम् – लाने के लिए।

हिंदी अनुवाद
अगले दिन वह सिपाही चोरी के अभियोग में उसको न्यायालय ले गया। न्यायाधीश (जज़) बंकिमचन्द्र ने दोनों से अलग-अलग विवरण सुना। सारा विवरण जानकर उन्होंने उसे निर्दोष (दोष रहित) माना और सिपाही को दोषी। परन्तु प्रमाण के अभाव से वे निर्णय नहीं कर सके। उसके बाद उन दोनों को उन्होंने अगले दिन हाज़िर होने का आदेश दिया। अन्य दिन उन दोनों ने न्यायालय में अपने-अपने पक्ष को पुनः (फिर) रखा। तभी वहाँ किसी कर्मचारी ने आकर निवेदन किया कि यहाँ से दो कोस की दूरी पर कोई व्यक्ति किसी के द्वारा मार डाला गया है। उसकी लाश राजमार्ग (मुख्य सड़क) के पास पड़ी है। आदेश दें कि क्या करना चाहिए। न्यायाधीश ने सिपाही और कैदी को उस लाश को न्यायालय में लाने का आदेश दिया।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेदं
चौर्याभियोगे = चौर्य + अभियोगे
प्रमाणाभावात् = प्रमाण + अभावात्
वृत्तमवगत्य = वृत्तम् + अवगत्य
नाशक्नोत् = न + अशक्नोत्
ततोऽसौ = ततः + असौ
तदैव = तदा + एव
कः + चित् – कश्चिद्
समागत्य = सम् + आगत्य
न्यवेदयत् = नि + अवेदयत्
क्रोशद्वयान्तराले = क्रोश + द्वय + अन्तराले
कश्चिज्जनः = कः + चित् + जनः
केन + अपि = केनापि
करणीयमिति = करणीयम् + इति
न्यायाधीशः = न्याय + अधि + ईश:
आनेतुमादिष्टवान् = आनेतुम् + आदिष्टवान्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः
मृतशरीरं = मृतम् शरीरम्
अग्रिमे दिन = अग्रिमदिने

कारकाः उपपदविभक्तयश्च
तस्य मृतशरीरं राजमार्ग निकषा वर्तते।
-अत्र निकषा कारणेन राजमार्गम् शब्दे द्वितीया विभक्ति अस्ति।

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
नीतवान् = नीत + क्तवतु
श्रुतवान् = श्रु + क्तवतु
अवगत्य = अव + गम् + ल्यप्
वृत्तम् = वृत् + क्त
निर्णेतुम् = निर् + नी + तुमुन्।
उपस्थातुम् = उप + स्था + तुमुन्
स्थापितवन्तौ = स्थापय् + क्तवतु
आदिष्टवान् = आ + दिश् + क्तवतु
हतः = हन् + क्त
समागत्य = सम् + आ + गम् + ल्यप्
आनेतुम् = आ + नी + तुमुन्
करणीयम् = कृ + अनीयर्
आदिष्टवान् + आ + दिश् + क्तवतु

अव्ययपद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः – वाक्येषु प्रयोगः
अन्येद्युः = दूसरे / अन्य दिवसः – अन्येयुः तौ न्यायालये स्व-स्वपक्षं पुनः स्थापितवन्तौ।
पुनः = बार-बार – बालकः पाठं पुनः अपठत्।
कश्चित् = कोई – तत्र कश्चित् कर्मचारी आगतः।
तदैव = तभी – तदैव कोऽपि उच्चैः अवदत्।
इतः = यहाँ से – इतः पूर्व दिशायाम् एकः देवालयः अस्ति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
अग्रिमे दिने = अन्येद्युः
आरक्षी = आरक्षक:
श्रुतवान् = आकर्णयत्
अवगत्य = ज्ञात्वा
निर्दोषम् = दोष रहितम्
वृत्तम् = घटनाम्
दोषभाजनम् = दोषस्य पात्रम्/दोषी
निर्णतुम् = निर्णयम् कर्तुम्
अन्येयुः = अग्रिमे दिने
स्व-स्व = निज-निज
उपस्थातुम् = उपस्थापयितुम्
समागत्य = समीपम् आगत्य
आदिष्टवान् = आज्ञां दत्तवान्
स्थापितवन्तौ = स्थापनां कृतवन्तौ
तत्रत्यः = तत्र भवः
न्यवेदयत् = प्रार्थयत्
क्रोशद्वयान्तराले = द्वयोः क्रोशयोः मध्ये
आदिश्यताम् = आदेशं दीयताम् निकषा – समीपे
हतः = मृतः
वर्तते = आस्ति

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
अग्रिमे = पूर्वे
दिने = रात्री
श्रुतवान् = अश्रुतवान्
वृत्तम् = अवृत्तम्
निर्दोषम् = दोषी
दोषभाजनम् = निर्दोषम्
नाशक्नोत् = शक्नोत
समागत्य = दूर गत्वा
हतः = जीवितः
निकषा = दूरे
आनेतुम् = नेतुम्
आदिष्टवान = अनादिष्टवान्
मृतशरीरम् = जीवितशरीरम्
वर्तते = आसीत्
न्यायाधीशः = अन्यायाधीशः

4. आदेशं प्राप्य उभौ प्राचलताम्। तत्रोपेत्य काष्ठपटले निहितं पटाच्छादितं देह स्कन्धेन वहन्तौ न्यायाधिकरणं प्रति प्रस्थितौ। आरक्षी सुपुष्टदेहः आसीत्, अभियुक्तश्च अतीव कृशकायः। भारवतः शवस्य स्कन्धेन वहनं तत्कृते दुष्करम् आसीत्। स भारवेदनया क्रन्दति स्म। तस्य क्रन्दनं निशम्य मुदितः आरक्षी तमुवाच-रे दुष्ट! तस्मिन् दिने त्वयाऽहं चोरिताया मञ्जूषाया ग्रहणाद् वारितः। इदानीं निजकृत्यस्य फलं भुक्ष्व। अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्डं लप्स्यसे” इति प्रोच्य उच्चैः अहसत्। यथाकथञ्चिद् उभौ शवमानीय एकस्मिन् चत्वरे स्थापितवन्तौ।

शब्दार्थाः
प्राप्य – प्राप्त करके। उभौ – दोनों। प्राचलताम् – चल पड़े। तत्र-उपेत्य – वहाँ पहुँचकर। काष्ठपटले – लकड़ी के तख्ने पर। निहितम् – रखे हुए को। पटाच्छादितम् – कपड़े से ढके हुए को। वहन्तौ – ले जाते हुए। प्रस्थितौ – चल पड़े। सुपुष्टदेहः – स्वस्थ व मोटे शरीर वाला। कृशकायः – दुबले-पतले शरीर वाला। भारवतः – भारी। तत्कृते – उसके लिए। दुष्करम् – कठिन। निशम्य – सुनकर। मुदितः – प्रसन्न। चोरितायाः – चुराई गई। वारितः – रोका गया था। वर्षत्रयस्य – तीन वर्ष की। यथकथञ्चिद् – जैसे-कैसे/ जैसे-तैसे। चत्वरे – चौक पर।

हिंदी अनुवाद
आज्ञा को पाकर दोनों चल पड़े। वहाँ पहुँचकर के लकड़ी के तख्ते पर रखे कपड़े से ढके शरीर को कंधे पर उठाए हुए न्यायालय की ओर चल पड़े। सिपाही मोटे और शक्तिशाली शरीर वाला था और कैदी बहुत पतले शरीर वाला। भारी शव को कंधे से उठाना उसके लिए बहुत कठिन था। वह बोझ उठाने के कष्ट से रो रहा था। उसका रोना सुनकर प्रसन्न सिपाही उससे बोला-“अरे दुष्ट! उस दिन तूने मुझे चोरी की सन्दूक (पेटी) को लेने से रोका था। अब अपने किए का फल भोग। इस चोरी के इलज़ाम (अभियोग) में तू तीन वर्ष की जेल (का दण्ड) पाएगा।” ऐसा कहकर जोर से हँसने लगा। जैसे-तैसे दोनों ने लाश को लाकर एक चौराहे पर रख दिया।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेद
चौर्याभियोग = चौर्य + अभियोगे
प्राचलताम् = प्र + अचलताम्
तत्र + उपेत्य = तत्रोपेत्य
पटाच्छादितम् = पट + आच्छादितम्
न्यायाधिकरणम् = न्याय + अधिकरणम्
अभियुक्तश्च = अभियुक्तः + च
अतीव = अति + इव
दु: + करम् = दुष्करम्
त्वयाऽहं = त्वया + अहम्
प्रोच्य = प्र + उच्च
शवमानीय = शवम् + आनीय
तमुवाच – तम् + उवाच
चौर्याभियोगे = चौर्य + अभियोगे
कथञ्चिद् = कथम् + चित्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः
कृशकायः = कृशः काय:

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
स्थापितवन्तौ = स्थापय् + क्तवतु
उपेत्य = उप + इ + ल्यप्
निशम्य = नि + शम् + ल्यप्
प्राप्य = प्र + आप् + ल्यप्
प्रस्थितौ – प्र + स्था + क्त
आनीय = आ + नी + ल्यप्

कारक उपपद विभक्तयश्च
उभौ न्यायाधिकरणं प्रति प्रस्थितौ।
-अत्र प्रति कारणेन न्यायाधिकरणं शब्दे द्वितीया वि० अस्ति।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
प्रति = की तरफ़ – उभौ न्यायाधिकरणं प्रति प्रस्थितौ।
उच्चैः = ज़ोर से – एक: आरक्षी उच्चैः अहसत्।

पर्यायपदानि
पदानि = विपर्ययाः
आदेशं = आज्ञा
प्राप्य = लम्वा
आच्छादितम् = आवरणितम्
देहम् = शरीरम्
कृशकायः = दुर्बलम् शरीरम्
प्रस्थिती = अचलताम्
दुष्करम् = कठिनम्
क्रन्दनम् = चीत्कारम्, रोदनम्
भारवतः = भारवाहिनः
भारवेदनया = भारपीडया
भुक्ष्व = भोगं कुरु
उवाच = अकथयत्
स्थापितवन्तौ = स्थानां कृतवन्तौ
वहन्तौ = धारयन्तौ
इदानीम् = अधुना
उपेत्य = समीप गत्वा
अतीव = अत्यधिकम्
मञ्जूषायाः = पेटीकायाः
निशम्य = श्रुत्वा, आकर्ण्य
मुदितः = प्रसन्नः
चत्वरे = चतुर्मार्गे, चतुष्पथे

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
आदेश = अनादेश
प्रस्थितौ = स्थिती
दुष्करम् = सरलम्
आसीत् = अस्ति
मुदितः = दुखितः
सुपुष्टदेहः = कृशकायः
कृशकायः = बलवती कायः
निशम्य = आकर्ण्य

5. न्यायाधीशेन पुनस्तौ घटनायाः विषये वक्तुमादिष्टौ। आरक्षिणि निजपक्षं प्रस्तुतवति आश्चर्यमघटत् स शव: प्रावारकमपसार्य न्यायाधीरामभिवाद्य निवेदितवान्-मान्यवर! एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तद् वर्णयामि ‘त्वयाऽहं चोरितायाः मञ्जूषायाः ग्रहणाद् वारितः, अत: निजकृत्यस्य पुलं भुक्ष्व। अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्डं लप्स्यसे’ इति।
न्यायाधीशः आरक्षिणे कारादण्डमादिश्य तं जन ससस्मानं मुक्तवान्।
अतएवोच्यते-
दुष्कराण्यपि कर्माणि मतिवैभवशालिनः।
नीतिं युक्तिं समालम्ब्य लीलयैव प्रकुर्वते॥

शब्दार्थाः
पुन: – फिर। घटनायाः – घटना के। वक्तुम् – बोलने के लिए। आदिष्टौ – आदेश दिया। आरक्षिणि – सिपाही के। प्रस्तुतवति – प्रस्तुत करने पर। प्रावारकम् – कंबल को/ओढ़े गए वस्त्र को। अपसार्य – हटाकर। अभिवाद्य – प्रणाम करके। अध्वनि – मार्ग में। उक्तम् – कहा गया। चोरितायाः – चुराई गई। ग्रहणात् – लेने से। वारितः – हटाया गया। निजकृत्यस्य – अपने किए गए (कर्म का)। भुझ्व – भोगो। वर्षत्रयस्य – तीन वर्ष के/की। लप्स्यसे – पाओगे। आरक्षिणे – सिपाही को। मुक्तवान् – छोड़ दिया। दुष्कराणि – कठिन। कर्माणि – कामों को। अतिवैभवशालिन: – बुद्धि की संपत्ति वाले। नीतिम् – नीति को। समालम्ब्य – सहारा लेकर। लीलया – खेल-खेल में। प्रकुर्वते – कर लेते/कर जाते हैं।

हिंदी अनुवाद
न्यायाधीश ने फिर उन दोनों की घटना के विषय में बोलने के लिए आदेश दिया। सिपाही द्वारा अपने पक्ष को रखने पर आश्चर्यजनक घटना घटी। वह शव (मुर्दा शरीर) कंबल ओढ़े गए कपड़े को हटाकर न्यायाधीश को प्रणाम करके बोला-माननीय (महोदय)। इस सिपाही ने रास्ते में जो कहा था उसको कह रहा हूँ ‘तुम्हारे द्वारा मुझे चोरी की गई मंजूषा (बक्से) को लेने से रोका गया था, इसलिए अपने किए हुए कर्म का फल भोगो। इस चोरी के अभियोग (जुर्म) में तुम तीन वर्ष की जेल का दंड पाओगे।’

न्यायाधीश ने सिपाही को जेल के दंड का आदेश देकर उस व्यक्ति को सम्मान के साथ छोड़ दिया। इसलिए कहा जाता हैबुद्धि की संपत्ति से युक्त लोग नीति और युक्ति का सहारा लेकर कठिन कामों को भी खेल-खेल में ही (आसानी से) करते हैं। कर लेते हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
पुनस्तौ = पुनः + तौ
वक्तुमादिष्टौ = वक्तुम् + आदिष्टौ
प्रावारकमपसार्य = प्रावारकम् + अपसार्य
न्यायाधीशमभिवाद्य = न्यायाधीशम् + अभिवाद्य
यत् + उक्तम् = यदुक्तं
त्वया + अहम् = त्वयाऽहं
चौर्याभियोगे = चौर्य + अभियोगे
कारादण्डमादिश्य = कारादण्डम् + आदिश्य
दुष्कराण्यपि = दुष्करणि + अपि
समालम्ब्य = सम् + आलम्ब्य
लीलयैव = लीलया + एव

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः
ससम्मानम् – सम्मानेन सहितम्

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
वक्तुम् = वच् + तुमुन्
आदिष्टौ = आ + दिश् + क्त
अभिवाद्य = अभि + वद् + ल्यप्
अपसार्य = अप + स + ल्यप्
उक्तम् = वच् + क्त
निवेदितवान् = नि + विद् + क्तवतु
मुक्तवान् = मुच् + क्तवतु

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थ – वाक्येन प्रयोगाश्चः
यत्-तत् = जो-वह – अहम् यदुक्तं तद् वर्णयामि।
अतः = इसीलिए – अतः निजकृत्यस्य फलं भुक्ष्व।
एव = ही – केचित् जनाः लीलयैव दुष्कराणि कर्माणि कुर्वन्ति।
अपि = भी – जनाः परिश्रमेण दुष्कराण्यपि कर्माणि कुर्वन्ति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
पुनः = भूयः
निवेदितवान् = निवेदन अकरोत्
मान्यवर = श्रेष्ठ
अध्वनि = मार्गे
यदुक्तं = यत् तत् कथितम्
वर्णयामि = वर्णनं करोमि
अभिवाद्य = अभिवादनं कृत्वा
वारितः = अपसारितः, निवारितः
लप्स्यसे = प्राप्स्यसि
मुक्तवान् = अत्यजत्
ससम्मानं = सम्मानेन सहितम्
फलम् = परिणामम्
कारादण्डं = कारावास्य दण्डः
आदिश्य = आदेशं दत्वा
समालम्ब्य = आश्रयं गृहीत्वा
लीलयैव = कौतुकेन
प्रकुर्वते = कुर्वन्ति
युक्तिम् = उपायम्
मतिवैभवशालिनः = मते वैभवशालिनः
कर्मणि = कार्याणि
दुष्कराणि = कठिनम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
उक्तम् = नोक्तम्
आदिष्टौ = अनादिष्टौ
मुक्तवान् = गृहीतवान्
निजपक्षं = परपक्ष
प्रस्तुतिवति = अप्रस्तुतवति
वर्णयामि = अवर्णयामि
दुष्कराणि = सरलानि
कर्माणि = अकर्माणि
नीति = अनौति
यक्ति = अयुक्ति
समालम्ब्य = निरालम्ब्य

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 6 सुभाषितानि

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत-

(क) मनुष्याणां महान् रिपुः कः?
उत्तराणि:
आलस्यं

(ख) गुणी किं वेत्ति?
उत्तराणि:
गुणं

(ग) केषां सम्पत्तौ च विपत्तौ च महताम् एकरूपता?
उत्तराणि:
महताम्

(घ) पशुना अपि कीदृशः गृह्यते?
उत्तराणि:
उदीरितोऽर्थः

(ङ) उदयसमये अस्तसमये च क: रक्तः भवति?
उत्तराणि:
सविता

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-

(क) केन समः बन्धुः नास्ति?
उत्तराणि:
उद्यमेन समः बन्धुः नास्ति।

(ख) वसन्तस्य गुणं क: जानाति?
उत्तराणि:
पिक: वसन्तस्य गुणं जानाति।

(ग) बुद्धयः कीदृश्यः भवन्ति?
उत्तराणि:
परेङ्गितज्ञानफलाः बुद्धयः भवन्ति।

(घ) नराणां प्रथमः शत्रुः कः?
उत्तराणि:
नराणां प्रथमः शत्रुः क्रोधः।

(ङ) सुधियः सख्यं केन सह भवति?
उत्तराणि:
सुधियः सख्यं सुधीभिः सह भवति।

(च) अस्माभिः कीदृशः वृक्षः सेवितव्यः?
उत्तराणि:
अस्माभिः फलच्छायासमन्वितः वृक्षः सेवितव्यः।

प्रश्न 3.
अधोलिखिते अन्वयद्वये रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत-

(क) यः ___________ उद्दिश्य प्रकुप्यति तस्य ___________ स ध्रुवं प्रसीदति। यस्य मनः अकारणद्वेषि अस्ति, ___________ तं कथं परितोषयिष्यति?
उत्तराणि:
य: निमित्तम् उद्दिश्य प्रकुप्यति तस्य अपगमे स ध्रुवं प्रसीदति। यस्य मनः अकारणद्वेषि अस्ति, जनः तं कथं परितोषयिष्यति?

(ख) ___________ संसारे खल ___________ निरर्थकम् नास्ति। अश्वः चेत् ___________ वीरः खर: ___________ वहने (वीर:) (भवति)।
उत्तराणि:
विचित्रे संसारे खलु किञ्चित् निरर्थकम् नास्ति। अश्वः चेत् धावने वीरः खरः भारस्य वहने (वीरः) भवति।

प्रश्न 4.
अधोलिखितानां वाक्यानां कृते समानार्थकान् श्लोकांशान् पाठात् चित्वा लिखत-

(क) विद्वान् स एव भवति यः अनुक्तम् अपि तथ्यं जानाति।
उत्तराणि:
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः।

(ख) मनुष्यः समस्वभावैः जनैः सह मित्रता करोति।
उत्तराणि:
समान-शील-व्यसनेषु सख्यम्।

(ग) परिश्रमं कुर्वाण: नरः कदापि दु:खं न प्राप्नोति।
उत्तराणि:
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति।

(घ) महान्तः जनाः सर्वदैव समप्रकृतयः भवन्ति।
उत्तराणि:
सम्पत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता।

प्रश्न 5.
यथानिर्देशं परिवर्तनं विधाय वाक्यानि रचयत-

(क) गुणी गुणं जानाति। (बहुवचने)
उत्तराणि:
गुणिनः गुणान् गुणानि जानन्ति।

(ख) पशुः उदीरितम् अर्थं गृह्णाति। (कर्मवाच्ये)
उत्तराणि:
पशुना उदीरितः अर्थः गृहयते।

(ग) मृगाः मृगैः सह अनुब्रजन्ति। (एकवचने)
उत्तराणि:
मृगः मृगेण सह अनुव्रजति।

(घ) कः छायां निवारयति। (कर्मवाच्ये)
उत्तराणि:
केन छाया निर्वायते।

(ङ) तेन एव वह्निनां शरीरं दह्यते। (कर्तृवाच्ये)
उत्तराणि:
एषः एव अग्नि शरीर दहति।

प्रश्न 6(अ).
सन्धि / सन्धिविच्छेदं कुरुत-

(क) न + अस्ति + उद्यमसम: – ___________
उत्तराणि:
नास्त्युद्यमसमः

(ख) ___________ + ___________ – तस्यापगमे
उत्तराणि:
तस्य + अपगमे

(ग) अनुक्तम् + अपि + ऊहति – ___________
उत्तराणि:
अनुक्तमप्यूहति

(घ) ___________ + ___________ – गावश्च
उत्तराणि:
गावः + च

(ङ) ___________ + ___________ – नास्ति
उत्तराणि:
न + अस्ति

(च) रक्तः + च + अस्तमये – ___________
उत्तराणि:
रक्तश्चास्तमये

(छ) ___________ + ___________ – योजकस्तत्र
उत्तराणि:
योजक: + तत्र

प्रश्न 6(आ).
समस्तपदं/विग्रहं लिखत-

(क) उद्यमसमः – ___________
(ख) शरीरे स्थितः – ___________
(ग) निर्बल: – ___________
(घ) देहस्य विनाशाय – ___________
(ङ) महावृक्षः – ___________
(च) समानं शीले व्वसनं येषां तेषु – ___________
(छ) अयोग्यः – ___________
उत्तराणि:
(क) उद्यमेन समः
(ख) शरीरस्थितः
(ग) निर्गतम् बलम् यस्मात् सः
(घ) देहविनाशाय
(ङ) महान् वृक्षः
(च) समानशील व्यसनेषु
(छ) न योग्य:

प्रश्न 7(अ).
अधोलिखितानां पदानां विलोमपदानि पाठात चित्वा लिखत-

(क) प्रसीदति – ___________
(ख) मूर्खः – ___________
(ग) बली – ___________
(घ) सुलभः – ___________
(ङ) संपत्ती – ___________
(च) अस्तमये – ___________
(छ) सार्थकम् – ___________
उत्तराणि:
(क) अवसीदति
(ख) पण्डितः
(ग) निर्बलः
(घ) दुर्लभः
(ङ) विपत्ती
(छ) निरर्थकम्

प्रश्न 7(आ).
संस्कृतेन वाक्यप्रयोगं कुरुत-

उत्तराणि:
(क) कौआ – वायसः कृष्णवर्णः भवति।
(ख) कारण – त्वं किं निमित्तं दृष्ट्वा अत्र तिष्ठसि?
(ग) सूर्य – सूर्यः पूर्व दिशायाम् उदयति।
(घ) कोयल – पिकः मधुरं कूजति।
(ङ) आग – तत्र सुदीप्तः वह्निः प्रज्वलति।

परियोजनाकार्यम-
(क) उद्यमस्य महत्वं वर्णयतः पञ्चश्लोकान् लिखत।
अथवा
कापि कथा या भवद्भिः पठिता स्यात् यस्याम् उद्यमस्य महत्वं वर्णितम् ता स्वभाषया लिखत।
(ख) निमित्तमुद्दिश्य यः प्रकुप्यति ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति। यदि भवता कदापि ईदृशः अनुभवः कृतः तर्हि स्वभाषया लिखत।
विद्यार्थी स्वयं करें।

योग्यताविस्तारः
संस्कृत कृतियों के जिन पद्यों या पद्यांशों में सार्वभौम सत्य को बड़े मार्मिक ढंग से प्रस्तुत किया गया है। उन पद्यों को सुभाषित कहते हैं यह पाठ ऐसे दस सुभाषितों का संग्रह है जो संस्कृत के विभिन्न ग्रंथों से संकलित हैं। इनमें परिश्रम का महत्त्व, क्रोध का दुष्प्रभाव, सभी वस्तुओं की उपादेयता और बुद्धि की विशेषता आदि विषयों पर प्रकाश डाला गया है।

1. तत्पुरुष समास

• शरीरस्थः – शरीरे स्थितः
• गृहस्थः – गृहे स्थितः
• मनस्स्थः – मनसि स्थितः
• तटस्थः – तटे स्थितः
• कूपस्थः – कूपे स्थितः
• वृक्षस्थः – वृक्षे स्थितः
• विमानस्थः – विमाने स्थितः

2. अव्ययीभाव समास

• निर्गुणम् – गुणानाम् अभावः
• निर्मक्षिकम् – मक्षिकाणाम् अभावः
• निर्जलम् – जलस्य अभाव:
• निराहारम् – आहारस्य अभाव:

3. पर्यायवाचिपदानि

• शत्रुः – रिपुः, अरिः, वैरिः
• मित्रम् – सखा, बन्धुः, सुहृद्
• वह्निः – अग्निः, दाहकः, पावकः
• सुधियः – विद्वांसः, विज्ञाः, अभिज्ञाः
• अश्वः – तुरगः, हयः, घोटक:
• गजः – करी, हस्ती, दन्ती, नागः
• वक्षः – द्रुमः, तरुः, महीरुहः, विटपः, पादपः
• सविता – सूर्यः मित्र: दिवाकरः, भास्करः

मन्त्रः ‘मननात् त्रायते इति मन्त्रः।’
अर्थात् वे शब्द जो सोच-विचार कर बोले जाएँ। सलाह लेना, मन्त्रणा करना। मन्त्र + अच् (किसी भी देवता को सम्बोधित) वैदिक सूक्त या प्रार्थनापरक वैदिक मन्त्र, वेद का पाठ तीन प्रकार का है-यदि छन्दोबद्ध और उच्च स्वर से बोला जाने वाला है तो ‘ऋक् ‘ है, यदि गद्यमय और मन्दस्वर में बोला जाने वाला है तो यजुस्’ है, और यदि छन्दोबद्धता के साथ गेयता है तो ‘सामन्’ है (प्रार्थनापरक) यजुस् जो किसी देवता को उद्दिष्ट करके बोला गया हो-‘ॐ नमः शिवाय’ आदि। पंचतंत्र में भी मंत्रणा, परामर्श, उपदेश तथा गुप्त मंत्रणा के अर्थ में इस शब्द का प्रयोग हुआ है।

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 6 सुभाषितानि Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नाः

1. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा निर्देशानुसार प्रश्नान् उत्तरत-

(क) आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. अस्माकं महान् रिपुः कः अस्ति?
2. आलस्यं कुत्र स्थितः अस्ति?
3. आलस्यं कृत्वा क; अवसीदति?

