Prasanna

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book अशुद्धि-संशोधनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions अशुद्धि-संशोधनम्

अभ्यास:

प्रश्न 1.
एकः छात्रः अधोलिखितम् अनुच्छेद लिखितवान्। तत्र तेन काश्चन अशुद्धयः कृताः। भवान् तेषां संशोधनं कृत्वा तस्य सहायतां करोतु-

(i) एकः पथिकः ह्यः नगरम् गच्छति।
(ii) तत्र स: बहूनि भवनम् दृष्ट्वा चकितः जातः।
(iii) तस्य मित्रः अपि तत्र तेन सह गतवान्।
(iv) सः अवदत्-अहो विडम्बना! नगरेषु एकतः धनप्रदर्शनम् अपरतः नग्नाः दरिद्राः क्षुधया पीडिताः च स्थ।
उत्तराणि:
(i) अगच्छत्
(ii) भवनानि
(iii) मित्रम्
(iv) सन्ति।

प्रश्न 2.
अस्मिन अनुच्छेदे कानिचित् पदानि पुरुष-वचन-लिङ्ग-लकारदृष्ट्या अशुद्धानि सन्ति। शुद्धीकृत्य समक्षं लिखत-

(i) अहम् पत्रवाहकः अस्ति।
(ii) जनेभ्यः प्रतिदिनम् आगताः पत्राणि वितरामि।
(iii) ते पत्राणि प्राप्य न केवलं निजवृत्तानि अवागच्छत् अपितु साक्षात्कारपत्रम्, नियुक्तिपत्रं, परीक्षाफलम् अपि प्राप्नुवन्ति।
(iv) अहम् स्वकर्म सदा निष्ठया अकरोत्।
उत्तराणि:
(i) अस्मि
(ii) आगतानि
(iii) अवगच्छन्ति
(iv) करोमि।

प्रश्न 3.
एकः छात्रः विहारार्थं जन्त्वागारम् अगच्छत्। ततः आगत्य तस्य वर्णनम् अकरोत्। तत्र च तेन काशचन् अशुद्धयः कृताः। कृपया तासां संशोधनं करोतु-

(i) जन्त्वागारे बहवः सिंहः आसन्।
(ii) तत्र वानराः अपि वृक्षात् वृक्षं कूदते स्म।
(iii) एकः दुष्टः बालकः पाषाण-खण्डान् वानरान् अताडयत्।
(iv) तदैव तत्र रक्षकः आगत्य अवदत्-भौः एतेषु अपि प्राणाः सन्ति अतः एतान् मा ताडयत इति।
उत्तराणि:
(i) सिंहाः
(ii) कूर्दन्ते स्म
(iii) पाषाणखण्डै:
(iv) ताडय।

प्रश्न 4.
अस्मिन् अनुच्छेदे कानिचित् पदानि अशुद्धानि सन्ति तानि शुद्धीकृत्य लिखत-

(i) अहम् एकम् पञ्चाशत् वर्षीया महिला अस्मि।
(ii) अहं किञ्चित् किञ्चित् संस्कृतं अवगच्छति।
(iii) इदानीं यदा बालः अपि-
(iv) संस्कृतभाषा वदन्ति तदा अहम् अति प्रसन्ना भवामि।
उत्तराणि:
(i) एका
(ii) अवगच्छामि
(iii) बालाः
(iv) संस्कृतभाषाम्।

प्रश्न 5.
द्वयोः सख्योः वार्तालापमध्ये काश्चन अशुद्धयः सञ्जाताः। तासां संशोधनं कृत्वा लिखत-

राधिका – अयि लता! अद्य मम विद्यालये वार्षिकोत्सवः अस्ति।
अहम् स्वपितुः सह विद्यालयं गमिष्यामि।
लता – राधिके! किम् तत्र तव मित्राः अपि भविष्यन्ति।
राधिका – आम्र। तत्र अहं पुरस्कारम् अपि लप्स्यते।
लता – शोभनम्, प्रतीक्षस्व तावत्। सञ्जीभूय अहम् अपि आगच्छामि।
उत्तराणि:
(i) अयि लते!
(ii) स्वपित्रा
(iii) मित्राणि
(iv) लप्स्ये।

प्रश्न 6.
अधोलिखित वाक्येषु काश्चन अशुद्धयः रेखांकित कृत्वा तासां संशोधनं कृत्वा पुनः लिखत-

1. (i) जन्तुशालायाम् अनेकाः पशवः बसन्ति।
(ii) मृगानां सह मृगाः चरन्ति।
(iii) धूर्ताः बालकाः पाषाणखण्डान् वानरान् ताडयन्ति।
(iv) केचन बालकाः खगेभ्यः चणकान् यच्छति।
उत्तराणि:
(i) अनेके
(ii) मृगैः
(iii) पाषाणखण्डैः
(iv) यच्छन्ति।

2. (i) अद्य पर्यावरणदिवसः भविष्यति।
(ii) ‘वृक्षाः न छेत्स्यामः’ इति प्रतिज्ञा सर्वैः छात्रैः कृता।
(iii) प्लास्टिकस्यूतानाम् बहिष्कारार्थम् अपि सङ्कल्पः ते कृतः।
(iv) अवकरः जले न क्षेप्तव्यः इत्यपि घोषणां ते कृतवान।
उत्तराणि:
(i) अस्ति
(ii) वृक्षान्
(iii) तैः
(iv) कृतवन्तः।

3. (i) एषा मम विद्यालयः अस्ति।
(ii) इदम् विद्यालये पञ्चाशत् अध्यापकाः अध्यापिकाः च पाठयन्ति।
(iii) किम् त्वत् पार्वे संगणकयन्त्रम् अस्ति?
(iv) अद्यत्वे वयं सर्वाणि कार्याणि संगणकयन्त्रेण एव क्रियन्ते।
उत्तराणि:
(i) एषः
(ii) अस्मिन्
(ii) तव
(iv) कुर्मः।

4. (i) सा बालकः भोजनं खादति।
(ii) त्वया सह के गच्छति?
(iii) किं सा श्वः आगच्छत?
(iv) किं त्वम् अपि खादिष्यति?
उत्तराणि:
(i) सः बालकः भोजनं खादति।
(ii) त्वया सह के गच्छन्ति?
(iii) किं सा श्वः आगमिष्यति?
(iv) किं त्वम् अपि खादिष्यसि?

5. (i) सः बालिका अस्ति।
(ii) मया सह मम मित्रम् अपि गच्छन्ति।
(iii) किं त्वम् अपि पठिष्यति?
(iv) सः अपि खादिष्यसि।
उत्तराणि:
(i) सा बालिका अस्ति।
(ii) मया सह मम मित्राणि अपि गच्छन्ति।
(iii) किं त्वम् अपि पठिष्यसि?
(iv) सः अपि खादिष्यति।

6. (i) सः बालकः खादसि।
(ii) त्वं कुत्र गच्छामि।
(iii) किं सा ह्यः आगमिष्यति?
(iv) ताः अत्र फलं खादतः।
उत्तराणि:
(i) खादति
(ii) अहम्
(iii) श्वः
(iv) ते।

7. (i) सा बालकः फलं खादति।
(ii) मया सह ते अपि गच्छति।
(iii) किं सा ह्यः आगमिष्यति?
(iv) किम् अहम् अपि चलिष्यति?
उत्तराणि:
(i) सः बालकः फलं खादति।
(ii) मया सह ते अपि गच्छन्ति।
(iii) किं सा ह्यः आगच्छत्?
(iv) किम् अहम् अपि चलिष्यामि?

8. (i) सः रमा अस्ति।
(ii) त्वया सह तव पिता अपि गच्छन्ति।
(iii) किं त्वं तत्र श्वः गच्छति?
(iv) सः अपि जलं पास्यसि।
उत्तराणि:
(i) सा रमा अस्ति।
(ii) त्वया सह तव पिता अपि गच्छति।
(iii) किं त्वं तत्र श्व: गमिष्यसि?
(iv) सः अपि जलं पास्यति।

प्रश्न 7.
छात्राः कुतुबमीनारं द्रष्टुम् अगच्छन्। एकः छात्रः तस्य वर्णनम् अकरोत्। वर्णने तेन अनेकाः अशुद्धयः कृताः याः रेखाङ्किताः तासां संशोधनं कृत्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

(i) कुतुबमीनारे वयं बहून् जनाः अपश्याम।
(ii) तेषु अनेकाः उपरि गच्छन्ति स्म।
(iii) वयम् एकस्य छायायुक्त-वृक्षस्य अधः भोजनं अकुर्वन्।
(iv) माम् कुतुबमीनारः अतीव अरोचत।
उत्तराणि:
(i) कुतुबमीनारे वयं बहून् जनान् अपश्याम।
(ii) तेषु अनेके उपरि गच्छन्ति स्म।
(iii) वयम् एकस्य छायायुक्त-वृक्षस्य अधः भोजनं अकरवाम।
(iv) मह्यम् कुतुबमीनारः अतीव अरोचत।

प्रश्न 8.
अधोदत्तेषु वाक्येषु कानिचित् पदानि रेखाङ्कितानि, तानि पुरुष-वचन-लिङ्ग-लकारदृष्ट्या अशुद्धानि सन्ति। तानि शुद्धीकृत्य पूर्णं वाक्यम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

(i) अहं पत्रवाहकः अस्ति।
(ii) जनेभ्यः प्रतिदिनम् आगताः पत्राणि वितरामि।
(iii) ते पत्रेषु साक्षात्कारपत्रः, परीक्षाफलं, नियुक्तिपत्रम् अपि आप्नुवन्ति।
(iv) अहं स्वकर्म सदा निष्ठया करोमि।
उत्तराणि:
(i) अहं पत्रवाहकः अस्मि।
(ii) जनेभ्यः प्रतिदिनम् आगतानि पत्राणि वितरामि।
(iii) ते पत्रेषु साक्षात्कारपत्रम्, परीक्षाफलं, नियुक्तिपत्रम् अपि आप्नुवन्ति।
(iv) अहं स्वकर्म सदा निष्ठया करोमि।

प्रश्न 9.
रेखाङ्किपदानां संशोधनं कृत्वां वाक्यानि पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

(i) ते बालिकाः गृहस्य बहिः क्रीडन्ति।
(ii) माता बालिकेभ्यः क्रुध्यन्ति।
उत्तराणि:
(i) ताः बालिकाः गृहात् बहिः क्रीडन्ति।
(ii) माता बालिकाभ्यः क्रुध्यति।

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

1. प्रदत्तेषु उत्तरेषु यत् उत्तरम् शुद्धम् अस्ति तत् चीयताम्।

(दिए गए उत्तरों में से जो उत्तर शुद्ध है उसे चुनिए। Choose the appropriate answer from the options given below.)

प्रश्न 1.
शुद्धम् पवनः वहति।
(क) शुद्धा
(ख) शुद्धः
(ग) शुद्ध
(घ) शुद्धम्
उत्तराणि:
(ख) शुद्धः

प्रश्न 2.
त्वम् मम मित्रः अस्ति।
(क) मित्रम्
(ख) मित्रे
(ग) मित्राणि
(घ) मित्रेण
उत्तराणि:
(क) मित्रम्

प्रश्न 3.
छात्राः विद्यालयं गच्छति।
(क) गच्छति
(ख) गच्छतः
(ग) गच्छसि
(घ) गच्छन्ति
उत्तराणि:
(घ) गच्छन्ति

प्रश्न 4.
त्वम् पुस्तकं पठामि।
(क) पठति
(ख) पठसि
(ग) पठावः
(घ) पठथः
उत्तराणि:
(ख) पठसि

प्रश्न 5.
गुरवः छात्रेभ्यः विद्यां ददाति।
(क) गुरुः
(ख) गुरुम्
(ग) गुरुणा
(घ) गुरु
उत्तराणि:
(क) गुरुः

प्रश्न 6.
इमे छात्रौ पठतः।
(क) इमाः
(ख) इमानि
(ग) इमौ
(घ) इमम्
उत्तराणि:
(ग) इमौ

प्रश्न 7.
अस्य बालिकायाः गृहं कुत्रास्ति?
(क) अनेन
(ख) अस्याः
(ग) अस्यै
(घ) अस्याम्
उत्तराणि:
(ख) अस्याः

प्रश्न 8.
धर्म: आचरणीयम्।
(क) आचरणीयः
(ख) आचरणीया
(ग) आचरणीयौ
(घ) आचरणीये
उत्तराणि:
(क) आचरणीयः

प्रश्न 9.
वृक्षः परोपकाराय फलन्ति।
(क) वृक्षान्
(ख) वृक्षम्
(ग) वृक्षौ
(घ) वृक्षाः
उत्तराणि:
(घ) वृक्षाः

प्रश्न 10.
अहं पुस्तकं पठति।
(क) पठसि
(ख) पठावः
(ग) पठामि
(घ) पठथः
उत्तराणि:
(ग) पठामि

प्रश्न 11.
ते बालकाः पुस्तकं पठतः।
(क) पठथः
(ख) पठावः
(ग) पठन्ति
(घ) पठामः
उत्तराणि:
(ग) पठन्ति

प्रश्न 12.
यः सत्यं भाषते सः सुखं लभति।
(क) लभसि
(ख) लभते
(ग) लप्स्यते
(घ) लभ्यते
उत्तराणि:
(ख) लभते

प्रश्न 13.
वृक्षे चत्वारि खगाः सन्ति।
(क) चतुरः
(ख) चत्वारि
(ग) चत्वारः
(घ) चतस्रः
उत्तराणि:
(ग) चत्वारः

प्रश्न 14.
रामः विद्यालयं गच्छसि।
(क) गच्छति
(ख) गच्छामि
(ग) गच्छानि
(घ) गच्छथः
उत्तराणि:
(क) गच्छति

प्रश्न 15.
अहम् शास्त्रं पठामः।
(क) पठसि
(ख) पठामि
(ग) पठति
(घ) पठावः
उत्तराणि:
(ख) पठामि

प्रश्न 16.
सत्यः कथयितव्यम्।
(क) सत्येन
(ख) सत्यम्
(ग) सत्यम्
(घ) सत्याय
उत्तराणि:
(ग) सत्यम्

प्रश्न 17.
धर्माचरणेन सुखं लभति।
(क) लभसि
(ख) लभते
(ग) लभ्यते
(घ) लभसे
उत्तराणि:
(ख) लभते

प्रश्न 18.
उद्याने सुन्दराः पुष्पाणि सन्ति।
(क) सुन्दरम्
(ख) सुन्दरः
(ग) सुन्दराणि
(घ) सुन्दरे
उत्तराणि:
(ग) सुन्दराणि

प्रश्न 19.
धनं सुखाय भवथः।
(क) भूयते
(ख) भवति
(ग) भवसि
(घ) भवतः
उत्तराणि:
(ख) भवति

प्रश्न 20.
रामः मम मित्रः अस्ति।
(क) मित्रे
(ख) मित्रा
(ग) मित्रम्
(घ) मित्रौ
उत्तराणि:
(ग) मित्रम्

प्रश्न 21.
क्रोधः न कर्तव्यम्।
(क) कर्तव्यः
(ख) कर्तव्या
(ग) कर्तव्ये
(घ) कर्तव्याः
उत्तराणि:
(क) कर्तव्यः

प्रश्न 22.
इदानीं त्वं किं कुर्वन्ति?
(क) करोमि
(ख) कुर्मः
(ग) करोषि
(घ) कुरुथः
उत्तराणि:
(ग) करोषि

प्रश्न 23.
सः अपि जलं पास्यसि।
(क) पास्यति
(ख) पास्यतः
(ग) पास्यथः
(घ) पास्यन्ति
उत्तराणि:
(क) पास्यति

प्रश्न 24.
कुतुबमीनारे वयं बहून् जनाः अपश्याम।
(क) जनान्
(ख) जनैः
(ग) जनः
(घ) जनम्
उत्तराणि:
(क) जनान्

प्रश्न 25.
तेषु अनेकाः उपरि गच्छन्ति स्म।
(क) अनेकान्
(ख) अनेके
(ग) अनेकः
(घ) अनेकेन
उत्तराणि:
(ख) अनेके

प्रश्न 26.
वयम् एकस्य छायायुक्त-वृक्षस्य अधः भोजनं अकुर्वन्।
(क) अकरवम्
(ख) अकरवाव
(ग) अकरवाम
(घ) अकरोः
उत्तराणि:
(ग) अकरवाम

प्रश्न 27.
माम् कुतुबमीनारः अतीव अरोचत।
(क) मम
(ख) मत्
(ग) मया
(घ) मह्यम्।
उत्तराणि:
(घ) मह्यम्।

प्रश्न 28.
अहं पत्रवाहकः अस्ति।
(क) असि
(ख) अस्मि
(ग) स्थ
(घ) स्तः
उत्तराणि:
(ख) अस्मि

प्रश्न 29.
जनेभ्यः प्रतिदिनम् आगताः पत्राणि वितरामि।
(क) आगतानि
(ख) आगतान्
(ग) आगतेभ्यः
(घ) आगतैः
उत्तराणि:
(क) आगतानि

प्रश्न 30.
ते पत्रेषु साक्षात्कारपत्रः, परीक्षाफलं, नियुक्तिपत्रम् अपि आप्नुवन्ति।
(क) साक्षात्कारपत्रम्
(ख) साक्षात्कारपत्राणि
(ग) साक्षात्कारपत्रैः
(घ) साक्षात्कारपत्रे
उत्तराणि:
(क) साक्षात्कारपत्रम्

प्रश्न 31.
अहं स्वकर्मं सदा निष्ठया करोमि।
(क) स्वकर्मः
(ख) स्वकर्मान्
(ग) स्वकर्मणा
(घ) स्वकर्म
उत्तराणि:
(घ) स्वकर्म

प्रश्न 32.
येन जनाः शिक्षितः भवेयुः।
(क) शिक्षितम्
(ख) शिक्षितान्
(ग) शिक्षिताः
(घ) शिक्षितेन
उत्तराणि:
(ग) शिक्षिताः

प्रश्न 33.
एकस्मिन् ग्रामे द्वे मित्रौ आस्ताम्-रामः च श्यामः च।
(क) मित्रम्
(ख) मित्राणि
(ग) मित्रेण
(घ) मित्रे
उत्तराणि:
(घ) मित्रे

प्रश्न 34.
तयोः रामः बहूनां दीनानां सहायतां कुर्वन्ति स्म।
(क) करोति
(ख) कुरुतः
(ग) करोषि
(घ) करोमि
उत्तराणि:
(क) करोति