उत्तराणि:

1. आलस्यम्
2. शरीरे
3. मनुष्यः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवल प्रश्नमेकमेव)-

1. किं कृत्वा मनुष्यः न अवसीदति?
2. कः मनुष्याणां बन्धुसमः अस्ति?

उत्तराणि:

1. उद्यमं कृत्वा मनुष्यः न अवसीदति।
2. उद्यमः मनुष्याणां बन्धुसमः अस्ति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘महान् रिपुः’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
2. ‘नावसीदति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदम् किम्?
3. ‘उद्यमम्’ इति पदस्य विपर्ययदं पद्यांशे किमस्ति?
4. श्लोके ‘शत्रुः’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः आगतः?

उत्तराणि:

1. महान्
2. मनुष्यः
3. आलस्यं
4. रिपुः

(ख) गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो,
बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बलः।
पिको वसन्तस्य गुणं न वायसः,
करी च सिंहस्य बलं न मूषकः॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कीदृशः जनः गुणं जानाति?
2. कीदृशः जनः गुणं न जानाति?
3. करी कस्य बलं जानाति?

उत्तराणि:

1. गुणी
2. निर्गुणः
3. सिंहस्य

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. पिकः किम् जानाति वायसः च किम् न?
2. मूषकः कस्य बलं न जानाति?

उत्तराणि:

1. पिक: वसन्तस्य गुणं जानाति वायसः च वसन्तस्य गुणं न जानाति।
2. मूषकः सिंहस्य बलं न जानाति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. श्लोके ‘जानाति’ इति पदस्य पर्यायपदं किम् आगतम्?
2. ‘वेत्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं श्लोके किम्?
3. ‘गजः’ इत्यर्थे किं पदं पद्यांशे प्रयुक्तम्?
4. श्लोके ‘दुर्गुणम्’ इत्यस्य पदस्य कः विपर्ययः लिखितः?

उत्तराणि:

1. वेत्ति
2. गुणी
3. करी
4. गुणम्

(ग) निमित्तमुद्दिश्य हि यः प्रकुप्यति,
ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति।
अकारणद्वेषि मनस्तु यस्य वै,
कथं जनस्तं परितोषयिष्यति॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. नरः किम् उद्दिश्य प्रकुप्यति?
2. नरः कदा प्रसीदति?
3. कदाचित् अकारणद्वेषि किं भवति?

उत्तराणि:

1. निमित्तम्
2. तस्यापगमे (निमित्तापगमे)
3. मनः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. यस्य मनुष्यस्य मनः अकारणद्वेषि अस्ति किं सः कदापि परितोषयिष्यति?
2. कः निमित्तम् उद्दिश्य प्रकुप्यति?

उत्तराणि:

1. यस्य मनुष्यस्य मनः अकारणदेषि अस्ति तं जनः कदापि न परितोषयिष्यति।
2. जनः निमित्तमुदिश्य प्रकुप्यति?

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘यः’ पदं पद्यांशे कस्मै प्रयुक्तम्?
2. श्लोके ‘प्रकुप्यति’ इति क्रिया पदस्य कर्तृपदं किम्?
3. ‘सः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
4. श्लोके ‘कारणम्’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः आगतः?

उत्तराणि:

1. नराय
2. यः
3. प्रसीदति
4. निमित्तम्

(घ) उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते,
ह्याश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः।
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः,
परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. उदीरितोऽर्थः केनापि गृह्यते?
2. केऽपि वहन्ति बोधिताः?
3. पण्डितः जनः किमपि ऊहति?

उत्तराणि:

1. पशुना
2. नागा:/हयाः
3. अनुक्तम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. बुद्धयः कीदृश्यः भवन्ति?
2. पशुनापि कः गृह्यते?

उत्तराणि:

1. बुद्धयः परेङ्गितज्ञानफलाः हि भवन्ति।
2. पशुनापि उदीरितोऽर्थः गृह्यते।

प्रश्न 3.
भाषिक कार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. अत्र श्लोके ‘गृह्यते’ क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
2. ‘विद्वान् जनः’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
3. ‘अश्वाः’ इति पदस्य पर्यायपदं पद्यांशे किम्?
4. श्लोके ‘मुच्यते’ इति क्रियापदस्य क: विपर्ययः?

उत्तराणि:

1. अर्थः
2. पण्डितो जनः
3. हयाः
4. गृह्यते

(ङ) क्रोधो हि शत्रुः प्रथमो नराणां,
देहस्थितो देहविनाशनाय।
यथास्थितः काष्ठगतो हि वह्निः,
स एव वह्निर्दहते शरीरम्॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. नराणां प्रथमः शत्रुः कः?
2. क्रोधः केषाम् प्रथमः शुत्रः?
3. क्रोधः किमर्थं भवति?

उत्तराणि:

1. क्रोधः
2. नराणाम्
3. देहविनाशनाय

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. कीदृशो अग्निः शरीराणि दहति?
2. शरीरं कः दहते?

उत्तराणि:

1. क्रोधरूपाग्निः शरीराणि दहति।
2. शरीरं क्रोधः दहते।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘प्रथमः शत्रुः’ अनयो:पदयोः विशेषणपदं किम्?
2. ‘दहते’ इति क्रियापदस्य कर्ता कः?
3. ‘रक्षणाय’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
4. श्लोके ‘अग्निः’ इति पदस्य कः पर्याय आगनः?

उत्तराणि:

1. प्रथमः
2. वह्निः
3. विनाशनाय
4. वह्निः

(च) मृगाः मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति,
गावश्च गोभिः तुरगास्तुरङ्गः।
मूर्खाश्च मूर्खः सुधियः सुधीभिः,
समान-शील-व्यसनेषु सख्यम्॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. मृगाः कैः सङ्गमनुव्रजन्ति?
2. मूखैः सह के अनुव्रजन्ति?
3. तुरगाः कैः सह अनुव्रजन्ति?

उत्तराणि:

1. मृगैः
2. मूर्खाः
3. तुरङ्गैः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. किम् समान-शील-व्यसनेषु भवति?
2. सुधीभिः सह के अनुगच्छन्ति?

उत्तराणि:

1. सख्यम् समान-शील-व्यसनेषु भवति?
2. सुधीभिः सह सुधियः अनुगच्छन्ति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. अनुव्रजन्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
2. ‘तुरगा’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
3. ‘सुधीभिः’ इति पदस्य विपर्ययपदं कि प्रयुक्तम्?
4. ‘अश्वाः’ इति पदस्य कः पर्यायः श्लोके आगतः?

उत्तराणि:

1. मृगाः
2. अनुव्रजन्ति
3. मूखैः
4. तुरगाः

(छ) सेवितव्यो महावृक्षः फलच्छायासमन्वितः।
यदि दैवात् फलं नास्ति छाया केन निवार्यते॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कीदृशः वृक्षः सेवितव्यः?
2. महावृक्षः कीदृशः भवति?
3. वृक्षेषु का भवति?

उत्तराणि:

1. महावृक्षः
2. फलच्छायासमन्वितः
3. छाया

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. महावृक्षेषु दैवात् फलं नास्ति तथापि किं न निवार्यते?
2. फलच्छायासमन्वितः कः सेवितव्यः?

उत्तराणि:

1. महावृक्षेषु दैवात् फलं नास्ति तथापि छाया केनापि न निवार्यते।
2. फलच्छायासमन्वितः महावृक्षः सेवितव्यः।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘महान् वृक्षः’ अत्र विशेष्यपदं किम्?
2. ‘भाग्यवशात्’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
3. ‘लघुवृक्षः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किं प्रयुक्तम्?
4. ‘छाया केन निवार्यते’ अत्र कर्तृपदं किम्?

उत्तराणि:

1. वृक्षः
2. दैवात्
3. महावृक्षः
4. केन

(ज) अमन्त्रमक्षरं नास्ति, नास्ति मूलमनौषधम्।
अयोग्यः पुरुषः नास्ति योजकस्तत्र दुर्लभः।।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. अक्षरं कीदृशं न भवति?
2. मूलम् कीदृशम् न भवति?
3. संसारे कः दुर्लभो भवति?

उत्तराणि:

1. मन्त्ररहितम्
2. अनौषधम्
3. योजक:

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. कीदृशः पुरुषः वास्तविकः पुरुषः न भवति?
2. अमन्त्रं किं न भवति?

उत्तराणि:

1. अयोग्यः पुरुषः वास्तविकः पुरुषः न भवति।
2. अमन्त्रम् अक्षरं न भवति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘अमन्त्रं अक्षरं’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
2. ‘अयोग्यः’ इति पदस्य विशेष्यपदं किम्?
3. ‘सुलभः’ इति पदस्य विपर्ययपदं पद्यांशे किमस्ति?
4. ‘नास्ति मूलम् अनौषधम्’। अत्र क्रियापदं किम्?

उत्तराणि:

1. अमन्त्रं
2. पुरुषः
3. दुर्लभ:
4. नास्ति

(झ) संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता।
उदये सविता रक्तो रक्तोश्चास्तमये तथा॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. उदये सति सूर्यः कीदृशः भवति?
2. अस्तमये च सवितुः वर्णः कीदृशः भवति?
3. केषाम् एकरूपता भवति?

उत्तराणि:

1. रक्तः
2. रक्तः
3. महताम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. महताम् एकरूपता कदा भवति?
2. उदये अस्तमये च सविता कीदृशो भवति?

उत्तराणि:

1. महताम् संपत्तौ विपत्तौ च एकरूपता भवति।
2. उदये अस्तमये च सविता रक्तः भवति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘संपत्तौ’ पदस्य विपर्ययपदं पद्यांशे किमस्ति?
2. ‘सूर्य:’ पदस्य पर्यायपदं किम्?
3. ‘भवति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
4. श्लोके ‘सविता रक्तः’ अनयोः पदयोः किं विशेषणम्?

उत्तराणि:

1. विपत्तौ
2. सविता
3. सविता
4. रक्तः

(ज) विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चिन्निरर्थकम्।
अश्वश्चेद् धावते वीरः भारस्य वहने खरः॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. संसारः कीदृशः अस्ति?
2. निरर्थकम् कुत्र न अस्ति?
3. भारवहने कः वीरः भवति?

उत्तराणि:

1. विचित्रः
2. संसारे
3. खरः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. अश्वः खरः च कीदृशौ वीरौ स्त:?
2. विचित्रः खलु को वर्तते?

उत्तराणि:

1. अश्वः चेत् धावने वीरः तर्हि भारस्य वहने खर: वीरः अस्ति।
2. विचित्रः खलु संसारः वर्तते।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘संसारे’ इति पदस्य विशेषणपदं किम्?
2. ‘सार्थकम्’ इति पदस्य विपर्ययपदं किमस्ति?
3. ‘नास्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
4. श्लोके ‘गर्दभः’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः आगतः?

उत्तराणि:

1. विचित्रे
2. निरर्थकम्
3. किञ्चित्
4. खरः

2. (अ) प्रश्न निर्माणम् कुरुत-

(क) आलस्यं मनुष्याणाम् शत्रुः।
उत्तराणि:
केषाम्

(ख) आलस्यं मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
उत्तराणि:
किम्

(ग) उद्यतेनसमः बन्धु नास्ति।
उत्तराणि:
केन

(घ) नरः उद्यतं कृत्वा न अवसीदति।
उत्तराणि:
किम्

(ङ) आलस्यं मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
उत्तराणि:
कीदृशः

(च) बलवान् बलम् वेत्ति?
उत्तराणि:
कः

(छ) वसन्तस्य गुणः पिक: जानाति।
उत्तराणि:
कः

(ज) निर्गुण: गुणं न वेत्ति।
उत्तराणि:
कः

(झ) मृगाः मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति।
उत्तराणि:
के

(ञ) गावः गोभिः सङ्गमनुव्रजन्ति।
उत्तराणि:
काभिः

(ट) नराणां प्रथमः शुत्रः क्रोधः अस्ति।
उत्तराणि:
केषाम्

(ठ) फलच्छायासमन्वितः महावृक्षः सेवितव्यः।
उत्तराणि:
कीदृशः

(ड) संपत्तौ विपत्तौ च महताम् एकरूपता भवति।
उत्तराणि:
केषाम्

(ढ) सविता उदयेसति रक्तः भवति।
उत्तराणि:
कदा

(ण) एषः संसारः विचित्रः अस्ति।
उत्तराणि:
कीदृशः

(त) अत्र किञ्चिन्निरर्थकम् न अस्ति।
उत्तराणि:
कीदृशम्

(आ) उचित पदं चित्वा प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) अस्तमये सविता रक्तः भवति।
(i) के
(ii) कदा
(ii) कस्मै
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(ii) कदा

(ख) वायसः वसन्तस्य गुणं न जानाति।
(i) क:
(ii) कस्य
(iii) केन
(iv) कदा
उत्तराणि:
(ii) कस्य

(ग) यः निमित्तम् उद्दिश्य प्रकुप्यति।
(i) किम्
(ii) क:
(iii) कथम्
(iv) केन
उत्तराणि:
(i) किम्

(घ) क्रोधः देहविनाशनाय प्रथमः शत्रुः।
(i) क:
(ii) कस्मै
(iii) कस्य
(iv) काय
उत्तराणि:
(ii) कस्मै

(ङ) गुणी गुणं वेत्ति।
(i) क:
(ii) की
(iii) का
(iv) के
उत्तराणि:
(i) कः

(च) महत्ताम् एकरूपता संपत्तौ विपत्तौ च भवति।
(i) कदा
(ii) कुत्र
(iii) को
(iv) के
उत्तराणि:
(i) कदा

(छ) फलच्छायासमन्वितः महा वृक्षः सेवितव्यः।
(i) का
(ii) कीदृशः
(iii) कया
(iv) कः
उत्तराणि:
(ii) कीदृशः

(ज) मूर्खा मूखैः सह अनुव्रजन्ति।
(i) केन
(ii) कैः
(iii) के
(iv) कदा
उत्तराणि:
(ii) कैः

(झ) पशुना अपि उदीरितः अर्थः गृह्यते।
(i) कै:
(ii) केन
(iii) काभिः
(iv) कया
उत्तराणि:
(ii) केन

(ञ) सिंहस्य बलं गजः वेत्ति मूषकः न।
(i) कस्य
(ii) कः
(iii) किम्
(iv) कस्याः
उत्तराणि:
(i) कस्य

(ट) संसारे किञ्चित् निरर्थकम् न अस्ति।
(i) के
(ii) कुत्र
(iii) कस्मै
(iv) किम्
उत्तराणि:
(ii) कुत्र

(ठ) क्रोध: नरस्य प्रथमः शत्रुः।
(i) कीदृशः
(ii) कीदृशम्
(iii) कः
(iv) के
उत्तराणि:
(i) कीदृशः

(ड) अक्षरं अमन्त्रम् नस्ति।
(i) कीदृशम्:
(ii) कीदृशः
(iii) किम्
(iv) कम्
उत्तराणि:
(i) कीदृशम्

(ढ) महावृक्षस्य छाया केन निवार्यते।
(i) का
(ii) कः
(iii) किम्
(iv) कीदृशः
उत्तराणि:
(i) का

3. अन्वयं लेखनम्-

श्लोकस्य अन्वयं मञ्जूषायाः सहायता पूरयन्तु-

(क) आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति॥

अव्ययः
मनुष्याणां (i) ________ महान् शत्रु: (ii) ________ उद्यमसम: (iii) ________ न अस्ति यं (iv) ________ (मनुष्यः) न अवसीदति।
मञ्जूषा- कृत्वा, शरीरस्थः, बन्धुः, आलस्यम्
उत्तराणि:
(i) शरीरस्थः
(ii) आलस्यम्
(iii) बन्धुः
(iv) कृत्वा

(ख) गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो,
बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बलः।
पिको वसन्तस्य गुणं न वायसः,
करी च सिंहस्य बलं न मूषकः॥

अव्ययः
गुणी गुणं (i) ________ निर्गुणः (गुणं) न वेत्ति, (ii) ________ बलं वेत्ति, (iii) ________ (बल) न वेत्ति, वसन्तस्य गुणं पिकः (वेत्ति), (iv) ________ न (वेत्ति), सिंहस्य बलं करी (वेत्ति) (v) ________ न।
मञ्जूषा- वायसः, वेत्ति, मूषकः, बली, निर्बलः
उत्तराणि:
(i) वेत्ति
(ii) बली
(iii) निर्बलः
(iv) वायसः
(v) मूषकः

(ग) निमित्तमुद्दिश्य हि यः प्रकुप्यति,
ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति।
अकारणद्वेषि मनस्तु यस्य वै,
कथं जनस्तं परितोषयिष्यति॥

अव्ययः
यः निमित्तम् (i) ________ प्रकुप्यति सः तस्य (ii) ________ ध्रुवं प्रसीदति यस्य (iii) ________ अकारणद्वेषि (अस्ति) जनः तं (iv) ________ परितोषयिष्यति।
मञ्जूषा- अपगमे, कथम्, मनः, उद्दिश्य
उत्तराणि:
(i) उद्दिश्य
(ii) अपगमे
(iii) मनः
(iv) कथम्

(घ) उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते,
हृयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः।
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः,
परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः॥

अन्वयः
पशुना अपि (i) ________ अर्थः गृह्यते, (ii) ________ नागाः च बोधिताः (भार) (iii) ________ पण्डितः जनः (iv) ________ अपि ऊहति (v) ________ परेङ्गितज्ञानफलाः भवन्ति।
मञ्जूषा- वहन्ति, बुद्धयः, उदीरितः, अनुक्तम्, हयाः
उत्तराणि:
(i) उदीरितः
(ii) हयाः
(iii) वहन्ति
(iv) अनुक्तम्
(v) बुद्धयः

(ङ) क्रोधो हि शत्रुः प्रथमो नराणां,
देहस्थितो देहविनाशनाय।
यथास्थितः काष्ठगतो हि वाह्निः,
स एव वह्निर्दहते शरीरम्।।

अन्वयः
नराणां देहविनाशनाय (i) ________ शत्रुः देहस्थितः (ii) ________। यथा काष्ठगतः स्थितः (iii) ________ काष्ठम् एव (iv) ________ (तथैव शरीरस्थः क्रोध:) शरीरं दहते।
मञ्जूषा- वह्निः, प्रथमः, दहते, क्रोधः
उत्तराणि:
(i) प्रथमः
(ii) क्रोधः
(iii) वह्निः
(iv) दहते

(च) मृगाः मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति,
गावश्च गोभिः तुरगास्तुरः।
मूर्खाश्च मूखैः सुधियः सुधीभिः,
समान-शील-व्यसनेषु सख्यम्॥

अन्वयः
मृगाः (i) ________ सह, गावश्च गोभिः सह, (ii) ________ तुरङ्गः सह, मूर्खाः मूर्ख (iii) ________ सुधियः सुधीभिः सह (iv) ________ समान (v) ________ व्यसनेषु सख्यम् (भवति)।
मञ्जूषा- सह, मृगैः, शील, तुरगाः, अनुव्रजन्ति
उत्तराणि:
(i) मृगैः
(ii) तुरगाः
(iii) सह
(iv) अनुव्रजन्ति
(v) शील

(छ) सेवितव्यो महावृक्षः फलच्छायासमन्वितः।
यदि दैवात् फलं नास्ति छाया केन निवार्यते॥

अन्वयः
फलच्छाया समन्वितः (i) ________ सेवितव्यः (ii) ________ यदि फलं (iii) ________ (वृक्षस्य) (iv) ________ केन निवार्यते।
मञ्जूषा- छाया, महावृक्षः, नास्ति, दैवात्।
उत्तराणि:
(i) महावृक्षः
(ii) दैवात्
(iii) नास्ति
(iv) छाया

(ज) अमन्त्रमक्षरं नास्ति, नास्ति मूलमनौषमम्।
अयोग्यः पुरुषः नास्ति योजकस्तत्र दुर्लभः॥

अन्वय:
अमन्त्रम (i) ________ नास्ति (ii) ________ मूलं नास्ति, (iii) ________ पुरुषः नास्ति, तत्र (iv) ________ दुर्लभः।
मञ्जूषा- अयोग्यः, अनौषधम्, योजकः, अक्षरं
उत्तराणि:
(i) अक्षरं
(ii) अनौषधम्
(iii) अयोग्य:
(iv) योजक:

(झ) संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता।
उदये सविता रक्तो रक्तोश्चास्तमये तथा।।

अन्वयः
महताम् (i) ________ विपत्तौ च (ii) ________ भवति (यथा) (iii) ________ उदये (iv) ________ भवति, तथा (v) ________ च रक्तः भवति।
मञ्जूषा- अस्तमये, संपत्तौ, सविता, एकरूपता, रक्तः
उत्तराणि:
(i) संपत्तौ
(ii) एकरूपता
(iii) सविता
(iv) रक्तः
(v) अस्तमये

(ज) विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चिन्निरर्थकम्।
अश्वश्चेद् धावने वीरः भारस्य वहने खरः॥

अन्वयः
विचित्रे (i) ________ खलु किञ्चित् (ii) ________ नास्ति। अश्वः चेत् (iii) ________ वीरः (तर्हि) भारस्य वहने (iv) ________ (वीरः) अस्ति।
मञ्जूषा- निरर्थकं, खरः, धावने, संसारे
उत्तराणि:
(i) संसारे
(ii) निरर्थकं
(iii) धावने
(iv) खरः

4. भावार्थलेखनम्-

श्लोकानाम् भावं उचितैः शब्दैः सम्पूरयत-

(क) आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति॥

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् (i) ________ शरीरे स्थितम् (ii) ________ एव तेषां। महान् शत्रुः अस्ति। एवमेव पुरुषार्थस्य इव तेषां कोऽपि अन्यः (iii) ________ नास्ति। तं (पुरुषार्थ) कृत्वा (iv) ________ कदापि न दुखीयन्ति।
मञ्जूषा- मानवाः, मानवानां, शत्रुः, आलस्यम्
उत्तराणि:
(i) मानवानां
(ii) आलस्यम्
(iii) शत्रुः
(iv) मानवाः

(ख) गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो,
बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बलः।
पिको वसन्तस्य गुणं न वायसः,
करी च सिंहस्य बलं न मूषकः॥

भावार्थ:
संसारे गुणवान् जनः एव (i) ________ महत्वं जानाति, गुणैः हीनः जनः न जानाति, (ii) ________ एवं बलस्य महत्वं जानाति बलहीनः न जानाति। (iii) ________ महत्वं कोकिलः एवं जानाति काकः न एवमेव सिंहस्य बलं तु गज एव जानाति (iv) ________ तु कदापि न जानाति।
मञ्जूषा- बलवान्, मूषकः, गुणस्य, वसन्तस्य
उत्तराणि:
(i) गुणस्य
(ii) बलवान्
(iii) वसन्तस्य
(iv) मूषक:

(ग) निमित्तमुद्दिश्य हि यः प्रकुप्यति,
ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति।
अकारणद्वेषि मनस्तु यस्य वै,
कथं जनस्तं परितोषयिष्यति॥

भावार्थ:
यः जनः कदाचित् किञ्चित् (i) ________ उद्दिश्य कस्मैचिदपि क्रुध्यति स एव तस्य कारणस्य (ii) ________ जने प्रसीदति। एवमेव यस्य जनस्य (iii) ________ अकारणमेव केनचित् सह द्वेषं करोति तं जनं कथं (iv) ________कर्तुं समर्थाः भविष्यन्ति जनाः।
मञ्जूषा- तस्मिन्, मनः, कारणम्, सन्तुष्टम्
उत्तराणि:
(i) कारणम्
(ii) तस्मिन्
(iii) मनः
(iv) सन्तुष्टम्

(घ) उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते,
हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः।
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः,
परेगितज्ञानफला हि बुद्धयः॥

भावार्थ:
अस्य श्लोकस्य भावोऽस्ति यत् अश्वाः गजाश्च (i) ________ अपि कृतं संकेतं ज्ञात्वा (ii) ________ वहन्ति। तथैव विद्वान् जनः अकथितम् (iii) ________ ज्ञात्वा कार्य कुर्वन्ति यतः बुद्धयः परैः संकेतात् उत्पन्नाः (iv) ________ भवन्ति।
मञ्जूषा- फलदायिकाः, अन्यैः, भार, संकेतम्
उत्तराणि:
(i) अन्यैः
(ii) भारं
(iii) संकेतम्
(iv) फलदायिकाः

(ङ) क्रोधो हि शत्रुः प्रथमो नराणां,
देहस्थितो देहविनाशनाय।
यथास्थितः काष्ठगतो हि वाह्निः,
स एव वह्निर्दहते शरीरम्॥

भावार्थ:
अर्थात् मनुष्याणां शरीरेषु स्थितः (i) ________ एव तेषां देहानाम् विनाशस्य प्रथमः (ii) ________ अस्ति। यथा काष्ठेषु स्थितः अग्निः तमेव (iii) ________ तथैव क्रोधरूपाग्निः अपि (iv) ________ शरीराणि दहति।
मञ्जूषा- शत्रुः, जनानाम्, क्रोधः, दहति
उत्तराणि:
(i) शत्रुः
(ii) क्रोधः
(iii) दहति
(iv) जनानाम्

(च) मृगाः मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति,
गावश्च गोभिः तुरगास्तुरः।
मूर्खाश्च मूर्खे: सुधियः सुधीभिः,
समान-शील-व्यसनेषु सख्यम्॥

भावार्थ:
अस्य श्लोकस्य भावोऽस्ति यत् संसारे सर्वे जीवाः समान: (i) ________ स्वभावयुक्तैः जीवैः सह मैत्रीं कुर्वन्ति। यथा मृगाः (ii) ________ सह गावः गोभिः सह अश्वाः (iii) ________ सह, मूर्खा, मूर्ख सह, विद्वांस (iv) ________ एव अनुगच्छन्ति।
मञ्जूषा- विद्वद्भिः, मृगैः, व्यवहारः, अश्वैः
उत्तराणि:
(i) व्यवहार:
(ii) मृगैः
(iii) अश्वैः
(iv) विद्वद्भिः

(छ) सेवितव्यो महावृक्षः फलच्छायासमन्वितः।
यदि दैवात् फलं नास्ति छाया केन निवार्यते॥

भावार्थ:
संसारे सदैव फलैः छायया च (i) ________ महान् वृक्षः (ii) ________ भवति। यदि दुर्भाग्यवशात् तस्मिन् (iii) ________ नापि भवेयुः तथापि तं (iv) ________ दातुं कश्चिदपि रोडुं न शक्नोति।
मञ्जूषा- छायां, आश्रयितव्यः, युक्तः, फलानि
उत्तराणि:
(i) युक्तः
(ii) आश्रयितव्यः
(iii) छायां
(iv) फलानि

(ज) अमन्त्रमक्षरं नास्ति, नास्ति मूलमनौषधम्।
अयोग्यः पुरुषः नास्ति योजकस्तत्र दुर्लभः॥

भावार्थ:
अस्मिन् संसारे किञ्चिद् (i) ________ ज्ञानम् (अक्षरम्) न भवति। एवमेव औषधि गुण रहितं वृक्षाणां (ii) ________ अपि न भवति। योग्यता रहितः जनः (iii) ________ न कथ्यतेः तेषां सर्वेषां गुणैः सह (iv) ________ संसारे अतीव दुर्लभोभवति।
मञ्जूषा- मूलम्, योजकः, अमन्त्रम्, पुरुषः
उत्तराणि:
(i) अमन्त्रम्
(ii) मूलम्
(ii) पुरुषः
(iv) योजक:

(झ) संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता।
उदये सविता रक्तो रक्तोश्चास्तमये तथा॥

भावार्थः
अस्य भावोऽस्ति यत् यथा सूर्यः (i) ________ समये रक्तः भवति तथैव सः अस्ते समये अपि (ii) ________ भवति तथैव महान्तः (iii) ________ सम्पत्ति आगते सति अपि शान्ताः भवति एवमेव (iv) ________ आगते अपि ते शान्ताः एव तिष्ठन्ति।
मञ्जूषा- जनाः, विपत्ती, उदये, रक्त:
उत्तराणि:
(i) उदये
(ii) रक्तः
(iii) जनाः
(iv) विपत्तौ

(ञ) विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चिन्निरर्थकम्।
अश्वश्चेद् धावने वीरः भारस्य वहने खरः॥

भावार्थ:
अर्थात् अस्मिन् विचित्रे (i) ________ किञ्चिदपि वस्तु (ii) ________ नास्ति। यतः यदा धावनस्य कार्य भवति तदा (iii) ________ प्रयोगः क्रियते परन्तु यदा भार वहनस्य (iv) ________ क्रियते तदा खरः उपयोगी भवति।
मञ्जूषा- संसारे, अश्वस्य, कार्य, निरर्थकम्
उत्तराणि:
(i) संसारे
(ii) अश्वस्य
(iii) कार्य
(iv) निरर्थकम्

5. पर्यायपदानि-उचितं पर्याय मेलनं कुरुत-

उत्तराणि:

6. (अ) विशेषण-विशेष्यपदानि योजयत-

विशेषण पदानि – विशेष्य पदानि
(क) महान् – (i) शत्रुः
(ख) प्रथमः – (ii) शील
(ग) समान – (iii) पुस्तके
(घ) शोभने – (iv) पुरुषः
(ङ) लघु: – (v) रिपुः
(च) श्रेष्ठतम् – (vi) गीतानि
(छ) मधुराणि – (vii) कथा
उत्तराणि:
(क) (v), (ख) (i), (ग) (ii), (घ) (iii), (ङ) (vii), (च) (iv), (छ) (vi)

(आ) संस्कृतेन वाक्यप्रयोगं कुरुत-

उत्तराणि:
(क) नीलः मेघः आकाशे सञ्चरति।
(ख) सुन्दरी बालिका गीतं गायति।
(ग) अतं मधुरं फलं खादामि।
(घ) रामः दशरथस्य प्रियः पुत्रः आसीत्।

7. विपर्ययमेलनं कुरुत-


उत्तराणि:

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 9 सूक्तयः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 9 सूक्तयः

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 9 सूक्तयः Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत-

(क) पिता पुत्राय बाल्ये किं यच्छति?
उत्तराणि:
विद्याधनम्

(ख) विमूढधीः कीदृशीं वाचं परित्यजति?
उत्तराणि:
धर्मप्रदाम्

(ग) अस्मिन् लोके के एव चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः?
उत्तराणि:
विद्वांसः

(घ) प्राणेभ्योऽपि क: रक्षणीयः?
उत्तराणि:
सदाचारः

(ङ) आत्मनः श्रेयः इच्छन् नरः कीदृशं कर्म न कुर्यात्?
उत्तराणि:
अहितम्

(च) वाचि किं भवेत्?
उत्तराणि:
अवक्रता

प्रश्न 2.
स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

यथा- विमूढधी: पक्वं फलं परित्यज्य अपक्वं फलं भुङ्क्ते।
कः पक्वं फलं परित्यज्य अपक्वं फलं भुङ्क्ते?

(क) संसारे विद्वांसः ज्ञानचक्षुभिः नेत्रवन्तः कथ्यन्ते।
उत्तराणि:
के

(ख) जनकेन सुताय शैशवे विद्याधनं दीयते।
उत्तराणि:
कस्मै

(ग) तत्त्वार्थस्य निर्णयः विवेकेन कर्तुं शक्यः।
उत्तराणि:
कस्य

(घ) धैर्यवान् लोके परिभवं न प्राप्नोति।
उत्तराणि:
कुत्र/कस्मिन्

(ङ) आत्मकल्याणम् इच्छन् नरः परेषाम् अनिष्टं न कुर्यात्।
उत्तराणि:
केषाम्।

प्रश्न 3.
पाठात् चित्वा अधोलिखितानां श्लोकानाम् अन्वयम् उचितपदक्रमेण पूरयत-

(क) पिता __________ बाल्ये महत् विद्याधनं यच्छति, अस्य पिता किं तपः तेपे इत्युक्ति: _________।
उत्तराणि:
पुत्राय, तत्कृतज्ञता।

(ख) येन __________ यत् प्रोक्तं तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः येन कर्तुं ___________ भवेत्, सः __________ इति _________।
उत्तराणि:
केनापि, शक्यः, विवेकः, ईरितः।

(ग) यः आत्मनः श्रेयः _________ “सुखानि च इच्छति, सः परेभ्यः अहितं” _________ “कदापि च न _________।
उत्तराणि:
प्रभूतानि, कर्म, कुर्यात्।

प्रश्न 4.
अधोलिखितम् उदाहरणद्वयं पठित्वा अन्येषां प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत-

उत्तराणि:
(क) (क) विमूढधीः
(ख) परुषाम्
(ग) अपक्वम्।
(ख) (क) प्रभूतानि
(ख) अहितं कर्म
(ग) परेभ्यः।

प्रश्न 5.
मञ्जूषायाः तद्भावात्मकसूक्ती: विचित्य अधोलिखितकथनानां समक्षं लिखत-

(क) विद्याधनं महत्
_________________________
_________________________

(ख) आचारः प्रथमो धर्मः
_________________________
_________________________

(ग) चित्ते वाचि च अवक्रता एव समत्वम्
_________________________
_________________________

उत्तराणि:
(क) (i) विद्याधनम् सर्वधनप्रधानम्।
(ii) विद्याधनं श्रेष्ठ तन्मूलमितरद्धनम्।
(ख) (i) आचारेण तु संयुक्तः सम्पूर्णफलभाग्भवेत्।
(ii) आचारप्रभवो धर्मः सन्तश्चाचारलक्षणा:।
(ग) (i) मनसि एकं वचसि एकं कर्मणि एकं महात्मनाम्।
(ii) सं वो मनांसि जानताम्।

प्रश्न 6(अ).
अधोलिखितानां शब्दानां पुरतः उचितं विलोमशब्द कोष्ठकात् चित्वा लिखत-

उत्तराणि:
(क) अपक्वः
(ख) सुधीः
(ग) अकातरः
(घ) कृतघ्नता
(ङ) उद्योगः
(च) कोमला।

प्रश्न 6(आ).
अधोलिखितानां शब्दानां त्रयः समानार्थकाः शब्दाः मञ्जूषायाः चित्वा लिख्यन्ताम्-


उत्तराणि:

प्रश्न 7.
अधस्ताद् समासविग्रहाः दीयन्ते तेषां समस्तपदानि पाठाधारेण दीयन्ताम्-

उत्तराणि:
(क) तत्त्वार्थनिर्णयः
(ख) वाक्पटुः
(ग) धर्मप्रदाम्
(घ) अकातरः
(छ) अहितम्
(च) महात्मनाम्:
(छ) विमूढधीः

योग्यताविस्तारः
(न परीक्षाकृते)
यहाँ संग्रहीत श्लोक मूलरूप से तमिल भाषा में रचित ‘तिरुक्कुरल’ नामक ग्रन्थ से लिए गए हैं। तिरुक्कुरल साहित्य की उत्कृष्ट रचना है। इसे तमिल भाषा का ‘वेद’ माना जाता है। इसके प्रणेता तिरुवल्लुवर हैं। इनका काल प्रथम शताब्दी माना गया है। इसमें मानवजाति के लिए जीवनोपयोगी सत्य प्रतिपादित है। ‘तिरु’ शब्द ‘श्रीवाचक’ है। तिरुक्कुरल शब्द का अभिप्राय है-श्रिया युक्त वाणी। इसे धर्म, अर्थ, काम तीन भागों में बाँटा गया है। प्रस्तुत श्लोक सरस, सरल भाषायुक्त तथा प्ररेणाप्रद हैं।

(क) ‘तिरुक्कुरल-सूक्तिसौरभम्’ इति पाठस्य तमिल मूलपाठः (देवनागरी-लिपी)
सोर्कोट्टम् इल्लदु सेप्पुम् ओरू तलैया उळूकोट्टम् इन्मै पेरिन्।
मगन् तन्दैवक्काटुम उद्रवि इवन् तन्दै एन्नोटान् कौमू एननुम सोक्त।
इनिय उळवाग इन्नाद कूरल् कनि इरूप्पक् काय कवरंदट्र।
कण्णुडेयर् एन्पवर् कट्रोर मुहत्तिरण्डु पुण्णुडैयर कल्लादवर्।
एप्पोरूल यार यार वाय् केटूपिनुम् अप्पोरूल मेय् पोरूल काण्पदरितु।
सोललवल्लन् सोरविलन् अन्जान् अवनै इहलवेल्लल् यारुक्कुम् असि्तु।
नोय एल्लाम् नोय् सेयदार मेलवान् नोय् सेययार नोय् इन्मै वेण्डुभव।
ओषुक्कम् विषुप्पम् तरलान् ओषुक्कम् उयिरिनुम् ओम्भप्पडुम्।

(ख) ग्रन्थपरिचयः
तिरुक्कुरल तमिलभाषायां रचिता तमिलसाहित्यस्य उत्कृष्टा कृतिः अस्ति। अस्य प्रणेता तिरुवल्लुवरः अस्ति। ग्रन्थस्य रचनाकालः अस्ति-ईशवीयाब्दस्य प्रथमशताब्दी।
अस्मिन् ग्रन्थे सकलमानवजातेः कृते जीवनोपयोगिसत्यम् प्रतिपादितम्।
तिरु शब्दः ‘श्री’ वाचकः। ‘तिरुक्कुरल्’ पदस्य अभिप्रायः अस्ति श्रिया युक्तं कुरल् छन्दः अथवा श्रिया युक्ता वाणी।
अस्मिन् ग्रन्थे धर्म-अर्थ-काम-संज्ञकाः त्रयः भागाः सन्ति। त्रयाणां भागानां पद्यसंख्या 1330 अस्ति।

हिंदी अनुवाद (Hindi Translation) – तिरुक्कुरल तमिलभाषा में रचित तमिल साहित्य की श्रेष्ठ रचना है। इसके रचयिता महाकवि तिरुवल्लुवर हैं। इस ग्रंथ का रचनाकाल प्रथम शताब्दी ईसवी है।
इस ग्रंथ में संपूर्ण मानव जाति के लिए उपयोगी ज्ञान प्रतिपादित किया गया है।
तिरु शब्द का अर्थ है, ‘श्री’। तिरुक्कुरल शब्द का अर्थ है ‘श्री’ से युक्त कुरल् छन्द अथवा श्रीयुक्त वाणी। इस ग्रंथ में धर्म-अर्थ-काम नामक तीन भाग हैं- तीनों भागों की श्लोक संख्या 1330 है।

(ग) भावविस्तार:
सदाचारः
किं कुलेन विशालेन शीलमेवात्र कारणम्।
कृमयः किं न जायन्ते कुसुमेषु सुगन्धिषु।।
आगमानां हि सर्वेषामाचारः श्रेष्ठ उच्यते।
आचारप्रभवो धर्मो धर्मादायुर्विवर्धते।।

हिंदी अनुवाद (Hindi Translation) – उच्च कुल में जन्म लेने से व्यक्ति सम्मान प्राप्त नहीं करता। अच्छे चरित्र से ही सम्मान प्राप्त किया जाता है। सुगंधयुक्त फूलों में भी कीड़े उत्पन्न हो जाते हैं!
सभी शास्त्रों में आचरण को ही श्रेष्ठ कहा गया है। सदाचार से धर्म का पालन होता है तथा धर्म के पालन से आयु बढ़ती है।

विद्याधनम्
विद्याधनम् धनं श्रेष्ठं तन्मलमितरद्धनम्।
दानेन वर्धते नित्यं न भाराय न नीयते।।
माता शत्रुः पिता वैरी येन बालो न पाठितः।
न शोभते सभामध्ये हंसमध्ये बको यथा।।

हिंदी अनुवाद (Hindi Translation) – विद्यारूपी धन अन्य धनों से श्रेष्ठ धन है। यह दान देने से सदैव बढ़ता है, न यह भारी होता है, न चोरों द्वारा चुराया जा सकता है।
जो माता-पिता अपने बच्चे को विद्या नहीं पढ़ाते, वे उसके शत्रु होते हैं क्योंकि अशिक्षित व्यक्ति सभा में उसी तरह सुशोभित नहीं होता जिस तरह हंसों के मध्य में बगुला।

मधुरा वाक्
प्रियवाक्यप्रदानेन तुष्यन्ति सर्वे जन्तवः।
तस्मात् तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता।।
वाणी रसवती यस्य यस्य श्रमवती क्रिया।
लक्ष्मी: दानवती यस्य सफल तस्य जीवितम्।।

हिंदी अनुवाद (Hindi Translation) – मधुर वचन बोलने से सभी प्राणी प्रसन्न हो जाते हैं, इसलिए ऐसे वचन ही बोलना चाहिए, वचनों में क्या दरिद्रता। जिस व्यक्ति की वाणी मधुर हो, कार्य परिश्रम से पूर्ण हो, जिसका धन दान देने में काम आता हो, उसी व्यक्ति का जीवन सफल है।

विद्वांसः
नास्ति यस्य स्वयं प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम्।
लोचनाभ्यां विहीनस्य दर्पण: किं करिष्यति।।
विद्वत्वं च नृपत्वं च नैव तुल्यं कदाचन।
स्वदेशे पूज्यते राजा विद्वान् सर्वत्र पूज्यते।।

हिंदी अनुवाद (Hindi Translation) – जिस व्यक्ति में अपनी बुद्धि नहीं है, शास्त्र उसका क्या उपकार करेंगे, जिस प्रकार आँखों से रहित व्यक्ति का दर्पण क्या उपकार करेगा।
विद्वान की तुलना राजा से नहीं की जा सकती। राजा तो अपने ही देश में पूजा जाता है, विद्वान सब जगह पूजा जाता है।

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 9 सूक्तयः Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नाः

1. निम्नलिखितम् श्लोकानि पठित्वा तदाधारिताना प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत-

(क) पिता यच्छति पुत्राय बाल्ये विद्याधनं महत्।
पिताऽस्य किं तपस्तेपे इत्युक्तिस्तत्कृतज्ञता॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) विद्याधनम् कः यच्छति?
(ii) पिता पुत्राय विद्याधनम् कदा यच्छति?
(iii) अस्मै पुत्राय पिता किं करोति?
उत्तराणि:
(i) पिता
(ii) बाल्ये
(iii) तपः।

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) पिता कस्मै विद्याधनम् यच्छति?
(ii) अत्र धनम् किम् अमन्यत?
उत्तराणि:
(i) पिता पुत्राय विद्याधनम् यच्छति।
(ii) अत्र विद्याम् एव धनम् अमन्यत।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) श्लोके ‘विद्याधनम्’ अस्य पदस्य विशेषणपदं किम्?
(ii) श्लोके अव्ययपदं किम्?
(iii) ‘तपे’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
(iv) ‘कथनम्’ इति अर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
(i) महत्
(ii) इति
(iii) पिता
(iv) उक्तिः

अथवा

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) पिता विद्याधनम् कस्मै यच्छति?
(ii) विद्यादानाय पिता किम् करोति?
(iii) पिता कदा पुत्राय विद्याधनं यच्छति?
उत्तराणि:
(i) पुत्राय
(ii) तपः
(ii) बाल्ये

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) पितुः तपस्यां ज्ञात्वा पुत्रः किम् अनुभवति?
(ii) पिता पुत्राय किं यच्छति?
उत्तराणि:
(i) पितुः तपस्यां ज्ञात्वा पुत्रः कृतज्ञताम् अनुभवति।
(ii) पिता पुत्राय विद्याधनं यच्छति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘अस्य’ इति सर्वनामपदम् कस्मै प्रयुक्तम्?
(ii) ‘जनकः’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः श्लोके आगतः?
(iii) ‘विद्याधनम्’ इति विशेष्य पदस्य किं विशेषणपदम् अत्र प्रयुक्तम्?
(iv) ‘कथनम्’ इत्यर्थे कः शब्दः अस्मिन् श्लोके प्रयुक्तः?
उत्तराणि:
(i) पुत्राय
(ii) पिता
(iii) महत्
(iv) उक्तिः

(ख) अवक्रता यथा चित्ते तथा वाचि भवेत् यदि।
तदेवाहुः महात्मानः समत्वमिति तथ्यतः।।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) चित्ते किम् भवेत्?
(ii) अवक्रता तथा कस्या यदि भवेत्?
(iii) तत् तथ्यतः कि भवति?
उत्तराणि:
(i) अवक्रता
(ii) वाचि
(iii) समत्वम्।

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) समत्वम् किम् कथ्यते?
(ii) के तदेव समत्वं कथ्यते?
उत्तराणि:
(i) चित्ते वाचि च अवक्रता समत्वम् कथ्यते।
(ii) महात्मानः तदेव समत्वं कथ्यते।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘भवेत्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदम् किम्?
(ii) ‘वाचि’ इति पदे का विभक्तिः?
(iii) ‘यथा’ इति पदस्य विलोमपदम् किम्?
(iv) ‘महात्मानः’ इति पदे कः मूलशब्द:?
उत्तराणि:
(i) अवक्रता
(ii) सप्तमी
(iii) तथा
(iv) महात्मन्।

(ग) त्यक्त्वा धर्मप्रदां वाचं परुषां योऽभ्युदीरयेत्।
परित्यज्य फलं पक्वं भुङ्क्तेऽपक्वं विमूढधीः॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) विमूढधीः कीदृशीं वाचं त्यजति?
(ii) कः परुषां वाचं वदति?
(iii) धर्मप्रदां वाचं कः त्यजति?
उत्तराणि:
(i) धर्मप्रदाम्
(ii) विमूढधीः
(iii) विमूढधीः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) कः अपक्वम् फलं खादति?
(ii) विमूढधीः कीदृशं फलं परित्यजति?
उत्तराणि:
(i) विमूढधी: अपक्वम् फलम् खादति।
(ii) विमूढधी पक्वं फल परित्यजति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘कठोराम्’ अस्य पर्यायः श्लोकात् एव चित्वा लिखत।
(ii) ‘पक्वम्’ इति पदस्य विलोमपदं किम्?
(iii) ‘परुषाम्’ इति कस्य पदस्य विशेषणम्?
(iv) ‘पक्वम्’ पदे कः प्रत्ययः?
उत्तराणि:
(i) परुषाम्
(ii) अपक्वं
(iii) वाचः
(iv) क्त।

अथवा

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) परुषां वाचं कः वदति?
(ii) बुद्धिमन्तः जनाः कां वाणीं वदन्ति?
(iii) कः पक्वं फलं परित्यजति?
उत्तराणि:
(i) विमूढधीः
(ii) धर्मप्रदाम्
(iii) विमूढधी

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) मन्दमतिः कीदृशं फलं त्यक्त्वा अपक्वं फलं खादति?
(ii) कः धर्मप्रदां वाचं त्यजति?
उत्तराणि:
(i) मन्दमतिः पक्वं फलं त्यक्त्वा अपक्वं फल खादति।
(ii) विमूढधीः धर्मप्रदा वाचं त्यजति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘परित्यज्य’ इति अस्य समानार्थकं पदं श्लोकात् चित्वा लिखत।
(ii) ‘खादति’ अस्मिन् अर्थे कि क्रियापदम् अत्र प्रयुक्तम्?
(iii) ‘परुषाम्’ इत्यस्य शब्दस्य भावानुकूलं शुद्धम् अर्थं चित्वा लिखत-
(iv) ‘भुङ्क्ते’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) त्यक्त्वा
(ii) भुङ्क्ते
(iii) कठोराम्
(iv) विमूढधी:

(घ) विद्वांस एव लोकेऽस्मिन् चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः।
अन्येषां वदने ये तु ते चक्षुनामनी मते॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) अत्र के चक्षुष्मन्तः?
(ii) विद्वांसः कुत्र चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः?
(iii) जनानां वदने नाममात्र के भवतः?
उत्तराणि:
(i) विद्वांसः
(ii) लोके
(iii) चक्षुषी

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) चक्षुनामनी के?
(ii) के नेत्रहीनाः कथिता:?
उत्तराणि:
(i) मूर्खाणाम् वदने ये नेत्रे ते चक्षुनामनी।
(ii) मुर्खाः (विद्याहीना:) नेत्रहीनाः कथिताः।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘लोके अस्मिन्’ इत्यनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
(ii) ‘प्रकीर्तिताः’ इति पदे कः प्रत्ययः?
(iii) ‘अन्येषाम्’ इति पदं केभ्यः आगतम्?
(iv) ‘विद्वांसः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
उत्तराणि:
(i) अस्मिन्
(ii) क्त
(iii) विद्वद्भ्यः
(iv) प्रकीर्तिताः।

अथवा

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) लोकेऽस्मिन् के चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः?
(ii) अन्येषां वदने के नामनी मते?
(iii) के वास्तविकरुपेण नेत्रवन्तः भवन्ति?
उत्तराणि:
(i) विद्वांसः
(ii) चक्षुषी
(iii) विद्वांसः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) अस्मिन् लोके विद्वांसः कीदृशाः स्मृताः?
(ii) वास्तविक रूपेण नेत्रं किम्?
उत्तराणि:
(i) अस्मिन् लोके विद्वांसः चक्षुष्मन्तः स्मृताः।
(ii) वास्तविक रूपेण नेत्रं विद्या अस्ति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘लोकेऽस्मिन्’ अत्र विशेष्यपदं किम्?
(ii) ‘मुखे’ अस्य पर्यायपदं श्लोकात् चित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत।
(iii) ‘मूर्खा:’ अस्य विलोमपदं श्लोकात् विचित्य उत्तरपुस्तिकायां लिखत।
(iv) ‘ते चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः’ अत्र क्रियापदं किम्?
उत्तराणि:
(i) लोके
(ii) वदने
(ii) विद्वांसः
(iv) प्रकीर्तिताः

(ङ) यत् प्रोक्तं येन केनापि तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः।
कर्तुं शक्यो भवेद्येन स विवेक इतीरितः॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) ‘भवेद्येन’ अत्र सन्धिः अस्ति वर्ण संयोगो वा?
(ii) विवेकी कस्य निर्णयः कर्तुम् समर्थः?
(iii) केन तत्वार्थनिर्णयः कर्तुं शक्यते?
उत्तराणि:
(i) सन्धिः
(ii) तत्त्वार्थस्य
(ii) विवेकेन।

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) विवेकः कः
(ii) तत्वार्थनिर्णय कः करोति?
उत्तराणि:
(i) येन केनापि यत् प्रोक्तम् तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः येन कर्तुं जनः शक्यः भवेत्, सः एव विवेकः।
(ii) तत्वार्थनिर्णय जनः करोति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘विवेकः’ अस्य कर्तृपदस्य क्रियापदम् किम्?
(ii) ‘कर्तुम्’ इति पदे का धातुः?
(iii) ‘भवेत्’ इति पदं कस्मिन् लकारे अस्ति?
(iv) ‘सः’ इति सर्वनामपदस्य प्रयोगः कस्मै अभवत्?
उत्तराणि:
(i) ईरितः
(ii) कृ
(iii) विधिलिङ्
(iv) विवेकाय।

(च) वाक्पटुधैर्यवान् मन्त्री सभायामप्यकातरः।
स केनापि प्रकारेण परैर्न परिभूयते।।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) कः परैः न परिभूयते?
(ii) अत्र ‘सः’ पदम् कस्मै प्रयुक्तम्?
(iii) मन्त्रिणः प्रथमः गुणः कः भवेत्?
उत्तराणि:
(i) अकातर-मन्त्री
(ii) मन्त्रिणे
(iii) वाक्पटुः।

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) मन्त्री कीदृशः भवेत्?
(ii) मन्त्री कुत्र अकातरः भवेत्?
उत्तराणि:
(i) मन्त्री वाक्पटुः, धैर्यवान् सभायाम् अकातरः च भवेत्।
(ii) मन्त्री सभायाम् अकातरः भवेत्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘तिरस्क्रियते’ इत्यर्थे अत्र किं पदं प्रयुक्तम्?
(ii) ‘न कातरः’ इति स्थाने किं पदं प्रयुक्तम्?
(iii) ‘परिभूयते’ इति पदे का मूलधातुः?
(iv) ‘वक्तुं चतुरः’ इति कस्य पदस्य अर्थ:?
उत्तराणि:
(i) परिभूयते
(ii) अकातरः
(iii) भू
(iv) वाक्पटुः

(छ) य इच्छत्यात्मनः श्रेयः प्रभूतानि सुखानि च।
न कुर्यादहितं कर्म स परेभ्यः कदापि च॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) जनः आत्मनः किम् इच्छति?
(ii) मनुष्यः कति सुखानि इच्छति?
(iii) जनः कीदृशं कर्म कुर्यात्?
उत्तराणि:
(i) श्रेयः
(ii) प्रभूतानि
(iii) अहितम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) कः परेभ्यः अहितम् न कुर्यात्?
(ii) जनः कदा अहितं कर्म न कुर्यात्?
उत्तराणि:
(i) यः आत्मनः श्रेयः प्रभूतानि सुखानि च इच्छति सः परेभ्यः अहितम् न कुर्यात्।
(ii) जनः कदापि अहितं कर्म न कुर्यात्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘सुखानि’ अस्य विशेषणपदम् किम्?
(ii) ‘कल्याणम्’ इत्यर्थ अत्र किं पदं प्रयुक्तम्?
(iii) ‘कुर्यात्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदम् किम्?
(iv) ‘न हितम्’ इति स्थाने किं पदं प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
(i) प्रभूतानि
(ii) श्रेयः
(iii) सः
(iv) अहितम्।