प्रश्न 35.
श्यामः च तस्य सह सहयोगं करोति स्म।
(क) तयोः
(ख) तेन
(ग) तस्मै
(घ) तम्
उत्तराणि:
(ख) तेन

प्रश्न 36.
तयोः अपूर्वं मैत्रीं दृष्ट्वा जनाः कथयन्ति स्म-अहो धन्यौ एतौ सुहृदौ।
(क) अपूर्वा
(ख) अपूर्वां
(ग) अपूर्वी
(घ) अपूर्वः
उत्तराणि:
(ख) अपूर्वां

प्रश्न 37.
वयं नित्यम् अग्रजानां चरणौ स्पृशन्ति,
(क) स्पृशति
(ख) स्पृशामि
(ग) स्पृशामः
(घ) स्पृशावः
उत्तराणि:
(ग) स्पृशामः

प्रश्न 38.
तेषाम् आशीर्वादाः अस्मान् रक्षति।
(क) आशीर्वादम्
(ख) आशीर्वादान्
(ग) आशीर्वादौ
(घ) आशीर्वादः
उत्तराणि:
(घ) आशीर्वादः

प्रश्न 39.
ये शिष्यौ गुरुजनानां चरणौ स्पृशन्ति,
(क) शिष्यः
(ख) शिष्याः
(ग) शिष्यान्
(घ) शिष्यौ
उत्तराणि:
(ख) शिष्याः

प्रश्न 40.
तेषाम् आयुः वर्धन्ते।
(क) वर्धते
(ख) वर्धेते
(ग) वर्धे
(घ) वर्धसे
उत्तराणि:
(क) वर्धते

प्रश्न 41.
अहं प्रतिदिनं मातापितरौ प्रणमति।
(क) प्रणमतः
(ख) प्रणमन्ति
(ग) प्रणमामि
(घ) प्रणमामः
उत्तराणि:
(ग) प्रणमामि

प्रश्न 42.
तौ च माम् आशीर्वादं यच्छतः।
(क) मह्यम्
(ख) मत्
(ग) मम
(घ) मयि
उत्तराणि:
(क) मह्यम्

प्रश्न 43.
भवान् सुखी भवन्तु।
(क) भव
(ख) भवत
(ग) भवतु
(घ) भवन्तु
उत्तराणि:
(ग) भवतु

प्रश्न 44.
सर्वेषां दीनजनस्य सेवां करोतु इति।
(क) दीनजनानाम्
(ख) दीनजनान्
(ग) दीनजनयोः
(घ) दीनजनेभ्यः
उत्तराणि:
(क) दीनजनानाम्

प्रश्न 45.
रात्रौ सर्वे निद्रामग्नाः आसीत्।
(क) आस्ताम्
(ख) आस्त
(ग) आसी:
(घ) आसन्
उत्तराणि:
(घ) आसन्

प्रश्न 46.
एकं शब्दः श्रुतः ढमढम् इति। कश्चित् चौरः भवेत् इति।
(क) एकः
(ख) एकाम्
(ग) एका
(घ) एकया
उत्तराणि:
(क) एकः

प्रश्न 47.
वयं भीतः परन्तु वस्तुतः पाकशालायाम्।
(क) भीतम्
(ख) भीताम्
(ग) भीता
(घ) भीताः
उत्तराणि:
(घ) भीताः

प्रश्न 48.
एकः बिडाली पात्रम् अपातयत्।
(क) एका
(ख) एकाम्
(ग) एकम्
(घ) एक
उत्तराणि:
(क) एका

प्रश्न 49.
वयं प्रतिदिनं भ्रमणाय गच्छन्ति।
(क) गच्छावः
(ख) गच्छामः
(ग) गच्छथ
(घ) गच्छथः
उत्तराणि:
(ख) गच्छामः

प्रश्न 50.
उद्याने अनेकाः जनाः व्यायाम कुर्वन्ति।
(क) अनेकं
(ख) अनेकः
(ग) अनेके
(घ) अनेकान्
उत्तराणि:
(ग) अनेके

प्रश्न 51.
वयं च द्रष्टारः भविष्यामि।
(क) भविष्याव:
(ख) भविष्यामः
(ग) भविष्यन्ति
(घ) भविष्यति
उत्तराणि:
(ख) भविष्यामः

प्रश्न 52.
वृक्षे चतस्त्रः फलानि सन्ति।
(क) चत्वारि
(ख) चत्वारः
(ग) चतुरः
(घ) चतुर्णाम्
उत्तराणि:
(क) चत्वारि

प्रश्न 53.
द्वे बालकौ पठतः।
(क) द्वा
(ख) द्वि
(ग) द्वौ
(घ) द्वयोः
उत्तराणि:
(ग) द्वौ

प्रश्न 54.
वयं श्वः प्रदर्शनी गच्छामः।
(क) गमिष्यावः
(ख) गमिष्यथ:
(ग) गमिष्यामः
(घ) गमिष्यन्ति
उत्तराणि:
(ग) गमिष्यामः

प्रश्न 55.
यूयं तस्मै फलानि यच्छिष्यथ।
(क) दास्यथ
(ख) दास्यथः
(ग) दास्यसि
(घ) दास्यन्ति
उत्तराणि:
(क) दास्यथ

प्रश्न 56.
सा कन्या आयुष्मान् भवतु।
(क) आयुष्मत्
(ख) आयुष्मन्
(ग) आयुष्मती
(घ) आयुष्मतः
उत्तराणि:
(ग) आयुष्मती

2. विकल्पेभ्यः शुद्धम् उत्तरं चित्त्वा रिक्तस्थानानि सम्पूरयत।

(विकल्पों से शुद्ध उत्तर चुनकर खाली स्थान भरें। Fill in the blank by correct words who given below.)

प्रश्न 1.
तस्य _____________ अपि तत्र तेन सह गतवान्। सः अवदत्-
(क) मित्राणि
(ख) मित्रम्
(ग) मित्रे
(घ) मित्रेण
उत्तराणि:
(ख) मित्रम्

प्रश्न 2.
अहो विडम्बना! नगरेषु एकतः धनप्रदर्शनम् अपरतः नग्नाः दरिद्राः क्षुधया पीडिताः च _____________।
(क) स्थः
(ख) अस्मि
(ग) सन्ति
(घ) स्मः
उत्तराणि:
(ग) सन्ति

प्रश्न 3.
अहम् एकः पत्रवाहकः _____________।
(क) अस्मि
(ख) असि
(ग) सन्ति
(घ) स्मः
उत्तराणि:
(क) अस्मि

प्रश्न 4.
जनेभ्यः प्रतिदिनम् _____________ पत्राणि वितरामि।
(क) आगतान्
(ख) आगता
(ग) आगतानि
(घ) आगताः
उत्तराणि:
(ग) आगतानि

प्रश्न 5.
जन्त्वागारे बहवः _____________ आसन्।
(क) सिंहः
(ख) सिंहम्
(ग) सिंहाः
(घ) सिंहान्
उत्तराणि:
(ग) सिंहाः

प्रश्न 6.
तत्र _____________ अपि वृक्षात् वृक्षं कूर्दन्ते स्म।
(क) वानरं
(ख) वानरान्
(ग) वानरैः
(घ) वानराः
उत्तराणि:
(घ) वानराः

प्रश्न 7.
एकः दुष्ट: बालकः _____________ वानरान् अताडयत्।
(क) पाषाण-खण्डैः
(ख) पाषाण-खण्डेभ्यः
(ग) पाषाण-खण्डाः
(घ) पाषाण-खण्डः
उत्तराणि:
(क) पाषाण-खण्डैः

प्रश्न 8.
तदैव तत्र रक्षकः आगत्य अवदत्-भोः एतेषु अपि प्राणाः सन्ति अतः त्वम् एतान् मा _____________ इति।
(क) ताडय
(ख) ताडयत
(ग) ताडयतु
(घ) ताडयानि
उत्तराणि:
(क) ताडय

प्रश्न 9.
अहम् _____________ पञ्चाशत् वर्षीया महिला अस्मि।
(क) एकम्
(ख) एकाम्
(ग) एकः
(घ) एका
उत्तराणि:
(घ) एका

प्रश्न 10.
अहं किञ्चित् संस्कृतम् _____________।
(क) अवगच्छामि
(ख) अवगच्छति
(ग) अवगच्छसि
(घ) अवगच्छन्ति
उत्तराणि:
(क) अवगच्छामि

प्रश्न 11.
इदानीं यदा _____________ अपि संस्कृतभाषां वदन्ति।
(क) बालः
(ख) बालम्
(ग) बालाः
(घ) बालैः
उत्तराणि:
(ग) बालाः

प्रश्न 12.
तदा अहम् अति _____________ भवामि।
(क) प्रसन्नः
(ख) प्रसन्ना
(ग) प्रसन्न
(घ) प्रसन्नाः
उत्तराणि:
(क) प्रसन्नः

प्रश्न 13.
राधिका-अयि _____________ ‘अद्य मम विद्यालये वार्षिकोत्सवः अस्ति।
(क) लताः!
(ख) लते!
(ग) लताम्!
(घ) लता!
उत्तराणि:
(ख) लते!

प्रश्न 14.
अतः अहम् _____________ सह विद्यालयं गमिष्यामि।
(क) स्वपितुः
(ख) स्वपित्रा
(ग) स्वपितः
(घ) स्वपिता
उत्तराणि:
(ख) स्वपित्रा

प्रश्न 15.
लता-राधिके! किम् तत्र तव _____________ अपि भविष्यन्ति?
(क) मित्रम्
(ख) मित्राः
(ग) मित्राणि
(घ) मित्रैः
उत्तराणि:
(ग) मित्राणि

प्रश्न 16.
राधिका-आम्। तत्र अहं पुरस्कारम् अपि _____________।
(क) लप्स्य ते
(ख) लप्स्यन्ते
(ग) लप्स्य ते
(घ) लप्स्ये
उत्तराणि:
(घ) लप्स्ये

प्रश्न 17.
‘अवकरः जले न क्षेप्तव्यः’ इत्यादि घोषणां ते _____________।
(क) कृतवान्
(ख) कृतवत्
(ग) कृतवती
(घ) कृतवन्तः
उत्तराणि:
(घ) कृतवन्तः

प्रश्न 18.
_____________ मम विद्यालयः अस्ति।
(क) एषा
(ख) एतत्
(ग) एषः
(घ) एते
उत्तराणि:
(ग) एषः

प्रश्न 19.
_____________ विद्यालये पञ्चाशत् अध्यापका: अध्यापिका: च पाठयन्ति।
(क) अयम्
(ख) अस्मिन्
(ग) अस्य
(घ) अस्मात्
उत्तराणि:
(ख) अस्मिन्

प्रश्न 20.
किम् _____________ पार्श्वे संगणकयन्त्रम् अस्ति?
(क) त्वत्
(ख) त्वम्
(ग) तव
(घ) त्वाम्
उत्तराणि:
(ग) तव

प्रश्न 21.
अद्यत्वे वयं सर्वाणि कार्याणि संगणकयन्त्रेण एव _____________।
(क) क्रियन्ते
(ख) कुर्मः
(ग) कुर्वन्ति
(घ) कुरुथ
उत्तराणि:
(ख) कुर्मः

प्रश्न 22.
_____________ बालक: भोजनं खादति।
(क) तत्
(ख) सः
(ग) सा
(घ) तेन
उत्तराणि:
(ख) सः

प्रश्न 23.
त्वया सह के _____________?
(क) गच्छन्ति
(ख) गच्छामः
(ग) गच्छति
(घ) गच्छतः
उत्तराणि:
(क) गच्छन्ति

प्रश्न 24.
_____________ एका योग्या बालिका अस्ति।
(क) तत्
(ख) तेन
(ग) सः
(घ) सा
उत्तराणि:
(घ) सा

प्रश्न 25.
मया सह मम _____________ अपि गच्छन्ति।
(क) मित्राणि
(ख) मित्रम्
(ग) मित्रेण
(घ) मित्रे
उत्तराणि:
(क) मित्राणि

प्रश्न 26.
किं त्वम् अपि _____________?
(क) पठिष्यसि
(ख) पठिष्यति
(ग) पठिष्यथ
(घ) पठिष्यथः
उत्तराणि:
(क) पठिष्यसि

प्रश्न 27.
सः अपि फलानि _____________।
(क) खादिष्यसि
(ख) खादिष्यति।
(ग) खादिष्यामि
(घ) खादिष्यामः
उत्तराणि:
(ख) खादिष्यति।

Here we are providing Class 11 Biology Important Extra Questions and Answers Chapter 3 Plant Kingdom. Important Questions for Class 11 Biology are the best resource for students which helps in Class 11 board exams.

Class 11 Biology Chapter 3 Important Extra Questions Plant Kingdom

Plant Kingdom Important Extra Questions Very Short Answer Type

Question 1.
Define pyrenoid.
Answer:
Pyrenoid is a starch storing organelle present in green algae.

Question 2.
Define ramenta.
Answer:
The hair-like structure present on the younger stem, petiole, and rachis of mature leaves is known as ramenta.

Question 3.
What is the function of mucilage in aquatic plants?
Answer:
Mucilage protects the algae from epiphytic growth and the decaying effect of water.

Question 4.
How much water can Sphagnum absorb?
Answer:
Sphagnum can absorb water up to 18 times its weight.

Question 5.
What is the function of air vesicles in brown algae?
Answer:
The air vesicles in brown algae maintain buoyancy.

Question 6.
Why is Adiantum called a ‘walking fern’?
Answer:
Adiantum is known as ‘walking fern’ because the leaf tips come in contact with the soil, They strike adventitious roots and develop into a new plant.

Question 7.
Give one example of the monocarpic plant.
Answer:
Bamboo.

Question 8.
What are sori?
Answer:
They are groups of separation found in Dryopteris fern.

Question 9.
What are rhizoids?
Answer:
They are slender unicellular or multicellular hair-like structures that penetrate in the moist soil and absorb the water for the plants.

Question 10.
Which pigments are found in green algae?
Answer:
Chlorophyll ‘a’ and ‘b’ and ‘Beta’ carotene.

Question 11.
Define a fruit.
Answer:
Fruit is a developed ovary of the flower that encloses seeds and may be associated with other parts of the flower.

Question 12.
Name the group of vascular plants with naked seed.
Answer:
Gymnosperms.

Question 13.
Name the green algae used as food.
Answer:
Chlorella, Ulva.

Question 14.
Name the following:
(i) Photosynthetic pigments of brown algae
Answer:
Chlorophyll a and c and fucoxanthin,

(ii) Unicellular, biflagellate, pear-shaped green algae.
Answer:
Chlamydomonas,

Question 15.
What are coralloid roots?
Answer:
Coralloid roots are irregular, negatively geotropic,

Question 16.
What is triple fusion?
Answer:
The fusion of the diploid secondary nucleus and one male gamete is called triple fusion.

Question 17.
Define a seed.
Answer:
It is a ripened ovule and capable of forming a new plant.

Question 18.
Define a fruit.
Answer:
Fruit is a ripened ovary.

Question 19.
Give one example of a dicot seed and one of a monocot seed.
Answer:
Dicot: Gram, Monocot: Maize Grain.

Plant Kingdom Biology Important Extra Questions  Short Answer Type

Question 1.
Why are red algae able to survive in the deep-sea?
Answer:
Red algae contain phycoerythrin and phycocyanin pigments. Phycoerythrin is able to absorb the blue wavelengths of light and thus can photosynthesize. Since red algae can utilize blue and green rays they can live at greater depths.

Question 2.
What are the features that have led to the success and dominance of vascular plants?
Answer:

1. Development of deep penetrating roots to anchor the plant in soil and absorb water and minerals for the plants from the deeper layers of the soil.
2. Development of cutin as a waterproof layer on leaves to reduce transpiration.
3. Development of mechanical tissue to provide support.
4. Development of a well developed vascular system.

Question 3.
Define monopodial growth?
Answer:
When the main axis of the trunk rises straight from the base and reaches up to the tip, this type of growth is known as monopodial growth.

Question 4.
Why do marine algae have no mechanical tissue?
Answer:
Marine algae have no mechanical tissue because buoyancy holds them erect under the sea surface.^

Question 5.
Explain the different types of sexual reproduction in green algae.
Answer:
Sexual reproduction in green algae can be of three different types:

1. Isogamy: Both the fusing gametes are morphologically and physiologically similar.
2. Anisogamy: The fusing gametes are structurally similar but differ in size and behaviour.
3. Oogamy: The female gamete is bigger, food-laden and non-motile, whereas the male gamete is smaller, without food reserve and motile.

Question 6.
Why are seed plants considered the most successful land plants?
Answer:
Seed plant is considered as the most successful land plants because:

1. Fertilization is not water-dependent.
2. Seed enclosing the future embryo is well protected within the ovary.
3. The extensive root system for anchoring and absorption of water.
4. Well developed mechanical tissue
5. Formation of bark during secondary growth for protection.

Question 7.
Give one example of each
(i) Liverworts
Answer:
Riccia

(ii) Mosses
Answer:
Funaria

(iii) A pteridophyte having bipinnate leaves.
Answer:
Dryopteris

(iv) A pteridophyte having Unipinnate leaves.
Answer:
Adiantum caudatum

Question 8.
Give five distinguishing characteristics of red algae.
Answer:
Five distinguishing characteristics of red algae are:

1. Most of the red algae are marine.
2. The motile stage is absent in the life cycle.
3. The plant body varies from unicellular filamentous to parenchymatous form.
4. The cell wall possesses cellulose and hydrocolloids.
5. Photosynthetic pigments include chlorophyll a, carotenoids and phycobilins.

Question 9.
Discuss the development of seed habit.
Answer:
The development of seed habit takes place due to the

1. Development of heterospory.
2. The megasporangium developed an intelligent covering with a micropyle.
3. The development of female gametophyte takes place from functional-megaspore.
4. Development of pollen tube.
5. The fertilized ovule developed into a seed.

Question 10.
Draw a neat diagram of Chlamydomonas.
Answer:

Chlamydomonas

Question 11.
Draw a neat diagram of Spirogyra.
Answer:

Spirogyra

Question 12.
Describe the fern sporophyte.
Answer:
Fem sporophyte is differentiated into root, the stem is a rhizome with adventitious roots, the young part of the rhizome has ramenta. the leaves are bipinnately compound.