अथवा

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) नरः कीदृशं कर्म न कुर्यात्?
(ii) नर; केभ्यः अशुभं कर्म न कुर्यात्?
(iii) मनुष्यः कस्य श्रेयः इच्छति।
उत्तराणि:
(i) अहितम्
(ii) परेभ्यः
(iii) आत्मनः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) जीवने नरः किं किम् इच्छति?
(ii) मनुष्य कति सुखानि इच्छति।
उत्तराणि:
(i) जीवने नरः आत्मनः श्रेयः प्रभूतानि सुखानि च इच्छति।
(ii) मनुष्यः प्रभूतानि सुखानि इच्छति।

प्रश्न 3.
निर्देशानुसारम् उत्तरत (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘अतीव सुखानि’ इति स्थाने किं पदद्वयं प्रयुक्तम्?
(ii) ‘न कुर्यादहितं कर्म’ इत्यत्र ‘कर्म’ पदस्य विशेषणपदं किमस्ति?
(iii) कल्याणं’ इति पदस्य समानार्थकं पदपद्यांशात् चित्वा लिखत।
(iv) ‘कुर्यात्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) प्रभूतानि सुखानि
(ii) अहितम्
(iii) श्रेयः
(iv) सः

(ज) आचारः प्रथमो धर्मः इत्येतद् विदुषां वचः।
तस्माद् रक्षेत् सदाचारं प्राणेभ्योऽपि विशेषतः।।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) कः प्रथमः धर्म:?
(ii) आचारः कीदृशः धर्मः?
(iii) आचारः केभ्यः अपि विशेषतः रक्षेत्?
उत्तराणि:
(i) आचारः
(ii) अपि
(iii) प्रथमः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) प्राणेभ्यः अपि विशेषतः कः रक्षणीयः?
(ii) किम् विदुषां वचः अस्ति?
उत्तराणि:
(i) प्राणेभ्यः अपि विशेषतः सदाचारः रक्षणीयः।
(ii) आचार प्रथमो धर्मः’ इति विदुषां वचः अस्ति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘रक्षेत्’ पदे क: लकार:?
(ii) ‘प्रथम धर्मः’ इति अनयोः पदयोः विशेष्यपदं किम्?
(iii) अत्र कस्मिन् पदे पञ्चमी विभक्त्यर्थे ‘तसिल्’ प्रत्ययस्य प्रयोगः अभवत्?
(iv) ‘एतत्’ इति सर्वनामपदस्य प्रयोगः कस्मै पदाय अभवत्?
उत्तराणि:
(i) विधिलिङ्
(ii) धर्मः
(iii) विशेषतः
(iv) वचसे

अथवा

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) अस्माकं प्रथमः धर्मः कः?
(ii) ‘आचारः प्रथमः धर्मः’ इति केषां वचः?
(iii) जनः कं रक्षेत्?
उत्तराणि:
(i) आचारः
(ii) विदुषाम्
(iii) सदाचारम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) विदुषां वचः किम्?
(ii) केभ्यः सदाचारं रक्षेत्?
उत्तराणि:
(i) आचार: प्रथमो धर्मः इति विदुषां वचः।
(ii) प्राणेभ्योऽपि सदाचारं रक्षेत्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘दुराचार:’ अस्य विपर्ययपदं श्लोकात् चित्वा लिखत।
(ii) “प्रथमः धर्मः” अत्र विशेष्यपदं किम्?
(iii) “विद्यावताम्” अस्य पर्यायपदं श्लोके किं प्रयुक्तम्?
(iv) “तस्माद् सदाचारं रक्षेत्” अत्र क्रियापदं किम्?
उत्तराणि:
(i) (ख) सदाचारः
(ii) (घ) धर्मः
(iii) (क) विदुषाम्
(iv) (ग) रक्षेत्

2. स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरु-

(क) पिता पुत्राय महत् विद्याधनं अच्छति।
(i) कस्मै
(ii) कः
(iii) के
(iv) कस्मिन
उत्तराणि:
(i) कस्मै

(ख) एतदर्थं पिता महत् तप: तपाति।
(i) का
(ii) कः
(iii) किम्
(iv) काः
उत्तराणि:
(ii) कः

(ग) इति उक्तिः एव कृतज्ञता भवति।
(i) कः
(ii) किम्
(iii) का
(iv) काम्
उत्तराणि:
(iii) का

(घ) विद्या महत् धनं वर्तते।
(i) कथम्
(ii) किम्
(iii) कीदृशम्
(iv) कति
उत्तराणि:
(iii) कीदृशम्

(ङ) अवक्रता चित्ते भवेत्।
(i) काः
(ii) का
(iii) किम्
(iv) कस्मै
उत्तराणि:
(ii) का

(च) चित्ते वाचि अवक्रता समत्त्वं भवति।
(i) किम्
(ii) कम्
(iii) काम्
(iv) कान्
उत्तराणि:
(i) किम्

(छ) महात्मानः तदेव समत्त्वं कथयन्ति।
(i) कः
(ii) काः
(iii) का
(iv) के
उत्तराणि:
(iv) के

(ज) अवक्रता वाचि अपि भवेत्।
(i) कुत्र
(ii) का
(iii) कस्मिन्
(iv) कदा
उत्तराणि:
(i) कुत्र

(झ) विमूढधीः अपक्वं फल भुङ्क्ते।
(i) कः
(ii) काः
(iii) के
(iv) का
उत्तराणि:
(i) कः

(ञ) मूर्खबुद्धिः धर्मप्रदाम् वाचं त्यजति।
(i) कीदृशाम्
(ii) कीदृशीम्
(iii) कीदृशी
(iv) काम्
उत्तराणि:
(ii) कीदृशीम्

(ट) मूर्खः परुषां वाचं वदति।
(i) किम्
(ii) कम्
(iii) काम्
(iv) कानि
उत्तराणि:
(iii) काम्

(ठ) मूढः पक्वं फलं परित्यजति।
(i) काम्
(ii) कीदृशम्
(iii) कथम्
(iv) किम्
उत्तराणि:
(iv) किम्

(ड) विद्या एव नेत्रम् वर्तते।
(i) कः
(ii) कुत्र
(iii) का
(iv) किम्
उत्तराणि:
(iii) का

(ढ) विद्वांसः एव चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः।
(i) के
(ii) कः
(iii) काः
(iv) का
उत्तराणि:
(i) के

(ण) अन्येषां वदने नाममात्रमेव नेत्रे स्तः।
(i) कः
(ii) के
(iii) किम्
(iv) का
उत्तराणि:
(ii) के

(त) विद्याहीनाः नेत्रहीनाः इव भवन्ति।
(i) कः
(ii) काः
(iii) के
(iv) कीदृशाः
उत्तराणि:
(iii) के

(थ) विवेकेन यथार्थनिर्णयः भवति।
(i) केन
(ii) कया
(iii) के
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(i) केन

(द) जनानां कथनस्य निर्णयः विवेकः करोति।
(i) केषाम्
(ii) कासाम्
(iii) कथम्
(iv) काम्
उत्तराणि:
(i) केषाम्

(ध) विवेकः एव तत्त्वार्थनिर्णयं करोति।
(i) कमः
(ii) किम्
(iii) काम्
(iv) कान्
उत्तराणि:
(ii) किम्

(न) मंत्री वाक्पटुः भवेत्।
(i) क:
(ii) कीदृशः
(iii) का
(iv) किम्
उत्तराणि:
(ii) कीदृशः

(प) मंत्री सभायाम् अकातरः अपि भवेत्।
(i) काम
(ii) कुत्र
(iii) कीदृशः
(iv) कासाम्
उत्तराणि:
(ii) कुत्र

(फ) वाक्पटुः मंत्री कदापि न परिभूयते।
(i) का
(ii) काम्
(iii) कः
(iv) किम्
उत्तराणि:
(iii) कः

(ब) धैर्यवान् मंत्री केनापि प्रकारेण परिभूयते।
(i) कः
(ii) का
(iii) के
(iv) किम्
उत्तराणि:
(i) कः

(भ) मनुष्यः आत्मनः श्रेयः इच्छति।
(i) क:
(ii) किम्
(iii) कथम्
(iv) कदा
उत्तराणि:
(ii) किम्

(म) जनः अहितं कर्म न कुर्यात्।
(i) कम्
(ii) किम्
(iii) कदा
(iv) कीदृशम
उत्तराणि:
(iv) कीदृशम

(य) सः परेभ्यः अहितं कर्म न कुर्यात्।
(i) केभ्यः
(ii) काभ्यः
(iii) का:
(iv) कै:
उत्तराणि:
(i) केभ्यः

(र) जनः प्रभूतानि सुखानि इच्छति।
(i) कानि
(ii) किम्
(iii) कति
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(iii) कति

(ल) आचारः प्रथमः धर्मः अस्ति।
(i) कः
(ii) का
(iii) कीदृशः
(iv) के
उत्तराणि:
(i) कः

(व) इदं विद्वांसः कथयन्ति।
(i) के
(ii) क:
(iii) काः
(iv) का
उत्तराणि:
(i) के

(श) सदाचारः अवश्यमेव जनैः पालनीयः वर्तते।
(i) के
(ii) क:
(iii) कैः
(iv) कदा
उत्तराणि:
(iii) कैः

(स) सः प्राणेभ्यः अपि विशेषो भवति।
(i) काभ्यः
(ii) केभ्यः
(ii) कैः
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(ii) केभ्यः

3. उदाहरणानुसारं रेखाङ्कितपदम् आधृत्य प्रश्ननिर्माण कुरुत-

(i) पिता पुत्राय बाल्ये विद्याधनं यच्छति।
(क) क:
(ख) काय
(ग) कस्मै
(घ) कस्यै
उत्तराणि:
(ग) कस्मै?

(ii) तत्त्वार्थस्य निर्णयः विवेकेन कर्तुं शक्यः।
(क) केन
(ख) कया
(ग) कस्मै
(घ) कस्यै
उत्तराणि:
(क) केन?

(iii) पिता पुत्राय बाल्ये विद्याधनम् यच्छति।
(क) कम्
(ख) काम्
(ग) कान्
(घ) किम्
उत्तराणि:
(घ) किम्?

(iv) पिता पुत्राय तपः तपति।
(क) का
(ख) कः
(ग) के
(घ) काः
उत्तराणि:
(ख) कः?

4. अधोलिखित श्लोकस्य अन्वयं मञ्षातः समुचितक्रमेण परयत-

(क) पिता यच्छति पुत्राय बाल्ये विद्याधनं महत्।
पिताऽस्य किं तपस्तेपे इत्युक्तिस्तत्कृतज्ञता।

अन्वयः
पिता (i) _________ बाल्ये महत् (ii) _________ यच्छति। अस्य (पत्रस्य) पिता किं (iii) _________ तेपे इति (iv) _________ तत्कृत्ञता।
मञ्जूषा- विद्याधनं, उक्तिः, पुत्राय, तपः
उत्तराणि:
(i) पुत्राय
(ii) विद्याधनं
(iii) तपः
(iv) उक्तिः

(ख) अवक्रता यथा चित्ते तथा वाचि भवेद् यदि।
तदेवाहुः महात्मानः समत्वमिति तथ्यतः॥

अन्वयः
यथा (i) _________ चित्ते तथा यदि (ii) _________ भवेत्. महात्मानः (iii) _________ तदेव (iv) _________ इति आहुः।
मञ्जूषा- वाचि, समत्त्वम्, अवक्रता, तथ्यतः
उत्तराणि:
(i) अवक्रता
(ii) वाचि
(iii) तथ्यतः
(iv) समत्त्वम्

(ग) त्यक्त्वा धर्मप्रदां वाचं परुषां योऽभ्युदीरयेत्।
परित्यज्य फलं पक्वं भुङ्क्तेऽपक्वं विमूढधीः॥

अन्वयः
यः धर्मप्रदां (i) _________ त्यक्त्वा (ii) _________ (वाचं) अभ्युदीरयेत्। (स:) (iii) _________ पक्वं फलं परित्यज्य (iv) _________ (फल) भुङ्क्ते।
मञ्जूषा- परुषां, अपक्वं, विमूढधीः, वाचं
उत्तराणि:
(i) वाचं
(ii) परुषां
(iii) विमूढधी:
(iv) अपक्वं

(घ) विद्वांस एव लोकेऽस्मिन् चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः।
अन्येषां वदने ये तु ते चक्षुनामनी मते॥

अन्वयः
अस्मिन् लोके (i) _________ एव (ii) _________ प्रकीर्तिताः । अन्येषां (iii) _________ ये (चक्षुषी) ते तु (iv) _________ मते।
मञ्जूषा- वदने, चक्षुनामनी, विद्वांसः, चक्षुष्मन्तः
उत्तराणि:
(i) विद्वांसः
(ii) चक्षुष्मन्तः
(iii) वदने
(iv) चक्षुनामनी

(ङ) यत् प्रोक्तं येन केनापि तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः।
कर्तुं शक्यो भवेद्येन स विवेक इतीरितः॥

अन्वयः
येन (i) _________ अपि यत् (ii) _________ तस्य (iii) _________ येन कर्तुं शक्यः भवेत. सः (iv) _________ इति ईरितः।
मञ्जूषा- प्रोक्तं, विवेकः, केन, तत्त्वार्थनिर्णयः
उत्तराणि:
(i) केन
(ii) प्रोक्तं
(iii) तत्त्वार्थनिर्णयः
(iv) विवेकः

(च) वाक्पटुधैर्यवान् मन्त्री सभायामप्यकातरः।
स केनापि प्रकारेण परैर्न परिभूयते॥

अन्वयः
(यः) मन्त्री (i) _________ धैर्यवान्, (ii) _________ अपि अकातरः (अस्ति) सः (iii) _________ केन अपि (iv) _________ न परिभूयते।
मञ्जूषा- परैः, प्रकारेण, सभायाम्, वाक्पटुः
उत्तराणि:
(i) वाक्पटुः
(ii) सभायाम्
(iii) परैः
(iv) प्रकारेण

(छ) य इच्छत्यात्मनः श्रेयः प्रभूतानि सुखानि च।
न कुर्यादहितं कर्म स परेभ्यः कदापि च॥

अन्वयः
य: (i) _________ श्रेयः प्रभूतानि (ii) _________ च इच्छति, स: (iii) _________ अहितं कर्म (iv) _________ न कुर्यात्।
मल्जूषा- कदापि, आत्मनः, सुखामि, परेभ्यः
उत्तराणि:
(i) आत्मनः
(ii) सुखानि
(iii) परेभ्यः
(iv) कदापि

(ज) आचारः प्रथमो धर्मः इत्येतद् विदुषां वचः।
तस्माद् रक्षेत् सदाचारं प्राणेभ्योऽपि विशेषतः॥

अन्वयः
(i) _________ प्रथम: धर्मः इति एतत् (ii) _________ वचः, तस्मात् (iii) _________ अपि सदाचारं (iv) _________ रक्षेत्।
मञ्जूषा- प्राणेभ्यः, आचारः, विशेषतः, विदुषां
उत्तराणि:
(i) आचारः
(ii) विदुषां
(iii) प्राणेभ्यः
(iv) विशेषतः

5. निम्नलिखित श्लोकस्य भावार्थम् मञ्जूषायाः उपयुक्त शब्दैः पूरयत्-

(क) पिता यच्छति पुत्राय बाल्ये विद्याधनं महत्।
पिताऽस्य किं तपस्तेपे इत्युक्तिस्तत्कृतज्ञता॥

भावार्थ:-बाल्ये काले स्वपुत्राय (i) __________ दातुं पिता अतिकष्टं सहमानः सर्वविधं तपः कृत्वा अपि सः (ii) __________ शिक्षयितुं यतते। यदि तस्य पुत्रः एतन्मात्रम् एव स्मरेत् यत् (iii) __________ तस्मै (विद्यादानाय) महत् तपः अकरोत्, इयम् (iv) __________ एव तस्य पुत्रस्य कृतज्ञता प्रकटयति।
मञ्जूषा- उक्तिः, स्वसन्ततिं, पिता, विद्याधन।
उत्तराणि:
(i) विद्याधनं
(ii) स्वसन्तति
(iii) पिता
(iv) उक्तिः

(ख) अवक्रता यथा चित्ते तथा वाचि भवेद् यदि।
तदेवाहुः महात्मानः समत्वमिति तथ्यतः॥

भावार्थ:
जनानां मनसि यथा (i) __________ अस्ति तथैव यदि (ii) __________ अपि भवेत्, तामेव (iii) __________ ज्ञानिनः च वस्तुत: (iv) __________ कथयन्ति।
मञ्जूषा- समत्त्वम् (समानता), वाण्याम्, मनस्विनः, सरलता
उत्तराणि:
(i) सरलता
(ii) वाण्याम्
(iii) मनस्विनः
(iv) समत्त्वम् (समानता)।

(ग) त्यक्त्वा धर्मप्रदां वाचं परुषां योऽभ्युदीरयेत्।
परित्यज्य फलं पक्वं भुङ्क्तेऽपक्वं विमूढधीः।।

भावार्थः
अस्य भावोऽस्ति यत्-यः नरः सत्याम् धर्मयुक्ताम् (i) __________ त्यक्त्वा (ii) __________ वाचम् वदेत् सः (iii) __________ पक्वं फलं त्यक्त्वा (iv) __________ फलम् खादति अर्थात् तस्य नरस्य वाण्याम् सरसता मधुरता च न भवति।
मञ्जूषा- कठोरां, वाणी, अपक्वं, मूर्खबुद्धिः
उत्तराणि:
(i) वाणी
(ii) कठोरां
(iii) मूर्खबुद्धिः
(iv) अपक्वं

(घ) विद्वांस एव लोकेऽस्मिन् चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः।
अन्येषां वदने ये तु ते चक्षुनामनी मते॥

भावार्थ:
विद्या एव नरस्य (i) __________ अस्ति जनाः अनया एव संसारे सर्वविधं व्यवहार कर्तुं समर्थाः भवन्ति। अत: अस्मिन् संसारे केवलं (ii) __________ ज्ञानिनः विचारशीला: एव (iii) _________ कथिताः। अन्येषां विद्यारहितानाम् (iv) __________ तु ये चक्षुषी भवतः ते तु नाममात्रम् एव। अतः अस्माभिः सर्वथा विद्या प्राप्त्यर्थम् एव प्रयतनीयम्।
मञ्जूषा- आनने, विद्वांसः, नेत्रम्, नेत्रवन्तः
उत्तराणि:
(i) नेत्रम्
(ii) विद्वांसः
(iii) नेत्रवन्तः
(iv) आनने।

(ङ) यत् प्रोक्तं येन केनापि तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः।
कर्तुं शक्यो भवेद्येन स विवेक इतीरितः॥

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत्-येन केनापि (i) __________ यत् पूर्व (ii) __________ अस्ति, तस्य (iii) __________ येन कर्तुम् शक्यते, सः (iv) __________ कथ्यते।
मञ्जूषा- यथार्थनिर्णयः, नरेण, विवेकः, कथितम्।
उत्तराणि:
(i) नरेण
(ii) कथितम्
(iii) यथार्थनिर्णयः
(iv) विवेकः

(च) वाक्पटुधैर्यवान् मन्त्री सभायामप्यकातरः।
स केनापि प्रकारेण परैर्न परिभूयते॥

भावार्थ:
अर्थात् -य: (i) __________ वक्तुं चतुरः, धैर्ययुक्तः सभायाम् (ii) __________ च भवति सः अन्यैः (iii) __________ केन अपि प्रकारेण न (iv) __________।
मञ्जूषा- निर्भीकः, तिरस्क्रियते, जनैः, मन्त्री
उत्तराणि:
(i) मन्त्री
(ii) निर्भीकः
(iii) जनैः
(iv) तिरस्क्रियते।

(छ) य इच्छत्यात्मनः श्रेयः प्रभूतानि सुखानि च।
न कुर्यादहितं कर्म स परेभ्यः कदापि च॥

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत्-यदि जनः आत्मनः कृते (i) __________ बहूनि च सुखानि वाञ्छति तर्हि तेन परेभ्यः जनेभ्यः कदापि (ii) __________ कर्म न कर्त्तव्यम्। यतोहि एषा साधूक्तिः अस्ति यत् यः परेभ्यः (iii) __________ खनति, तस्य कृते गर्त स्वयमेव प्रकृत्या वा जन्यते। अतः अस्माभिः कदापि परेषाम् कृते (iv) __________ न कर्त्तव्यम्।
मञ्जूषा- कूपम्, पीडनं, कल्याणं, अहितकर
उत्तराणि:
(i) कल्याण
(ii) अहितकरं
(iii) कूपम्
(iv) पीडन।

(ज) आचारः प्रथमो धर्मः इत्येतद् विदुषां वचः।
तस्माद् रक्षेत् सदाचारं प्राणेभ्योऽपि विशेषतः॥

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत्- सदाचार: जनानां (i) __________ धर्म: अस्ति, इति (ii) __________ कथयन्ति अतएव जनैः (iii)
__________ रक्षा प्राणेभ्यः अपि (iv) __________ करणीया।
मञ्जूषा- विद्वांसः, विशेषतः, प्रथमः, सदाचारस्य
उत्तराणि:
(i) प्रथमः
(ii) विद्वांसः
(iii) सदाचारस्य
(iv) विशेषतः

6. निम्नलिखितां पदानां दत्तेषु पर्यायपदेषु पर्यायः चित्वा लिखत-

उत्तराणि:
(क) (iv) जनक:
(ख) (vii) मूर्खमतिः
(ग) (v) व्यवहारः
(घ) (iii) अवमन्यते
(ङ) (ii) कल्याणम्
(च) (i) नेत्रवन्तः
(छ) (viii) निर्भयः
(ज) (vi) कथयन्ति

7. (अ) विशेषण-विशेष्यपदानि योजयत-

उत्तराणि:
(क) (vi), (ख) (i), (ग) (v), (घ) (i), (ङ) (iii), (च) (iv)

(आ) संस्कृतेन वाक्यप्रयोगं कुरुत-

उत्तराणि:
(क) एकम् सुन्दरम् उद्यानम् अन्ति।
(ख) एकम् विशालम् क्रीडाङ्गणम् अस्ति।
(ग) पुस्तकालये विविधानाम् विषयाणाम् पुस्तकानि सन्ति।
(घ) वृक्षेभ्यः प्राचीनानि पत्राणि पतिष्यन्ति।

8. अधोलिखितासु पङ्कितषु स्थूलाक्षरपदानां प्रसंगानुसार शुद्धम् अर्थ चित्वा लिखत-

(क) तदेवाहुः महात्मानः समत्वमिति तथ्यतः।
(i) तथागतः बुद्धः
(ii) यथार्थरूपेण
(iii) तथा अस्तु
(iv) तथैव
उत्तराणि:
(ii) यथार्थरूपेण

(ख) अवक्रता यथा चित्ते अस्ति।
(i) हस्ते
(ii) पार्दो
(iii) कर्णे
(iv) मनसि
उत्तराणि:
(iv) मनसि

(ग) तदेव आहुः महात्मानः।
(i) उद्यते
(ii) कथयन्ति
(iii) वदति
(iv) ददाति
उत्तराणि:
(ii) कथयन्ति

(घ) त्यक्त्वा धर्मप्रदां वाचं परुषां योऽभ्युदीरयत्।
(i) कोमलाम्
(ii) कठोराम्
(iii) मृदुः
(iv) कटुः
उत्तराणि:
(ii) कठोराम्

(ङ) अन्येषां वदने मे तु ते चक्षुनामनी मते।
(i) मुखे
(ii) मस्तके
(iii) दन्तेषु
(iv) शिरसि
उत्तराणि:
(ii) मस्तके

(च) वाक्पटुः धैर्यवान् सभायाम् अपि अकातरः।
(i) भयाकुलः
(ii) निर्भीकः
(iii) भयातुरः
(iv) भययुक्तः
उत्तराणि:
(ii) निर्भीकः

(छ) यः इच्छति आत्मनः श्रेयः।
(i) धनम्
(ii) कल्याणम्
(iii) गृहम्
(iv) बलम्
उत्तराणि:
(ii) कल्याणम्

(ज) आचारः प्रथमो धर्मः इति एतद् विदुषां वचः।
(i) शब्दम्
(ii) भोजनम्
(iii) कर्तव्यः
(iv) आचरणम्
उत्तराणि:
(iii) कर्तव्यः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 3 अनुच्छेदलेखमन् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 3 अनुच्छेदलेखमन्

श्रवण – भाषण – कौशल – विकासार्थम्

1. जन्तुशाला
जन्तूनां शाला जन्तुशाला इति कथ्यते। जन्तुशालायाम् अनेके पशवः पक्षिणः च भवन्ति। जनाः इमान् पक्षिणः पशून् च द्रष्टुम् दूरतः आगच्छन्ति। जन्तुशालायाः सर्वाः व्यवस्थाः प्रशासनेन क्रियते। बालकाः जन्तुशाला गत्वा प्रसन्नाः भवन्ति।

2. स्वच्छता स्वच्छता जीवने आवश्यकी भवति। सामान्यतया जनाः स्वगृहं स्वच्छीकुर्वन्ति, परं मार्गस्य प्रतिवेशस्य च स्वच्छतायाः विषये अवधानं न यच्छन्ति। अस्माकं प्रधानमंत्री नरेन्द्रमोदी राष्ट्रपितुः गान्धिनः जन्मदिवसे स्वच्छताभियानस्य आरम्भं कृतवान्। अधुना बालकाः अपि स्वच्छताविषये जागरूकाः सन्ति। ते स्वगृह विद्यालयं च यथाशक्ति स्वच्छं कर्तुं प्रयन्ते।

3. वृक्षो रक्षति रक्षितः
वृक्षाः जीवनस्य आधाराः भवन्ति। वृक्षैः, नदीभिः, पर्वतैः च सुशोभिता इयं प्रकृतिः मानवानां कृते उपयोगिनी भवति। परं स्वार्थरताः मानवाः विकास प्रति अन्धधावनशीलाः निर्ममभावेन वृक्षान् कृन्तन्ति। अस्माभिः सर्वैः तथ्यमिदं ध्यातव्यं यत् यदा वयं वृक्षाणां रक्षणं करिष्यामः तदा वृक्षाः अस्माकं रक्षा करिष्यन्ति। वृक्षाणाम् अवदानविषये श्लोकोऽयं दर्शनीयः अपि-