Question 13.
Distinguish between Antherida and Archaegonia.
Answer:

Antheridia	Archaegonia
1. It is the male reproductive organ.	1.            It is the female reproductive organ.
2. It is racket-shaped	2.            It is usually flask-shaped.
3. Sterile cells are absent inside antheridia.	3. Neck canal cells, venter canal cells form the sterile cells.
4. It produces many male gametes	4. It produces only one female gamete.
5. The male gamete is usually motile	5. The female gamete is usually non-motile.

Question 14.
How do red algae differ from brown algae?
Answer:
Differences between red algae and brown algae:

Red algae	Brown algae
1. Unicellular and microscopic only a few are filamentous and Heterotrichous.	1. Filaments and heterotrichous.
2. Phycoerythrin, phycocyanin and phycobilins pigments are present.	2. Fucoxanthin pigment is present.
3. Reserve food material is Floridian starch.	3. Reserve food material is Laminarian starch.
4. Chlorophyll ‘a’ present.	4. Chlorophyll ‘a’ + ‘c’ present.
5. e.g. Gelidium Polysiphonia.	5. e.g. Laminaria, Fucus and Surgaassum.

Red algae

Porphyra or Polysiphonia

Question 15.
Distinguish the reproductive organs of gymnosperms and angiosperms.
Answer:

Gymnosperms	Angiosperm
1. The sporophylls are aggregated to form cones.	1. The sporophylls are aggregated to produce flowers.
2. Microporosphyll consists of micro-sporangia bearing microspores.	2. Microsporophyll is differentiated into anther and filament.
3. Stigma and style are absent.	3. Stigma and style are present.
4. Ovule lies on the lower side and exposed to the megasporophyll.	4. Ovules are attached to the funic-ulus and are present inside the ovary.
5. One too many cotyledons are present.	5. One or two cotyledons are present.
6. Fruit formation doesn’t take place.	6. Fruit formation takes place.
7. Double fertilization is absent.	7. Double fertilization is present.
8. Archaegonia are present.	8. Archaegonia are present.

Question 16.
Mention the changes that take place when the fruit ripens.
Answer:

1. Starch is converted into sugar.
2. The production of various organic substances gives it a texture, taste and flavour.
3. The breakdown of chlorophyll leads to changes in the colour of the skin of the fruit.

Question 17.
What is the importance of seed?
Answer:

1. The seed contains the young embryo which develops into a new plant.
2. Seed can be dispersed and carried to faraway places without losing viability.
3. Seed is neither the beginning nor the end of life. It is a state of suspended animation.

Question 18.
Describe the important characteristics of gymnosperms.
Answer:
Characteristic features of gymnosperms:

1. Gymnosperms are evergreen woody, perennial plants.
2. Plants are heterosporous.
3. Reduction of gametophytic generation.
4. The enclosure of the female gametophyte by the megasporangium.
5. Ovules are exposed to receive pollen grains.
6. Gymnosperms possess exposed or naked seeds.
7. Polyembryony is a common occurrence.
8. Xylem lacks vessels and phloem lacks companion cells. Example Cycas, Pinus and Cedms.

Question 19.
Name two characters Used for the classification of dicotyledons in 3 sub-classes.
Answer:
Number and nature of floral whorls. Sub-classes are divided into series mainly on the position of the ovary with respect to other floral parts.

Question 20.
Explain briefly the alternation of generation in bryophytes.
Answer:
Alternation of generations: Moss plants are a gametophyte. Spore is the beginning of the gametophytic generation. It develops into protonema which rises to male and female gametes produced in them. Club-shaped antheridium bears biflagellate sperms or antherozoids. Flask-shaped archegonium encloses the female egg. a zygote is formed after the fertilization (syngamy) of male and female gametes with the help of water.

Repeated divisions of the zygote give rise to the embryo (2n) which soon develop into a sporophyte. The sporophyte of moss gets differentiated into three parts -foot, seta and capsule. Inside the capsule, single-celled spores are produced. After the dehiscences, they begin to germinate and give rise to the protonema to start the cycle again. Gametophytic generation al¬ternates the sporophytic generation.

Question 21.
Draw the haplontic life-cycle.
Answer:

Haplontic life-cycle

Question 22.
Draw the diplontic and haplo-diplontic cycles.
Answer:

Diplontic cycles

Haplo-diplontic cycles

Plant Kingdom Biology Important Extra Questions Long Answer Type

Question 1.
What are angiosperms? Give their characteristic features.
Answer:
Angiosperms are a group of flowering plants where seeds are embedded in the fruits.

They show the following characters:

1. The ovules/seeds are enclosed within the ovary, or we may say that after fertilization seeds are located in the fruit.
2. Male and female gametes i.e. pollen grains and egg nucleus are borne by the flowers.
3. During pollination pollen grains fall on the stigma, they develop on the stigma of the ovary and male gametes enter the egg nucleus through Onicropyh.
4. Male gametophyte is a three-celled structure when dehisced.
5. Embryosac or female gametophyte is eight celled when young and becomes seven celled at the time of fertilization.
6. There is double fertilization wherein one male gamete fuses with the egg nucleus to form a diploid zygote and another fuse with the secondary nucleus to form a triploid endosperm.
7. Xylem consists of tracheids, vessels fibres and parenchyma while phloem consists of sieve tubes, companion cells and phloem parenchyma and fibres. Xylem conducts water to the tip of tall trees and phloem is responsible for the translocation of food.

Question 2.
Write brief notes on:
(i) Green algae
Answer:
Green Algae: The Class (Chlorophyta: ‘GK’ choros = green: phyton = plant) has over 7,000 species. They are in several shapes and sizes. Some are unicellular and microscopic. Some are motile colonies like Volvox. Some, are multinucleated but unicellular i.e. coenocytic like cholera.

Volvox

Chlamydomonas

Chara

(ii) Brown algae
Answer:
Brown Algae: The Class (Phaeophyta: GK: pharos = brown: phyton = plant) has about 2,000 species, mostly marine. Some of, the world’s largest sea plants measuring 40-60 metres long. Brown algae occur chiefly in cooler seas. Some are filamentous. Brown algae like Laminaria are attached firmly to the rocks below by holdfasts.

Laminaria

Fucus

Dictyota

(iii) Club moss
Answer:
Club mass: It belongs to Lycopsida. In most parts of the world, Lycopodium is found. Sporangia’ are produced on mature leaves.

(iv) Horsetail
Answer:
Horsetail: Also called Sphenopsida. This group exists only Equisetuin. Because they look like the tail of a horse, so they are called horsetail. These plants are up to 1 metre in length. But some extinct species are of several metres. The root, stem and leaves are true.

(v) Sporophyll
Answer:
SporphyMs: They are special spore-bearing leaves and. produce sporangia in sori on their underside, where haploid spores are formed by meiosis. Spores germinate to form an independent, small gametophyte, the prothallus. This bears archegonia and antheridia. Male gamete from antheridia and swim in a film of water to egg cells in archegonia and fertilize them.

Question 3.
Discuss the development of seed habit.
Answer:
The seed plants have two kinds of sporangia. These sporangia are born on the sporophylls.

One type of sporangia are ovule or megasparangium. The other type of sporangia is the pollen sac or archegonium. The egg develops a pollen sac or microsporangium. The egg develops in the ovule from the megaspores. Many pollen grains are produced in the pollen sac.

The pollen grains are dispersed by the air! They reach the ovule. The male gamete and the female egg cell fuse together. The zygote is formed as a result of fertilization. Later on, the zygote forms the embryo. The seed is developed from the ovule. The development of seed habit in gymnosperm and angiosperm do not require liquid water during fertilization

Question 4.
What are the different lifestyles shown by Angiosperms?
Answer:

1. Hydrophytic plants are the plants that live in water or swampy places. Hydrophytes are categorised into, two groups:
   (a) Submerged plants like Hydrilla, Vallisneria, Utriculria and
   (b) Floating plant-like Nymphea, Wolffia and Pistia.
2. Xerophytic plants are those plants that live in the scarcity of water e.g. cactus.
3. Halophytes are a type of xerophytic plants that are present in saline conditions.
4. Insectivorous plants-A few angiosperms, though green and autotrophic trap insects to overcome the shortage of nitrogen. For example, pitcher plant, sundew, bladderwort.

Here we are providing Class 11 Biology Important Extra Questions and Answers Chapter 2 Biological Classification. Important Questions for Class 11 Biology are the best resource for students which helps in Class 11 board exams.

Class 11 Biology Chapter 2 Important Extra Questions Biological Classification

Biological Classification Important Extra Questions Very Short Answer Type

Question 1.
What are imperfect fungi?
Answer:
Asexually reproducing fungi belonging to Deuteromycites are imperfect fungi

Question 2.
How many basidiospores are formed after Karyogamy and meiosis?
Answer:
4

Question 3.
What is plasmogamy?
Answer:
Fusion of protoplasms between two motile or non-motile gametes.

Question 4.
What do you mean by mycorrhiza?
Answer:
Mycorrhiza is a symbiotic association between fungi with roots of higher plants.

Question 5.
How does the spore of slime molds disperse?
Answer:
By air currents

Question 6.
Name the protein-rich layer found in Euglenoids.
Answer:
Pellicle.

Question 7.
Give an example of red dinoflagellates?
Answer:
Gonyaulax.

Question 8.
Who is known as ‘Producers of the oceans’?
Answer:
Diatoms

Question 9.
Name the organism responsible for algal bloom?
Answer:
Blue-green algae.

Question 10.
Who has discovered viroids?
Answer:
T.O. Diener.

Biological Classification Biology Important Extra Questions Short Answer Type

Question 1.
What are the slime molds?
Answer:
1. The slime molds are both plant and animal-like.

2. They are plant-like in the production of spores during reproduction and animal-like in the mode of nutrition and rheumatic organization.

3. Their rheumatic structure consists of an acellular, multinucleate mobile mass of protoplasm which lacks a good wall called plasmodium.

4. The reproductive stage consists of sporangia and spores formed after meiosis. The spores on germination produce either flagellated swarm cells or myxamoebae.

5. These divide mitotically, then behave as gametes and fuse in pairs to form a diploid zygote. The zygote nucleus divides mitotically but the nuclear division is not followed by cell wall formation so that all nuclei lie free in the cytoplasm.

6. The enlargement of the zygote into plasmodium takes place which moves freely on the substratum and feeds on bacteria, fungal and algal spores, and also absorbs nutrients directly from the substratum. The plas¬modium then settles on dry places and develops into sporangia. Therefore asexual stage is plant-like and the sexual stage is animal-like.

Question 2.
Write a short note on kingdom Plantae.

Kingdom Plantae
Answer:
1. Kingdom Plantae includes all autotrophic plants which are photosynthetic forms called green plants starting from simple algae, bryophytes, pteridophytes to gymnosperm and angiosperms.

2. The plant cell has a cell wall mainly made of cellulose and, eukaryotic structure with prominent chloroplasts. Some plants are heterophilic like insectivorous plants which feed on insects and flies e.g. Bladderwort and Venus flytrap.

(3) The life cycle has two phases-sporophytic and gametophytic which are diploid (2n) and haploid (n) respectively. That means zygote (2n) undergoes meiosis to form haploid (n) spores these spores germinate into a gametophyte, then these gametes (male and female) fuse to form a zygote (2n) again which gives rise to the sporophyte. This phenomenon is called the alternation of generation.

Question 3.
Write a short note on Mycoplasma.
Answer:

1. Discovered by E.Nocard and E.R. Roux (1998) mycoplasma is the smallest known aerobic prokaryotes without a cell wall.
2. They were isolated from cattle suffering from bovine pleuropneumonia and hence they were designated as PPLO (pleuropneumonia-like organisms)
3. They are found in different forms as a spheroid, thin, stellate called pleomorphic.
4. They occur in soil, sewage, human, and plants.

Question 4.
Write a short note on Kingdom Animalia.
Answer:

1. Kingdom Animalia includes all animals except the protozoan. The members are multicellular eukaryotes. The cell wall is absent cells, organized into tissue. They directly or indirectly depend on plants for food.
2. They digest their food in an internal cavity and store food reserves as glycogen or fat. They are heterotrophic and the mode of nutrition is holozoic nutrition. They act as decomposers and help in the recycling of minerals.
3. Kingdom Plantae includes the multicellular, photosynthetic eukaryotic forms.
4. They have well-established mechanisms for absorption and Kingdom Animalia includes all animals except the protozoans. They are multicellular eukaryotes and are holozoic. The cells lack walls.

Question 5.
Write a short note on Lichens.
Answer:
Lichens are a symbiotic association between algae and fungi. The algae component is known as phycobiont and the fungal component as mycobiont which are autotrophic and heterotrophic respectively. Algae prepare food for fungi and fungi provides shelter and absorbs mineral nutrient and water for its partner.

On the basis of the structure of thallus, lichens can be classified into three types

1. Crustose: forms a crust on the substrate which is not easily separated from the substrate e.g. Graphis
2. Foliose: forms the leafy lobed structure attached to the substrate with the help of rhizines easily separated from substrate eg. Parmelia.
3. Fruticose: forms shrubby, cylindrical, and branched thallus. They grow erect or hang from the substrate e.g. Usnea. Lichens are the pioneer colonizers of bare rocks. They also colonize tree trunks in temperate climatic regions.

Biological Classification Biology Important Extra Questions Long Answer Type

Question 1.
Describe the kingdom Monera.
Answer:
This kingdom comprises single-celled prokaryotic organisms like bacteria, filamentous actinomycetes, and photosynthetic blue-green algae of Cyanobacteria. The salient features are already given in Table 2.1 we will further discuss the following organisms briefly.

Bacteria: Bacteria are single-celled microscope true prokaryotic organisms which are almost omnipresent. They colonize soil, water, and air. These can survive

in extreme environmental conditions like high temperature, high salt concentration, in absence of oxygen (anaerobic) or in presence of oxygen (aerobic) in high acidic or alkaline pH, etc. (sometimes these are called Archaebacteria).

Some bacteria can be chemotrophs that derive energy from inorganic compounds in absence of oxygen e.g. methanogenic bacteria produce methane gas (CH₄) from CO₂ and H₂, some live by oxidizing hydrogen supplied eg. Thiothsix.

Some are parasites on plants and animals e.g. Xanthomonas citri and Vibrio Cholera; another form symbiotic association with plant roots e.g. Rhizobium.

The bacteria can be of various sizes and shape i.e. spherical or round, coccus (pi. cocci), rod-shaped and bacillus (pi. Bacilli), spiral-shaped spirillum (pi. Priscilla). Long and helical shaped called spirochetes. Many bacteria have one or more slender, long flagellum (pi. flagella) which helps them to move in the liquid substrate. Some bacteria form endospores under poor nutrient conditions.

Question 2.
Write the distinct characters of protozoa.
Answer:
1. Protozoa are single-celled heterotrophs or ‘first animal’. They can be free-living and parasitic members, mobile with flagellar movement, by pseudopodia, or by ciliary movements e.g. Euglena and Amoeba.

2. Cell wall is absent in some like Amoeba so they can change their shape. The Euglena is autotrophic because of the presence of chlorophyll it performs photosynthesis but in the absence of light, it becomes heterotropic and ingests other protists or food particles.

3. They reproduce asexually by binary fission but some reproduce sexually by fusion of gametes followed by meiosis. Another important member of protists is the malarial parasite, Plasmodium, causing the notorious disease malaria in man, carried by mosquitoes, it multiplies rapidly in the liver of humans and brings about the cyclic fever releasing toxins into the bloodstream of its host.

Photograph of Amoeba and Euglenas

By going through these CBSE Class 12 Maths Notes Chapter 9 Differential Equations, students can recall all the concepts quickly.

Differential Equations Notes Class 12 Maths Chapter 9

Differential Equations:
An equation involving the derivative (derivatives) of the dependent variable with respect to the independent variable (variables) is called a differential equation.
e.g. x\(\frac{d y}{d x}\) + y = 0, 2 \(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) + y³ = 0 are the differential equation

Ordinary Differential Equation:
A differential equation involving derivatives of the dependent variables with respect to only one independent variable is said to be an ordinary differential equation.

Partial Differential Equation:
A differential equation involving derivatives with respect to more than one independent variable is known as a partial differential equation.

Notation: Derivatives may also be written as
\(\frac{d y}{d x}\) = y’, \(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) = y”, \(\frac{d^{3} y}{d x^{3}}\) = y”’,…………

Order of Differential Equation:
The order of the highest order derivative of the dependent variable with respect to independent variable involved in the differential equation is called the order of the differential equation e.g.
\(\frac{d y}{d x}\) and \(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) + \(\frac{d y}{d x}\)+ y = k involve derivatives whose highest orders are 1 and 2 respectively.

∴ \(\frac{d y}{d x}\) + y = c is of order 1 and \(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) + \(\frac{d y}{d x}\) + c y = x is of order 2.
∴ \(\frac{d y}{d x}\) + y = c is order 1 an \(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) + \(\frac{d y}{d x}\) + c y = x is of order 2.

Degree of differential equation:
When a differential equation is a polynomial equation in derivatives, the highest power (positive integral index) of the highest order derivative is known as the degree of the differential equation e.g.
1. In \(\left(\frac{d y}{d x}\right)^{2}\) + \(\frac{d y}{d x}\) + y = c, the highest order derivative is \(\frac{d y}{d x}\), its positive integral power is 2. Its degree is 2.

2. In \(\frac{d^{3} y}{d x^{3}}\) + \(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) + \(\frac{d y}{d x}\) + 4 = 0, the highest order derivative is \(\frac{d^{3} y}{d x^{3}}\). Its positive integral power is 1.
∴ Its degree is one.

Solution of differential equation:
The solution of a differential equation is a function y = f(x) which satisfies the given differential equation. It is known as its solution.

General solution (primitive):
The solution which contains as many arbitrary constants as the order of the differential equation is said to be the general solution (primitive) of the differential equation.

Particular solution:
The solution obtained from the general solution by giving particular values to the arbitrary constants is called a particular solution of the differential equation.

Formation of differential equation:
To form a differential equation, we proceed as follows:

1. Write the given equation.
2. Differentiate w.r.t. x successively as many times as the number of arbitrary constants involved in the given equation.
3. Eliminate the arbitrary constants.

The resulting equation is the required differential equation e.g.
(a) The equation y = mx has one arbitrary constant m.

∴ Differentiating, we get \(\frac{d y}{d x}\) = m.
Eliminating m, y = \(\left(\frac{d y}{d x}\right)\)x is the required differential equation.

(b) Consider the family of curves
y = a cos (x + b) …………(1)
Here, a and b are the arbitrary constants.
Now, \(\frac{d y}{d x}\) = – a sin (x + b) …….(2)
and \(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) = – a cos (x + b) ……(3)

Eliminating a and b using (1) and (3), we get
\(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) = – y
or
\(\frac{d^{2} y}{d x^{2}}\) + y = 0, which is the required differential equation.