पत्रपुष्पफलच्छायामूलवल्कलदारुभिः।
गन्धनिर्यासभस्मास्थिततोक्यैः कामान् वितन्वते।।

4. हीमादासः
हीमादासः असमराज्यस्य एकस्मिन् अतिनिर्धने कृषकपरिवारे जन्म अलभत्। अस्याः जन्म जनवरीमासस्य नवम्यां तिथौ द्विसहस्रतमे (2000) वर्षे अभवत्। दारिद्र्यात् सुविधानाम् अभावे सा नियमित प्रशिक्षणमपि न प्राप्नोत् तथापि सा हतोत्साहिता नाभवत्। आई.ए.ए.एफ विंशतिवर्षेभ्यः निम्नवर्गे या धावनप्रतियोगिता अभवत् तस्यां सा स्वर्णपदकं प्राप्य भारतवर्ष गौरवान्वितम् अकरोत्। वस्तुतः आदर्शरूपा प्रेरणास्वरूपा च सा सर्वस्मै युववर्गाय।

5. सहिष्णुता
वयं प्रतिदिनं समाचारेषु यातायातमार्गेषु वर्धमानां हिंसाम् अधिकृत्य सामाचारान् शृणुमः। अतीव दुःखदायिनी एषा स्थितिः यतः अद्यत्वे जनेषु सहिष्णुतायाः अभावः जातः। वस्तुतः सहिष्णुतायाः अभावे मानवस्य दुर्गतिः एव भवति। समाजस्य विघटनस्य कारणमपि धार्मिक-सहिष्णुतायाः अभावः एवास्ति। यदि अस्माकं मनसि ‘वयं सर्वे सदृशाः स्मः’ इति भावना भवेत् तदा प्रकृत्या एव वयं सहनशीलाः भविष्यामः। क्रोधं संयम्य उचितानुचितं विचार्य एव कोऽपि निर्णयः कर्तव्यः।

6. संस्कृतशिक्षणम्
प्राचीनकाले संस्कृतं व्यवहारस्य भाषासीत् परम् अधुना एषा तथा न दृश्यते मन्यते। संस्कृतभाषा जनभाषा भवेद् एतदर्थ ‘संस्कृतभारती’ नामक संस्थानं संस्कृतभाषायाः प्रचाराय प्रसाराय च प्रयतते। अत्र अनेकाः परियोजनाः प्रचाल्यन्ते यासु बालानां कृते वयस्कानां कृते च संस्कृतसम्भाषण-शिक्षणस्य रुचिकरी व्यवस्था क्रियते। ‘वदतु संस्कृतम्’, ‘संस्कृतव्यवहार-साहस्री’, ‘भाषाप्रवेशः’, ‘गीतसंस्कृतम्’ शिशुसंस्कृतम् इत्यादीनि अनेकानि बालोपयोगीनि पुस्तकानि अपि अनेन संस्थानेन प्रकाशितानि। सान्द्रमुद्रिकाः ध्वनिमुद्रिकाः अपि इतः प्राप्तुं शक्यन्ते। एवं संस्कृतभाषाधिग्रहणाय सर्वथा उपयुक्तमेतत् स्थानम्।

7. मम धर्मः
अहं मानवः अस्मि। मानवता मम गुणः धर्म: च। धर्मस्य दृष्ट्या अहं केवलं भारतीयः एव अस्मि। विस्तरेण यदि कथयामि तर्हि भारतीय-परम्परानुसारं धर्मः जीवनव्यवहारः भवति। एवं भ्रातृत्वं, पितृत्वं, शिक्षकत्वं, छात्रत्वं सहयोगित्वं मित्रत्वञ्चादयः मे अनेके धर्माः। एतैः सर्वैः धमैंः उपेतः अहम् एकः भारतीयः एतदेव सत्यम्। भारतस्य उन्नत्यर्थं प्रयतिष्ये भारतीयां संस्कृतिम् च उन्नेष्यामि एष मम सङ्कल्पः।

8. पुस्तकम्
पुस्तकानि मानवस्य सर्वोत्तममित्राणि। कुपितं मित्रम् अस्माभिः सह कपटं कर्तुं शक्नोति परं पुस्तकानि सदैव अस्मांक कल्याणाय सज्जानि भवन्ति, अतः अस्माभिः एतादृशं हितकरं मित्रं कदापि न त्याज्यम्। प्रत्यक्षम् अप्रत्यक्षं सर्वविधं ज्ञानं पुस्तकैः प्राप्तुं शक्यते। अत एव कथितमति–’सर्वस्य लोचनं शास्त्रं यस्य नास्त्यन्ध एव सः।’ अतः पुस्तकमेलकानि अपि भवन्ति यत्र वयं विविधविषयाणां पुस्तकानि एकस्मिन्नेव स्थाने प्राप्तुं क्षमाः, अतः अस्माभिः सदैव स्वाध्यायपरैः भवितव्यम्।

9. स्वाध्यायः
विद्यालये पठितस्य पाठस्य यदा गृहे वयं पुनः अध्ययनं कुर्मः तद्विषये चिन्तनं कुर्मः अभ्यास वा कुर्मः तत्कर्म ‘स्वाध्याय’ इति कथ्यते। अद्यत्वे छात्राणां मूलसमस्या स्वाध्यायस्य अभावः अस्ति। विद्यालये पञ्च-षट्-होरापर्यन्तम् अध्यापकैः विविधविषयानवगत्य छात्र: गृहं प्राप्नोति तदा च अन्यशिक्षकेभ्यः व्यक्तिगतरूपेणापि पाठनस्य प्रबन्धं पितरौ कुरुतः। एवं छात्रेभ्योऽपि इदमेव प्रतीयते यद वयं प्रात:कालात आरभ्य सायं यावत् पठामः एव, अतः अधुना मनोरञ्जनाय अन्यत् किमपि कर्तव्यम्। एवं स्वाध्यायस्य अभावे विषयवस्तु हृदयङ्गमः एव न भवति अपितु परीक्षाचिन्ताकारणं सिध्यति अतः
आवश्यकता तु इयमस्ति यत् पठितं विषयं प्रतिदिनं स्वाध्यायेन हदयङ्गम करणीयम्।

10. मयूरः
मयूरः अस्माकं राष्ट्रियपक्षी अस्ति। एषः मूलतः वन्यपक्षी अस्ति। बहुरङ्गः मयूरः अतिसुन्दरः प्रतिभाति। वर्षाकालं वसन्तर्तुं च प्राप्य एष: सुन्दरम् आकर्षकञ्च नृत्यं करोति। एतस्य नृत्यं दृष्ट्वा केकारवञ्च श्रुत्वा जनाः मुदिताः भवन्ति। भारतवत् म्याँमारस्य, श्रीलङ्कायाश्चापि राष्ट्रियपक्षी मयूरः अस्ति। देवानां सेनापते: कार्तिकेयस्य वाहनम् अपि मयूरः एवास्ति। मयूरपिच्छं विना श्रीकृष्णस्य शृङ्गारः अपूर्ण: मन्यते। अस्माभिः मयूरप्रजाति: रक्षणीया।

11. आतङ्कवादः
हिंसात्मकक्रियाभिः स्वकीय-वर्चस्वस्थापनाय भयोत्पादनम् अथवा भस्य वातावरण निर्माणम् एव आतङ्कवाद: उच्यते। एषः केनापि एकेन जनेन समूहेन वा भवितुं शक्यते। अयम् असामाजिकतत्त्वैः असंवैधानिक-क्रियाभिः स्वकीयेच्छां पूरयितुं विभिन्नस्तरेषु सञ्चाल्यमानः भवति। अनेन समान्यजीवनं सङ्कटापन्नं भवति। आतङ्कवादेन गृहे, समाजे, देशे, विदेशेषु च असुरक्षायाः भावः भयञ्च उत्पद्यते। जनसम्म यत्र कुत्रपि, कदापि, किमपि भवितुं क्यते। आतङ्कवादिसङ्घटनानां मुख्य लक्ष्यं भयोत्पादनमेव। आतङ्कवादस्य समूलनाशाय सर्वेषां राष्ट्राणां सहयोगः परमावश्यकः अस्ति।

1. अधोलिखितविषयानधिकृत्य पञ्चवाक्यात्मकमनुच्छेदं लिखत-
(i) भूकम्पविभीषिका
(ii) पर्वतारोहणम्
(iii) पर्यावरणसंरक्षणम्
(iv) गृहाकार्य कियत् उपयोगी?
(v) मम जीवनलक्ष्यम्
(vi) हास्योपचारः
(vii) ग्राम्यजीवनम्
(viii) जलसंरक्षणस्य उपायाः
(ix) विद्यालयस्य उन्नत्यै छात्राणां सहयोगः
(x) क्रीडाप्रतियोगिता।
उत्तरम्:
(i) भूकम्पविभीषिका
भूमेः विभिन्नकारणेभ्यः सम्पन्नः कम्पन्नम् इत्यादि वैपरीत्यम् एव भूकम्पः। भूकम्पः यदा सम्भवति तदा तरङ्गाणा: संख्या भूमिः कम्पिता भवति। भूकम्पस्य केन्द्र परितः एते तरङ्गाः प्रसरन्ति। भूकम्पस्य परिणामतः भूमि एकनिमेषतः अपि अधिकं कालं यावत् कम्पते। भूकम्पात् जायमानस्य नष्टस्य कारणं भूकम्पस्य तीव्रता एव। सेस्मोग्राफ उपेकरेणन भूकम्पत: उत्पन्न शक्तिः मापयितुं शक्यते। एतान् मानचित्रम् बृहत् भूकम्पवलयं दर्शयति। प्रगतशतमानस्य विपत्कारिणं भूकम्पाः प्रत्येकं भूकम्पः रेक्टर उपकरणे आश्रमस्थानं अतिक्रान्तः

(ii) पर्वतारोहणम्
पर्वतयात्रा लोकेभ्यः अतीव आनन्ददायिनी भवति। ये जनाः पर्वतेषु न वसयिन्त तेभ्यः पर्वतयात्रा अत्यधिक-रम्या रुचिकरी च अस्ति। गत सप्ताह अहम् अपि स्वमित्रैः सह शिमलायात्रार्थं गृहात् निर्गतः। तत्र प्राप्त वयम् विषम-मार्गम् आरोढुं तत्परा: आस्म। अयं मार्गः प्रतिपदं पाद-स्खलनोन्मुखः आसीत्। अयम् उत्तरोत्तरं आरोहम् एव याति स्म। मध्ये कुत्रापि अवरोहः नासीत्। पादक्षेपे एकस्य अपि पलाशस्य असावधानता पादभङ्ग जयनेत्। अवपतनात् नासाभंग, दन्तभंगः, मस्तकभंगो वा भवेत्। वयम् अतिसावधानतया दीर्घ निःश्वसन्तः शनैः शनैः ऊर्ध्वं गच्छामः स्म। प्रदोषकाले पर्वतम् अधस्तात् प्रकाश वर्त्तकाः द्राद् दूरं दीपमालेव अदृश्यन्त। अधुना अपि स्मर्यमाणाः पर्वताः माम् आह्वयन्तः इव प्रतीयन्ते।

(iii) पर्यावरणसंरक्षणम्
अस्मान् परितः यानि पञ्यमहाभूतानि सन्ति तेषां समवायः एव परिसरः अथवा पर्यावरणम् इति पदेन व्यवहीयते। इत्युक्ते मनुष्यः यत्र निवसति, यत् खादति, यत् वस्त्र धारयति, यज्जलं पिबति, यस्य पवनस्य सेवनं करोति, तत्सर्व पर्यावरणम् इति शब्देनाभिधियते। अधुना पर्यावरणस्य समस्या न केवल भारतस्य, अपितु, समस्तविश्वस्य समस्या वर्तते। निरंतरं वर्धमानं प्रदूषणं सर्वेषाम् चिन्तियाः विषयः जनः। यतः प्रदूषण अधिकाः मनुष्याः रूग्णाः भवन्ति। अनेन प्रकृत्याः हानिः भवति, जीवनामपि हानिः भवति। पर्यावरणस्य रक्षा अस्माभिः सर्वेः करणीया। स्थाने-स्थाने विविधाः वृक्षाः रोपणीयाः। तेषां च संवर्धनमपि अवश्य कर्त्तव्यम्। वृक्षारोपणं सर्वेषां नैतिकं कर्तव्यम् अस्ति। जल प्रदूषण निवारणार्थं जलशुद्धिः करणीया। अवकरः मार्ग न क्षेपणीयः। यदि सर्वे नागरिकाः पर्यावरण विषये कृतसंकल्पाः भवन्ति तर्हि किमपि दुष्करं नास्ति।

(iv) गृहकार्य कियत् उपयोगी?
विद्यालये शिक्षकः स्वविषयं पूर्वतः एव सम्यक् पाठित्वा कक्षायाम् आयाति। कठिनम् अपि विषयम् उदाहरणैः सह सरलीकृत्य उपस्थापयति। अध्यापन समये शिक्षकः पुनः पुनः प्रश्नान् करोति, तेन सर्वेऽपि छात्राः सावधानाः तिष्ठन्ति। छात्राः अपि प्रश्नान् पृच्छन्ति। सः तान् सम्यक् समादयतो। शिक्षकः प्रतिदिनं छात्राय गृहकार्यम् अपि ददाति। परस्मिन् दिने छात्राणां गृहकार्य पश्यति। यत्र यत्र प्रमादः वर्तते तंत्र तेन निराकरणं क्रियते। छात्राणां पुनः पुनः प्रमादं दृष्ट्वा तस्य मनः खेदं न वहति। यः छात्रः प्रमादं करोति, शिक्षकः तं पुनः पुन: बोधयति। समये कृते, कार्येण सफलता प्राप्नोति, जानं वर्धते। अतः सर्वेः, छात्राणाम् कर्तव्या सन्ति यत् तान छात्रान् गृहकार्यस्य उपयोगिता बोधयित्वा परिश्रमपूर्वकेन कार्य कर्तव्यम् इत्यम् ते जीवने सफलतां प्राप्नुवन्ति। अतएव छात्रेम्यः गृहकार्य अति उपयोगी वर्तते।

(v) मम जीवनलक्ष्यम्
मानव मात्रस्य कोऽपि महान अभिलाषे वर्तते। केचित् जनाः धनोपार्जनम् एवं जीवनस्य लक्ष्यं मन्यन्ते। ते सततं तस्मिन् एव दत्तमानसः जायन्ते। केचित् विद्याम् एव पूजायाः करणं मन्यमानाः तत्रैव यतन्ते। केचित् जगति येन केन प्रकारेण प्रसिद्धिम् अधिगन्तुम् इच्छन्ति। केचित् राजनीतिक्षेत्रे ख्याति प्राप्तुम् आकांक्षन्ति। केचित् लक्ष्यविहीनाः एव जीवनं यापयन्ति। मया ‘पुष्पस्य अभिलाषः’ इति कस्यचित् कवेः कविता पठित्वा स्वलक्ष्य निर्धारितम्। एतस्यां कवितायां पुष्पं निजाभिलाषं वर्णयत् कथयति। यत् हे मालाकारः त्वं माम् उत्पाट्य तस्मिन् मार्गे प्रक्षिप यत्र अनकेवीराः मातृभूमे सम्मान-रक्षणार्थ प्राणान् करतलेषु निधाय गच्छन्ति। अधुना मम जीवनस्य लक्ष्य मातृभूसेवा अस्ति। राष्ट्रियचरित्र्यस्य अभाव दूरीकर्तुम् अहम् अहोरात्रं प्रयतितुं कामये।

(vi) हास्योपचारः
शरीरस्य नीरोगतायाः अनेकानि साधनानि सन्ति। तेषु साधनेषु हास्योपचारः महत्त्वपूर्ण स्थानम् अस्ति। हास्योपचारेण रुधिरस्य सम्यक् अनिरुद्धश्चय सञ्चारो जायते। तेन च सर्वाणि इन्द्रियाणी स्वस्थानि तिष्ठन्ति। कार्ये कुशलता जायते। बुद्धिः अप्रतिहता तिष्ठति। उरसि शक्तिः स्फीतता च जायते। शरीरं पुष्टम सशक्तं च भवति। मस्तिष्कम् उर्वरम् तिष्ठति। आस्मिन् लोके स्वहितम् इच्छता मनुष्येण निज सामर्थ्यानुसारं वयोऽनुसार हास्योपचारः करणीयः। शरीरं बिना तु धर्मरक्षा अपि न सम्भवेत्।

(vii) ग्राम्यजीवनम्
भारते नगराणाम् अपेक्षया ग्रामाणां संख्या अधिका वर्तते। तस्मात् ग्रामजीवनम् अत्र प्रमुखतां वहति। अस्मिन् देशे ग्राम्यजीवनम् नगरजीवनात् पर्याप्तं भिन्नम् अस्ति। ग्राम्यजीवने कृषिः एव प्रमुखो व्यवसाय:। ग्रामेषु कृषकाणां समीपं जीवन निर्वाहात् अधिका भूमिः न वर्तते। ते अतिकठिनतया निर्वाहं कुर्वन्ति। श्रमिकवर्गस्तु अत्यर्थं दारिद्रयं गतः तिष्ठति। सः दिने द्विकृत्व: न उदरपूरं भुङक्तो ग्रामीणाः दैनिकावश्यकतानां पूर्ति तु ग्रामदेव कुर्वन्ति। चणकान्, तण्डुलान् शर्करां, शाकान् वस्त्राणि च ग्रामादेव लभन्ते। उत्पादितम् अधिकम् अन्नं विक्रेतुं समीपस्यां मण्डी नयन्ति। ग्रामीणाः प्रायेण भाग्यं परम् मन्यमानाः सन्ताषेण कालं यापयन्ति। अधुना सुबद्धमार्ग प्रसारात्; विद्युत्प्रयोगात्, शिक्षाप्रचारात् च ग्रामवासिनाम् अपि बहुधिसमृद्धिः, न अतिदूरा तिष्ठति।

(viii) जलसंरक्षणस्य उपाया:
‘जलम् एव हि जीवनम्’ अस्मिन् संसारे जलेन एव जीवनां जीवनं सम्भवति। वयं शुद्ध जलं वषार्याः एव विन्दामः। एतत् जलम् नदीषु, तडागेषु, सरोवरेषु च एकत्रितं भवति। एतत् एव जलम् अस्माकं क्षेत्राणि उद्यानानि च सिञ्चति। नदीनाम् जलं पवित्रम् आरोग्यवर्धकं-शान्तिप्रदं च भवति। परन्तु अद्यन्ते वयम् अस्य अमूल्य जलस्य सम्मानं न कुर्मः। जनाः जलेषु अवकरं क्षिपन्ति, वस्त्राणि प्रक्षालयन्ति पात्राणि च स्वच्छं कुर्वन्ति, येत्र जलं दूषितं भवति। यदि वयं जलं प्रदूषितं करिष्यामि तर्हि अस्माकं जीवनम् अपि नाशं भविष्यति। दूषितेन जलेन क्षेत्राणि शुष्यन्ति, अन्नानि फलानि च न भविष्यन्ति, क्षुधापीडिताः जीवाः जनाः च नष्टाः भविष्यन्ति। अतएव अस्माकं कर्तव्यम् अस्ति यत् जलस्य संरक्षणं संवर्धनं भवेत्।

(ix) विद्यालयस्य उन्नत्यै छात्राणां सहयोगः
विद्यालस्य परिसरः शान्तिपूर्णः प्रकृत्यामनोहरः भवन्ति। अत्र अध्ययने छात्रा: गौरवम् अनुभवन्ति। क्रीडाक्षेत्रे क्रीडित्वा अभ्यासं च कृत्वा ते प्रतियोगितासु प्रवेशं प्राप्नुवन्ति। विद्यालये विज्ञान प्रयोगशालायाम् प्रयोगेण विज्ञान सिद्धान्तान् अवगच्छन्ति। पुस्तकालये पुस्तकानि समाचार-पत्राणि पठित्वा ते स्वज्ञाने वृद्धिं कुर्वन्ति, विशेष योग्यतां लाब्धवा उत्तीर्णाः भवन्ति। बहवः छात्राः छात्रवृत्तिं लब्धवा प्रतियोगी परीक्षासु प्रवेशं च अपि प्राप्नुवन्ति। पारितोषिकान् प्राप्य विद्यालयस्य उन्नत्यै सहयोगं गच्छान्ति। अत्र सुपठनस्य प्रबन्धो वर्तते च सदाचरण शिक्षायाः व्यवस्था विद्यते। इत्थम् छात्र सर्वविधं उन्नतिं प्राप्य विद्यालयस्य उन्नत्यै सहयोगं गच्छति।

(x) क्रीडाप्रतियोगिता
अक्तूबरमासे प्रतिवर्ष विद्यालयस्य क्रीडा-दिवसः भवति। तदा विविधानां क्रीडाप्रतियोगितानाम् आयोजनम् भवति। गतवर्षे मानितः क्रीडादिवसः अतीव स्मरणीयः आसीत्। तत्र छात्रैः अपूर्वेण उत्साहेन भागो गृहीतः। प्रधावन-प्रतियोगितासु त्रिशत मीटर-प्रधावन-प्रतियोगिता अद्वितीया आसीत्। शाटपुट-प्रतियोगिषु सुरेशः लौहगोलम् अतिदूरं प्रक्षिप्य नवीन क्षेपमानम् अस्थापयत्। भारोतोलन-प्रतियोगितायां न केनापि उत्साहः प्रदर्शितः किन्तु मन्दचालप्रतियोगितायां छात्रैः अपूर्वस्य धैर्यस्य प्रदर्शन कृतम्। द्विचक्रिका प्रतियोगितायां तु एका छात्रा मार्गे एव पतिता मूर्च्छिता च। छात्राभिः रज्जु-कर्षण-प्रतियोगितायाम् अपि अपूर्वः उत्साहः प्रदर्शिता। प्रतियोगिता-परिसमाप्तौ अध्यक्षमहाभागैः परितोषिकानि प्रहतानि। इत्थम् अयं प्रतियोगिता-समारोहः सर्वेषाम् हर्षातिरेकम् अजनयत्।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 2 पत्रलेखनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 2 पत्रलेखनम्

(क) अनौपचारिकम् पत्रम्

1. चौरितस्य स्यूतस्य प्राथमिक-सूचनार्थम् आरक्ष्यधिकारिणं प्रति पत्र लिखत।

आरक्ष्यधिकारि – महादेय!
लाजपतनगर – क्षेत्रम्
नवदेहली
विषयः – चौरितस्य स्यूतस्य प्राथमिक-सूचना
श्रीमन्,
अनेन पत्रेण अहं भवते एतत् सूचयामि यत् ह्यः प्रातः एकादश-वादने रेलमैट्रोयानेन विश्वविद्यालयात् अहं लाजपतनगरम् अगच्छम्। मार्गे मम स्यूतं चोरितम् अभवत्। यस्मिन् द्विसहस्रं रूप्यकाणि, कार्यालयस्य परिचय-पत्रं, मैट्रो चिटिकापत्रं मम आधार-परिचयपत्रं चासन्। स्यूतस्य वर्णः कृष्णः आसीत्। अहं प्रार्थये यत् यथाशीघ्रं मम स्यूतम् अन्वेष्य मां कृतार्थं करोतु भवान्।
सधन्यवाद:
निवेदकः
अजयः
निवासस्थानम् – ___________
दूरभाष-संख्या – ___________
दिनाङ्कः – ___________

2. चोरितायाः घटिकायाः प्राथमिक-सूचनार्थम् आरक्ष्यधिकारिणं प्रति पत्र लिखत।

आरक्ष्यधिकारि-महोदय
पटेलनगर-क्षेत्रम्
नवदेहली
विषयः – चोरितायाः घटिकायाः प्राथमिक-सूचना।
श्रीमन्/महोदये
सविनयं निवेदनम् वर्तते यत् अहं भवतः क्षेत्रस्य निवासी अस्मि। अनेन पत्रेण अहम् लवते एतत् सूचयामिम यत् ह्यः अहम् प्रातः पञ्चवादने स्वगृहे प्रविष्टः तदा अहम् अपश्यम् मम गृहे चोरितम् अभवत्। अहम् हतप्रभः अस्मि यत् अस्माकं क्षेत्रे चौर्यकार्य प्रवर्धितम् अस्ति। चौराः दिवानिशम् कदाचिदपि जनानां गृहेषु प्रविश्य चौर्यम् कुर्वन्ति। ते कदाचित् तु जनान् हनन्ति अपि। मम गृहात् द्विलक्ष रुप्यकाणि परिचय-पत्र, आधारपरिचयपत्रादि च चोरितः। अहं प्रार्थये यत् यथाशीघ्र चोरितायाः घटिकायाः प्राथमिक सूचना लिखत। भवान क्षेत्रस्य निवासिषु सुरक्षा प्रति समुचितं प्रयासं करोतु। यथाशीघ्रं मम् स्यूतम् अन्वेष्य च। अहं भवताम् आभारी भविष्यामि।
सधन्यवाद:
निवेदकः
विकास
निवासस्थानम् – _____________
दूरभाष-संख्या – _____________
दिनाङ्क: – _____________

(ख) औपचारिकम् पत्रम्

1. विज्ञानविषयं प्राप्तुं प्राधानाचार्य प्रति आवेदनपत्रम्।

सेवायाम्
प्रधानाचार्यमहोदय!
मीमांसाविद्यालयः, नवदेहली
विषयः – एकादशकक्षायां विज्ञानविषयग्रहणार्थ विशेषानुमतये निवेदनम्।
महोदय,
सविनयं निवेद्यते यदहमस्मिन् विद्यालये प्रथमकक्षातः पठामि। प्रतिवर्षमहम् उत्तमान् अङ्कान् प्राप्य कक्षायां प्रथमस्थानमेव अधिगच्छामि स्म। परमस्मिन् वर्षे परीक्षामध्ये एवाहम् अकस्मात् ज्वरग्रस्तः अभवम्। विज्ञानविषयस्य तु परीक्षाऽपि मया चिकित्सालयात् एव परीक्षाकेन्द्र प्राप्य प्रदत्ता। फलतः मया आशानुकूलः परीक्षापरिणामः न प्राप्तः। विद्यालयनियमानुसार विज्ञानविषय ग्रहणाय प्रतिशतं केवलम् एकस्य एव अङ्कस्य न्यूनता अस्ति।

महोदय! शैशवादेव मम हार्दिकी इच्छा जीवविज्ञाने शोधं कृत्वा वैज्ञानिकः भवितुमासीत्। परं यदि अहं विज्ञानविषये प्रवेशमेव प्राप्तुमसमर्थः भविष्यामि तदा कथमहं स्वकीयं स्वप्नं सार्थकं करिष्यामि। अतः मम करबद्धः अनुरोधः अस्ति। यन्मह्यं विज्ञानविषयं पठितुम् भवान् अनुमतिं प्रयच्छतु। एतदर्थम् अहं पुनः परीक्षणाय अपि सज्जः अस्मि।
आशासे यत् भवान् मम स्थितिमवगत्य मम विशेषानुरोधं स्वीकरिष्यति।
कृपाकाङ्क्षी
भवदाज्ञाकारी शिष्यः

2. अध्ययन प्रति मातरं समाश्वासयितुं पुत्र्या लिखितं पत्रं मञ्जूषायां प्रदत्तपदैः पूरयित्वा पुनः लिखत।

कुशलम्, प्रतियोगिताः, कुशलिनी, परिणामः, चिन्तिता, मतिम्, आनन्देन, करणीया, खेलप्रतियोगितासु, काल:

परीक्षाभवनतः
दिनाङ्कः ________

पूज्यमातृचरणा:,
प्रणतीनां शतम्।
अत्र अहं (i) ___________। आशासे भवती पितृमहादेयः च (ii) ___________ स्तः। मात:! अहं जानामि यद् भवती मम अर्धवार्षिक परीक्षापरिणामकारणात् (iii) ___________ अस्ति। अत्र चिन्ता न (iv) ___________ प्रथमसत्रे तु अहं (v) ___________ रता आसम्। पठनाय तु (vi) ___________ एव न आसीत् परम् अधुना तु सर्वाः (vii) ___________ समाप्ताः। अद्यारभ्य अहं केवल पठने एव (viii) ___________ विधास्यामि। आशासे वार्षिकपरीक्षायां मम (ix) ___________ भवताम् आशानुकूलः भविष्यति। शेषं सर्व (x) ___________ त्याः चरणयोः प्रणामाः
भवत्याः पुत्री
सुकन्या
उत्तरम्:
(i) आनन्देन
(ii) कुशलिनी
(iii) चिन्तिता
(iv) करणीया
(v) खेलप्रतियोगितासु
(vi) कालः
(vii) प्रतियोगिताः
(viii) मतिम्
(ix) परिणामः
(x) कुशलम्

3. जलसंरक्षणस्य महत्त्वं वर्णयतः मित्रस्य मित्रं प्रति लिखितं पत्रं मञ्जूषायां पदत्तपदैः पूरयित्वा पुनः लिखत-

देशस्य, प्रयतमानाः, अपव्ययम्, विचारयति, जागरूकता, प्रयासः, जानीमः, जीवनम्, सह, अस्तु

छात्रावासतः
दिनाङ्कः _________

प्रिय मित्र!
स्रपेम नमोनमः,
अत्र कुशलं तत्र (i) ________। भवतः पत्रं पठित्वा अतीव प्रसन्नताम् अनुभवामि यत् भवान् मित्रः (ii) ________ जनसंरक्षणप्रचारकार्ये रतोऽस्ति। एषः तु उत्तमः (iii) ________ अस्ति। वयं सर्वे एव (iv) ________ यत् जीवने जलस्य महत्त्वं तु अतुलनीयम्। जलम् एव (v) ________ इति वयं सर्वे जानीमः परं पुनरपि वयम् अस्य (vi) ________ कुर्मः। अनेन आगामिकाले कियान् भीषणजलसङ्कटः भवेत् इति कोऽपि न (vii) ________ संरक्षणार्थं (viii) ________ अनिवार्या एव। यदि जनाः अत्र ध्यान न दास्यन्ति तदा अस्माकं (ix) ________ स्थितिरपि अफ्रीकादेशवत् भविष्यति। यथा ते जलबिन्दुप्राप्त्यर्थं (x) ________ सन्ति तथा एव अस्मांक देशस्य अपि स्थितिः भविष्यति। अत: जलसंरक्षणार्थं जागरूकता अनिवार्या। शेषं सर्वं कुशलम्। पितृभ्यां चरणयोः चरणवन्दना।
भवतः मित्रम्
उमेशः

उत्तरम्
(i) अस्तु
(ii) सह
(iii) प्रयासः
(iv) जानीमः
(v) जीवनम्
(vi) अपव्ययम्
(vii) विचारयति
(viii) जागरूकता
(ix) देशस्य
(x) प्रयतमाना:

4. स्वस्थभोजनस्य महत्त्वं वर्णयन्त्याः अग्रजायाः अनुजं प्रति पत्रम्।

प्रिय अमित!
सप्रेम नमोनमः।
माता लिखित पत्र प्राप्तम्। तेन पत्रेण मया ज्ञातम् यत् भवान् सन्तुलितभोजनं न सेवते, प्रतिदिनं च ‘चाऊमीन-बर्गर’ इति खादति। ईदृशं भोजनं स्वास्थयाय सम्यक् न अस्ति। कदाचित् तु अस्य सेवनं कर्तुं शक्यते परं प्रतिदिनं त्वरितभोजनस्य सेवनं स्वास्थ्याय हानिकरम्।
स्वास्थ्याय तु सन्तुलितभोजन ग्रहीतव्यम् एव यतः ‘स्वस्थशरीरे एव स्वस्थमनसः वासः’ भवति अतः भवान् त्वरितभोजनस्य सेवनं मा करोतु। स्वास्थ्यवर्धकभोजनमेव खादतु। अनेन भवान् कदापि रुग्णः न भविष्यति। भवान् स्वस्वास्थ्यविषये जागरूकः तिष्ठतु इति मे अनुरोधः।
भवतः अग्रजा
अमिता

5. सन्तुलितभोजनमेव सेवनीयम् इति वर्णयतः अग्रजस्य अनुजां प्रति पत्रम् लिखत-

परीक्षाभवनतः
दिनाङ्क: 02.10.20xx

प्रिय अनुजा
शुभाशीषो लसन्तु
पिता लिखित पत्र प्राप्तम्। तेन मया ज्ञातम् यत् भवान् सन्तुलित भोजन व खादतिः प्रतिदिनं च इडली वडा, चाऊमीन, बर्गर इति खादति। ईदशं भोजनम् स्वास्थ्याय सम्यक् न अस्ति। स्वास्थ्यस्य रक्षायै वयम् प्रतिदिनं सन्तुलित भोजन मेव वसवेनीयम्। सेवनं कुर्याम। स्वास्थ्य-वर्धकानि खाद्यानि एव खादेयुः मुहर्मुहुः न खादेयुः। भोजने फलानि, हरितानि शाकानि च खादितव्यम्। सन्तुलितभोजनात् शरीरं स्वस्थम् भवति। अस्थीति दृढ़तरा भवन्ति मनोजः सम्यक् रक्त, सञ्चारं भवति। चित्तं च प्रसन्नम् आगता अतएव वयम् सन्तुलित भोजनेय खादितव्यम्। शेषसर्वे कुशलम्। पितृक्योः चरणयोः चरणवन्दना।

6. प्रतियोगिपरीक्षायाः सन्नद्धीकरणाय आरम्भतः एव सामान्यज्ञानस्य अभ्यासः करणीयः इति उपादिशता पित्रा पुत्र प्रति पत्रम्।

जयपुरतः
दिनाङ्क: 15.04.20xx

प्रिय पुत्र अविनाश!
शुभाशिषो लसन्तु
आशासे त्वं सकुशलः स्वाध्याये रतः असि। पुत्र! अहं जानामि परीक्षायां तव प्रस्तुतिः शोभना भवति। त्वं प्रतिवर्ष कक्षायां प्रथम स्थान प्राप्नोषि इति अहं जानामि। ग्रीष्मावकाशे त्वं कथितवान् यत् तव लक्ष्य प्रतियोगिपरीक्षामुत्तीर्य सङ्घलोकसेवा आयोगक्षेत्रे सेवाप्रदानम् अस्ति। पुत्र! एतल्लक्ष्य प्राप्तुं बाल्यकालादेव सामान्यज्ञानस्य अध्ययनं करणीयम्। अत एव विषयस्य अभ्यासेन समम् एकहोरापर्यन्तं सामान्यज्ञानं वर्धयितुं प्रतिदिनं समाचारपत्रं पठ यदि अधुनातः एतल्लक्ष्य प्राप्तुं नियमितम् अध्ययनं करिष्यसि नूनमेव साफल्यं लप्स्यसे। यदि काऽपि सहायता अपेक्षिता तर्हि अहम् करिष्यामि।
तव जनकः
आशीष कुमारः

7. जीवने सफलता लब्धं परिश्रमस्य महत्त्वं वर्णयन्त्याः मातुः पुत्रीं प्रति पत्रम् पूरयत-

कानपुरतः
दिनाङ्क: 05.09.20xx

प्रिय पुत्रि!
शुभाशीषोलसन्तु
अत्र सर्वं कुशलम् तत्रास्तु। तव प्रधानाचार्यायाः पत्रेण ज्ञातम् यत् त्वं नवमी-कक्षायां विद्यालयेषु प्रथम स्थानं लाब्धवान्। इदं समाचारं ज्ञात्वा अहम् अतिगद्गद अस्मि। भवान् परिश्रमस्य फल प्राप्तवान् आलस्यं त्यक्त्वा यथा भवान् परिश्रम कृतं तदा तु सफलता प्राप्तवान्। अस्माकं जीवन परिश्रमस्व अत्यधिक महत्त्वम् वर्तते। विना परिश्रमेण अस्माकं जीवनं निष्फलाः भवन्ति। अतएव त्वं निश्चयं कुर्याः यत् अग्रिमकक्षायाम् अधिक अंकम्प्राप्तुम् परिश्रमम् करिष्यति। यदि अधुनातः एतत्लक्षयं प्राप्तुम नियमित अध्ययनं करिष्यसि नूनम् एव साफल्यं लपस्यसे। यदि काऽपि सहायता अपेक्षिता तर्हि अहम् करिष्यामि। शेष कुशलम् अस्ति।

8. स्वदेशस्य संस्कृति वर्णयन्त्याः सख्याः विदेशिनी सखीं प्रति पत्र लिखत-

परीक्षाभवनत:
दिनाङ्क: 02.03.20xx

प्रिय सखी
सप्रेम नमोनमः
अत्र कुशलम् तत्रास्तु। अस्मिन् पत्रे अहं त्वाम् स्वदेशस्य संस्कृति विषये वर्णितुम् इच्छामि। अस्माकं संस्कृतिः प्राचीनतमा अस्ति। संस्कृतस्य साहित्यमपि संसारे सर्वेषाम् साहित्यानां प्राचीनतमम् अस्ति। संस्कृते लिखिता: वेदाः उपनिषदाः पुराणानि च हिन्दूनाम अनेके धार्मिकाः ग्रन्थाः सन्ति। संस्कृते एव वाल्मीके रामायणम् वेदव्यासस्य महाभारतं चापि परयामः भारते अनेके कवयः अभवन् ये नाटकानि काव्यानि च संस्कृत भाषायां अलिखन्। आशासे त्वम् अपि स्वदेशस्य संस्कृति विषये किञ्चित् लेखिष्यासि।
भवतः मित्रम्
निरंजन

9. ‘पुत्रीं रक्ष पुत्री पाठय’ इति अभियानं कथं सार्थक भविष्यतीति स्वविचारं प्रकटयन् मित्रं प्रति पत्रं लिखत-

परीक्षाभवनतः
दिनाङ्कः 28.03.20xx

प्रिय मित्र
सप्रेम नमोनमः
अत्र कुशल तत्र अस्तु। भवतं पत्रं पठित्वा अतीव प्रसन्नताम् अनुभवामि, यत् भवान् मित्रैः ‘पुत्रीं रक्ष पुत्री पाठय’ प्रचार कार्ये रतोऽस्ति। एषः तु उत्तमः प्रयासः अस्ति। सम्माननीय प्रधानमन्त्रिणा श्रीमोदी सञ्चालितम् एतत् अभियानं कन्याना संरक्षणार्थे सम्पूर्ण देशे प्रचलाति इदम् अभियानं देशाय अति लाभकरं वर्तते। अनने देशे कन्यानाम् संख्याम् वृद्धिः अभवत्। अनेन अभियानेन नारी प्रति सम्मानम् वधिष्यति। शेषं सर्वं कुशलम्। पितृभ्यां चरणयोः चरणवन्दना।
भवतः मित्रम्
सोमेशः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 1 अपठितावबोधनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 1 अपठितावबोधनम्

अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत्-

1. धात्रीफलं सर्वेषु ऋतुषु लाभदायकं भवति। धात्रीफलम् ‘आमलकम्’ इत्यपि कथ्यते। शरीरस्य स्वास्थ्यरक्षणाय फलस्यास्य प्रयोगः अवश्यमेव कर्त्तव्यः। इंद फल नेत्रयोः ज्योतिवर्धनाय, केशानां सौन्दर्यवृद्धये, त्वचः कान्तिवर्धनाय च बहूपयोगि भवति। सामान्यतया अस्य प्रयोगः अवलेहरूपेण, उपदंशरूपेण च भवति। इदं रक्तकोशिकानिर्माणे अपि सहायकं भवति। अस्य सेवनेन शरीरे रक्ताल्पता न भवति। ग्रीष्मर्ती फलमिदं शरीरस्य तापम् अपनयति। अस्य नियमितसेवनेने स्मरणशक्तिरपि वर्धते। प्राचीनकाले कार्तिकमासस्य नवम्यां तिथौ छात्रीवृक्षस्य अधः सहभोजस्य अपि परम्परा आसीत्। केषुचित् स्थलेषु अधुना अपि एषा परम्परा परिपाल्यते। वृक्षस्य अधः भोजनं पच्यते चेत् भोजनं सुस्वादु स्वास्थ्यवर्धकं च भवतीति अस्माकं पूर्वजानां चिन्तनमासीत्। एतदतिरिच्य सहभोजनेन प्रेम्णः भावोऽपि जागर्ति वर्धते च इत्यपि जनाः आमनन्ति। सर्वतोऽधिकं परम्परेयं धात्रीफलस्य महिमानं प्रकटीकरोति।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-

(क) धात्रीफलं कदा लाभदायकं भवति?
उत्तरम्:
सर्वऋतुषु

(ख) धात्रीफलस्य अपरं नाम किम्?
उत्तरम्:
आमलकम्

(ग) धात्रीफलं कस्मिन् सहायकं भवति?
उत्तरम्:
रक्तकोशिकानिर्माणे

(घ) सहभोजनेन कीदृशः भावः जागर्ति?
उत्तरम्:
प्रेम्णः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-

(क) धात्रीफलं कथं बहूपयोगि अस्ति?
उत्तरम्:
धात्रीफलं नेत्रयो: ज्योतिवर्धनाय, केशानां सौन्दर्यवृद्धये, त्वचः कान्तिवर्धनाय च बहूपयोगि भवति।

(ख) प्राचीनकाले कीदृशी परम्परा आसीत्?
उत्तरम्:
प्राचीनकाले कार्तिकमासस्य नवम्यां तिथौ धात्रीवृक्षस्य अधः सहभोजस्य अपि परम्परा आसीत्।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत-

(क) ‘सर्वेषु ऋतुषु’ इत्यनयोः पदयोः किं विशेषणपदम्?
उत्तरम्:
सर्वेषु

(ख) ‘क्षीयते’ इति क्रियापदस्य विलामपदं गद्यांशात् चित्वा लिखत।
उत्तरम्:
वर्धते

(ग) ‘स्नेहस्य’ इति पदस्य कृते गद्यांशे किं पदं प्रयुक्तम्?
उत्तरम्:
प्रेम्णः

(घ) ‘अस्य सेवनेन शरीरे रक्ताल्पता न भवति’ इत्यस्मिन् वाक्ये ‘अस्य’ इति सर्वनामपद कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तरम्:
धात्रीफलम्

प्रश्न 4.
अनुच्छेदस्यास्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत।
उत्तरम्:
धात्रीफलम् महिमा

2. महान् स्वतन्त्रतासेनानी स्वतन्त्रभारतस्य प्रथमः उपप्रधानमंत्री गृहमन्त्री च लौहपुरुषः सरदार-वल्लभभाईपटेलमहोदयः 1875 तमे वर्षे अक्तूबरमासस्य एकत्रिंशत् तारिकाया जन्म अलभत्। प्रान्तानाम् एकीकरणे केन्द्रीयां भूमिका निर्वहन पटेलमहोदयः अद्यापि सर्वेषां भारतवासिना श्रद्धाभाजनः। पटेलमहोदयं प्रति कृतज्ञता प्रकटयितुं गुजरातप्रान्तस्य तत्कालीनः मुख्यमंत्री नरेन्द्रमोदीमहोदयः 2013 तमे वर्षे अक्तूबरमासस्य एकत्रिंशत् तारिकायां तस्य मूर्तेः शिलान्यासं कृतवान्। अस्याः विशालकायायाः मूर्तेः निर्माणे पञ्च वर्षाणां कालः उपयुक्तः। तस्यैव जन्मदिवसे अक्तूबरमासस्य एकत्रिंशत् दिनाङ्क एव भारतस्य प्रधानमन्त्रिणा नरेन्द्रमोदीमहोदयेन मूर्तिरियं राष्ट्राय समर्पिता। इयं प्रतिमा एकतायाः मूर्तिः (स्टैच्यू ऑफ़ युनिटी) इति नाम्ना ख्याता अस्ति। इदं स्मारकं सरदारसरोवरबन्धतः प्रायशः त्रिकिलोमीटरमितं दूरे साधूबेरनामके उपद्वीपे स्थितमस्ति। अस्याः प्रतिमायाः उच्चता द्वयशीत्यधिकशमीटरमितम् (182 मी./597 फीट) अस्ति। इयं विश्वस्य उच्चतमा मूर्तिः अस्ति। मूर्तिः उच्चता पटेलमहोदयस्य व्यक्तित्वस्य कृतित्वस्य च उच्चतायाः सूचिका वर्तते।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-

(क) भारतस्य प्रथमः उपप्रधानमन्त्री गृहमन्त्री च कः आसीत्?
उत्तरम्:
सरदार-वल्लभभाईपटेलमहोदयः

(ख) पटेलमहोदयः कस्मिन् केन्द्रीयां भूमिका निर्वाहितवान्?
उत्तरम्:
प्रान्तानाम् एकीकरणे

(ग) नरेन्द्रमोदीमहोदयेन मूर्तिः कस्मै समर्पिता?
उत्तरम्:
राष्ट्राय

(घ) पटेलमहोदयस्य प्रतिमा केन नाम्ना ख्याता?
उत्तरम्:
एकतायाः मूर्तिः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-

(क) कः सर्वेषां भारतीयानां श्रद्धाभाजन:?
उत्तरम्:
सरदार-वल्लभभाई पटेलमहोदयः प्रान्तानाम् एकीकरणे केन्द्रीयां भूमिका निर्वहनं सर्वेषां भारतीयानां भारतवासिना श्रद्धाभाजनः।

(ख) मूर्तेः उच्चता किं सूचयति?
उत्तरम्:
मूर्ते: उच्चता पटेलमहोदयस्य व्यक्तित्वस्य कृतित्वस्य च उच्चतायाः सूचयाति।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत-

(क) ‘केन्द्रीयां भूमिकाम्’ इत्यनयोः पदयोः किं विशेष्यपदम्?
उत्तरम्:
भूमिकाम्

(ख) ‘तस्यैव जन्मदिवसे ………… समर्पिता’? इत्यस्मिन् वाक्ये तस्य इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तरम्:
पटेलमहोदयाय

(ग) ‘समीपे’ इत्यस्य विलोमपदं गद्यांशात् चित्वा लिखत।
उत्तरम्:
दूरे

(घ) ‘महान् स्वतन्त्रतासेनानी जन्म अलभत’ इत्यस्मिन् वाक्ये किं क्रियापदम्?
उत्तरम्:
अलभत

प्रश्न 4.
अनुच्छेदस्यास्य कृते समुचितं शीर्षक लिखत।
उत्तरम्:
लौहपुरुषः सरदार-वल्लभभाईपटेलमहोदयः

3. जयदेवः वेदशास्त्रज्ञः सदाचारी वयोवृद्धः च आसीत्। तस्य पुत्रः धनेशः अस्ति। धनेशस्य सर्वाणि कार्याणि परिश्रमेण एव सिध्यन्ति। सफलता परिश्रमिणः पुरुषस्य चरणौ चम्बति। विद्यार्थी परिश्रमेण ज्ञानं लभते, धनार्थी चापि परिश्रमेण एव धनं प्राप्नोति। शक्तेः प्राप्तये अपि परिश्रमः आवश्यकः। ‘उद्योगिनं पुरुष सिंहमुपैति लक्ष्मीः’ इति उक्तिः स्पष्ट व्यनक्ति यत् धनस्य देवी लक्ष्मीः उद्योगिनं पुरुषं प्रति गच्छति। अत एव साफल्यं लब्धं परिश्रमम् अवश्यं करणीयम्। अत्यधिकः मेधावी अपि यदि सततं पठनाभ्यास न करोति तदा असफलः भवति, परं सामान्यमेधासम्पन्नः अपि अध्ययनशीलः छात्रः सफलतायाः उच्चशिखरं प्राप्नोति-“उद्यमेनैव सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः’ इति प्राचीनोक्तिः सदैव स्मारयति-कर्मसहचरी इच्छा एव साकाररूपताम् एति। श्रीमद्भगवद्गीता अपि कर्मणः महत्त्वं स्मारयति। अत एव छात्राः सर्वदा परिश्रमस्य अवलम्बनं कुर्वन्तु, भागयस्यशरणं मा गच्छन्तु।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-

(क) साफल्यं लब्धं किं करणीयम्?
उत्तरम्:
परिश्रमम्

(ख) सर्वाणि कार्याणि केन सिध्यन्ति?
उत्तरम्:
परिश्रमेण

(ग) कः असफलः भवति?
उत्तरम्:
आलसी

(घ) अध्ययनशीलः छात्रः किं प्राप्नोति?
उत्तरम्:
सफलता

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-

(क) ‘उद्यमेनैव ………………. मनोरथैः’ इति उक्तिः किं स्मारयति?
उत्तरम्:
कर्मसहचरी इच्छा एव साकाररूपताम् एति।

(ख) धनस्य देवी के प्रति गच्छति?
उत्तरम्:
धनस्य देवी उद्योगिनं पुरुषं प्रति गच्छति।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत-

(क) ‘परिश्रमस्य अवलम्बनं कुर्वन्तु’ इति वाक्ये किं क्रियापदम्?
उत्तरम्:
कुर्वन्तु

(ख) ‘कुशाग्रबुद्धिः’ इत्यस्य समानार्थकपदं गद्यांशात् चित्वा लिखत।
उत्तरम्:
मेधावी

(ग) ‘कर्मसहचरी इच्छा’ इत्यनयोः पदयोः किं विशेषणपदम्।
उत्तरम्:
कर्मसहचरी

(घ) विद्यार्थी परिश्रमेण ज्ञानं लभते इत्यस्मिन् वाक्ये किं कर्तृपदम्?
उत्तरम्:
विद्यार्थी

प्रश्न 4.
अस्य गद्यांशस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत।
उत्तरम्:
परिश्रमस्य महत्त्वम्

4. जीवनस्य मूल्यम् अर्थात् ते मानवीयगुणाः ये मानवजीवनम् उत्कर्षं प्राप्यन्ति। तेषु प्रमुखाः दया-सत्य-अहिंसा-अस्तेय-अक्रोधादयः सन्ति। मानवजीवनस्य उत्थानाय एतेषां महती आवश्यकता भवति। मनुष्यः वास्तवः मनुष्यः तदैव भवति यदा सः एतैः गुणैः सुशोभितः भवति। सर्वाङ्गीणविकासाय पुस्तकीयज्ञानेन समं नैतिकमूल्यान्यपि छात्रैः गृहीतव्यानि। बाल्यावस्थायां मूल्याना शिक्षा प्रदीयते चेत् व्यक्तित्वस्य सर्वाङ्गीणः विकासः भवति। मानवः स्वकीयं पुरुषार्थं करोति जीवनलच्यं च प्राप्नोति। भारतीयसंस्कृती आदिकालतः एव जीवनमूल्यानां प्राधान्यमस्ति। प्राचीनकालादेव भारतीयसंस्कृतेः मूल्यपरकगुणानां स्तुतिः भवति। एतैः गुणरेव भारतं विश्वगुरुपदं प्राप्नोत्। सम्प्रत्यपि पुनः तत्पदं प्राप्तुं छात्रेषु बाल्यादेव एते संस्काराः स्थापनीयाः। विद्यालयेषु अध्ययनेन सह जीवनमूल्यशिक्षायाः आवश्यकता वर्तते। प्रार्थनासभायामपि एषा शिक्षा स्वीकर्तुं शक्यते।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-

(क) मानवः स्वीकार्य पुरुषार्थं कृत्वा किं प्राप्नोति?
उत्तरम्:
जीवनलक्ष्यम्

(ख) कस्य उत्थानाय दयादिगुणानां महती आवश्यकता?
उत्तरम्:
मानवजीवनस्य

(ग) सर्वाङ्गीणविकासाय केन समं नैतिकमूल्यान्यपि गृहीतव्यानि?
उत्तरम्:
पुस्तकीयज्ञानेन

(घ) केषु बाल्यादेव एते संस्काराः स्थापनीयाः?
उत्तरम्:
छात्रेषु

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-

(क) मनुष्यः वास्तवः मनुष्य: कैगुणैः भवति?
उत्तरम्:
यदा सः दया-सत्य-अहिंसा-अस्तेय-अक्रोधादयः एतैः गुणैः सुशोभितः भवति।

(ख) प्राचीनकालादेव भारतं विश्वगुरुपदं कथं प्राप्नोत्?
उत्तरम्:
प्राचीनकालादेव भारतं विश्वगुरुपदं भारतीय संस्कृतेः मूल्यपरक गुणैः प्राप्नोत्।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत-

(क) ‘सर्वाङ्गीण विकास’ अत्र विशेषणपदं किम्?
उत्तरम्:
सर्वाङ्गीण।

(ख) ‘भारत विश्वगुरुपदं प्राप्नोत्’ अत्र प्राप्नोत् इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
उत्तरम्:
भारतं

(ग) गद्यांशे ‘सज्जितः’ इति पदस्य कृते पर्यायपदं किं प्रयुक्तम्?
उत्तरम्:
सुशोभितः

(घ) ‘मानवजीवनस्य उत्थानाय एतेषां महती आवश्यकता भवति’ अत्र ‘एतेषां’ सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तरम्:
जीवनस्य मूल्यम् / मानवीयगुणाः