Methods of Solving First Order, First Degree Differential Equations:
1. Variables are Separable
When the equation may be expressed as \(\frac{d y}{d x}\) = h(y) g(x), then we can write it as \(\frac{d y}{h(y)}\) = g(x) dx.
Intergrating, we get the solution as ∫\(\frac{d y}{h(y)}\) = ∫g(x) dx + C.

2. Homogeneous Differential Equation
Let us write the differential equation as \(\frac{d y}{d x}\) = f(x, y).
Replacing x by λ, x, and y by λy, we get f(λx, λy)= λn f(x, y).
Then the differential equation is homogeneous of degree n.

To solve such an equation
\(\frac{d y}{d x}\) = f(x,y),put y = v x
or
\(\frac{d y}{d x}\) = v + x\(\frac{d y}{d x}\)

We get v + x \(\frac{d v}{d x}\) = f(v)
or
x\(\frac{d v}{d x}\) = f(v) – v

∴ Solution is ∫\(\frac{d v}{f(v)-v}\) = ∫\(\frac{d x}{x}\) + C.

3. Linear Differential Equation
(a) The linear differential equation is of the form \(\frac{d y}{d x}\) + Py = Q, where P and Q are the functions of x.

This is a first-order, first-degree differential equation. To solve the equation, we find the integrating factor
I.F. = e^{∫p dx}.

Then, the solution is
ye^{∫p dx} = ∫Qe^{∫p dx} dx + C.

(b) When the equation is of the form \(\frac{d x}{d y}\) + Px = Q,
where P and Q are the functions of y, then
I.F. = e^{∫p dy}
∴ Solution is
x e^{∫p dy} = ∫Qe^{∫p dy} dy + C.

DEFFRENTIAL EQUATION
Definition. An equation f(x, y, \(\frac{d y}{d x}, \frac{d^{2} y}{d x^{2}}, \ldots \frac{d^{n} y}{d x^{n}}\)) = 0, which expresses a relation between dependent and independent variables and their derivatives of any order, is called a differential equation.

2. FORMATION OF DIFFERENTIAL EQUATIONS
Here we differentiate the given equation as many times as the number of arbitrary constants and then eliminate the arbitrary constants from them.

3. SOLUTION OF DIFFERENTIAL EQUATION
It is a relation between the variables involved such that this relation and the differential co-efficients obtained therefrom satisfy the given differential equation.

4. SOLUTION OF DIFFERENT FORMS OF DIFFERENTIAL EQUATIONS
(i) If the equation is :
\(\frac{d y}{d x}\) = f(x), then y = ∫ f(x)dx + c.

(ii) Variables Separable. If the equation is:
\(\frac{d y}{d x}\) = f(x)g(y), then: \(\int \frac{d y}{g(y)}\) = ∫ f(x) + c.

(iii) Reducible to Variables Seperable.
If the equation is \(\frac{d y}{d x}\) = f(ax + by + c), then put ax + by + c= z. dx

(iv) Homogeneous Equation.
If the equation is \(\frac{d y}{d x}=\frac{f(x, y)}{g(x, y)}\), where f(x, y), g(x, y) are homogeneous functions of the degree in x and v. then put y = vx.

(v) Linear Equation.
If the equation is \(\frac{d y}{d x}\) + Px = Q where P, Q are constants or functions of x, then ye^∫Pdx = ∫Qe^∫Pdx dx + c, where e^∫Pdx is the integrating factor (I.F.).

Here we are providing Class 11 Biology Important Extra Questions and Answers Chapter 1 The Living World. Important Questions for Class 11 Biology are the best resource for students which helps in Class 11 board exams.

Class 11 Biology Chapter 1 Important Extra Questions Living World

The Living World Important Extra Questions Very Short Answer Type

Question 1.
Name two organisms that do not reproduce?
Answer:
Mules, sterile worker bees.

Question 2.
Define ‘living’?
Answer:
Organisms exhibiting distinctive characters like growth, reproduction, etc. are called living.

Question 3.
Is regeneration a characteristic of living organisms?
Answer:
Yes, because fragmented organisms regain the lost part of the body.

Question 4.
What is biodiversity? or Define Biodiversity?
Answer:
The number and variety of organisms present on earth are referred to as biodiversity.

Question 5.
Name the International Authority who gives scientific name to the plants.
Answer:
International Code for Botanical Nomenclature (ICBN)

Question 6.
Write the scientific names of the following
(i) Mango
Answer:
Mangifera indica

(ii) Human
Answer:
Homo sapiens

(iii) Cat
Answer:
Felis Domestica

(iv) Tiger
Answer:
Panthera tigris.

Question 7.
What is taxonomy?
Answer:
Taxonomy is the science of classification that is grouping them on the basis of certain similarities.

Question 8.
How does taxonomy differ from systematics?
Answer:
Systematics is the study of the diversity of plants. The study of systematics leads to their taxonomic grouping.

Question 9.
What is a species?
Answer:
A population of identical individuals which can freely interbreed to produce fertile off-springs.

Question 10.
What is a taxon?
Answer:
A level of classification is called taxon e g., species, genus, family, etc. all are taxons.

The Living World Important Extra Questions Short Answer Type

Question 1.
How are zoological parks useful to biologists.
Answer:
Zoological parks are places where animals are maintained and allowed to breed in natural habitats.
(a) It gives information about endangered animals.
(b) Helps the biologists in developing hybrids with superior quality.
(c) Support the workers of biotechnology.

Question 2.
Write the universal rules of nomenclature.
Answer:

1. Biological names are generally in Latin and written in Italics. They are Latinised or derived from Latin irrespective of their origin.
2. the First word in a biological name represents the genus while the second component denotes a specific epithet.
3. Both the words in a Biological name when written in hand are separately underlined or printed in Italics to indicate their Latin origin.
4. First-world denoting genus starts with a capital letter while the specific epithet is written starting with a small word. It can be illustrated with the example of Mangifera indica.
5. The name of the author appears after a specific epithet i.e., the end of the biological name, and is written in the abbreviated form e.g. Mangifera indica (Linn). It indicates that species was first described by Linnaeus.

Question 3.
Explain about taxonomical aids/tools?
Answer:
Identification of organisms requires intensive laboratory and field studies. The information about an organism is collected and analyzed. The collection of actual specimens of plant species is essential and is a prime source of taxonomic studies.

These are also fundamental not only to study but also to training in systematics. It is used for the classification of an organism and the information gathered is also stored along with even the specimens. In some cases, the specimen is preserved for future studies.

Biologists have established certain procedures and techniques to store and preserve the information as well as the specimens. These techniques are, in fact, aids available for the identification and classification of organisms. The knowledge of these aids is quite helpful in biological studies. Some of these are explained to help to understand the usage of these aids.

Some of the taxonomical aids are

1. Herbarium,
2. Botanical Gardens
3. Museums
4. Zoological Parks
5. Keys.

Question 4.
“Consciousness is a defining property of living organisms.” Explain.
Answer:
Flora and fauna both respond to physical-chemical or biological environmental stimuli. Awareness of their surroundings makes organisms live. Mimosa pudiea respond to touch. Photoperiodic affects flowering in plants. Thus unicellular microscopic to multicellular huge organisms show the property of consciousness.

Question 5.
Reproduction can’t be an all-inclusive defining characteristic of living organisms? Illustrate the statement.
Answer:
In nature, there are many organisms that can’t reproduce. Mules, sterile worker bees are some examples of such organisms.

But the non-living object is strictly unable to reproduce.

Viruses are placed between living and non-living. They are crystallized like non-livings but replicate when enter inside living organisms.

The Living World Important Extra Questions Long Answer Type

Question 1.
Explain two defining characteristics of living organisms.
Answer:
Growth Unicellular and multicellular organisms increase their mass and number through cell-division. Non-livings increase their size by the accumulation of matter.
(a) Cell has protoplasm which is living matter. Cell before division increases their mass through replication of genetic matter. It is absent in non-livings.

(b) Metabolic Activity: Anabolic and catabolic reaction constantly occurs in living organisms, formation and conversion of biomolecules is metabolism.

‘In Vitro, such reactions can be maintained. In non-living, there is the absence of metabolism.

Question 2.
Explain the utility of systematics for classification.
Answer:
For classification, systematic studies have to carried out.

1. First, the organisms have to be described for all their morphological and other characteristics.
2. Based on its characteristic, it is seen whether it is similar (or different) to any known group or taxa-identification is carried out.
3. Based on its similar characteristic it is then placed in known taxa or the organism is classified. Sometimes organisms are very different from the ones already described anywhere in the world, then they are placed in a new group or ‘taxa’ and named.
4. Once the organism has been placed in the right taxa-the last step is nomenclature or naming. If the organism is already known-its the correct name is determined. If an organism is not described before-it is given a new name.

By going through these CBSE Class 12 Maths Notes Chapter 8 Application of Integrals, students can recall all the concepts quickly.

Application of Integrals Notes Class 12 Maths Chapter 8

Area under Simple curves:
1. Let us find the area bounded by the curve y = f(x), x-axis, and the ordinates x = a and x – b. Consider the area under the curve as composed of a large number of thin vertical stripes.

Let there be an arbitrary strip of height y and width dx.
Area of elementary strip dA = y dx, where y = f(x).

Total area A of the region between x-axis, ordinates x – a, x = b and the curve y = f(x)
= sum of areas of elementary thin strips across the region PQML.
A = ∫_a^b dA = ∫_a^b ydx = ∫_a^b f(x) dx.

2. The area A of the region bounded by the curve x = g(y), y-axis, and the lines
y = c and y = d is given by
A = ∫_c^d x dy

3. If the curve under consideration lies below x-axis, then f(x) < 0 from x = a to x = b. So, the area bounded by the curve y = f(x) and the ordinates x = a, x = b and x-axis is negative. But the numerical value of the area is to be taken into consideration.
Then, area = |∫_a^b f(x)dx|.

4. It may also happen that some portion of the curve is above the x-axis and some portion is below the x-axis as shown in the figure. Let A₁ be the area below the x-axis and A₂ be the area above the x-axis. Therefore, area A bounded by the curve y = f(x), x-axis and the ordinates x = a and x = b is given by
A = |A₁| + A₂.

Area between two curves:
1. Let the two curves by y = f(x) and y = g(x), as shown in the figure. Suppose these curve intersect at x = a and x = b.
Consider the elementary strip of height y where y = f(x) – g(x), with width dx.
∴ dA = y dx.
⇒ A = ∫_a^b (f(x) – g(x))dx
= ∫_a^b f(x) dx – ∫_a^b g(x) dx.
= Area bounded by the curve y = f(x) – Area bounded by the curve y = g(x), where f(x) > g(x).

2. If the two curves y = f(x) and y = g(x) intersect at x-a,x – c and x = b such that a < c < b, then:

If f(x) > g(x) in [a, c] and f(x) < g(x) in [c, b], then the area of the regions bounded curve
= Area of the region PAQCP + Area of the region QDRBQ
= ∫_a^c f(x) – g(x)) dx + ∫_c^b (g(x) – f(x)) dx.

1. Area Under Simple Curves
(i) Area of the region bounded by the curve y = f (x), x-axis and the linesx = a and x = b(b > a) is given by the formula:
Area = \(\int_{a}^{b}\) ydy = \(\int_{a}^{b}\) f(x) dy.

2. Area of the region bounded by the curve x = g(x),  y-axis and the lines y = c,y = d is given by the formula:
Area = \(\int_{c}^{d}\) xdy = \(\int_{c}^{d}\) g(y) dy.

2. Area Between two Curves
(i) Area of the region enclosed between two curves y = f (x), y = g (x) and the lines x = a, x = b is
\(\int_{a}^{b}\) [f(x) -g(x)] dx, where f(x) ≥ g (x) in [a, b],

(ii) Iff (x) ≥ g (x) in [a, c] and f(x) ≤ g (x) in [c, b], a < c < b, then we write the area as:
Area = \(\int_{a}^{c}\) [f(x) – g(x)] dx + \(\int_{c}^{b}\) [g(x) – f(x)] dx.

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book वाच्यपरिवर्तनम् (केवलं लट्लकारे) Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions वाच्यपरिवर्तनम् (केवलं लट्लकारे)

अभ्यास:

प्रश्न 1.
उदाहरणमनुसृत्य यथानिर्दिष्टिं वाच्यपरिवर्तनं कुरुत-

यथा- रामः गृहं गच्छति। (कर्तृवाच्य)
रामेण गृहं गम्यते।
कमलया पायसम् पक्वम्। (कर्मवाच्य)
कमला पायसम् पक्ववती।
छात्राः हसन्ति। (भाववाच्य)
छात्रैः हस्यते।

(i) अहं कार्यं कृतवान्। (कर्मवाच्य)
(ii) त्वम् पुस्तकम् पठितवान्। (कर्मवाच्य)
(iii) सः गायति। (भाववाच्य)
(iv) युवाभ्यां सुलेखः लिखितः। (कर्तृवाच्य)
(v) ताः रुदन्ति। (भाववाच्य)
(vi) मोहनः कन्दुकम् क्रीडति। (कर्मवाच्य)
(vii) छात्रैः दुग्धं पीतम्। (कर्तृवाच्य)
(viii) छात्रः हसति। (भाववाच्य)
(ix) मम भ्राता उद्याने भ्रमति। (भाववाच्य)
(x) सैनिकः युद्धक्षेत्र गच्छति। (कर्मवाच्य)
उत्तराणि:
(i) मया कार्यं कृतम्।
(ii) त्वया पुस्तकं पठितम्।
(iii) तेन गीयते।
(iv) युवां सुलेखं अलिखतम्।
(v) ताभिः रुद्यते।
(vi) मोहनेन कन्दुकं क्रीड्यते।
(vii) छात्राः दुग्धं पीतवन्तः।
(viii) छात्रेण हस्यते।
(ix) मम भ्रात्रा उद्याने भ्रम्यते।
(x) सैनिकेन युद्धक्षेत्रं गम्यते।

प्रश्न 2.
अधोलिखितवाक्येषु कर्तृपदे वाच्यानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत-

यथा- राजेन्द्रः पाटलिपुत्रं गच्छति।
राजेन्द्रेण पाटलिपुत्रं गम्यते।

उत्तराणि:
(i) सः
(ii) छात्रेण
(iii) शकुन्तला
(iv) दुष्यन्तेन
(v) गायकः

प्रश्न 3.
अधोलिखितवाक्यानां कर्मपदे परिवर्तनं कुरुत-

उत्तराणि:
(i) देवम्
(ii) फलं
(iii) गृहं
(iv) साधुम्
(v) कथा

प्रश्न 4.
अधोलिखितवाक्यानां क्रियापदे परिवर्तनं कुरुत-


उत्तराणि:
(i) पीयते
(ii) उत्पतति
(iii) धार्यते
(iv) क्रियते
(v) श्रुतवान्
(vi) कृतम्
(vii) पूजितवान्
(viii) आदृतः

प्रश्न 5.
अधोलिखितवाक्यानां कथानानाम् उत्तरे त्रयः विकल्पाः दत्ता। शुद्धविकल्पस्य समक्षे इति (✓) कुरुत-

कर्तृवाच्य कर्मवाच्य
(क) कर्तृवाच्यस्य कर्तरि विभक्तिः भवति-
(i) प्रथमा
(ii) द्वितीया
(iii) तृतीया
उत्तराणि:
(i) प्रथमा

(ख) कर्तृवाच्यस्य कर्मणि विभक्तिः भवति-
(i) प्रथमा
(ii) द्वितीया
(iii) तृतीया
उत्तराणि:
(ii) द्वितीया

(ग) कर्मवाच्यस्य कर्तरि विभक्तिः भवति-
(i) प्रथमा
(ii) द्वितीया
(iii) तृतीया
उत्तराणि:
(iii) तृतीया

(घ) कर्मवाच्यस्य कर्मणि विभक्ति भवति-
(i) प्रथमा
(ii) द्वितीया
(iii) तृतीया
उत्तराणि:
(i) प्रथमा

(ङ) भाववाच्यस्य कर्तरि विभक्तिः भवति-
(i) प्रथमा
(ii) द्वितीया
(iii) तृतीया
उत्तराणि:
(iii) तृतीया

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अत्र प्रत्येक प्रश्नस्य उत्तरे रिक्तस्थानपूर्तिः वाच्य-अनुसारम् क्रियताम्-

यथा- आचार्यः – वत्स! किम् त्वम् गीताम् पठसि?
छात्रः – आम्, मया गीता पठ्यते।
(i) आचार्यः – किम् भानुः पत्रम् लिखति?
छात्रः – आम् ___________ पत्रम् लिख्यते।
(ii) आचार्यः – किम् बालाः क्रीडन्ति?
छात्रः – आम् बालैः ___________।
(iii) आचार्यः – किम भृत्यः गृहम् गच्छति?
छात्रः – आम्, भृत्येन ___________ गम्यते।
उत्तराणि:
(i) भानुना
(ii) क्रीड्यते
(iii) गृहम्।

प्रश्न 2.
अधोलिखितम् संवादम् उचितपदैः पूरयत-

सुधा – दीपिके! त्वम् किम् लिखसि?
दीपिका – अहम् तु पर्यावरणविषये लेखं लिखामि।
सुधा – त्वया सुन्दरः लेखः (i) ___________।
दीपिका – धन्यवादः सम्प्रति (ii) ___________ कुत्र गम्यते?
सुधा — विद्यालयम्। किम् त्वया न (iii) ___________ यत् अद्य तत्र वनोत्सवः अस्ति।
दीपिका – आम् ज्ञातम्। मया अपि सः वनोत्सवः द्रष्टव्यः।
उत्तराणि:
(i) लिख्यते
(ii) त्वया
(iii) ज्ञायते।

प्रश्न 3.
अधोलिखितम् संवादम् उचितक्रियापदैः पूरयत-

कामना – सखि! पश्य, इदं मम गुरुकुलम्।
वन्दना – आम् सुन्दरम्। प्रतीयते अध्ययनकालः समाप्तः।
कामना – आम्। पश्य, छात्राः घटेषु जलम् पूरयन्ति।
वन्दना – किम् ते पादपान् सिञ्चन्ति?
कामना – आम् तैः पादपाः (i) ___________।
वन्दना ___- किम् तत्र आचार्यः सन्ध्यां करोति?
कामना – आम् तत्र आचार्येण (ii) ___________ क्रियते।
वन्दना – किम् उद्याने नम्रता एव गायति?
कामना – अथ किम्, उद्याने (iii) ___________ एव गीयते।
उत्तराणि:
(i) सिञ्च्यन्ते
(ii) सन्ध्या
(iii) नम्रतया।