प्रश्न 4.
अस्य गद्यांशस्य उचितं शीर्षकं लिखत-
उत्तरम्:
जीवनमूल्यशिक्षायाः महत्वम्

5. एकस्मिन् विद्यालये नवमकक्षायाः छात्रेषु अकिञ्चनः इति नामा एकः छात्रः आसीत्। कक्षायाः सर्वे छात्राः सम्पन्नपरिवारेभ्यः आसन्, परन्तु अकिञ्चनस्य पिता एकस्मिन् कार्यालये चतुर्थ श्रेण्याः कर्मकरः आसीत्। इतरान् सम्पन्नान् छात्रान् दृष्ट्वा प्रायः अकिञ्चनस्य मनसि हीनभावना प्राविशत्। सः अचिन्तयत् एतेषां सहपाठिनां जीवन धन्यम् अस्ति। धिक् मम अभावपूर्ण जीवनम्। मम सहपाठिना जीवन पर्वतस्य इव उच्चम् मम च जीवन धूलिवत् निम्नम्। यदा सः एवं चिन्तयति स्म तदैव वैभवः तम् अवदत् भोः मित्र! अहं त्वत्तः गणितं पठितुम् इच्छामि। किं त्वम् अद्य सायङ्काले मम गृहम् आगन्तुं शक्नोषि। अकिञ्चनः वैभवस्य आमन्त्रणं स्वीकृत्य सायङ्काले यदा तस्य गृहम् अगच्छत् तदा सः अपश्यत् यत् वैभवस्य गृहे मातापितरौ अनुपस्थिती आस्ताम्। वैभवः तस्मै असूचयत् यत् रात्रौ विलम्बेन एव तौ गृहम् आगच्छतः। वैभवस्य विषादपूर्ण जीवनं दृष्ट्वा अकिञ्चनः अबोधयत् यत् तस्य गृहे मातापित्रोः अधिकसान्निध्येन तस्य एव जीवनं वरम् न तु वैभवस्य। सत्यमेवास्ति-दूरतः पर्वताः रम्याः। इति

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-
(क) अकिञ्चनस्य कक्षायाः अन्ये छात्राः कीदृश-परिवारेभ्यः आसन्?
उत्तरम्:
सम्पन्नपरिवारेभ्यः

(ख) अकिञ्चनस्य मनसि किम् प्राविशत्?
उत्तरम्:
हीनभावना

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-

(क) अकिञ्चनस्य पिता कः आसीत्?
उत्तरम्:
अकिञ्चनस्य पिता एकस्मिन् कार्यालये चतुर्थ श्रेण्याः कर्मकरः आसीत्।

(ख) अकिञ्चनः हीनभावनया किम् अचिन्तयत्?
उत्तरम्:
सः अचिन्तयत् एतेषां सहपाठिनां जीवन धन्यम् अस्ति। धिक् मम अभावपूर्ण जीवनम्।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत-

(क) ‘सम्पन्नान्’ इति पदस्य विशेष्यपदं किम् अस्ति?
उत्तरम्:
छात्रान्

(ख) ‘आस्ताम्’ इति पदस्य कर्तृपदं किम् अस्ति?
उत्तरम्:
मातापितरौ

(ग) ‘निकटतः’ इति पदस्य किं विलोमपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तरम्:
दूरतः

(घ) ‘वैभवः तम् अवदत्’ इति वाक्यांशे ‘तम्’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तरम्:
अकिञ्चनाय

प्रश्न 4.
गद्यांश पठित्वा यथोचित शीर्षकं लिखत-
उत्तरम्:
दूरतः पर्वताः रम्याः

6. विधात्रा निर्मिता इयं सृष्टिः अतीव सौन्दर्यमयी। प्रकृतेः शोभा वस्तुतः अतीव आह्वावकारी, परं निरन्तरं विकासशीलैः मानवैः विकासेन सह प्रदूषणमपि वर्धित येनास्माकमेव स्वास्थ्यहानिः भवति। वायुप्रदूषणम्, ध्वनिप्रदूषणम्, जलप्रदूणयम् एतत् त्रिविधं प्रदूषणमेव मुख्यतया सर्व वातावरणम् आकुलीकरोति। वायुप्रदूषणेन श्वासग्रहणे काहिन्यं वर्धते। एतत् सर्वेषां स्वास्थ्याय हानिकर सिध्यति। ध्वनिप्रदूषणं मार्गेषु वाहनाना ‘पों पों’ इति शृङ्गवादनेन, ध्वनिविस्तारकयन्त्रैश्चापि, भवति। अनेन श्रवणशक्तेः हानिर्भवति। प्रदूषितजलोपयोगः तु सर्वेषां व्याधीनां मूलभूतमेव।
तस्मादस्माकं सर्वेषामेव कर्तव्यमिदं यदत्रतत्रसर्वत्र अवकररहितस्य वातावरणस्य निर्माणं वयं कुर्याम, येन वायुप्रदूषणम् अस्माकं स्वास्थ्यं नाशयितुं सक्षम न भवेत्। तथैव ध्वनिप्रदूषण जलप्रदूषणञ्चापि रोद्धम् वयं सर्वे मिलित्वैव प्रयासं कृत्वा-सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामयाः इति भावनां बलं प्राप्नुयाम्।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-

(क) मुख्यतया प्रदूषणं कतिविधं भवति?
उत्तरम्:
त्रिविधं

(ख) ध्वनिप्रदूषणेन कस्याः हानिः भवति
उत्तरम्:
श्रावणशक्तेः

(ग) केन निर्मिता इयं सृष्टिः अतीव सौन्दर्यमयी?
उत्तरम्:
विधात्रा

(घ) सर्वैः मिलित्वा प्रदूषणावरोधाय किम् विधेयम्?
उत्तरम्:
प्रयासम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-

(क) अद्यत्वे अस्माकं स्वास्थ्यहानिः कथं भवति?
उत्तरम्:
विकासशीलैः मानवैः विकासेन सह प्रदूषणमपि वर्धितं येन अस्माकम् एव स्वास्थ्य हानिः भवति।

(ख) वयं मिलित्वा का भावनां बलं प्राप्नुयाम्?
उत्तरम्:
वयं मिलित्वैव प्रयासं कृत्वा-सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामयाः इति भावनां बलं प्राप्नुयाम।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत-

(क) सततम्/अनवरतम् इत्यर्थ किं पदम् अनुच्छेदं प्रयुक्तम्?
उत्तरम्:
निरन्तरं

(ख) ‘क्षीयते’ इति पदस्य विपरीतार्थकं पदम् अनुच्छेदात् चित्वा लिखत।
उत्तरम्:
वर्धते

(ग) ‘सौन्दर्यमयी सृष्टिः’ अत्र विशेष्यपदं किम्?
उत्तरम्:
सृष्टिः

(घ) ‘विकासेन सह प्रदूषणमपि वर्धितम् येन स्वास्थ्यहानिः भवति’ अत्र ‘भवति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
उत्तरम्:
येनास्माकमेव / येन

प्रश्न 4.
अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत।
उत्तरम्:
प्रदूषणम्

7. अद्यत्वे यत्र तत्र सर्वत्र वयं पश्यामः यत् उष्णतायाः प्रभावः दिनानुदिनं वर्धते। जनप्सङ्ख्यावृद्धेः कारणात् भवनानां निर्माणस्य आवश्यकता वृद्धिमाप्नोति। एतस्मात् कारणात् वृक्षाः कर्त्यन्ते, वनानि क्षेत्राणि चाऽपि विनाश्यन्ते, अनेन पर्यावरणे असन्तुलनात् वैश्विकी उष्णता वर्धते। जीवाश्मेन्धनस्य ज्वालनेन विषाक्तवायूनाम् उत्सर्जने वृद्धिर्जायते। यतः सौरविकिरणं भूमेः वातावरणे निबद्ध इव तिष्ठति, तापमानं च निरन्तरं वर्धमानम् एवास्ति। एतादृश्याः स्थितेः निराकरणाय अनियन्त्रितम् औद्योगीकरण निवारणीयम्। एतदेव वस्तुत सम्पूर्ण विश्वस्य कृते समस्याम् उत्पादयति। अतः सर्वैः मिलित्वैव स्थितेः संशोधनाय प्रयासः करणीयः। एतदर्थम् नेत्रयोः ऊर्जार्थम् उपायान्वेषणं करणीयं, सामान्यविद्युदपेक्षया पवनोर्जसं, सौरोजसं प्रति च ध्यान दातव्यम्। वृक्षकर्तनमवरुध्य अधिकाधिकं वृक्षारोपणं कृत्वा वनसंरक्षणं प्रत्यपि ध्यानं दातव्यम्।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-

(क) कस्य ज्वालनेन विषाक्तवायूनाम् उत्सर्जने वृद्धिर्जायते?
उत्तरम्:
जीवाश्मेन्धनस्य

(ख) कीदृशम् औद्योगीकरण निवारणीयम्?
उत्तरम्:
अनियन्त्रिम्

(ग) कस्मिन् असन्तुलनात् वैश्विकी उष्णता वर्धते?
उत्तरम्:
पर्यावरणअसन्तुलनात्

(घ) वृक्षारोपणं कृत्वा किं प्रत्यपि ध्यानं दातव्यम्?
उत्तरम्:
वनसंरक्षणं

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-

(क) वैश्विकी उष्णता कथं वर्धते?
उत्तरम्:
जनसंख्यावृद्धेः कारणात् भावनानां निर्माणाय वृक्षाः कर्त्यन्ते, वजनानि क्षेत्राणि चाऽपि विनाश्यन्ते। अनेन पर्यावरण असन्तुलनात् वैश्विकी उष्णता वर्धते।

(ख) वैश्विकोष्णतायाः स्थिते: संशोधनाय ऊर्जसं प्रति कथं ध्यानं दातव्यम्?
उत्तरम्:
वृक्षकर्तनमवरुध्य अधिकाधिकं वृक्षारोपणं कृत्वा वनसंरक्षणं प्रति ध्यानं दातव्यम्।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत-

(क) ‘दूरीकरणाय’ अस्य कृते किं पदम् अनुच्छेदे प्रयुक्तम्?
उत्तरप:
निराकरणाय

(ख) ‘वृक्षकर्तनम्’ इति पदस्य विपरीतार्थकपदम् अनुच्छेदात् चित्वा लिखत।
उत्तरम्:
वृक्षारोपणं

(ग) ‘उष्णतायाः प्रभावः दिनानुदिनं वर्धते’ अस्मिन् वाक्ये ‘वर्धते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
उत्तरम्:
उष्णतायाः प्रभावः

(घ) ‘अनियन्त्रितम्’ औद्योगीकरणम्’ अत्र विशेषणपदं किम्?
उत्तरम्:
अनियन्त्रितम्

प्रश्न 4.
अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षक लिखत-
उत्तरम्:
उष्णतायाः प्रभाव:

8. मानवः विकासशीलः। वयं पश्यामः यत् अस्माकं देशस्य जनसङ्ख्या सुरसामुखमिव सततं प्रवर्धमाना अस्ति। अस्मात् कारणात् प्रचुरनिवास-स्थानानाम् आवश्यकता अनुभूयते। एतत्कृते सततविकासे रतः मानवः नवीनाविष्कारपरम्परायां लघुस्थाने बहुभूमिकाभवनानां निर्माणं कृतवान्। एतादृशेषु भवनेषु विविधानि तलानि भवन्ति येषु अधिकाधिकपरिवारेभ्यः निवासव्यस्था कतुं शक्यते। अत्र उन्नयनयन्त्रेण (लिफ़्ट इति अनेन) उपरिगमनम् अधः आगमनं च अतीव सकर भवति। अत एव जनाः एतादृशानि भवनानि प्रति आकृष्टाः भवन्ति। अद्यत्वे नगरेषु महानगररेषु च बहुभूमिकभवनानां प्रचलनमेव वर्तते। एतेषां भवनानां परिसरे एव देवालयः, तरणतालः, समाजसदन, ‘जिम’ इति व्यायामस्थानाम्, उद्यानम् इत्यादीनि उपयोगीनि सुविधाप्रदायकसाधनानि अपि भवन्ति। अतिशोभनमेतत् सर्व पर विकास प्रति अन्धधावनशीलः मानवः प्रकृतेः उपेक्षा करोति इति अनुचितं प्रतीयते। अस्माभिः प्रकृतिमातुः संरक्षणपूर्वकं विकासस्य दिशि प्रयतितव्यम्।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-

(क) जनसङ्ख्या कथम् वर्धते?
उत्तरम्:
सुरसामुखमिव

(ख) बहुभूमिक-भवनेषु उपरिगमनम् अधः आगमनं केन सुकरं भवति?
उत्तरम्:
उन्नयनयन्त्रण

(ग) विकासं प्रति अन्धधावनशील: मानवः कस्याः उपेक्षां करोति?
उत्तरम्:
प्रकृतेः

(घ) नगरेषु महानगरेषु च केषां प्रचलनं वर्तते?
उत्तरम्:
बहुभूमिकभवनानां

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-

(क) प्रचुरनिवासस्थानस्य कृते मानवः किं कृतवान्?
उत्तरम्:
एतत्कृते मानव: नवीनाविष्कारपरम्परायां लघुस्थाने बहुभूमिकाभवनानां निर्माण कृतवान्।

(ख) बहुभूमिकभवनानां परिसरे कानि सुविधासाधनानि भवन्ति?
उत्तरम्:
एतादृशेषु भवनेषु विविधानि तलानि भवन्ति येषु अधिकाधिकपरिवारेभ्यः निवासव्यवस्था कर्तुम् शक्यते।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत-

(क) ‘मानवः बहुभूमिकभवानानां निर्माणं कृतवान्’-अत्र किं क्रियापदम्?
उत्तरम्:
कृतवान्

(ख) ‘एतादृशानि भवनानि’-अनयोः पदयोः किं विशेष्यपदम्?
उत्तरम्:
भवनानि

(ग) ‘अद्यत्वे बहुभूमिकभवनानां प्रचलनं वर्तते’- अत्र किम् अव्ययपदम्?
उत्तरम्:
अद्यत्वे

(घ) ‘उचितम्’-इति पदस्य किं विपरीतार्थकं पदम् अनुच्छेदे प्रयुक्तम्?
उत्तरम्:
अनुचितम्

प्रश्न 4.
अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत।
उत्तरम्:
प्रकृतेः संरक्षणम् / अस्माकं प्रकृतिः / प्रकृतिः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 12 अनयोक्त्यः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 12 अनयोक्त्यः

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 12 अनयोक्त्यः Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकापलेन उपर लिखत-

(क) कस्य शोभा एकेन राजहंसेन भवति?
उत्तराणि:
सरसः

(ख) सरसः तीरे के वसन्ति?
उत्तराणि:
बकसहस्रम्

(ग) कः पिपासितः म्रियते?
उत्तराणि:
चातकः

(घ) के रसालमुकुलानि समाश्रयन्ते?
उत्तराणि:
भृङ्गा

(ङ) अम्भोदाः कुत्र सन्ति?
उत्तराणि:
गगने

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-

(क) सरसः शोभा केन भवति?
उत्तराणि:
सरसः शोभा एकेन राजहंसेन भवति।

(ख) चातकः किमर्थं मानी कथ्यते?
उत्तराणि:
चातकः धरायाः जल न पीत्वा पुरन्दरं वर्षाजलं माचते अन्यथा पिपासितः एव म्रियते अत: मानी कथ्यते।

(ग) मीनः कदा दीनां गतिं प्राप्नोति?
उत्तराणि:
सरः त्वयि सङ्कोचं अञ्चतिसति मीनः दीनां गतिं प्राप्नोति।

(घ) कानि पूरयित्वा जलद: रिक्तः भवति?
उत्तराणि:
नानानदीनदशतानि च पूरयित्वा जलद: रिक्तः भवति।

(ङ) वृष्टिभिः वसुधां के आर्द्रयन्ति?
उत्तराणि:
वृष्टिभिः वसुधां अम्भोदाः आर्द्रयन्ति।

प्रश्न 3.
अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) मालाकारः तोयैः तरोः पुष्टि करोति।
उत्तराणि:
मालाकार: कैः तरोः पुष्टिं करोति?

(ख) भृङ्गाः रसालमुकुलानि समाश्रयन्ते।
उत्तराणि:
भृङ्गाः कानि समाश्रयन्ते?

(ग) पतङ्गाः अम्बरपथम् आपेदिरे।
उत्तराणि:
के अम्बरपथम् आपेदिरे?

(घ) जलद: नानानदीनदशतानि पूरयित्वा रिक्तोऽस्ति।
उत्तराणि:
क: नानानदीनदशतानि पूरयित्वा रिक्तोऽस्ति?

(ङ) चातकः वने वसति।
उत्तराणि:
चातकः कुत्र/कस्मिन् वसति?

प्रश्न 4.
अधोलिखितयोः श्लोकयोः भावार्थं स्वीकृतभाषया लिखत-

(क) तोयैरल्पैरपि __________ वारिदेन।
उत्तराणि:
अर्थात् हे मालाकार। त्वम् भीषणतया ग्रीष्ममतौं भानौ तपति सति अल्पेन जलेन या सेवा भवता अस्य वृक्षस्य पोषणार्थं कृता किं सा एव सेवा वर्षाकाले परितः धारासु प्रवाहतैः जलैः वारिदेन अपि कर्तुं सक्षमेन भूमते? अर्थात् मानवजीवन केवल सुखैरेव प्रवर्धते तदर्थं तु दुःखमपि तथैव अनिवार्य वर्तते यथा सुखम् अस्ति। सुख दु:खम् तु मानवजीवनस्य द्वौ स्कन्धौ इव वर्तते।

(ख) रे रे चातक __________ दीनं वचः।
उत्तराणि:
अस्य भावोऽस्ति यत् हे मित्र चातक! सावधानं भूत्वा मम वासि श्रुत्वा अवधीयताम् पतः गगने अनेके अनेके बदलाः सन्ति परन्तु तेषु सर्वे स्व वर्षाभिः धरां न तर्पयन्ति अपितु केचिदेव वर्षस्ति केचितु वृथा एव गर्जन्ति। अत: यं यं बद्दलं त्वं पश्यसि तस्य-तस्य (सर्वस्य) अग्रे स्वदीनं वचः मा ब्रूहि। एवमेव संसारेऽपि अनेक जनाः सन्ति तो सर्वे स्वमित्राणां साहाय्यं न कुर्वन्ति अतः सर्वेषाम् अग्रे स्वदुःखानि प्रकटानि न कुर्युः अनेन आत्मसम्माने समाप्यते जगति हास्यं च भवति।

प्रश्न 5.
अधोलिखितयोः श्लोकयोः अन्वयं लिखत-
(क) आपेदिरे ___________ कतमां गतिमभ्युपैति।
उत्तराणि:
पतङ्गाः परितः अम्बरपथम् अपोदिरे भृङ्गाः रसालमुकुलानि समात्रयन्ते। सर: त्वमि सङ्कोचम् अञ्चति हन्त दीनदीनः मीनः नु कतमा गतिम् अभ्युपैतु।।

(ख) आश्वास्य ___________ सैव तवोत्तमा श्रीः।।
उत्तराणि:
तपनोष्णतप्तम् पर्वतकुलम् आश्वास्य उद्दामदावविधुराणि काननानि च (आश्वास्य) नानानदीनदर्शतानि पूरयित्वा च हे जलद! यत् रिक्तः असि तव सा एव उत्तमा श्रीः।।

प्रश्न 6.
उदाहरणमनुसृत्य सन्धि / सन्धिविच्छेद वा कुरुत-

(i) यथा- अन्यः + उक्तयः = अन्योक्तयः
(क) _______ + _______ = निपीतान्यम्बूनि
(ख) _______ + उपकार: = कृतोपकार:
(ग) तपन + _______ = तपनोष्णतप्तम्
(घ) तव + उत्तमा = _______
(ङ) न + एतादृशाः = _______
उत्तराणि:
(क) निपीतानि + अम्बूनि = निपीतान्यम्बूनि
(ख) कृत + उपकारः = कृतोपकारः
(ग) तपन + उष्णतप्तम् = तपनोष्णतप्तम्
(घ) तव + उत्तमा = तवोत्तमा
(ङ) न + एतादृशाः = नैतादृशाः

(ii) यथा- पिपासितः + अपि = पिपासितोऽपि
(क) _______ + _______ = कोऽपि
(ख) _______ + _______ = रिक्तोऽसि
(ग) मीनः + अयम् = _______
(घ) सर्वे + अपि = _______
उत्तराणि:
(क) को + अपि = कोऽपि
(ख) रिक्तो + असि = रिक्तोऽसि
(ग) मीनः + अयम् = मीनोऽयम्
(घ) सर्वे + अपि = सर्वेऽपि

(iii) यथा- सरसः + भवेत् = सरसो भवेत्
(क) खगः + मानी = _______
(ख) _______ + नु = मीनो नु
(ग) पिपासितः + वा = _______
(घ) _______ + _______ = पुरतो मा
उत्तराणि:
(क) खगः + मानी = खगोमानी
(ख) मीनः + नु = मीनो नु
(ग) पिपासितः + वा = पियासितो वा
(घ) पुरतः + मा = पुरतो मा

(iv) यथा- मुनिः + अपि = मुनिरपि
(क) तोयैः + अल्पैः = _______
(ख) _______ + अपि = अल्पैरपि
(ग) तरोः + अपि = _______
(घ) _______ + आर्द्रयन्ति = वृष्टिभिराद्रियन्ति
उत्तराणि:
(क) तोयैः + अल्पैः = तोयैरल्पैः
(ख) अल्पैः + अपि = अल्पैरपि
(ग) तरोः + अपि = तरोरपि
(घ) वृष्टिभिः + आर्द्रयन्ति = वृष्टिभिराद्रियन्ति

प्रश्न 7.
उदाहरणमनुसृत्य अधोलिखितैः विग्रहपदैः समस्तपदानि रचयत-

उत्तराणि:
(क) राजहंसः
(ख) भीमभानुः
(ग) अम्बरपन्थाः
(घ) उत्तमश्री
(ङ) सावधानमनसा

योग्यताविस्तारः
अन्योक्ति अर्थात् किसी की प्रशंसा अथवा निन्दा अप्रत्यक्ष रूप से अथवा किसी बहाने से करना जब किसी प्रतीक या माध्यम से किसी के गुण की पोप की सिया की जाती है, तब वह पाठकों के लिए अधिक ग्राहा होता है। प्रस्तुत पाठ में ऐसी ही सात अन्योक्तियों का संकलन है जिनमें राजहंस, कोकिल, मेघ, मालाकार, सरोवर तथा चातक के माध्यम से मानव को सद्वृत्तियों एवं सत्कर्मों के प्रति प्रवृत्त होने का संदेश दिया गया है।

पाठपरिचयः
अन्येषां कृते या उक्तयः कथ्यन्ते ता उक्तयः अन्योक्तयः अत्र पाठे सङ्कलिता वर्तन्ते। अस्मिन् पाठे षष्ठश्लोकम् सप्तमश्लोकम् च अतिरिच्य ये श्लोकाः सन्ति ते पण्डितराजजगन्नाथस्य ‘भामिनीविलास’ इति गीतिकाव्यात् सङ्कलिताः सन्ति। षष्ठः श्लोकः महाकवि माघस्य ‘शिशुपालवधम्’ इति महाकाव्यात् गृहीतः अस्ति। सप्तमः श्लोकः महाकविभर्तृहरेः नीतिशतकात् उद्धृतः अस्ति।

कविपरिचयः
पण्डितराजजगन्नाथः संस्कृतसाहित्यस्य मूर्धन्यः सरसश्च कविः आसीत्। सः शाहजहाँ नामकेन मुगलशासकेन स्वराजसभायां सम्मानितः। पण्डितराजजगन्नाथस्य त्रयोदश कृतयः प्राप्यन्ते।

1. गङ्गालहरी
2. अमृतलहरी
3. सुधालहरी
4. लक्ष्मीलहरी
5. करुणालहरी
6. आसफविलासः
7. प्राणाभरणम्
8. जगदाभरणम्
9. यमुनावर्णनम्
10. रसगङ्गाधरः
11. भामिनीविलासः
12. मनोरमाकुचमर्दनम्
13. चित्रमीमांसाखण्डनम्।

एतेषु ग्रन्थेषु ‘भामिनीविलासः’ इति तस्य विविध पद्यानां सङ्कहः।

महाकविमाध: – महाकविमाघस्य एकमेव महाकाव्यं प्राप्यते “शिशुपालवधम्” इति।

भर्तहरि: – महाकविभहरेः त्रीणि शतकानि सन्ति, नीतिशतकम्, शृङ्गारशतम् वैराग्यशतकं च।

अधोवत्ता: विविधविषयकाः श्लोकाः अपि पठनीयाः स्मरणीयाश्च-
हंसः – हंसः श्वेतः बकः श्वेतः को भेदो वकहंसयोः।
नीरक्षीरविभागे तु हंसो हंसः बको बकः।।

एकमेव पर्याप्तम् – एकेनापि सुपुत्रेण सिंही स्वपिति निर्भयम्।
सहैव दशभिः पुत्रैः भारं वहति रासभी।।

पिक: – काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिककाकयोः।
वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिक: पिकः।।

चातक वर्णनम् – यद्यपि सन्ति बहूनि सरांसि,
स्वादुशीतलसुरभिपयांसि।
चातकपोतस्तदपि च तानि,
त्यक्त्वा याचति जलदजलानि।।

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 12 अनयोक्त्यः Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नाः

1. निम्नलिखितान् श्लोकान् पठित्वा तदाधारितानां प्रश्नानामुत्तराणि लिखत-

(क) एकेन राजहंसेन या शोभा सरसो भवेत्।
न सा बकसहस्रेण परितस्तीरवासिना।।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-
(i) कति राजहंसेन सरसः शोभा भवति?
(ii) केन सरसः शोभा भवति?
उत्तराणि:
(i) एकेन
(ii) राजहंसेन

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-
केन सरसः शोभा न भवति?
उत्तराणि:
परितः तीरवासिना बकसहस्रेण सरसः शोभा न भवति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम्-
(i) ‘एकेन राजहंसेन’ अनयोः पदया: विशेषणपदं किमस्ति?
(ii) श्लोकस्य ‘शोभा’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
(iii) श्लोके ‘सा’ इत्यस्य विशेषणस्य विशेष्यः कः?
उत्तराणि:
(i) एकेन
(ii) भवेत्
(iii) शोभा