प्रश्न 4.
अधोलिखितं संवाद उचितपदैः पूरयत-

माता – मधुर! जानासि एषः विशालः कः वृक्षः अस्ति?
पुत्रः – आम्, मया (i) ___________ एषः तु वटवृक्षः।
माता – किम् वृक्षाः अस्मभ्यम् छायाम् यच्छन्ति?
पुत्रः – आम् तैः अस्मभ्यम् शीतला (ii) ___________ दीयते।
माता – किम् वयम् वृक्षान् रक्षेम?
पुत्रः – आम्! (iii) ___________ वृक्षाः रक्षितव्याः।
उत्तराणि:
(i) ज्ञायते
(ii) छाया
(iii) अस्माभिः।

प्रश्न 5.
अधोलिखितम् संवाद वाच्य-अनुसारणम् उचितक्रियापदैः पूरयत-

पिता – कुत्रास्ति अद्यतनं समाचारपत्रम्?
पुत्रः – इदं तु मम पार्वे अस्ति।
पिता – किं (i) ___________ समाचार-पत्रं पठ्यते?
पुत्रः – नहि, अहम् तु केवलम् खेल-चित्राणि एव पश्यामि।
पिता – त्वया कस्य खेलस्य (ii) ___________ दृश्यन्ते?
पुत्रः – अहम् तु विजेतृणां क्रिकेटक्रीडकानां चित्राणि (iii) ___________।
पिता – मम अपि अस्ति कौतूहलम्। समाचारपत्रं मह्यम् देहि।
पुत्रः – तात! गृहाण इदम्।
उत्तराणि:
(i) त्वया
(ii) चित्राणि
(ii) पश्यामि।

प्रश्न 6.
अधोलिखतं संवादं वाच्य-अनुसारं पूरयित्वा पुनः लिखत-

राकेशः – त्वं वृक्षम्-आरुह्य किमर्थं खादसि?
सुधाकरः – (i) ___________ आम्राणि न खाद्यन्ते, केवलं वृक्षशाखा कर्त्यते।
राकेशः – कर्तनम् मा कुरु। वृक्षाः अस्माकं जीवनरक्षकाः खलु।
सुधाकरः – क्षम्यताम् भविष्ये मया वृक्षशाखानां (ii) ___________ न करिष्यते।
राकेशः – शोभनम्। मया एषा एव अपेक्षा (iii) ___________।
उत्तराणि:
(i) मया
(ii) कर्तनम्
(iii) क्रियते।

प्रश्न 7.
अधोलिखितं संवादं वाच्यानुसारं पूरयित्वा पुनः लिखत-

माधवी – अद्य तव जन्मदिन, मम वर्धापनं स्वीकरोतु।
जाह्नवी – अतः मया आपणं गत्वा (i) ___________ क्रीण्यन्ते।
माधवी – किं त्वं जन्मदिने नवीनं परिधानं न क्रेष्यसि?
जाह्नवी – नहि, मह्यं नवीन परिधान क्रयः न (ii) ___________ (रुच्)।
माधवी – परम् अहं तु प्रतिवर्ष नवीनं परिधानम् इच्छामि।
जाह्नवी – किं परिधानैः? (iii) ___________ पुस्तकानि एव क्रेतव्यानि यतः तानि ज्ञानवर्धकानि।
उत्तराणि:
(i) पुस्तकानि
(ii) रोचते
(iii) मया।

प्रश्न 8.
अधोलिखितं संवादं वाच्यानसारं परयित्वा पुनः लिखत-

राधिका – सुधे! त्वं विद्यालयं केन यानेन गच्छसि?
सुधा – राधिके! (i) ___________ विद्यालयन बसयानेन विद्यालयं गम्यते।
राधिका – सुधे! कतिवादने गृहं प्रत्यागच्छसि?
सुधा – मया एकवादने (ii) ___________ प्रत्यागम्यते।
राधिका – किं सायं क्रीडायै उपवनम् अपि गच्छसि?
सुधा – आम् मया सायं नित्यं क्रीडायै उपवनम् अपि (iii) ___________
उत्तराणि:
(i) मया
(ii) गृहम्
(iii) गम्यते।

प्रश्न 9.
रोहित: ग्रीष्मावकाशे स्वमातुलस्य गृहं गच्छति। तत्र मातुलस्य पुत्री श्वेता अपि अस्ति। रोहित-श्वेतयो: मध्ये संवादः भवति। रोहितः कर्तृवाच्यस्य श्वेता च कर्मवाच्यस्य प्रयोगं करोति। वाच्यानुसारं समुचितपदैः रिक्तस्थानानि पुरयत-

रोहितः – श्वेते! अधुना कस्यां कक्षायां (i) ___________?
श्वेता – (ii) ___________ तु नवमकक्षायां पठ्यते।
रोहितः – किं (iii) ___________ मणिकायाः पदानुशीलनीम् अपि पश्यसि?
श्वेता – आम्! मया (iv) ___________ अपि दृश्यते।
रोहितः – किं त्वम् अभ्यासपुस्तके उत्तराणि लिखसि?
श्वेता – आम्! मया अभ्यासपुस्तके एव उत्तराणि (v) ___________।
रोहितः – किं प्रहेलिकापाठं पठित्वा छात्राः हसन्ति?
श्वेता – सत्यम्, प्रहेलिकापाठं पठित्वा (vi) ___________ हस्यते।
उत्तराणि:
(i) पठसि
(ii) मया
(iii) त्वम्
(iv) पदानुशीलनी
(v) लिख्यन्ते
(vi) छात्रैः।

प्रश्न 10.
द्वे मित्रे दूरभाष वार्तालापं कुरुतः निरुपमा कर्तृवाच्ये वदति, विनीता च कर्मवाच्ये वदति। वाच्यानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत-

निरुपमा – विनीते! अधुना किं करोषि?
विनीता – (i) ___________ नवीनं पुस्तकं मणिका पठ्यते।
निरुपमा – कीदृशः संयोगः। अहम् अपि (ii) ___________ एव पठितुम् उपविशामि। कश्चिद् ध्वनिः आगच्छति। कं कार्यक्रमं दूरदर्शने (iii) ___________?
विनीता – मया तु समाचाराः (iv) ___________।
निरुपमा – “अहं रामायणं पश्यामि”-अस्य वाक्यस्य कर्मवाच्ये किं रूपं भविष्यति?
विनीता – कर्मवाच्ये अस्य रूपं भविष्यति- (v) ___________ दृश्यते।
उत्तराणि:
(i) मया
(ii) मणिकां
(iii) पश्यसि
(iv) श्रूयन्ते
(v) मया रामायणम्।

प्रश्न 11.
दूरभाषै द्वौ छात्रौ वार्तालापं कुरुतः। प्रथमः छात्रः कर्तृवाच्यस्य द्वितीयः च छात्रः कर्मवाच्यस्य प्रयोगं करोति। वाच्यानुसारं समुचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयितव्यानि-

प्रथमः छात्रः – त्वं किं पश्यसि?
द्वितीयः छात्रः – मया पाठ्यक्रमः (i) ___________।
प्रथमः छात्रः – किं विद्यालये अध्यापकाः पाठ्यपुस्तकानि सम्यग् न पाठयन्ति।
द्वितीयः छात्रः – न अध्यापकैः पाठ्यपुस्तकानि सम्यग् (ii) ___________।
प्रथमः छात्रः – अहं पाठं कण्ठस्थं करोमि।
द्वितीयः छात्रः – परं मया तु पाठः कण्ठस्थः न (iii) ___________।
उत्तराणि:
(i) दृश्यते
(ii) पाठ्यन्ते
(iii) क्रियते।

प्रश्न 12.
अत्र द्वयोः मित्रयोः संवादः प्रस्तूयते यस्मिन् गायत्री प्रश्नान् करोति सन्ध्या च उत्तराणि ददाति। गायत्री कर्तृवाच्यस्य संध्या च कर्मवाच्यस्य प्रयोगं करोति। वाच्यानुसारं समुचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयितव्यानि।

गायत्री – सन्ध्ये! किं (i) ___________ ओदनं पचसि?
सन्ध्या – आम् मया ओदनः (ii) ___________।
गायत्री – तदनन्तरं त्वं किं करिष्यसि?
सन्ध्या – तदनन्तरं (iii) ___________ गीता पठिष्यते।
गायत्री – ह्यः अहमपि गीताम् (iv) ___________।
सन्ध्या – अधुना मया पत्राणि (v) ___________।
गायत्री – (vi) ___________ निबन्धं लिखामि।
उत्तराणि:
(i) त्वम्
(ii) पच्यते
(iii) मया
(iv) अपठम्
(v) लिख्यन्ते
(vi) अहम्।

प्रश्न 13.
अधोलिखितं संवादं समुचित-क्रिया-कर्म-कर्तृपदैः पूरयत-

सागर – लते! किं त्वं बालोत्सवं द्रष्टुं गमिष्यसि?
लता – आम्! अहं (i) ___________ द्रष्टुं गमिष्यामि परन्तु न जानामि यत् अहं कदा गमिष्यामि।
सागर – किं कारणम्! अधुना किं करोषि?
लता – अधुना (ii) ___________ गृहकार्यं करोमि। त्वं किं करोषि?
सागर – (iii) ___________ तु अधुना एकः लेखः लिख्यते।
लता – लिख। अहम् अपि पठामि।
उत्तराणि:
(i) बालोत्सवं
(ii) अहं
(iii) मया।

प्रश्न 14.
अधोलिखितं संवादं समुचित-क्रिया-कर्म-कर्तृपदैः पूरयत-

नयना – सुमेश! त्वं किं करोषि?
सुमेशः – अधुना तु मया पुस्तकं पठ्यते।
नयना – शोभनम्! अधुना त्वं पुस्तकं (i) ___________
सुमेशः – (ii) ___________ किं क्रियते।
नयना – मया अपि (iii) ___________ पठ्यते।
सुमेशः – शोभनम्। पुस्तकं पठ्।
उत्तराणि:
(i) पठसि
(ii) त्वया
(iii) पुस्तकम्।

प्रश्न 15.
अधोलिखितं संवादं समुचित-क्रिया-कर्म-कर्तृपदैः पूरयत-

रामः – त्वं कुत्र गच्छसि?
श्यामः – अहम् तु आपणम् (i) ___________।
रामः – तत्र (ii) ___________ किमर्थं गम्यते।
श्यामः – अहं फलानि केतुम् गच्छामि।
रामः – अहं तु फलानि न क्रीणामि।
श्यामः – तर्हि त्वं किम् (iii) ___________?
उत्तराणि:
(i) गच्छामि
(ii) त्वया
(iii) क्रीणासि।

प्रश्न 16.
अधोलिखितं संवादं समुचित-क्रिया-कर्म-कर्तृ-पदैः पूरयत-

मोहनः – कमले! किं त्वया प्रदर्शनी (i) ___________?
कमला – आम्! अहं प्रदर्शनी द्रष्टुं (ii) ___________।
मोहनः – अधुना यावत् कथं न गता?
कमला – अहं स्वपरीक्षायाः सज्जायां व्यस्ता (iii) ___________
उत्तराणि:
(i) दृश्यते
(ii) गच्छामि
(iii) अस्मि।

प्रश्न 17.
अधोलिखितं संवादं समुचित-क्रिया-कर्म-कर्तृ-पदैः पूरयत-

श्यामः – सोहन! किं त्वं पत्रालयम् गच्छसि?
सोहनः – न, अहं तु स्वपाठं स्मरामि।
श्यामः – शोभनम्। अधुना त्वं निबन्धम् अपि (i) ___________ किम्?
सोहनः – मया तु अधुना गणितस्य अभ्यासः (ii) ___________।
श्यामः – अहं तु पत्रालयमेव (iii) ___________।
सोहनः – तथास्तु।
उत्तराणि:
(i) स्मरसि
(ii) क्रियते
(iii) गच्छामि।

प्रश्न 18.
अधोलिखितं संवादं पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

प्रत्यूषः – किं विद्यालये छात्राः पादपान् सिञ्चन्ति।
राघवः – आम् तैः पादपाः (i) ___________।
प्रत्यूषः – आचार्यः कुत्र सन्ध्यां करोति?
राघवः – आचार्येण स्वप्रकोष्ठे (ii) ___________।
प्रत्यूषः – किम् उद्याने नम्रता गायति?
राघवः – अथ किम्! उद्याने (iii) ___________ एव गीयते।
उत्तराणि:
(i) सिञ्च्यन्ते
(ii) सन्ध्या
(iii) नम्रतया।

प्रश्न 19.
अधोलिखितं संवादं वाच्यानुसारं पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

पिताः – कुत्र अस्ति अद्यतनं समाचारपत्रम्?
पुत्रः – इदं मम पार्वे अस्ति।
पिताः – किं (i) ___________ समाचारपत्रं पठ्यते।
पुत्रः – अहं तु केवलं खेल-चित्राणि पश्यामि।
पिताः – त्वया कस्य खेलस्य (ii) ___________ दृश्यन्ते?
पुत्रः – मया क्रिकेट-क्रीडकानां चित्राणि (iii) ___________।
उत्तराणि:
(i) त्वया
(ii) चित्राणि
(iii) दृश्यन्ते।

प्रश्न 20.
अधोलिखितं संवादं उचितपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

लता – सीते! कुत्र गच्छसि?
सीता – मया तु कुत्रापि न (i) ___________ (गम्)।
लता – किं (ii) ___________ (युष्मद्) प्रदर्शिनी न दृश्यते?
सीता – नहि मया तु (iii) ___________ (पुस्तक) पठ्यते, श्वः परीक्षा अस्ति।
उत्तराणि:
(i) गम्यते
(ii) त्वया
(iii) पुस्तकम्।

प्रश्न 21.
अधोलिखितेषु वाक्येषु कर्तृवाच्यानि कर्मवाच्यानि च विचित्य पृथक् पृथक् लिखन्तु-

(i) उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः।
(ii) सर्पाः पवनं पिबन्ति।
(iii) विद्वान् सर्वैः पूज्यते।
(iv) मूढैः पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते।
(v) विद्या विनयं ददाति।
(vi) बुभुक्षितैः व्याकरणं न भुज्यते, न पीयते काव्यरसः पिपासुभिः।
(vii) मत्तदन्तिनः रज्ज्वा बध्यन्ते।
(viii) बालकेन (जलेन) घटः पूर्यते।

उत्तराणि:
(क) कर्तृवाच्ये
(i) सर्पाः पवनं पिबन्ति।
(ii) विद्यया विनयं ददाति।
(ख) कर्मवाच्ये
(i) मूढैः पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते।
(ii) बुभुक्षितैः व्याकरणं न भुज्यते, न पीयते काव्यरसः पिपासुभिः।
(iii) मत्तदन्तिनः रज्ज्वा बध्यन्ते।
(iv) बालकेन (जलेन) घटः पूर्यते।

प्रश्न 22.
(अ) अधोलिखित वाक्येषु कर्तृपदं कर्मवाच्ये परिवर्त्य लिख्यताम्-
यथा-

उत्तराणि:
(i) शिष्यैः
(ii) पुत्रेण
(iii) मया
(iv) त्वया।

(ब) अधोलिखित वाक्येषु कर्तृपदं परिवर्त्य रिक्तस्थानपूर्तिः क्रियताम्-
यथा-

उत्तराणि:
(i) छात्राः
(ii) प्रदर्शनी
(iii) पुरस्कारः
(iv) छायाचित्रम्।

(स) कर्मवाच्यस्य वाक्येषु क्रियापदानि लिखित्वा रिक्तस्थानि पूरयत-
यथा-

उत्तराणि:
(i) अभिलष्यते
(ii) सम्बोध्यते
(iii) अभिनन्द्यते
(iv) सम्मान्यन्ते।

प्रश्न 23.
उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितानि वाक्यानि भाववाच्ये परिवर्त्यन्ताम्-

यथा-

उत्तराणि:
(i) शिशुना रुद्यते।
(ii) छात्रेण अत्र स्थीयते।
(iii) सिंहेन वने गय॑ते।
(iv) अलसेन दिने सुप्यते।
(v) वानरैः वृक्षेषु कूद्यते।
(vi) लतया वध्यते।

प्रश्न 24.
कोष्ठकात् उचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानपूर्तिः क्रियताम्-

(कोष्ठक से उचित पद चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।)
यथा- कर्तृवाच्यम्-विद्याहीनाः न शोभन्ते।
भाववाच्यम्-विद्याहीनैः न शोभ्यते। (शुभ्यते / शोभ्यते)
(i) विमानम् उड्डयते।
विमानेन ___________। (उड्डीयते / उड्डयते)
(ii) सज्जनाः उपविशन्ति।
सज्जनः ___________। (उपविश्यन्ते / उपविश्यते)
(iii) वृक्षाः कम्पन्ते।
वक्षः ___________। (कम्प्यते / कम्प्यन्ते)
(iv) विद्यार्थिनः धावन्ति।
विद्यार्थिभिः ___________। (धाव्यते / धाव्यन्ते)
(v) सः आचार्यः भवति।
तेन आचार्येण ___________। (भव्यते / भूयते)
उत्तराणि:
(i) उड्डीयते
(ii) उपविश्यते
(iii) कम्प्यते
(iv) धाव्यते
(v) भूयते।

प्रश्न 25.
अत्र द्वयोः मित्रयोः संवादः दत्तः। सञ्जयः प्रश्नान् करोति, रमा च उत्तराणि ददाति।

उदाहरणम् अनुसृत्य रमायाः उत्तराणि कर्मवाच्ये लिख्यन्ताम्।
(यहाँ दो मित्रों संजय तथा रमा के संवाद में संजय प्रश्न करता है और रमा उत्तर देती है। रमा के उत्तरों को कर्मवाच्य में लिखा गया है।)
यथा-
सञ्जयः – रमे! किं त्वं प्रातः चतुर्वादने उत्तिष्ठसि?
रमा – आम्। मया प्रातः चतुर्वादने उत्थीयते।
सञ्जयः – किं त्वं प्रातः उत्थाय भ्रमसि, क्रीडसि, पठसि च?
रमा – आम् (i) ___________।
सञ्जयः – किं तव अग्रजः अभिनयं करोति?
रमा – नहि! (ii) ___________।
सञ्जयः – किं तव पितामहः वाटिकां सिञ्चति?
रमा – आम् (iii) ___________।
सञ्जयः – किं ते भगिनी चिकित्साशास्त्रं पठति?
रमा – नहि! (iv) ___________।
उत्तराणि:
(i) मया प्रातः उत्थाय भ्रम्यते, क्रीड्यते पठ्यते च।
(ii) मम अग्रजेण अभिनयः न क्रियते।
(iii) मम पितामहेन वाटिका सिञ्च्यते।
(iv) मम (मे) भगिन्या चिकित्साशास्त्रं न पठ्यते।

प्रश्न 26.
कर्तृपदे तृतीयां विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थाने पूरयत-

यथा-
(i) कन्यया चिरं सुप्तम्।
(ii) बालकेन रात्रौ जागरितम्।

(i) ___________ उच्चैः हसितम्। (जन)
(ii) ___________ वृक्षस्य अधः स्थितम्। (पथिक)
(iii) ___________ औद्योगिकक्षेत्रे विकसितम्। (भारत)
(iv) ___________ तत्र उपविष्टम्। (भवत्-पुंल्लिङ्गे)
(v) ___________ मयि विश्वसितम्। (तत्-पुंल्लिने)
उत्तराणि:
(i) जनेन
(ii) पथिकेन
(iii) भारतेन
(iv) भवता
(v) तेन।

प्रश्न 27.
मञ्जूषायाः क्रियापदानि विचित्य रिक्तस्थानानि पूर्यन्ताम्-

(मञ्जूषा से क्रियापद चुनकर रिक्तस्थानों को भरिए।)
रुदितम्, उपविष्टम्, विस्मृतम्, उत्थितम्, हसितम्।
(i) ममतया सभायां न ___________।
(ii) सिंहचित्रं दृष्ट्वा शिशुना ___________।
(iii) तेन प्रातः पञ्चवादने ___________।
(iv) अधुना तु मया ___________।
(v) यात्रिभिः वृक्षच्छायायां ___________।
उत्तराणि:
(i) हसितम्
(ii) रुदितम्
(ii) उत्थितम्
(iv) विस्मृतम्
(v) उपविष्टम्।

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

1. प्रदत्तेषु उत्तरेषु यत् उत्तरम् शुद्धम् अस्ति तत् चित्वा रिक्त स्थाने लिखत।
(दिए गए उत्तरों में से जो उत्तर शुद्ध है उसे चुनकर रिक्त स्थान में लिखिए। Fill in the blanks by Choose the appropriate answer from the options given below.)

प्रश्न 1.
मया चन्द्रः ___________।
(क) दृश्यते
(ख) पश्यते
(ग) पश्यानि
(घ) पश्यामि।
उत्तराणि:
(क) दृश्यते

प्रश्न 2.
श्रोतृभिः कथा ___________।
(क) शृणोति
(ख) श्रूयते
(ग) श्रृण्वन्ति
(घ) श्रूयन्ते।
उत्तराणि:
(ख) श्रूयते

प्रश्न 3.
बालकाः फलानि ___________।
(क) खादति
(ख) खादन्ति
(ग) खाद्यन्ते
(घ) खादन्ते।
उत्तराणि:
(ख) खादन्ति

प्रश्न 4.
सः ___________ लिखति।
(क) लेखम्
(ख) लेखाम्
(ग) लेख:
(घ) लेखाः।
उत्तराणि:
(क) लेखम्

प्रश्न 5.
सर्वैः विद्वान् ___________।
(क) पूज्यन्ते
(ख) पूज्यते
(ग) पूजयन्ति
(घ) पूजन्ति।
उत्तराणि:
(ख) पूज्यते

प्रश्न 6.
___________ अधुना गीता पठ्यते।
(क) भक्तः
(ख) भक्तेन
(ग) भक्ताः
(घ) भक्तेभ्यः।
उत्तराणि:
(ख) भक्तेन

प्रश्न 7.
___________ पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते।
(क) मूढः
(ख) मूढाः
(ग) मूढैः
(घ) मूढान्।
उत्तराणि:
(ग) मूढैः

प्रश्न 8.
सर्वैः जनैः सम्प्रति ___________ श्रूयते।
(क) कथाः
(ख) कथा
(ग) कथाम्
(घ) कथान्।
उत्तराणि:
(ख) कथा

प्रश्न 9.
परोपकारी सदैव ___________ करोति।
(क) परोपकारं
(ख) परोपकारः
(ग) परोपकारेण
(घ) परोपकाराः।
उत्तराणि:
(क) परोपकारं

प्रश्न 10.
आचार्याः ___________ पाठयन्ति।
(क) छात्रान्
(ख) छात्रः
(ग) छात्राः
(घ) छात्रैः।
उत्तराणि:
(क) छात्रान्

प्रश्न 11.
छात्राः ___________।
(क) वदन्ति
(ख) उद्यते
(ग) वद्यन्ते
(घ) वदति।
उत्तराणि:
(क) वदन्ति

प्रश्न 12.
पिता विद्याधनं बाल्ये पुत्राय ___________।
(क) ददति
(ख) दीयते
(ग) ददते
(घ) यच्छति।
उत्तराणि:
(घ) यच्छति।

प्रश्न 13.
___________ सम्प्रति आपणं गम्यते।
(क) वयम्
(ख) अस्माभिः
(ग) अहम्
(घ) अस्मभ्यम्।
उत्तराणि:
(ख) अस्माभिः

प्रश्न 14.
___________ कविता: श्रूयन्ते।
(क) त्वया
(ख) त्वम्
(ग) यूयम्
(घ) युवाम्।
उत्तराणि:
(क) त्वया

प्रश्न 15.
सैनिकैः देश: ___________।
(क) रक्षति
(ख) रक्ष्यन्ते
(ग) रक्ष्यते
(घ) रक्षन्ति।
उत्तराणि:
(ग) रक्ष्यते

प्रश्न 16.
अस्माभिः पयः ___________।
(क) पीयन्ते
(ख) पिबति
(ग) पीयते
(घ) पिबन्ति।
उत्तराणि:
(ग) पीयते

प्रश्न 17.
सैनिकैः शिविरेषु ___________।
(क) उष्यन्ते
(ख) वस्यते
(ग) उष्यते
(घ) वसन्ति।
उत्तराणि:
(ग) उष्यते

2. दत्तानि वाक्यानि दृष्ट्वा तदाधारिते रिक्तस्थानपूर्तिः प्रदत्तेषु पदेषु उचितं पदं चित्वा क्रियताम्।

(दिए गए वाक्यों को देखकर उस पर आधारित रिक्त स्थानों की पूर्ति दिए गए विकल्पों में से उचित पद चुनकर कीजिए। Look at the given sentences and fill up the blanks based on these sentences by choosing correct option given below.)

प्रश्न 1.
परोपकारी परोपकारम् करोति।
परोपकारिणा परोपकारः ___________।
(क) क्रिये
(ख) क्रियन्ते
(ग) क्रियते
(घ) कुर्वन्ति।
उत्तराणि:
(ग) क्रियते

प्रश्न 2.
वृक्षाः फलानि यच्छन्ति।
वृक्षैः ___________ दीयन्ते।
(क) फलाः
(ख) फलान्
(ग) फलानि
(घ) फलानी।
उत्तराणि:
(ग) फलानि

प्रश्न 3.
छात्रा: गुरून् नमन्ति।
___________ गुरवः नम्यन्ते।
(क) छात्रेण
(ख) छात्रया
(ग) छात्राभ्याम्
(घ) छात्राभिः।
उत्तराणि:
(घ) छात्राभिः।

प्रश्न 4.
त्वम् कथां शृणोषि।
त्वया ___________ श्रूयते।
(क) कथाः
(ख) कथाम्
(ग) कथया
(घ) कथा।
उत्तराणि:
(घ) कथा।

प्रश्न 5.
अहं मोहं त्यजामि।
___________ मोहं त्यह्यते।
(क) मया
(ख) आवाभ्याम्
(ग) अस्माभिः
(घ) मह्यम्।
उत्तराणि:
(क) मया

प्रश्न 6.
राज्यपालः शिक्षकान् सम्मानयति।
___________ शिक्षकाः सम्मानीयन्ते।
(क) राज्यपालेन
(ख) राज्यपालं
(ग) राज्यपालैः
(घ) राज्यपालाः।
उत्तराणि:
(क) राज्यपालेन

प्रश्न 7.
आचार्याः प्रदर्शनीं पश्यन्ति।
___________ प्रदर्शनी दृश्यते।
(क) आचार्येण
(ख) आचार्यः
(ग) आचार्याभ्याम्
(घ) आचार्यान्।
उत्तराणि:
(ख) आचार्यः

प्रश्न 8.
राष्ट्रपतिः राष्ट्र सम्बोधयति।
राष्ट्रपतिना ___________ सम्बोध्यते।
(क) राष्ट्रः
(ख) राष्ट्रं
(ग) राष्ट्राः
(घ) राष्ट्रान्।
उत्तराणि:
(क) राष्ट्रः

प्रश्न 9.
सेवकः नृपम् सेवते।
___________ नृपः सेव्यते।
(क) सेवकैः
(ख) सेवकाः
(ग) सेवकेन
(घ) सेवकाभ्याम्।
उत्तराणि:
(ग) सेवकेन

प्रश्न 10.
त्वं पुरस्कारं गृह्णासि।
त्वया ___________ गृह्यते।
(क) पुरस्काराः
(ख) पुरस्कारं
(ग) पुरस्कारः
(घ) पुरस्कारान्।
उत्तराणि:
(ग) पुरस्कारः

प्रश्न 11.
छायाकारः छायाचित्रं रचयति।
छायाकारेण ___________ रच्यते।
(क) छायाचित्रान्
(ख) छायाचित्राणि
(ग) छायाचित्रम्
(घ) छायाचित्राः।
उत्तराणि:
(ग) छायाचित्रम्

प्रश्न 12.
शिशुः स्वपिति।
शिशुना ___________
(क) स्वपते
(ख) सुप्यते
(ग) स्वप्यते
(घ) सुपते।
उत्तराणि:
(ख) सुप्यते

प्रश्न 13.
छात्राः तिष्ठन्ति।
___________ स्थीयते।
(क) छात्राभिः
(ख) छात्रया
(ग) छात्रेण
(घ) छात्रान्।
उत्तराणि:
(क) छात्राभिः

प्रश्न 14.
बालिकाः हसन्ति।
बालिकाभिः ___________
(क) हसन्ते
(ख) ह्सयन्ते
(ग) हस्यन्ते
(घ) हस्यते।
उत्तराणि:
(घ) हस्यते।

प्रश्न 15.
धावकाः धावन्ति।
धावकैः ___________
(क) धावन्ते
(ख) धाव्यते
(ग) धावते
(घ) धाव्येते।
उत्तराणि:
(ख) धाव्यते

प्रश्न 16.
विद्याहीनाः न शोभन्ते।
___________ न शुभ्यते।
(क) विद्याहीनैः
(ख) विद्याहीनेन
(ग) विद्याहीनया
(घ) विद्याहीनाभिः।
उत्तराणि:
(क) विद्याहीनैः

प्रश्न 17.
मालाकारः सिञ्चति।
___________ सिञ्च्य ते।
(क) मालाकारैः
(ख) मालाकाराभिः
(ग) मालाकारेण
(घ) मालाकारया।
उत्तराणि:
(ग) मालाकारेण

प्रश्न 18.
ते पश्यन्ति।
तैः ___________।
(क) दृश्यते
(ख) पश्यते
(ग) पश्यन्ते
(घ) दृश्यन्ते।
उत्तराणि:
(क) दृश्यते

3. दत्तेषु पदेषु उचितानि पदानि नीत्वा रिक्तस्थानपूर्तिः वाच्यपरिवर्तनमाध्यमेन क्रियताम्।

(दिए गए पदों में से उचित पद लेकर खाली स्थान की पूर्ति वाच्य परिवर्तन के माध्यम से पूर्ण कीजिए। Change the voice by choosing the right word who given in the options.)

प्रश्न 1.
सुधा – दीपिके! त्वम् किम् लिखसि?
दीपिका – (i) ___________ तु पर्यावरणविषये लेखं लिखामि।
(क) अहम्
(ख) मया
(ग) वयम्
(घ) अस्माभिः।
सुधा – त्वया सुन्दरः लेखः (ii) ___________।
(क) लिखयते
(ख) लिखसि
(ग) लिख्यते
(घ) लिख्यन्ते।
दीपिका – धन्यवादः। सम्प्रति (iii) ___________ कुत्र गम्यते?
(क) त्वया
(ख) मया
(ग) त्वम्
(घ) युष्मभ्यम्।
सुधा – विद्यालयम्। किम् त्वया न (iv) ___________ यत् अद्य तत्र वनोत्सवः अस्ति।
(क) ज्ञायते
(ख) ज्ञायते
(ग) ज्ञायन्ते
(घ) ज्ञाये।
दीपिका – आम्, ज्ञातम्। मया अपि सः वनोत्सवः द्रष्टव्यः।
उत्तराणि:
(i) (क) अहम्, (ii) (ग) लिख्यते, (iii) (क) त्वया, (iv) (क) ज्ञायते

प्रश्न 2.
माता – मधुर! जानासि एषः विशाल: क: वृक्षः (i) ___________?
(क) असि
(ख) अस्ति
(ग) अस्मि
(घ) स्तः।
पुत्रः – आम्, मया (ii) ___________ एषः तु वटवृक्षः।
(क) ज्ञायते
(ख) ज्ञायेते
(ग) ज्ञाये
(घ) ज्ञायसे।
माता – किम् वृक्षाः अस्मभ्यं छायाम् यच्छन्ति?
पुत्रः – आम् तैः अस्मभ्यम् शीतला (iii) ___________ दीयते।
(क) छायाम्
(ख) छाया
(ग) छायया
(घ) छायाः।
माता – किम् वयम् वृक्षान् रक्षेम?
पुत्रः – आम्! (iv) ___________ वृक्षाः रक्षितव्याः।
(क) अस्माकं
(ख) अस्मभ्यं
(ग) अस्माभिः
(घ) मया।
उत्तराणि:
(i) (ख) अस्ति, (ii) (क) ज्ञायते, (iii) (ख) छाया, (iv) (ग) अस्माभिः

प्रश्न 3.
पिता – अद्य दिवसस्य समाचारपत्रं कुत्रास्ति?
पुत्रः – इदं तु मम पार्वे अस्ति।
पिता – किं (i) ___________ समाचारपत्रं पठ्यते?
(क) त्वया
(ख) त्वम्
(ग) त्वत्
(घ) युष्माभिः।
पुत्रः – नहि, अहम् तु केवलम् खेल-चित्राणि एव पश्यामि।
पिता – त्वया कस्य खेलस्य (ii) ___________ दृश्यन्ते?
(क) चित्रम्
(ख) चित्राणि
(ग) चित्रे
(घ) चित्रेण।
पुत्रः – अहम् तु विजेतृणां क्रिकेटक्रीडकानां चित्राणि (iii) ___________।
(क) दृश्यामि
(ख) दृश्यते
(ग) दृश्यन्ते
(घ) पश्यामि।
पिता – मम अपि अस्ति कौतूहलम्। (iv) ___________ मह्यम् देहि।
(क) समाचारपत्रं
(ख) समाचारपत्रः
(ग) समाचारपत्राणी
(घ) समाचारपत्रान्।
पुत्रः – तात! गृहाण इदम्।
उत्तराणि:
(i) (क) त्वया, (ii) (ख) चित्राणि, (iii) (घ) पश्यामि।, (iv) (क) समाचारपत्रं

प्रश्न 4.
माधवी – अद्य तव जन्मदिवसः मम वर्धापनं स्वीकरोतु।
जाहनवी – अत: मया आपणं गत्वा (i) ___________ क्रीणन्ते।
(क) पुस्तकानि
(ख) वस्तूनि
(ग) वस्त्राणि
(घ) पुस्तकम्।
माधवी – किं त्वं जन्मदिने नवीनं (ii) ___________ न क्रेष्यसि?
(क) परिधानः
(ख) परिधानम्
(ग) परिधानाः
(घ) परिधानान्।
जाह्नवी – नहि, मह्यम् नवीन-परिधान-क्रयः न (iii) ___________ (रुच्)
(क) रोचन्ते
(ख) रुच्यते
(ग) रोचते
(घ) रोचसे।
माधवी – परम् अहं तु प्रतिवर्षं नवीनं परिधानम् इच्छामि।
जाह्नवी – किं परिधानैः? (iv) ___________ तु पुस्तकानि एव क्रेतव्यानि यतः तानि ज्ञानवर्धकानि?
(क) मया
(ख) मह्यम्
(ग) अस्माभिः
(घ) तुभ्यम्।
उत्तराणि:
(i) (क) पुस्तकानि, (ii) (ख) परिधानम्, (iii) (ग) रोचते, (iv) (क) मया

प्रश्न 5.
राधिका – सुधे! त्वं विद्यालयं केन यानेन गच्छसि?
सुधा – राधिके! (i) ___________ विद्यालयबसयानेन विद्यालयं गम्यते।
(क) त्वया
(ख) मया
(ग) अहम्
(घ) वयम्।
राधिका – सुधे! कतिवादने गृहं प्रत्यागच्छसि?
सुधा – मया एकवादने (ii) ___________ प्रत्यागम्यते।
(क) गृहः
(ख) गृहे
(ग) गृहम्
(घ) गृहाणि।
राधिका – किं सायं क्रीडायै (iii) ___________ अपि गच्छसि?
(क) उपवने
(ख) उपवनम्
(ग) उपवनः
(घ) उपवनानि।
सुधा – आम्, मया सायं नित्यं क्रीडायै उपवनम् अपि (iv) ___________।
(क) गच्छते
(ख) गमयते
(ग) गम्यन्ते
(घ) गम्यते।
उत्तराणि:
(i) (ख) मया, (ii) (ग) गृहम्, (iii) (ख) उपवनम्, (iv) (घ) गम्यते।

4. द्वे मित्रे दूरभाषे वार्तालापं कुरुतः। निरुपमा कर्तृवाच्ये वदति, विनीता च कर्मवाच्ये वदति।वाच्यानुसारं मञ्जूषायाः उचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयत।

(दो मित्र दूरभाष पर वार्तालाप कर रही हैं। निरुपमा कर्तृवाच्य में बोलती है और विनीता कर्मवाच्य में बोलती है। वाच्यानुसार मंजूषा के उचित पदों से रिक्त स्थान भरिए। Two friends are talking over telephone. Nirupama speaks in active voice and Vineeta speaks in passive voice. Fill in the blanks according to voice by.)

निरुपमा – विनीते! अधुना किं करोषि?
विनीता – (i) ___________ नवीनं पुस्तकं मणिका पठ्यते।
(क) मया
(ख) अस्माभिः
(ग) आवाभ्याम्
(घ) अस्मभ्यम्।
निरुपमा – कीदृशः संयोगः। अहम् अपि मणिकाम् एव पठितुम् उपविशामि।
कश्चिद् ध्वनिः आगच्छति। कं कार्यक्रमं दूरदर्शने (ii) ___________?
(क) पश्यसि
(ख) पश्यन्ति
(ग) पश्यसि
(घ) पश्यसे।
विनीता – मया तु समाचारा: (iii) ___________
(क) दृश्यन्ते
(ख) दृश्यते
(ग) पश्यते
(घ) पश्यन्ते।
निरुपमा – “अहं रामायणं पश्यामि”- अस्य वाक्यस्य कर्मवाच्ये किं रूपं भविष्यति?
विनीता – कर्मवाच्ये अस्य रूपं भविष्यति (iv) मया ___________ दृश्यते।
(क) रामायणं
(ख) रामायणः
(ग) रामायणाः
(घ) रामायणान्।
उत्तराणि:
(i) (क)
(ii) (क)
(iii) (क)
(iv) (क)

5. दूरभाषे द्वौ छात्रौ वार्तालापं कुरुतः। प्रथमः छात्रः कर्तृवाच्यस्य द्वितीयः च छात्रः कर्मवाच्यस्य प्रयोगं करोति। वाच्यानुसारं मञ्जूषायाः समुचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयितव्यानि।

(दो छात्र दूरभाष पर वार्तालाप कर रहे हैं। पहला छात्र कर्तृवाच्य का और दूसरा छात्र कर्मवाच्य का प्रयोग करता है। वाच्य के अनुसार मंजूषा के उचित पदों से रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए। Two students are talking over telephone. The first student uses active voice and the second student uses passive voice. Fill in the blanks with suitable words whoose given in options according to voice.

प्रथमः छात्रः – त्वं किं पश्यसि?
द्वितीयः छात्रः – मया पाठ्यक्रमः (i) ___________।
(क) पश्यते
(ख) पश्यन्ते
(ग) दृश्यते
(घ) दृश्येते।
प्रथमः छात्रः – किं विद्यालये अध्यापकाः (ii) ___________ सम्यग् न पाठयन्ति?
(क) पाठ्यपुस्तके
(ख) पाठ्यपुस्तकं
(ग) पाठ्यपुस्तकाः
(घ) पाठ्यपुस्तकानि।
द्वितीयः छात्रः – न, अध्यापकैः पाठ्यपुस्तकानि सम्यग् (iii) ___________।
(क) पाठ्यन्ते
(ख) पाठयन्ते
(ग) पाठ्यते
(घ) पाठयेते।
प्रथमः छात्रः – अहं पाठं कण्ठस्थं करोमि।
द्वितीयः छात्रः – परं मया तु पाठः कण्ठस्थ: न (iv) ___________।
(क) कृयते
(ख) करोमि
(ग) क्रियते
(घ) क्रियन्ते।
उत्तराणि:
(i) (ग) (ii) (घ) (iii) (क) (iv) (ग)

6. अत्र द्वयोः मित्रयोः संवादः प्रस्तूतयते यस्मिन् गायत्री प्रश्नान् करोति सन्ध्या च उत्तराणि ददाति। गायत्री कर्तृवाच्यस्य सन्ध्या च कर्मवाच्यस्य प्रयोगं करोति । वाच्यानुसारं मञ्जूषायाः समुचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयितव्यानि।

(यहाँ दो मित्रों का संवाद प्रस्तुत किया जा रहा है जिसमें गायत्री प्रश्न करती है और संध्या उत्तर देती है। वाच्य के अनुसार मंजूषा के उचित पदों से रिक्त स्थान भरिए। The conversation of two friends is given here in which Gayatri asks questions and Sandhya replies. Fill in the blanks with suitable words whoose given in options according to voice.)

गायत्री – सन्ध्ये! किं (i) ___________ अधुना ओदनं पचसि?
(क) त्वम्
(ख) त्वया
(ग) त्वाम्
(घ) तुभ्यम्।
सन्ध्या – आम्, मया ओदनः अधुनैव (ii) ___________।
(क) पचयते
(ख) पचयेते
(ग) पच्यते
(घ) पच्यन्ते।
गायत्री – तदनन्तरं त्वं किं करिष्यसि?
सन्ध्या – तदनन्तरं (iii) ___________ गीता पठिष्यते।
(क) मया
(ख) त्वया
(ग) अहम्
(घ) त्वम्।
गायत्री – ह्यः अहमपि (iv) ___________ अपठम्।
(क) गीताम्
(ख) गीता
(ग) गीतया
(घ) गीताः।
सन्ध्या – अधुना मया पत्राणि लिख्यन्ते।
गायत्री – अहम् तु निबन्धं लिखामि।
उत्तराणि:
(i) (क) (ii) (ग) (iii) (क) (iv) (क)

7. अधोलिखितं संवादं मञ्जूषायाः समुचित-क्रिया-कर्म-कर्तृपदैः पूरयत।

(अधोलिखित संवाद मंजूषा के उचित क्रिया, कर्म एवं कर्ता पदों से भरिए। Complete the following dialogue with option’s suitable verb, object and subject.)

प्रश्न 1.
नयना – सुमेश! त्वं किं करोषि?
सुमेशः – अधुना तु मया पुस्तकं (i) ___________।
(क) पठ्यते
(ख) पठ्येते
(ग) पठ्यसे
(घ) पठ्ये।
नयना – ओह! अधुना त्वं पुस्तकं (ii) ___________।
(क) पठसि
(ख) पठ्यते
(ग) पठामि
(घ) पठति।
सुमेशः – (iii) ___________ किं क्रियते?
(क) त्वया
(ख) मया
(ग) अहम्
(घ) त्वम्।
नयना – मया अपि (iv) ___________ पठ्यते।
(क) पुस्तके
(ख) पुस्तकानि
(ग) पुस्तकं
(घ) पुस्तकः।
सुमेशः – शोभनम्। पुस्तकं पठ।
उत्तराणि:
(क), (क), (क), (ग)

प्रश्न 2.
रामः – त्वं कुत्र गच्छसि?
श्यामः – अहम् तु आपणम् (i) ___________।
(क) गच्छामि
(ख) गच्छसि
(ग) गच्छामः
(घ) गच्छति।
रामः – तत्र (ii) ___________ किमर्थं गम्यते?
(क) त्वम्
(ख) त्वाम्
(ग) त्वया
(घ) तुभ्यम्।
श्यामः – अहं फलानि क्रेतुम् गच्छामि।
रामः – अहं तु (iii) ___________ न क्रीणामि।
(क) फले
(ख) फलम्
(ग) फलानि
(घ) फलेन।
श्यामः – तर्हि त्वं किम् (iv) ___________?
(क) क्रीणासि
(ख) क्रीणाति
(ग) क्रीणामि
(घ) क्रीणथः।
उत्तराणि:
(क), (ग), (ग), (क)

प्रश्न 3.
श्यामः – सोहन! किं त्वं (i) ___________ गच्छसि?
(क) पत्रालयः
(ख) पत्रालयं
(ग) पत्रालयाः
(घ) पत्रालयान्।
सोहनः – न, अहं तु स्वपाठं स्मरामि।
श्यामः – शोभनम्। अधुना त्वं निबन्धम् अपि (ii) ___________ किम्?
(क) लिखसि
(ख) लिखति
(ग) लिखामि
(घ) लिखामः।
सोहनः – मया तु अधुना गणितस्य अभ्यासः (iii) ___________।
(क) क्रियसे
(ख) क्रिये
(ग) कृयते
(घ) क्रियते।
श्याम: – अहं तु पत्रालयमेव (iv) ___________।
(क) गच्छति
(ख) गच्छसि
(ग) गच्छामि
(घ) गच्छथ।
सोहनः – तथास्तु।
उत्तराणि:
(ख), (क), (घ), (ग)

प्रश्न 4.
प्रत्यूषः – किं विद्यालये छात्राः पादपान् सिञ्चन्ति?
राघवः – आम्, तैः पादपाः (i) ___________।
(क) सिञ्च्यन्ते
(ख) सिच्यन्ते
(ग) सिञ्चयन्ते
(घ) सिञ्चन्ति।
प्रत्यूषः – (ii) ___________ कुत्र सन्ध्यां करोति?
(क) आचार्यः
(ख) आचार्याः
(ग) आचार्य
(घ) आचार्यान्।
राघवः – आचार्येण स्वप्रकोष्ठे (iii) ___________।
(क) सन्ध्या
(ख) सन्ध्यां
(ग) सन्ध्याः
(घ) सन्ध्यया।
प्रत्यूषः – किम् उद्याने नम्रता गायति?
राघवः – अथ किम् ! उद्याने (iv) ___________ एव गीयते।
(क) नम्रता
(ख) नम्रताम्
(ग) नम्रतया
(घ) नम्रताः।
उत्तराणि:
(क), (क), (क), (ग)

प्रश्न 5.
गुरुः – राघव! गत्वा पश्य किम् उद्याने (i) ___________ क्रीडन्ति?
(क) छात्रा
(ख) छात्राः
(ग) छात्रैः
(घ) छात्रेण।
राघवः – आम्, आचार्य! उद्याने (ii) ___________ क्रीड्यते।
(क) छात्रेण
(ख) छात्राः
(ग) छात्रैः
(घ) छात्रः।
गुरुः – किं कोऽपि तत्र चित्रमपि रचयति?
राघवः – आम् आचार्य! तत्र कैश्चित् चित्रमपि (iii) ___________।
(क) रचयते
(ख) रच्येते
(ग) रच्यन्ते
(घ) रच्यते।
गुरुः – शोभनम्। किं ते तत्र पुष्पाणि तु न त्रोटयन्ति?
राघवः – नहि, नहि, श्रीमन्! (iv) ___________ तत्र पुष्पाणि न त्रोट्यन्ते।
(क) तैः
(ख) ते
(ग) तेन
(घ) ताभिः।
उत्तराणि:
(ख), (ग), (घ), (क)

प्रश्न 6.
रमा – सीते! किं त्वं विद्यालयं गच्छसि?
सीता – आम्, रमे! मया विद्यालयः (i) ___________।
(क) गम्यते
(ख) गमयते
(ग) गमयन्ते
(घ) गम्यन्ते।
रमा – किं त्वं तत्र (ii) ___________ पठसि?
(क) संस्कृत
(ख) संस्कृतं
(ग) संस्कृतः
(घ) संस्कृते।
सीता – आम् (iii) ___________ तत्र संस्कृतं पठ्यते।
(क) अस्माभिः
(ख) त्वया
(ग) मया
(घ) अस्मभ्यं।
रमा – किं त्वं तत्र चित्राणि अपि रचयसि?
सीता – आम्, मया तत्र (iv) ___________ अपि रच्यन्ते।
(क) चित्राणि
(ख) चित्रं
(ग) चित्रे
(घ) चित्रेण।
उत्तराणि:
(क), (ख), (ग), (क)

प्रश्न 7.
माता – पुत्रि! बहिः के आगच्छन्ति?
पुत्री – मातः! बहिः भिक्षुकैः (i) ___________।
(क) आगम्यन्ते
(ख) आगम्यते
(ग) आगम्येते
(घ) आगच्छन्ति।
माता – पुत्रि! किं ते (ii) ___________ याचन्ति?
(क) भोजनं
(ख) भोजन:
(ग) भोजननि
(घ) भोजानि।
पुत्री – मात:! (iii) ___________ भोजनं न याच्यते।
(क) तेन
(ख) ताभ्याम्
(ग) तैः
(घ) ताभिः।
माता – तर्हि भिक्षुकाः किं वाञ्छन्ति?
पुत्री – मातः! भिक्षुकैः (iv) ________ (वस्त्र) वाञ्छ्य ते।
(क) वस्त्रं
(ख) वस्त्राय
(ग) वस्त्रे
(घ) वस्त्राणि।
उत्तराणि:
(ख), (क), (ग), (क)

प्रश्न 8.
भ्राता – भगिनि! किं भवत्याः विद्यालये विदेशीयाः छात्राः अपि पठन्ति?
भगिनी – आम् भ्रात:! अस्माकं विद्यालये विदेशीयाभिः छात्राभिः अपि (i) ___________।
(क) पठ्यन्ते
(ख) पठन्ति
(ग) पठ्यते
(घ) पठ्येते।
भ्राता – (ii) ________ कस्यां भाषायां वार्तालापं कुर्वन्ति?
(क) ता:
(ख) ता
(ग) सा
(घ) ते।
भगिनी – ताभिः संस्कृतेन एव (iii) ___________ क्रियते।
(क) वार्तालापः
(ख) वार्तालापं
(ग) वार्तालापेन
(घ) वार्तालापाय।
भ्राता – किं ताः युष्माभिः सह मैत्री कुर्वन्ति?
भगिनी – आम्! (iv) ___________ अस्माभिः सह मैत्री क्रियते।
(क) ताः
(ख) ताभ्यः
(ग) ताभिः
(घ) तया।
उत्तराणि:
(ग), (क), (क), (ग)

प्रश्न 9.
रामः – श्याम! अद्य विद्यालये चेन्नईतः छात्राः आगच्छन्ति।
श्यामः – सखे! छात्रैः चेन्नईतः किमर्थम् (i) ________? ते इदानीं कुत्र तिष्ठन्ति?
(क) आगम्यन्ते
(ख) आगम्यते
(ग) आगम्येते
(घ) आगच्छन्ति।
रामः – सखे! ते प्रतियोगितायै अत्र आगताः। इदानीं (ii) ________ छात्रावासे स्थीयते?
(क) तैः
(ख) ते
(ग) तेन
(घ) ताः।
श्यामः – मित्र! किं ते संस्कृतम् अपि (iii) ___________।
(क) जानाति
(ख) जानीतः
(ग) जानन्ति
(घ) जानासि।
रामः – आम्! तैः (iv) ________ केवलं न सम्यग् ज्ञायते, अपि च भाष्यते अपि।
(क) संस्कृतं
(ख) संस्कृतः
(ग) संस्कृत
(घ) संस्कृतेन।
उत्तराणि:
(ख), (क), (ग), (क)

प्रश्न 10.
अशोकः – मित्र! छायाचित्रं कः रचयति?
श्यामः – छायाचित्रं छायाकारः (i) ________?
(क) रचयसि
(ख) रचयति
(ग) रचयतः
(घ) रचयन्ति।
अशोकः – एवम्। छायाचित्रं (ii) ________ रच्यते। पत्रं कः लिखति?
(क) छायाकारेण
(ख) छायाकारैः
(ग) छायाकाराः
(घ) छायाकाराय।
श्यामः – पत्रं विद्यार्थिना (iii) ___________।
(क) लिखति
(ख) लिख्यते
(ग) लिख्यन्ते
(घ) लिख्यते।
अशोकः – एवम्। किं जनैः प्रदर्शनी दृश्यते?
श्यामः – आम्! (iv) ___________ प्रदर्शनीं पश्यन्ति।
(क) जनाः
(ख) जनैः
(ग) जनः
(घ) जनान्।
उत्तराणि:
(ख), (क), (ख), (क)

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Grammar Book प्रत्ययाः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 9 Solutions प्रत्ययाः

प्रश्न 1.
निम्नलिखितान् स्थूलपदेषु प्रत्यान् विभज्य शुद्धं पदं चिनुत।
(निम्नलिखित मोटे पद में दिए गए प्रत्ययों का विभाजन करके शुद्ध पद को चुनकर लिखिए।)
(Choose the right bold words after separating the suffixes.)

1. कार्यं समाप्य पठ।
(क) सम् + आप् + ल्यप्
(ख) सं + आप् + ल्यप्
(ग) सम् + आप + ल्यप्
(घ) सम + आप + ल्यप्
उत्तर:
(क) सम् + आप् + ल्यप्

2. सर्वं विज्ञाय रामः अवदत् ।
(क) विज्ञा + य
(ख) वि + ज्ञा + ल्यप्
(ग) विज्ञा + ल्यप्
(घ) विज्ञा + ल्यप
उत्तर:
(ख) वि + ज्ञा + ल्यप्

3. गृहम् आगत्य तस्य सेवायां तत्परा अभवत्।।
(क) आ + गम् + ल्यप्
(ख) आ + गम + ल्यप्
(ग) आगत् + य
(घ) आग्म् + त्यप्
उत्तर:
(क) आ + गम् + ल्यप्

4. किम् नत्वा तत्र गमिष्यति?
(क) नम् + कत्वा
(ख) नम् + त्वा
(ग) नम + कत्वा
(घ) नम् + क्त्वा
उत्तर:
(घ) नम् + क्त्वा

5. सर्वे मिलित्वा प्रयत्नं कुर्वन्ति।
(क) मिल् + क्त्वा
(ख) मिल् + त्वा
(ग) मिलि + त्वा
(घ) मिलि + कत्वा
उत्तर:
(क) मिल् + क्त्वा

6. रामं दृष्ट्वा सीता अवदत् ।
(क) दृश् + कत्वा
(ख) दृश् + क्त्वा
(ग) दृश् + क्तवा
(घ) दृश + कत्वा
उत्तर:
(ख) दृश् + क्त्वा

7. निपुणम् निरीक्ष्य पठति।
(क) निरी + क्ष्य
(ख) निरी + ईक्ष्य
(ग) निर् + ईश् + ल्यप्
(घ) निरी + क्ष्यप्
उत्तर:
(ग) निर् + ईश् + ल्यप्

8. रामः प्रत्यागत्य तत्र गमिष्यति।
(क) प्रति + आ+गम्+ल्यप्
(ख) प्रत्या + गम् + ल्यप्
(ग) प्रत्या + गत्य
(घ) प्रति + आ + गत् + ल्यप्
उत्तर:
(क) प्रति + आ+गम्+ल्यप्

9. स्वदेशम् परित्यज्य कुत्र प्रस्थितः?
(क) परि + त्यज + ल्यप्
(ख) परि + त्यज् + ल्यप्
(ग) परि + त्यज + ल्यप
(घ) परित्यज + य्
उत्तर:
(ख) परि + त्यज् + ल्यप्

10. बालं विलोक्य कुक्कुरः अभाषत्।
(क) वि + लोक् + ल्यप्
(ख) वि + लोग् + ल्यप्
(ग) विलोक् + य
(घ) विलोक + ल्यप्
उत्तर:
(क) वि + लोक् + ल्यप्

11. सा अभिवाद्य अगच्छत्।
(क) अभि + वद् + ल्यप्
(ख) अभि + वाद् + ल्यप्
(ग) अभि + वद्+ णिच् + ल्यप्
(घ) अभि + वद् + लयप्
उत्तर:
(ग) अभि + वद्+ णिच् + ल्यप्

12. जीवम् अन्वेष्टुम् आगच्छत् ।
(क) अन + वेष्ट + तुम्
(ख) अनु + इष् + तुमुन्
(ग) अनू + ईष् + तुमुन्
(घ) अन्विषु + तुम्
उत्तर:
(ख) अनु + इष् + तुमुन्

13. एवं विचार्य प्रतापः अवदत् ।
(क) वि + चार् + ल्यप्
(ख) विचर + ल्यप्
(ग) वि + चर् + ल्यप्
(घ) वि + चर् + णिच् + ल्यप्
उत्तर:
(घ) वि + चर् + णिच् + ल्यप्

14. कूपात् जलं पीत्वा आगच्छति।
(क) पी + क्त्वा
(ख) पा + क्त्वा
(ग) पी + त्वा
(घ) पा + त्वा
उत्तर:
(ख) पा + क्त्वा

15. सः जीवनम् धर्मरक्षायै समर्पितवान्।
(क) सम् + अर्प + क्तवतु
(ख) सम् + अप् + क्तवतु
(ग) समर्प + वान्
(घ) समप् + तवान्
उत्तर:
(ख) सम् + अप् + क्तवतु

16. पुष्पम् समाघ्राय प्रसन्नः अस्ति।
(क) सम् + आ + घ्रा + ल्यप्
(ख) समा + घ्रा + या
(ग) समाघ्रा + य
(घ) समा + घ्रा + ल्यप्
उत्तर:
(क) सम् + आ + घ्रा + ल्यप्

17. सः जलम् पातुम् कूपम् गच्छति।
(क) पा + तुम्
(ख) पा + तुमुन्
(ग) पी + तुम्
(घ) पी + तुमुन्
उत्तर:
(ख) पा + तुमुन्

18. शब्दम् श्रुत्वा गजः अधावत्।
(क) श्रू + कत्वा
(ख) श्रू + कतवा
(ग) श्रु + क्त्वा
(घ) श्री + क्त्वा
उत्तर:
(ग) श्रु + क्त्वा

19. सः चरणयोः पतित्वा क्षमाम् अयाचत्।
(क) पत् + क्त्वा
(ख) पत + त्वा
(ग) पत् + कतवा
(घ) पत् + कत्वा
उत्तर:
(क) पत् + क्त्वा

20. कुशलवार्ता पृष्ट्वा उपविशति।
(क) प्रच्छ् + त्वा
(ख) प्रच्छ् + क्त्वा
(ग) पृष् + कत्वा
(घ) पृष् + क्तवा
उत्तर:
(ख) प्रच्छ् + क्त्वा

21. निश्चयम् कृत्वा तम् अकथयत्।
(क) कृ + क्त्वा
(ख) कृ + त्वा
(ग) कृ + कत्वा
(घ) कृ + कतवा
उत्तर:
(क) कृ + क्त्वा

प्रश्न 2.
निम्नलिखितान प्रकतिप्रत्ययान योजयित्वा शद्धं पदं चिनत।
(निम्नलिखित प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर शुद्ध पद चुनिए ।
Choose the right word after joining the suffixes.

1. सन्धिम् प्र + कल्प् + ल्यप् बहिः आगच्छ।
(क) प्रकल्प्य
(ख) प्रकप्य
(ग) प्रकल्पय
(घ) प्रकल्पाय
उत्तर:
(क) प्रकल्प्य

2. धनं प्र + आप् + ल्यप् धनिकः प्रसीदति।
(क) प्रापय
(ख) प्रापाय
(ग) प्राप्य
(घ) प्राप्या
उत्तर:
(ग) प्राप्य

3. वयम् भोजनं खाद् + तुमुन् तत्पराः स्मः।
(क) खादितम्
(ख) खादितुम्
(ग) खादतुम्
(घ) खादिताम्
उत्तर:
(ख) खादितुम्

4. एवं निस् + चित् + ल्यप रमा अगच्छत्।
(क) निश्चित्य
(ख) निः चित्य
(ग) निर्चित्य
(घ) निस्चित्य
उत्तर:
(क) निश्चित्य

5. स: दानं दा + तुमुन् हरिद्वारम् गच्छति।
(क) दातुम्
(ख) दतुम्
(ग) दातु
(घ) दातुः
उत्तर:
(क) दातुम्

6. मांसम् उत् + कृ + ल्यप् श्येनाय ददौ ।
(क) उतकृत्य
(ख) उतकृतय
(ग) उत्कृत्य
(घ) उद्कृत्य
उत्तर:
(ग) उत्कृत्य

7. इति वच् + क्त्वा सः मौनम् अधारयत्।
(क) वक्त्वा
(ख) वदित्वम्
(ग) उचित्वा
(घ) उक्त्वा
उत्तर:
(घ) उक्त्वा

8. विद्वान् भू + क्त्वा सः प्रासीदत्।
(क) भूत्वा
(ख) भुत्वा
(ग) भूतवा
(घ) भुतवा
उत्तर:
(क) भूत्वा

9. आलस्यं वि + हि + ल्यप् उद्यमम् कुरु।
(क) वितीय
(ख) विहिय
(ग) विहाय
(घ) विहय
उत्तर:
(ग) विहाय

10. आत्मा जीर्ण शरीरम् वि + हि + ल्यप नवीनं देहं संयाति।
(क) विहिय
(ख) विहीय
(ग) विहय
(घ) विहाय
उत्तर:
(घ) विहाय

11. देवम् नम् + तुमुन् कुत्र गमिष्यसि?
(क) नमितुम्
(ख) नमतुम्
(ग) नम्तुम्
(घ) नन्तुम्
उत्तर:
(घ) नन्तुम्

12. वि + भज् + ल्यप् एव अत्र आगच्छ।
(क) विभज्य
(ख) विभक्त्य
(ग) विभाज्य
(घ) विभजय
उत्तर:
(क) विभज्य

13. शत्रुम् जि + क्त्वा प्रसन्नः भव।
(क) जित्वा
(ख) जीत्वा
(ग) जितवा
(घ) जीतवा
उत्तर:
(क) जित्वा

14. पाठम् अधि + इ + ल्यप् शयनम् कुरु।
(क) अधित्य
(ख) अधीत्वा
(ग) अधीय
(घ) अधीत्य
उत्तर:
(घ) अधीत्य

15. त्वं शुच् + तुमुन् न अर्हसि।
(क) शोचतुम्
(ख) शुचतुम्
(ग) शोचितुम्
(घ) शुचितम्
उत्तर:
(ग) शोचितुम्

16. सः प्र + विश् + ल्यप् अवदत् ।
(क) प्रविष्य
(ख) प्रविस्य
(ग) प्रविश्य
(घ) प्रविश्ट
उत्तर:
(ग) प्रविश्य

प्रश्न 3.
अधोलिखितेषु प्रकृतिं प्रत्ययं संयोज्य लिखत।
(नीचे लिखे प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर लिखिए।)
(Write after joining the words and suffixes.)

1. दृश् + क्त्वा = …………….
2. क्षिप् + क्त्वा = …………….
3. आ + गम् + ल्यप् = …………….
4. सम् + पठ् + ल्यप् = …………….
5. चि + तुमुन् = …………….
6. युध् + तुमुन् = …………….
7. गम् + क्त्वा = …………….
8. त्यज् + क्त्वा = …………….
9. प्र + दा + ल्यप् = …………….
10. सम् + भू + ल्यप् = …………….
11. स्नै + तुमुन् = …………….
उत्तर:
1. दृष्ट्वा
2. क्षिप्त्वा
3. आगम्य
4. संपठ्य
5. चेतुम्
6. योद्धम्
7. गत्वा
8. त्यक्त्वा
9. प्रदाय
10. संभूय
11. स्नातुम्।

प्रश्न 4.
अधोलिखितानां पदानां प्रकृति प्रत्ययं च पृथक्-पृथक् लिखत।
(नीचे लिखे पदों के प्रकृति और प्रत्यय पदों को अलग-अलग लिखिए।)।
(Write after separating the words and suffixes from the given words.)

1. स्नातुम् = ………….. + तुमुन्
2. क्रोद्धम् = …………. + तुमुन्
3. परित्यज्य = परि + ……….
4. उपगम्य = …………. + ल्यप्
5. भूत्वा = …………. क्त्वा
6. चलित्वा = चल् + ………………
उत्तर:
1.स्नै
2. क्रुध्
3. त्यज् + ल्यप्
4. उप + गम्
5. भू
6. क्त्वा।

प्रश्न 5.
‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे विशेष्यानि सन्ति तेषां उचित मेलनं कुरुत।

उत्तर:

प्रश्न 6.
कोष्ठके दत्तानां धातुनां शानच्-प्रत्ययान्त-रूपेण रिक्तस्थानानि पूरयत।
यथा-वन्दमानः स आशिषं लभते (वन्द्)
(i) शनैः …………………… सा वैभवं प्राप्नोति। (वृध/वर्ध)
(ii) ………………… नक्षत्रैः आकाशः भासतेः। (प्र + काश्)
(iii) कष्टानि ………………… वीराः कीर्ति लभन्ते। (सह)
(iv) ………………… वृक्षेभ्यः पुष्पाणि पतन्ति। (कम्प्)
(v) ……… जनाः साफल्यम् आप्नुवन्ति। (प्र + यत्)
उत्तर:
(i) वर्धमाना
(ii) प्रकाशमानैः
(iii) सहमानाः
(iv) कम्पमानेभ्यः
(v) प्रयतमानाः

प्रत्यय के उदाहरण

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Abhyasvan Bhav Class 9 Solutions परिशिष्टम् – 2 come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Class 9 Solutions परिशिष्टम् – 2

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Abhyasvan Bhav Class 9 Solutions परिशिष्टम् – 1 come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Class 9 Solutions परिशिष्टम् – 1

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 12 वर्णविचारः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 12 वर्णविचारः

इदानीं यावत् भवद्भिः संस्कृतभाषायाः वर्णानां ज्ञानं तु प्राप्तमेव। अतः सर्वप्रथमं वयमेतेषां संयोजनविच्छेदयोः अभ्यासं कुर्मः
तद्यथा-
व् + अ + र् + ण् + अ + व् + इ + च् + आ + र् + अः – वर्णविचारः
क् + आ + र + य् + अ + द् + अ + क् + ष् + त् + आ – कार्यदक्षता
प् + र् + इ + य् + अ + व् + आ + द + इ + त् + आ – प्रियवादिता
ज् + ञ् + आ + न् + अ + प् + र् + आ + प् + त् + इ: – ज्ञानप्राप्तिः

प्रश्न 1.
एवमेवे एतेषां पदानामपि संयोजनं कुरुत-

उत्तराणि:
(i) स् + ऊ + क् + त् + इ + स् + औ + र् + अ + भ् + अ + म् – सूक्तिसौरभम्
(ii) प् + र् + अ + त् + य् + आ + ह् + आ + र् + अ: – प्रत्याहारः
(iii) अ + न् + उ + द् + आ + त् + त् + अः – अनुदात्तः
(iv) इ + क् + छ + उ + द् + अ + ण् + ड् + अ + म् – इक्षुदण्डम्
(v) म् + अ + ञ् + ज् + ऊ + ष् + आ – मञ्जूषा
(vi) ज् + ञ् + आ + न् + ए + च + छ् + उः – ज्ञानेच्छु

अधुना वर्णविच्छेदस्य अभ्यासं कुर्मः
धनञ्जयः – ध् + अ + न् + अ + ञ् + ज् + अ + य् + अ:
प्रयच्छति – प् + उ + अ + य् + अ + च + छ + अ + त् + इ
स्वार्थान्ध – स् + व् + आ + र् + थ् + आ + न् + ध् + अः
चिरञ्जीवः – च् + इ + र् + अ + ञ् + ज् + ई + व् + अः

प्रश्न 2.
एतमेव एतेषां पदानामपि विच्छेदं कुरुत-


उत्तराणि:
(i) विद्यालयः – व् + इ + द + य् + आ + ल् + अ + य् + अः
(ii) पुत्रप्रीत्या – प् + उ + त् + र् + अ + प् + र् + ई + त् + य् + आ
(iii) आज्ञापयति – आ + ज् + ञ् + आ + प् + अ + य् + अ + त् + इ
(iv) प्रभृति – प् + र् + अ + भ् + ऋ + त् + इ
(v) प्रतीक्षा – प् + र् + अ + त् + ई + क् + ष् + आ
(vi) अश्रद्धेयम् – अ + श् + र् + अ + द् + ध् + ए + य् + अ + म्
(vii) सुरक्षितम् – स् + उ + र् + अ + क् + ष + इ + त् + अ + म्

अत्र वयं पश्यामः यत् स्वर-व्यञ्जनानां संयोजनेन शब्दनिर्माणं भवति। अत्र एतदपि ध्यातव्यं यत्-
‘स्वयं राजन्ते इति स्वराः’
अर्थात् स्वराणाम् उच्चारणाय अन्यवर्णस्य आवश्यकता न भवति परं व्यञ्जनानाम् उच्चारणाय स्वराः सदैव अपेक्ष्यन्ते।
स्वराणामपरं नाम अस्ति अच् इति।
व्यञ्जनानां चापरं नाम अस्ति हल् इति।
स्वरेण विरहितस्य व्यञ्जनवर्णस्य लेखनाय हलन्तचिह्नम् (्) इति प्रयुज्यते। अत्र वर्णविन्यासं कर्तुं सदैव ध्यातव्यं यत् किमप व्यञ्जनवर्णं हलन्तचिह्नन विना न लेखनीयम्। किं भवन्तः जानन्ति यत् सर्वेषाम् वर्णानाम् उच्चारणाय मुखे विशिष्टस्थानं वर्तते।
मयंकः – मोहन! इति उच्चारणक्रमे ‘म’ इति वर्णस्य उच्चारणे ओष्ठः अपरम् ओष्ठं स्पृशति परं ‘ह’, ‘न’ इति पदयोः उच्चारणे ओष्ठः न स्पृश्यते इति एतदनुभूयते। अध्यापिका – आम्। यतः हकारस्य उच्चारणस्थानं कण्ठः नकारस्य च दन्ताः।
तन्वी – आम्। मम नाम्नि अपि तरकारस्य उच्चारणे जिह्वा दन्तान् स्पृशति।
शान्तिः – आम्। मम नाम्नि अपि शकारस्य उच्चारणं तालुना, परं नकारतकारयोः उच्चारणं मुखस्य सहायतया भवति (सर्वे छात्राः शिक्षिका प्रति) महोदये! एतत् तु न कदापि विचारितम् यत् कथमस्माकं जिह्वा जानाति यत् कस्य वर्णस्य उच्चारणं मुखस्य केन भागेन कर्तव्यम्।
शिक्षकः (विहस्य) एतत् तु अतीव वैज्ञानिकं रहस्यम् यं ज्ञात्वा वयं सकार-शकार-षकार इति वर्णानाम् उच्चारणे अवबोधने च त्रुटिकर्तृन् बोधयितुं क्षमाः उच्चारणदोषं च मार्जयितुमपि समर्थाः। अधुना उच्चारणस्थानानाम् अभ्यासं कुर्मः।

प्रश्न 1.
एतेषां वर्णानाम् उच्चारणस्थानं लिखत-

उत्तराणि:
(i) ट् मूर्धा ओ कण्ठोष्ठाः य् तालुः ण् मूर्धा / नासिका
(ii) थ् दन्ताः ज् तालुः ग् कण्ठः उ ओष्ठौ
(iii) ए कण्ठतालुः, न् दन्ताः / नासिका, ऋ मूर्धा व् दन्तोष्ठाः

प्रश्न 2.
एतेषु मूर्धन्यवर्णान् गोलाकारं कुरुत-

च्, ल्, ए, म्, आ, ष्, य, उ
उत्तराणि:

प्रश्न 3.
प्रदत्तानि उच्चारणस्थानानि अधिकृत्य द्वौ वर्णी-

उत्तराणि:
(i) ओष्ठ्यः – उ, प् दन्तयः – लु, स्
(ii) तालव्यः – इ, य् कण्ड्यः – आ, क्
(iii) कण्ठोष्ठ्यः – ओ, औ नासिक्यः – ङ्, म्

प्रश्न 4.
प्रदत्तपदेभ्यः यथानिर्दिष्टम् उच्चारणस्थानानुरूपं वर्णान् चित्वा लिखत-

(i) जाड्यम् – (मूर्धन्यवर्णः)
(ii) वर्तते – (दन्तोष्ठ्य)
(iii) स्वीकरोतु – (तालव्यवर्णः)
(iv) विहितम् – (कण्ठ्यवर्णः)
(v) प्रतिज्ञा – (ओष्ठ्यवर्ण:)
(vi) उत्थाय – (दन्त्यवर्ण:)
(vii) पाषाणतले – (ओष्ठ्य वर्ण:)
(viii) प्राणिनाम् – (नासिक्यवर्ण:)
(ix) आश्रमे – (कण्ठतालव्यः)
(x) लतासु – (दन्त्यवर्ण:)
उत्तराणि:

प्रश्न 5.
वर्णानाम् उच्चारणस्थानानां सरलतया ज्ञानार्थम् एतानि सूत्राणि स्मरत-

(i) अकुहविसर्जनीयानां कण्ठः। (अ, आ, क वर्ग, ह, विसर्ग)
(ii) इचुयशानां तालुः। (इ, ई, च वर्ग, य्, श्)
(iii) ऋटुरषाणां मूर्धा। (ऋ, ऋ, ट वर्ग, र्, ष्)
(iv) लुतुलसानां दन्ताः। (ल, त वर्ग, ल्, स्)
(v) उपूपध्मानीयानामोष्ठौ। (उ, ऊ, प वर्ग, उपध्मानीय)
(vi) ञमङणनानां नासिका। (ञ, म, ङ, ण, न्)
(vii) एदैतोः कण्ठतालु। (ए, ऐ)
(viii) ओदौतोः कण्ठोष्ठम्। (ओ, औ)
(ix) वकारस्य दन्तोष्ठम्। (व)
(x) नासिकाऽनुस्वारस्य। (अनुस्वार)