(ख) भुक्ता मृणालपटली भवता निपीता
न्यम्बूनि यत्र नलिनानि निषेवितानि।
रे राजहंस! वद तस्य सरोवरस्य,
कृत्येन केन भवितासि कृतोपकारः॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-
(i) राजहंसः कां भुनक्ति?
उत्तराणि:
(i) मृणालपाटलीम्, नलिनानि

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-
कः सरोवरस्य कृतोपारकः भवति?
उत्तराणि:
राजहंसः सरोवरस्य कृतोपकारकः भवति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम्-
(i) ‘यत्र भवता मृणालपाटली भुक्ता’। अत्र कर्तृपदं किम्?
(क) यत्र
(ख) भवता
(ग) भुक्ता
(घ) मृणालपाटली
उत्तराणि:
(ख) भवता

(ii) श्लोके ‘केन कृत्येन’ अतयोः पदयोः विशेषणपदं किमस्ति?
(क) केन
(ख) किम्
(ग) कृत्येन
(घ) कृत्यम्
उत्तराणि:
(क) केन

(iii) अस्मिन् श्लोके ‘जलानि’ पदस्य कः पर्यायः आगतः?
(क) नलिनानि
(ख) निपीतानि
(ग) अम्बूनि
(घ) निषेवितानि
उत्तराणि:
(ग) अम्बनि

(ग) तोयैरल्पैरपि करुणया भीमभानौ निदाघे,
मालाकार! व्यरचि भवता या तरोरस्य पुष्टिः।
सा किं शक्या जनयितुमिह प्रावृषेण्येन वारा,
धारासारानपि विकिरता विश्वतो वारिदेन॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-
(i) कः भीमभानौ निदाघे तरोः पुष्टिम् व्यरचयति?
(ii) मालाकारः कति जलैः तरोः पुष्टिं करोति?
उत्तराणि:
(i) मालाकारः
(ii) अल्पैः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-
वारिदेन का कर्तम् न शक्या अस्ति?
उत्तराणि:
वारिदेन इह जनयितुं पुष्टिं कर्तुं न शक्या अस्ति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम्-
(i) श्लोके ‘तोयैः’ इति विशेष्य पदस्य विशेषणं किमस्ति?
(ii) ‘भवता करुणया अस्य ….’ अत्र ‘भवता’ पदं कस्मै आगतम्?
(iii) अस्मिन् श्लोके वृक्षस्य’ इति पदस्य कः पर्यायः आगतः?
उत्तराणि:
(i) अल्पैः
(ii) मालाकाराय
(ii) तरोः

(घ) आपेदिरेऽम्बरपथं परितः पतङ्गाः,
भृङ्गा रसालमुकुलानि समाश्रयन्ते।
सङ्कोचमञ्चति सरस्त्वयि दीनदीनो,
मीनो नु हन्त कतमां गतिमभ्युपैतु॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-
(i) परितः पतङ्गाः कुत्र (कम्) आपेदिरे?
(ii) के रसालमुकुलानि समाश्रयन्ते?
उत्तराणि:
(i) अम्बरपथम्
(ii) भृङ्गाः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-
सरः सङ्कोचम् अञ्चति कः कतमां गतिम् अभ्युपैतु?
उत्तराणि:
सर: सङ्कोचम् अञ्चति दीनदीनः मीनः कतमां गतिम् अभ्युपैतु।

प्रश्न 3.
भाषिक कार्यम-
(i) श्लोके ‘कतमा गतिम्’ पदयोः कः विशेष्यः वर्तते?
(क) गतिः
(ख) कतमा
(ग) कतमा
(घ) गतिम्
उत्तराणि:
(घ) गतिम्

(ii) अत्र श्लोके ‘आपेदिरे’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
(क) परितः
(ख) पतङ्गाः
(ग) अम्बरपथम्
(घ) पथम्
उत्तराणि:
(ख) पतङ्गाः

(iii) ‘सरः त्वयि सङ्कोचम्’। अत्र ‘त्वयि’ पदं कस्मै आगतम्?
(क) सरसे
(ख) मीनाय
(ग) भृङ्गेभ्यः
(घ) पतङ्गेभ्यः
उत्तराणि:
(क) सरसे

(ङ) एक एव खगो मानी वने वसति चातकः।
पिपासितो वा म्रियते याचते वा पुरन्दरम्॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-
(i) चातकः कीदृशः खगः वर्तते?
(ii) कः वने वसति?
उत्तराणि:
(i) मानी
(ii) चातक:

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-
कीदृशः चातक: म्रियते?
उत्तराणि:
पिपासितः चातक: म्रियते।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम्-
(i) ‘मानी’ इति विशेषणस्य कः विशेष्य श्लोके आगतोऽस्ति?
(ii) श्लोके ‘म्रियते’ इत्यस्य क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(iii) अत्र श्लोके ‘नश्यति’ इत्यस्य कः पर्यायः आगतः?
उत्तराणि:
(i) खगः
(ii) चातकः
(iii) म्रियते

(च) आश्वास्य पर्वतकुलं तपनोष्णतप्त-
मुद्दामदावविधुराणि च काननानि।
नानानदीनदशतानि च पूरयित्वा,
रिक्तोऽसि यज्जलद! सैव तवोत्तमा श्रीः॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-
(i) अस्मिन् श्लोके कं संबोधनं कृतम्?
(ii) जलदः कीदृशं पर्वतकुलम् आश्वासयति?
उत्तराणि:
(i) जलदम्
(ii) तपनोष्णतप्तम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-
जलदः कानि पूरयित्वा स्वयं रिक्तो भवति?
उत्तराणि:
जलद: नानानदीनदशतानि पूरयित्वा स्वयं रिक्तो भवति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम्-
(i) श्लोके ‘सा’ पदं कस्मै आगतम्?
(क) श्रियै
(ख) उत्तमाय
(ग) जलदाय
(घ) काननेभ्यः
उत्तराणि:
(क) श्रियै

(ii) अत्र श्लोके ‘पर्वतकुलम्’ इत्यस्य विशेष्यस्य विशेषणपदं किम्?
(क) तप्तम्
(ख) उष्णम्
(ग) तपनोष्णतप्तम्
(घ) तपनम्
उत्तराणि:
(ग) तपनोष्णतप्तम्

(iii) ‘असि तव सा एव।’ अत्र ‘तव’ पदं के प्रति सङ्केतयति?
(क) जलदम्
(ख) श्रियम्
(ग) पर्वतकुलम्
(घ) काननम्
उत्तराणि:
(क) जलदम्

(छ) रे रे चातक! सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रूयता-
मम्भोदा बहवो हि सन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः।
केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचिद् वृथा,
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-
(i) अस्मिन् श्लोके कविः कं सम्बोधयति?
(ii) के वृष्टिभिः वसुधाम् आर्द्रयन्ति?
उत्तराणि:
(i) चातकम्
(ii) अम्भोदाः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-
गगने हि बहवः के सन्ति?
उत्तराणि:
गगने हि बहवः अम्भोदाः सन्ति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम्-
(i) ‘त्वं दीनं वचः मा ब्रूहि’। अत्र क्रियापदं किम्?
(ii) बहव अम्भोदाः’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
(iii) श्लोके ‘समक्षम्’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः आगतोऽस्ति?
उत्तराणि:
(i) ब्रूहि
(ii) बहवः
(iii) पुरतः

2. अधोलिखितानां श्लोकानाम् अन्वयं मञ्जूषायाः उचितैः पदैः सम्पूर्य लिखत-

(क) एकेन राजहंसेन या शोभा सरसो भवेत्।
ङ्केन स बकसहस्त्रेणा पारितास्तीरशासिता।।

अन्वयः
एकेन (i) _______ सरस: या (ii) _______ भवेत्। परति: (iii) _______सहस्रेण (iv) _______ (शोभा) न (भवति)।
मञ्जूषा- शोभा, सा, राजहसेन, तीरवासिना
उत्तराणि:
(i) राजहंसेन
(ii) शोभा
(iii) तीरवासिना
(iv) सा

(ख) भुक्ता मृणालपटली भवता निपीता
न्यम्बूनि यत्र नलिनानि निषेवितानि।
रे राहजंस! वद तस्य सरोवरस्य,
कृत्येन केन भवितासि कृतोपकारः।।
अन्वयः
(रे राजहंस!) यत्र भवता (i) _______ भुक्ता, अम्बूनि निपीतानि (ii) _______ निषेवितानि। रे राजहंस! तस्य (iii) _______ (भवतः) केन कृत्येन (iv) _______ भविता असि, वद।
मञ्जूषा- सरोवरस्य, मृणालपटली, कृतोपकारः, नलिनानि
उत्तराणि:
(i) मृणालपटली
(ii) नलिनानि
(iii) सरोवरस्य
(iv) कृतोपकारः

(ग) तोयैरल्पैरपि करुणया भीमभानौ निदाघे,
मालाकार! व्यरचि भवता या तरोरस्य पुष्टिः।
सा किं शक्या जनयितुमिह प्रावृषेण्येन वारां,
धारासारानपि विकिरता विश्वतो वारिदेन॥

अन्वयः
हे मालाकार! (i) _______ निदाघे अल्पैः तोयैः अपि भवता (ii) _______ अस्य तरोः या पुष्टिः व्यरचि। वाराम् (ii) _______ विश्वतः धारासारान् अपि विकिरता (iv) _______ इह जनयितुम् सा कि शक्या?
मञ्जूषा- वारिदेन, करुणया, भीमभानौ, प्रावृषेण्येन
उत्तराणि:
(i) भीमभानौ
(ii) करुणया
(iii) प्रावृषेण्येन
(iv) वारिदेन

(घ) आपेदिरेऽम्बरपथं परितः पतङ्गाः,
भृङ्गा रसालमुकुलानि समाश्रयन्ते।
सङ्कोचमञ्चति सरस्त्वयि दीनदीनो,
मीनो नु हन्त कतमा गतिमभ्युपैतु॥

अन्वयः
पतङ्गाः परतिः (i) _______ आपेदिरे, (ii) _______ रसालमुकुलानि सामश्रयन्ते। सर: (iii) _______ ङ्कोचम् अञ्चति, हन्तः (iv) _______ मीनः न कतमा गतिम् अभ्युपैतु।
मञ्जूषा- अम्बरपथम, दीनदीनः माणात्वयि
उत्तराणि:
(i) अम्बरपथम्
(ii) भृङ्गाः
(iii) त्वयि
(iv) दीनदीनः

(ङ) एक एव खगो मानी वने वसति चातकः।
पिपासितो वा प्रियते याचते वा पुरन्दरम्॥

अन्वयः
एकः एव (i) _______ खगः चातकः (ii) _______ वसति। वा (iii) _______ म्रियते (iv) _______ याचते वा।
मञ्जूषा- वने, पिपासितः, मानी, पुरन्दरम्
उत्तराणि:
(i) मानी
(ii) वने
(iii) पिपासितः
(iv) पुरन्दरम्

(च) आश्वास्य पर्वतकुलं तपनोष्णतप्त
मुद्दामदावविधुराणि च काननानि।
नानानदीनदशतानि च पूरयित्वा,
रिक्तोऽसि यज्जलद! सैव तवोत्तमा श्रीः।।

अन्वयः
(i) _______ पर्वतकुलम् आश्वास्य उद्दामदावविधुराणि (ii) _______ नानानदीनदशतानि (iii) _______ चहे जलद! यत् रिक्त असि तव सा एव (iv) _______ श्री: (अस्ति)।
मञ्जूषा- काननानि, तपनोष्णतप्तम्, उत्तमा, पूरयित्वा
उत्तराणि:
(i) तपनोष्णतप्तम्
(ii) काननानि
(ii) पूरयित्वा
(iv) उत्तमा

(छ) रे रे चातक! सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रूयता
मम्भोदा बहवो हि सन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः।
केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचिद् वृथा,
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः॥

अन्वयः
रे रे मित्र चातक! (i) _______ क्षणं श्रृयताम् गगने हि बहवः (ii) _______ सन्ति, सर्वे अपि एतादृशाः न (सन्ति)। केचिद् (iii) _______ वृष्टिभिः आर्द्रयन्ति, केचित् (च) वृथा गर्जन्ति, यं यम् पश्यसि तस्य तस्य (iv) _______ दीनं वचः मा ब्रूहि।।
मञ्जूषा- पुरतः, अम्भोदाः, सावधानमनसा, वसुधां
उत्तराणि:
(i) सावधानमनसा
(ii) अम्भोदा:
(iii) वसुधां
(iv) पुरतः

3. निम्नलिखितानि श्लोकानि पठित्वा मञ्जूषायाः सहायतया तेषां भावपूर्तिं कृत्वा लिखत-

(क) एकेन राजहंसेन या शोभा सरसो भवेत्।
न सा बकसहस्रेण परितस्तीरवासिना॥

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् सरसः या (i) _______ एकेन राजहंसेन भवति सा एव शोभा तस्य तीरे वसता (ii) _______ अपि न भविष्यति तथैव एकेनापि (iii) _______ समाजस्य देशस्य वा या शोभा भवति सा तु (iv) _______ अपि भवितुं कदापि न शक्नोति।
मञ्जूषा- मूर्खसहस्रेण, शोभा, बकसहस्रेण, सज्जनेन (विदुषा)
उत्तराणि:
(i) शोभा
(ii) बकसहस्रेण
(iii) सज्जनेन (विदुषा)
(iv) मूर्खसहस्रेण

(ख) भुक्ता मृणालपटली भवता निपीता
न्यम्बूनि यत्र नलिनानि निषेवितानि।
रे राहजंस! वद तस्य सरोवरस्य,
कृत्येन केन भवितासि कृतोपकारः॥

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् हे राजहंस! भवता यत्र कमलनालानां समूहं खादितम् (i) _______ च पीतानि एवं कमलानि अपि सेवितानि। त्वमेव वद तस्य (ii) _______ केन प्रकारेण प्रत्युकारं करिष्यसि अर्थात् स्व जन्मनः देशस्य जाते:, धर्मस्य (iii) _______ च केन रूपेण ऋणम् अवतारयिष्यसि अत: एतेषां सर्वेषां (iv) _______ कुरु।
मञ्जूषा- सम्मानं, जलानि, सरोवरस्य, संस्कृतेः
उत्तराणि:
(i) जलानि
(ii) सरोवरस्य
(iii) संस्कृतेः
(iv) सम्मान

(ग) तोयैरल्पैरपि करुणया भीमभानौ निदाघे,
मालाकार! व्यरचि भवता या तरोरस्य पुष्टिः।
सा किं शक्या जनयितुमिह प्रावृषेण्येन वारां,
धारासारानपि विकिरता विश्वतो वारिदेन॥

भावार्थ:
अर्थात् हे मालाकार। त्वम् भीषणतया ग्रीष्मतौं (i) _______ तपति सति अल्पेन जलेन या सेवा भवता अस्य (ii) _______ पोषणार्थं कृता किं सा एव सेवा (iii) _______ परितः धारासु प्रवाहते जलैः वारिदेन अपि कर्तुं सक्षमेन भूयते? अर्थात् मानवजीवनं केवलं सुखैरेव न प्रवर्धते तदर्ध दुःखमपि तथैव अनिवार्य वर्तते यथा सुखम् अस्ति। सुखदुःखम् तु मानवजीवनस्य द्वौ (iv) _______ इव वर्तते?
मञ्जूषा- वृक्षस्य, स्कन्धौ, भानौ, वर्षाकाले
उत्तराणि:
(i) भानौ
(ii) वृक्षस्य
(iii) वर्षाकाले
(iv) स्कन्धौ

(घ) आपेदिरेऽम्बरपथं परितः पतङ्गाः,
भृङ्गा रसालमुकुलानि समाश्रयन्ते।
सङ्कोचमञ्चति सरस्त्वयि दीनदीनो,
मीनो नु हन्त कतमां गतिमभ्युपैतु॥

भावार्थ:
खगाः ग्रीष्मतौं सर्वतः आकाशमार्ग (i) _______ भ्रमराः अपि आम्र मञ्जरी: आश्रिताः अभवन्। अतः सरोवरे (ii) _______ भवति सति मत्स्याः निराश्रिताः भूत्वा कुत्र (iii) _______ ग्रहीष्यन्ति अर्थात् कुत्रापिन। मत्स्याः स्वाश्रयस्य सरोवरस्य दुर्दिने आगते अपि ते (iv) _______ कदापि न त्यक्ष्यन्ति। एतदेव सन्मित्रस्य लक्षणं वर्तते।
मञ्जूषा- प्राप्नुवन्ति, तम्, निर्जले, आश्रयम्
उत्तराणि:
(i) प्राप्नुवन्ति
(ii) निर्जले
(iii) आश्रयम्
(iv) तम्

(ङ) एक एव खगो मानी वने वसति चातकः।
पिपासितो वा म्रियते याचते वा पुरन्दरम्॥

भावार्थ:
स्वाभिमानी खगः (i) _______ वने उषित्वा (ii) _______ एव मृत्युम् आ. प्नोति अथवा मेघ स्वात्मने वर्षायाः जलं याचते। सः कदापि (iii)
_______ जलं न पिबति। एवमेव स्वाभिमानी जनोऽपि स्व सम्मानेन मर्यादितेन जीवनेन सह एव जीवनं याषयन्ति ते कदापि स्वजीवनाय (iv) _______ मर्यादाञ्च न त्यजन्ति। अनेन गुणेनैव ते अमराः भवन्ति।
मञ्जूषा- आत्मसम्मानं, धरायाः, चातकः, पिपासितः
उत्तराणि:
(i) चातक:
(ii) पिपासितः
(iii) धरायाः
(iv) आत्मसम्मान

(च) आश्वास्य पर्वतकुलं तपनोष्णतप्त
मुद्दामदावविधुराणि च काननानि।
नानानदीनदशतानि च पूरयित्वा,
रिक्तोऽसि यज्जलद! सैव तवोत्तमा श्रीः॥

भावार्थ:
सूर्यस्य प्रकाशेन संतप्त (i) _______ तृप्तं कृत्वा, उच्चैः वृक्षः रहितानि वनानि च तृप्तानि कृत्वा नाना नदीः शतानि (ii) _______ पूरयित्वा अपि यदि जलदः रिक्तोऽवर्तन एन्ततु तस्य उदारता (iii) _______ वा भवति। एवमेव सज्जनाः अपि महादानीनाः इव सर्वस्वं दानं कृत्वा (iv) _______ भवन्ति। इयमेव तेषां शोभा वर तते।
मञ्जूषा- शोभा, पर्वतसमूह, अतृप्ताः, नदान्
उत्तराणि:
(i) पर्वतसमूह
(ii) नदान्
(ii) शोभा
(iv) अतृप्ताः

(छ) रे रे चातक! सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रूयता
‘मम्भोदा बहवो हि सन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः।
केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचिद् वृथा,
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः।।

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् हे मित्र चातक! सावधानं भूत्वा मम वासि (i) _______ अवधीयताम् यतः गगने अनेके बद्दलाः सन्ति परन्तु तेषु सर्वे स्व (ii) _______ धरा न तर्पयन्ति अपितु केचिदेव वर्षन्ति केचित्त वृथा एव गर्जन्ति। अतः यं यं बद्दलं त्वं पश्यसि तस्य-तस्य (सर्वस्य) अग्ने स्वदीनं वचः मा (iii) _______ एवमेव संसारेऽपि अनेके जनाः सन्ति ते सर्वे स्वमित्राणां सहाय्यं न कुर्वन्ति अतः (iv) _______ अग्रे स्वदुःखानि प्रकटानि न कुर्युः अनेन आत्मसम्मान समाप्यते जर्गात हास्य च भवति।
मञ्जूषा- ब्रूहि, सर्वेषाम्, श्रुत्वा, वर्षाभिः
उत्तराणि:
(i) श्रुत्वा
(ii) वर्षाभिः
(iii) ब्रूहि
(iv) सर्वेषाम्

4. निम्नवाक्येषु रेखाकितानां पदानां स्थानेषु प्रश्नवाचकं पदं चित्वा लिखत-

(क) एकेन एव राजहंसेन सरसः या शोभा भवेत्।
(i) कः
(ii) कति
(iii) कस्य
(iv) किम्
उत्तराणि:
(iii) कस्य

(ख) न सा परितः तीरवासिना बकसहस्रेण भवेत्।
(i) कथम्
(ii) केण
(iii) केन
(iv) कीदृशेण
उत्तराणि:
(iii) केन

(ग) हे राजहंस! भवता मृणालपटली भुक्ता।
(i) का
(ii) का:
(iii) क:
(iv) किम्
उत्तराणि:
(i) का

(घ) एवं नलिनानि अनेकानि निषेविहानि।
(i) के
(ii) कति
(iii) किम्
(iv) कानि
उत्तराणि:
(iv) कानि

(ङ) तस्य सरोवरस्य केन कृत्येन कृतोपकारः त्वं भवितासि?
(i) कीदृशः
(ii) कः
(iii) का
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(i) कीदृशः

(च) मालाकार! भवता करुणया तरोः अस्य तोयैरल्पैरपि पुष्टिः व्यरचि।
(i) का
(ii) कः
(iii) केन
(iv) काः
उत्तराणि:
(iii) केन

(छ) भवता भीमभानौ निदाघे करुणया पुष्टिः व्यरचि।
(i) कदा
(ii) कीदृशः
(iii) कौ
(iv) कीदृशौ
उत्तराणि:
(i) कदा

(ज) प्रावृषेण्येन वारिदेन वाराम् विश्वतः इह जनयितुं शक्या।
(i) केन
(ii) कीदृशेन
(iii) कथम्
(iv) कदा
उत्तराणि:
(ii) कीदृशेन

(झ) पतङ्गाः परितः अम्बरपथं आपेदिरे।
(i) के
(ii) काः
(iii) क:
(iv) का
उत्तराणि:
(i) के

(ञ) भृङ्गाः रसालमुकुलानि समाश्रयन्ते।
(i) किम्
(ii) कानि
(iii) के
(iv) कति
उत्तराणि:
(ii) कानि

(ट) सरः त्वयि दीनदीनः सङ्कोचम् अञ्चति।
(i) कति
(ii) कानि
(iii) कस्मै
(iv) कस्मिन्
उत्तराणि:
(iv) कस्मिन्

(ठ) मीनः नु कतमां गतिम् अभ्युपैतु।
(i) का
(ii) क:
(iii) के
(iv) किम्
उत्तराणि:
(ii) क:

(ड) चातक: मानी खगः भवति।
(i) कीदृशः
(ii) कीदृशी
(iii) कीदृशम्
(iv) कीदृशा
उत्तराणि:
(i) कीदृशः

(ढ) एकः चातक: वने वसति।
(i) कः
(ii) का
(iii) कति
(iv) किम्
उत्तराणि:
(iii) कति

(ण) चातक: पिपासितः एव म्रियते।
(i) कीदृशः
(ii) कीदृशी
(iii) कीदृशम्
(iv) कीदृशाः
उत्तराणि:
(i) कीदृशः

5. रेखाकितानां पदानां स्थाने प्रश्नवाचकं पदं लिखत-

(क) परं धरायाः जलं न पिबति।
(ख) सः चातक: पुरन्दरं जलं याचते।
(ग) तपनोष्णतप्तम् पर्वतकुलम आश्वास्य।
(घ) जलद: रिक्तः भवति।
(ङ) उद्दामदावविधुराणि काननानि च आश्वास्यपि जलदः रिक्तः भवति।
(च) सा एव तस्य जलदस्य उत्तमा श्री: वर्तते।
(छ) चातक! सावधानमनसा क्षणं श्रूयताम्।
(ज) गगने बहवः अम्भोदाः सन्ति।
(झ) परं सर्वेऽपि एतादृशाः नसन्ति।
(ञ) केचिद् वृष्टिभिः वसुधाम् आद्रियन्ते।
(ट) केचिद् वृथा गर्जन्ति।
(ठ) त्वं यं यं पश्यसि।
(ड) तस्य तस्य पुस्तः दीनं वचः मा ब्रूहि।
(ढ) भवता अस्य तरोः या पुष्टिः कृता।
(ण) भृङ्गाः रसालस्य मुकुलानि समाश्रयन्ते।
उत्तराणि:
(क) कस्याः
(ख) कम्
(ग) कम्
(घ) कीदृशः
(ङ) कः
(च) का
(छ) कथम्/केन
(ज) कति
(झ) के
(ञ) काभिः
(ट) कथम्
(ठ) कः
(ड) किम्
(ढ) कस्य
(ण) कस्य

6. निम्न वाक्येषु रेखाकितानां पदानां पर्यायं लिखत-

(क) एकेन राजहंसेन या शोभा सरसः भवेत्।
(i) नद्याः
(ii) सागरस्य
(ii) तडागस्य
(iv) कूपस्य
उत्तराणि:
(ii) तडागस्य

(ख) भवता मृणालपटली भुकता।
(i) कमलस्य
(ii) फलस्य
(iii) पुष्पस्य
(iv) पादपय
उत्तराणि:
(i) कमलस्य

(ग) निपीतानि अम्बूनि भवता।
(i) जलम्
(ii) जलानि
(iii) रसानि
(iv) फलानि
उत्तराणि:
(ii) जलानि

(घ) भवता या अस्य तरोः पुष्टिः व्यरचि।
(i) बीजस्य
(ii) पादपस्य
(iii) वृक्षस्य
(iv) छायाया:
उत्तराणि:
(ii) वृक्षस्य

(ङ) धारासारानपि विकिरता विश्वतो वारिदेन।
(i) देहेन
(ii) वृक्षण
(iii) जलेन
(iv) मेघेन
उत्तराणि:
(iv) मेघेन

(च) पतङ्गा परितः अम्बरपथम् आपेदिरे।
(i) जनाः
(ii) खगाः
(iii) पशवः
(iv) कीटाः
उत्तराणि:
(ii) खगाः

(छ) भृङ्गा रसालमुकुलानि समाश्रयन्ते।
(i) खगाः
(ii) जनाः
(iii) पशवः
(iv) भ्रमराः
उत्तराणि:
(iv) भ्रमराः

(ज) सङ्कोचमञ्चति सरस्त्वयि दीनदीनो।
(i) आश्रितः
(ii) निराश्रितः
(iii) आश्रयः
(iv) निराश्रयः
उत्तराणि:
(ii) निराश्रितः

(झ) एकः एव खगः मानी वने वसति चातकः।
(i) मानयुक्तः
(ii) सम्मानम्
(iii) अभिमानी
(iv) प्रमाणी
उत्तराणि:
(i) मानयुक्तः

(ञ) रिक्तोऽसि यज्जलद! सैव तवोत्तमा श्री:।
(i) मानम्
(ii) स्वाभिमानम्
(iii) शोभा
(iv) अभिमानम्
उत्तराणि:
(iii) शोभा

7. निम्नपदानां विपर्ययपदानि लिखत-

उत्तराणि: