Prasanna

By going through these CBSE Class 7 Sanskrit Notes Chapter 2 दुर्बुद्धि विनश्यति Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 7 Sanskrit Chapter 2 दुर्बुद्धि विनश्यति Summary Notes

दुर्बुद्धि विनश्यति पाठ का परिचय

प्रस्तुत पाठ की कथा ‘पञ्चतन्त्र’ नामक ग्रंथ से ली गयी है। ‘पञ्चतन्त्र’ के लेखक पं० विष्णुशर्मा हैं । इस कथा के द्वारा बताया गया है कि अनुचित समय पर बोलने से कैसे सब कुछ नष्ट हो जाता है। कभी-कभी मौन रहकर भी कार्य सफल हो सकता है।

दुर्बुद्धि विनश्यति Summary

प्रस्तुत पाठ की कथा पं. विष्णुशर्मा जी के प्रसिद्ध ग्रन्थ ‘पंचतंत्र’ में से ली गई है। इस कथा में बताया गया है कि उचित-अनुचित समय देखकर ही बोलना चाहिए तथा मित्रों की बात को मानना चाहिए। मगध देश में फुल्लोत्पल नामक तालाब था। उस तालाब में संकट और विकट नामक दो हंस तथा कम्बुग्रीव नामक उनका मित्र कछुआ रहता था।

एक बार मछुआरे वहाँ आए और कहने लगे-‘कल हम सभी जलचर प्राणियों को मार डालेंगे।’ यह सुन कर भयभीत कछुआ अपने दोनों मित्रों से सहायता के लिए विनती करने लगा।

कछुए के कहने पर उन हंसों ने एक डण्डे को दोनों किनारों से चोंच में पकड़ लिया तथा कछुए को उस डण्डे के मध्य भाग को मुख से पकड़ कर लटकने के लिए कहा। उन्होंने उसे समझाया कि वह मार्ग में बिल्कुल न बोले अन्यथा उसकी मृत्यु हो सकती है। कछुए ने उनकी बात मानी तथा उनके कहे अनुसार किया।

तब वे हंस उस कछुए को लेकर दूसरे तालाब में पहुँचाने के लिए उड़ चले। रास्ते में कुछ ग्वाले उस दृश्य को देख कर आश्चर्य प्रकट करने लगे और कहने लगे-‘देखो, हंसों के साथ कछुआ भी उड़ रहा है।’ उनकी बात सुन कर ज्यों ही कछुए ने कुछ कहने के लिए अपना मुख खोला, त्यों ही वह पृथ्वी पर धड़ाम से गिरा और मर गया। शिक्षा-जो हितैषी व्यक्ति की बात को नहीं मानता है, वह शीघ्र नष्ट हो जाता है।

दुर्बुद्धि विनश्यति Word Meanings Translation in Hindi

(क) अस्ति मगधदेशे फुल्लोत्पलनाम सरः।
तत्र संकटविकट हंसौ निवसतः। कम्बुग्रीवनामकः
तयोः मित्रम् एकः कूर्मः अपि तत्रैव प्रतिवसति स्म।।

शब्दार्थाः (Word Meanings) :
सरः-तालाब (pond), हंसौ-हंस (द्विव०) (two swans), कूर्मः/कच्छपः-कछुआ (tortoise), तत्रैव (तत्र + एव)-वहाँ ही (there), प्रतिवसति स्म-रहता था (lived).

सरलार्थ :
मगध प्रदेश में फुल्लोत्पल नामक तालाब था। वहाँ संकट और विकट नामक दो हंस रहते थे। कम्बुग्रीव नामक उन दोनों का मित्र एक कछुआ भी वहीं रहता था।

English Translation:
There was a pond named Phullotpal in Magadh a province. Two swans Sankat and Vikat lived there. One tortoise named Kambugreev, a friend of both (swans) also lived there.

(ख) अथ एकदा धीवराः तत्र आगच्छन्। ते अकथयन्- “वयं श्वः मत्स्यकूर्मादीन् मारयिष्यामः।” एतत् श्रुत्वा कूर्मः अवदत्-“मित्रे! किं युवाभ्याम् धीवराणां वार्ता श्रुता? अधुना किम् अहं करोमि?” हंसौ अवदताम्-“प्रातः यद् उचितं तत्कर्त्तव्यम्।” कूर्मः अवदत्-“मैवम्। तद् यथाऽहम् अन्यं ह्रदं गच्छामि तथा कुरुतम्।” हंसौ अवदताम् “आवां किं करवाव?” कूर्मः अवदत्-“अहं युवाभ्यां सह आकाशमार्गेण अन्यत्र गन्तुम् इच्छामि।”

शब्दार्थाः (Word Meanings) :
धीवरा:-मछुआरे (fishermen), वार्ता-वार्तालाप (conver sation), श्व:-कल (आनेवाला) (tomorrow), मत्स्यकूर्मादीन्-मछली, कछुओं आदि को (to fish, tortoise etc.), मारयिष्यामः-मारेंगे (shall kill), मैवम् (मा + एवम् )-ऐसा नहीं (not like this), हृदम्-तालाब को (to pond), आकाशमार्गेण-आकाश मार्ग से (through the sky).

सरलार्थ :
इसके पश्चात् एक बार मछुआरे वहाँ आये और कहा-“हम सब कल मछली, कछुए आदि को मारेंगे।” यह सुनकर कछुआ बोला-“मित्र! क्या तुमने मछुआरों की बातचीत सुनी। अब मैं क्या करूँ?” दोनों हंस बोले-“सुबह जो उचित है, वह करना चाहिए।” कछुआ बोला-“ऐसा मत करो, जिससे मैं दूसरे तालाब पर जा सकूँ, वैसा करो।” दोनों हंस बोले-“हम दोनों क्या करें।” कछुआ बोला- “मैं तुम दोनों के साथ आकाश-मार्ग से दूसरे स्थान पर जाने की इच्छा करता हूँ।”

English Translation :
Then once fishermen came there and said, “Tomorrow we will catch all the fish and tortoise etc.” On hearing this the tortoise said, “Friends! Did you hear what the fishermen said? What do I do now?” Both the swans said, “In the morning, we should do what is right.” The tortoise said, “Don’t do this. Do that (by which) I can go to the other pond.” Both the swans said, “What do we do?” The tortoise said, “I wish to go to another pond through the sky with both of you.”

(ग) हंसौ अवदताम्-“अत्र कः उपायः?” कच्छपः वदति-“युवां काष्ठदण्डम् एकं चञ्च्वा धारयताम्। अहं काष्ठदण्डमध्ये अवलम्ब्य युवयोः पक्षबलेन सुखेन गमिष्यामि।” हंसौ अकथयताम्-“सम्भवति एषः उपायः। किन्तु अत्र एकः अपायोऽपि वर्तते। आवाभ्यां नीयमानं त्वामवलोक्य जनाः किञ्चिद्वदिष्यन्ति एव। यदि त्वमुत्तरं दास्यसि तदा तव मरणं निश्चितम्। अतः त्वम् अत्रैव वस।” तत् श्रुत्वा क्रुद्धः कूर्मः अवदत्-“किमहं मूर्खः? उत्तरं न दास्यामि।किञ्चिदपि न वदिष्यामि।” अतः अहं यथा वदामि तथा युवां कुरुतम्।

शब्दार्थाः (Word Meanings) :
चञ्च्वा – चोंच से (with the beak), धारयताम्-धारण करें (द्विव०) (hold), अवलम्ब्य-नीचे लटककर/सहारा लेकर (Hanging with support), पक्षबलेन पंखों के बल से (with the force of wings), अपायः-हानि (harm), नीयमानम्-ले जाए जाते हुए को (being carried away), अवलोक्य-देखकर (on seeing), काष्ठदण्डम्-लकड़ी का डण्डा (wooden stick), श्रुत्वा -सुनकर (on hearing).

सरलार्थ :
हंस बोले-“यहाँ क्या उपाय है?” कछुआ बोला-“तुम दोनों एक लकड़ी के डण्डे को चोंच से पकड़ो। मैं लकड़ी के डण्डे के बीच में लटककर तुम दोनों के पंखों के बल से सुखपूर्वक (आराम से) जाऊँगा।” हंस बोले “यह उपाय हो सकता है। परन्तु यहाँ एक हानि भी है। हम दोनों के द्वारा ले जाए जाते हुए तुम्हें देखकर लोग कुछ बोलेंगे ही। यदि तुम उत्तर दोगे तब तुम्हारा मरना निश्चित ही है। इसलिए तुम यहीं रहो।” उसे सुनकर क्रोधित कछुआ बोला-“क्या मैं मूर्ख हूँ? उत्तर नहीं दूंगा। कुछ भी नहीं बोलूँगा।” इसलिए जैसा कहता हूँ वैसा तुम दोनों करो।

English Translation :
The swans said, “What is the solution here?” The tortoise said, “Both of you hold a wooden stick with your beak. I will hang in the middle of the wooden stick and easily go over with the force of your wings.” The swans said, “This solution is possible. But there is one disadvantage also. On seeing you being carried by us, people will say something. If you reply then your death is sure. Therefore, you stay here only.” On hearing this the angry tortoise said, “Am I a fool? I shall not reply. I shall not say anything.” Therefore, both of you do what I tell you to do.

(घ) एवं काष्ठदण्डे लम्बमानं कूर्म पौराः अपश्यन् पश्चाद् अधावन् अवदन् च-“हंहो! महदाश्चर्यम्।हंसाभ्याम् सह कूर्मोऽपि उड्डीयते।”कश्चिद्वदति-“यद्ययं कूर्मः कथमपि निपतति तदा अत्रैव पक्त्वा खादिष्यामि।” अपरः अवदत्-“सरस्तीरे दग्ध्वा खादिष्यामि।” अन्यः अकथयत्-“गृहं नीत्वा भक्षयिष्यामि” इति।

शब्दार्थाः (Word Meanings) :
लम्बमानम्-लटके हुए (को) (hanging), उड्डीयते-उड़ रहा है (is flying), महदाश्चर्यम्-बहुत अचम्भा (very surprising), कथमपि (कथम् + अपि)-किसी प्रकार (somehow), पक्त्वा -पकाकर (after cooking), सरस्तीरे-तालाब के किनारे (by pond’s side), दग्ध्वा -जलाकर (after cooking), खादिष्यामि-खाऊँगा (will eat), भक्षयिष्यामि-खाऊँगा (will eat), अधावन्-दौड़े (ran), पौरा:-नगरवासियों ने(citizans).

सरलार्थ :
इस प्रकार लकड़ी के डण्डे पर लटके हुए कछुए को नागरकों ने देखा/बाद में पीछे दौड़े और बोले- “अहा! बहुत अचम्भा है । हंसों के साथ कछुआ भी उड़ रहा है।” कोई बोला- “यदि यह कछुआ कैसे भी (किसी तरह) गिरता है, तब यहीं पकाकर खाऊँगा।” दूसरा बोला- “तालाब के किनारे पकाकर खाऊँगा।” अन्य ने कहा- “घर ले जाकर खाऊँगा।”

English Translation :
On doing so (and), seeing the tortoise hanging from the wooden stick, the cowherds ran after them and said, “Oh! very surprising. The tortoise is also flying with the swans.” Someone said, “If this tortoise falls somehow, then I will cook and eat it here only.” The second one said, “I will cook (roast) it by the pond’s side and eat it.” Another one said, “I will take it home to eat it.”

(ङ) तेषां तद् वचनं श्रुत्वा कूर्मः क्रुद्धः जातः। मित्राभ्यां दत्तं वचनं विस्मृत्य सः
अवदत्-“यूयं भस्मं खादत।” तत्क्षणमेव कूर्मः दण्डात् भूमौ पतितः। पौरैः सः मारितः। अत एवोक्तम्

सुहृदां हितकामानां वाक्यं यो नाभिनन्दति।
स कूर्म इव दुर्बुद्धिः काष्ठाद् भ्रष्टो विनश्यति॥

शब्दार्थाः (Word Meanings):
श्रुत्वा-सुनकर (on hearing), विस्मृत्य- भूलकर (forgetting), भस्मं-राख (ash), पौरैः-नागरिकों के द्वारा (by citizans), मित्राभ्यां-मित्रों को/के लिए (to/for friends), सुहृदाम्-अच्छे मित्रों के (of friends), हितकामानाम्-कल्याण की इच्छा रखनेवालों के (of well-wishers), अभिनन्दति-प्रसन्नतापूर्वक स्वीकार करता है/करती है (accepts gladly), दुर्बुद्धिः दुष्ट बुद्धिवाला (wicked minded), काष्ठाद्-लकड़ी से (from wood), भूमौ-जमीन पर (on the ground), भ्रष्टः -गिर गया (fallen).

सरलार्थः –
उनके उस वचन को सुनकर कछुआ क्रोधित हो गया। मित्रों को दिए गए वचन को भूलकर, वह बोला- “तुम सब राख खाओ।” उसी क्षण कछुआ डण्डे से भूमि पर गिर गया। नागरिकों के द्वारा वह मार डाला गया। इसलिए कहा गया है कल्याण की इच्छा रखनेवाले मित्रों के वचन को जो प्रसन्नतापूर्वक स्वीकार नहीं करता है, वह लकड़ी से गिरे हुए दुष्टबुद्धि कछुए के समान नष्ट होता है।

English Translation:
On hearing these words of those (people) the tortoise became angry. Forgetting his promise given to his friends, he spoke, “You all eat ash.” At the very moment, the tortoise fell from the sky and was killed by the cowherds. Therefore, it has been said. He who does not accept gladly the words of his well-wishing friends is destroyed like the foolish tortoise fallen from the stick.

We have given detailed NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit रचना अपठितांश-अवबोधनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

CBSE Class 7 Sanskrit रचना अपठितांश-अवबोधनम्

अधोदत्तं प्रत्येकं अनुच्छेदं पठित्वा तदाधारिताम् प्रश्नान् उत्तरत।

1. भारते षड् ऋतवः भवन्ति- वसन्तः, ग्रीष्मः, वर्षा, शरद्, हेमन्तः, शिशिरः च। ग्रीष्मकालस्य पश्चात् वर्षाऋतुः आगच्छति। वर्षाकाले, ग्रीष्मस्य तापेन शुष्काः, पादपाः पुनः हरिताः। आकाशः कृष्णैः, मेघैः आच्छादितः भवति। नद्यः जलवेगेन प्रवहन्ति। कुत्रचित् अत्यधिका वृष्टिः भवति कुत्रचित् च अनावृष्टिः। वृष्टेः अभावात् कृषकाः महत् कष्टम् अनुभवन्ति। ते वर्षांदेवं प्रार्थयन्ति। वर्षाजलेन धरा शस्य-श्यामला भवति। एतत् दृष्ट्वा कृषकाणां चित्तं प्रफुल्लितम् भवति।

I. एकपदेन उत्तरत-

प्रश्न 1.
भारते कति ऋतवः भवन्ति?
उत्तरम्-
षड्

प्रश्न 2.
ग्रीष्मस्य पश्चात् कः ऋतुः आगच्छति?
उत्तरम्-
वर्षा

प्रश्न 3.
नद्यः कथं प्रवहन्ति?
उत्तरम्-
जलवेगेन

प्रश्न 4.
वृष्टेः अभावात् के महत् कष्टम् अनुभवन्ति?
उत्तरम्-
कृषकाः

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-

प्रश्न 1.
भारते षड् ऋतवः के सन्ति?
उत्तरम्-
भारते षड् ऋतवः सन्ति-वसन्तः, ग्रीष्मः, वर्षा, शरद्, हेमन्तः, शिशिरः च।

प्रश्न 2.
किं दृष्ट्वा कृषकाणां चित्तं प्रफुल्लितम् भवति?
उत्तरम्-
वर्षाजलेन धरा शस्यश्यामला इति दृष्ट्वा कृषकाणां चित्तं प्रफुल्लितम् भवति।

III. भाषिक कार्यम्-

प्रश्न 1.
‘वर्षाकाले ग्रीष्मस्य तापेन शुष्काः पादपाः पुनः हरिताः भवन्ति।’ इति वाक्ये-
(i) ‘भवन्ति’ क्रियापदस्य कर्ता कः? (तापेन, हरिताः, पादपाः)
(ii) ‘पादपाः’ इति पदस्य किं किं विशेषणम् अत्र प्रयुक्तम्? _______ ________
(iii) ‘तापेन’ अत्र किं विभक्तिः वचनम् च? _______ ________
उत्तरम्-
(i) पादपाः
(ii) शुष्काः, हरिताः
(iii) तृतीया एकवचनम् च

प्रश्न 2.
विपर्ययम् लिखत- वृष्टिः ________
उत्तरम्-
अनावृष्टिः

प्रश्न 3.
‘अनुभवन्ति’ अत्र कः उपसर्गः कः च धातुः? ________ ________
उत्तरम्-
अनु, भू

प्रश्न 4.
पदानां लिङ्गम् निर्दिशत।
(i) धरा ________
(ii) चित्तम् ________
(iii) पादपाः ________
उत्तरम्-
(i) स्त्रीलिङ्गम्
(ii) नपुंसकलिङ्गम्
(iii) पुंल्लिङ्गम्।

2. भारतवर्षः अस्माकं जन्मभूमिः। वयं भारतीयाः स्मः। भारते रम्याः देवालयाः, चित्र-विचित्र-उत्सवाः, विविधाः, वेशभूषाः। अत्र अनेकानि दर्शनीयानि स्थानानि। वैदेशिकाः अत्र पर्यटनाय आगच्छन्ति। देशस्य च विविधतां दृष्ट्वा विस्मिताः भवन्ति। यदि पर्यटकानां निवासाय भ्रमणाय च सुव्यवस्था भवेत् तर्हि अधिकाधिकाः वैदेशिकाः पर्यटकाः आगमिष्यन्ति। भारत-सर्वकारस्य पर्यटन-विभागः लाभान्वितः भविष्यति। देशः च समृद्धः भविष्यति। ‘अतिथिदेवो भव’ इति शास्त्रवचनम्।

I. एकपदेन उत्तरत-

प्रश्न 1.
अस्माकं जन्मभूमिः कः?
उत्तरम्-
भारतवर्षः

प्रश्न 2.
वयम् के स्म?
उत्तरम्-
भारतीयाः

प्रश्न 3.
के अत्र पर्यटनाय आगच्छन्ति?
उत्तरम्-
वैदेशिकाः

प्रश्न 4.
कः देवो भवेत्?
उत्तरम्-
अतिथिः।

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-

प्रश्न 1.
सर्वकारस्य पर्यटनविभागः कथं लाभान्वितः भवेत् भवन्ति?
उत्तरम्-
यदि पर्यटकानां निवासाय भ्रमणाय च सुव्यवस्था भवेत् तर्हि अधिकाधिकाः वैदेशिकाः पर्यटकाः आगमिष्यन्ति, एतेन भारतसर्वकारस्य पर्यटन-विभागः लाभान्वितः भविष्यति।

प्रश्न 2.
वैदेशिकाः पर्यटकाः कथं विस्मिताः भवन्ति।?
उत्तरम्-
भारतदेशस्य विविधतां दृष्ट्वा वैदेशिकाः पर्यटकाः विस्मिताः भवन्ति।

III. भाषिक कार्यम्-

प्रश्न 1.
‘देशः च समृद्धः भविष्यति’- इति वाक्ये-
(i) ‘भविष्यति’ क्रियापदस्य कर्ता कः? (देशः, समृद्धः) _______
(ii) ‘भविष्यति’ अत्र कः धातुः? __________ कः च लकार:? _______
(iii) अत्र किम् अव्ययम्? _________
(iv) एतत् वाक्यं बहुवचने परिवर्तयत? __________
उत्तरम्-
(i) देशः
(ii) भू, लृट्
(iii) च
(iv) देशाः च समृद्धाः भविष्यन्ति।

प्रश्न 2.
विपर्ययम् चित्वा लिखत – देशीयाः
उत्तरम्-
वैदेशिकाः

प्रश्न 3.
दृष्ट्वा- अत्र कः धातुः कः च प्रत्ययः?
उत्तरम्-
दृश्, क्त्वा।

3. गङ्गा देशस्य प्रमुखा नदी। गङ्गायाः अपरं नाम भागीरथी। एषा नदी हिमालयात् निर्गच्छति। एतस्याः नद्याः तीरे बहवः तीर्थाः मुनीनाम् आश्रमाः च सन्ति। हरिद्वारनगरम् प्रसिद्ध तीर्थस्थानम् गंगानद्याः तटम् अलंकरोति। अत्र अनेके देवालयाः सन्ति। सायंकालस्य दृश्यम् तु अत्र अनुपमम् एव। भक्ताः गंगादेवीं श्रद्धया पूजयन्ति, प्रज्वलितान् दीपान् च नद्याः जले प्रवाहयन्ति। यदा प्रज्वलिता: दीपा: जलेषु तरन्ति, तदा एवं प्रतीयते यत् ताराणां समूह : आकाशात् अवतीर्य पृथिव्याम् आगतः। गंगानदी परमपावना नदी मन्यते।

I. एकपदेन उत्तरत-

प्रश्न 1.
देशस्य प्रमुखा नदी का?
उत्तरम्-
गङ्गा

प्रश्न 2.
एषा नदी कस्मात् पर्वतात् निर्गच्छति?
उत्तरम्-
हिमालयात्

प्रश्न 3.
भक्ताः गंगादेवीं कथम् पूजयन्ति?
उत्तरम्-
श्रद्धया

प्रश्न 4.
भक्ताः कान् नद्याः जले प्रवाहयन्ति?
उत्तरम्-
दीपान्।

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-

प्रश्न 1.
गंगायाः तीरे के सन्ति?
उत्तरम्-
गङ्गायाः तीरे बहवः तीर्थाः मुनीनाम् च आश्रमाः सन्ति।

प्रश्न 2.
यदा प्रज्वलिताः दीपाः नद्याम् तरन्ति तदा किं प्रतीयते?
उत्तरम्-
यदा प्रज्वलिताः दीपा: नद्याम् तरन्ति तदा एवं प्रतीयते यत् ताराणाम् समूह : आकाशात् अवतीर्य पृथिव्याम् आगतः।

III. भाषिक कार्यम्-

प्रश्न 1.
‘यदा प्रज्वलिताः दीपाः जलेषु तरन्ति’ इति वाक्ये-
(i) ‘तरन्ति’ क्रियापदस्य कर्ता क:? (प्रज्वलिताः, दीपाः, जलेषु)
(ii) अत्र किम् अव्ययपदम्?
(iii) ‘जलेषु’ अत्र किं विभक्तिः वचनम् च?
(iv) ‘तरन्ति’ अत्र धातुः कः?
उत्तरम्-
(i) दीपाः
(ii) यदा
(ii) सप्तमी, बहुवचनम्
(iv) तृ

प्रश्न 2.
गंगा देशस्य प्रमुखा नदी। इति वाक्ये-
(i) ‘नदी’ शब्दस्य विशेषणपदम् किम्?
(ii) रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत– देशस्य _______ (द्वि०व०) _______ (ब०व०)
उत्तरम्-
(i) प्रमुखा
(ii) देशयोः, देशानाम्

प्रश्न 3.
पदपरिचयं यच्छत।
(i) नद्याः _______ मूल शब्दाः _______ विभक्तिः _______ वचनम्
(ii) श्रद्धया _______ मूलशब्दः _______ विभक्तिः _______ वचनम्
उत्तरम्-
(i) नदी, षष्ठी, एकवचनम्
(ii) श्रद्धा, तृतीया, एकवचनम्

4. लोकमान्यः बालगंगाधरतिलक : महान् देशभक्तः आसीत्। बाल्यकालात् एव एतस्य देशभक्तस्य रुचिः राजनीतौ आसीत्। अत एव सः विधिशास्त्रस्य अध्ययनम् अकरोत्। एषः राजद्रोही इति दोषारोपणं कृत्वा ब्रिटिश-सर्वकारः तम् कारागारे अक्षिपत्। सः कारावास-काले अपि प्रयत्नशीलः आसीत्। सः गीतायाः अध्ययनं कृत्वा ‘गीता-रहस्यम्’ नाम महाग्रन्थम् अरचयत्। राष्ट्रे नवचेतना जागरयितुं सः आजीवनं प्रयत्नम् कृतवान्। एषः राष्ट्रवादी ‘स्वराज्यम् अस्माकं जन्मसिद्धः अधिकारः’ इति अघोषयत्।

I. एकपदेन उत्तरत-

प्रश्न 1.
देशभक्तस्य तिलकस्य रुचिः कस्याम् आसीत्?
उत्तरम्-
राजनीतौ

प्रश्न 2.
सः कस्य शास्त्रस्य अध्ययनम् अकरोत्?
उत्तरम्-
विधिशास्त्रस्य

प्रश्न 3.
सः कम् ग्रन्थम् अरचयत्?
उत्तरम्-
गीता-रहस्यम्

प्रश्न 4.
महान् देशभक्तः कः आसीत्?
उत्तरम्-
बालगंगाधरतिलक:।

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-

प्रश्न 1.
एषः राष्ट्रवादी किम् अघोषयत्?
उत्तरम्-
एषः राष्ट्रवादी अघोषयत्- ‘स्वराज्यम् अस्माकं जन्मसिद्धः अधिकारः’ इति।

प्रश्न 2.
सः आजीवनं किं अकरोत्?
उत्तरम्-
स: आजीवनं राष्ट्र नवचेतना जागरयितुं प्रयत्नम् अकरोत्।

III. भाषिककार्यत-
यथानिर्देशम् उत्तरत-

प्रश्न 1.
राजनीतौ __________ मूल शब्दः __________ विभक्तिः __________ वचनम्
उत्तरम्-
राजनीति, सप्तमी, एकवचनम्

प्रश्न 2.
अकरोत __________ धातः __________ लकार: __________ पुरुषः __________ वचनम
उत्तरम्-
कृ, लङ, प्रथम एक

प्रश्न 3.
कृत्वा __________ धातः __________ प्रत्ययः
उत्तरम्-
कृ, क्त्वा

प्रश्न 4.
‘एतस्य देशभक्तस्य’-अत्र किं विशेषणपदम्? __________
उत्तरम्-
एतस्य

प्रश्न 5.
समानार्थकं लिखत-
(i) अलिखत् __________
(ii) जीवन-पर्यन्तम् __________
उत्तरम्-
(i) अरचयत्
(ii) आजीवनम्

प्रश्न 6.
लिङ्गम् निर्दिशत-
(i) गीतायाः __________
(ii) एतस्य __________
उत्तरम्-
(i) स्त्रीलिङ्गम्
(ii) पुंल्लिङ्गम्

5. समाचारपत्रम् जीवनस्य अनिवार्यम् अङ्गम् जातम्। प्रातः भवति सति दैनिकं समाचारपत्रम् गृहे गृहे आगच्छति। गृहस्य सदस्याः समाचार-पत्रस्य प्रतीक्षां कुर्वन्ति। जनक: समाचारं पठितुम् इच्छति, पुत्रः खेल-समाचारम् ज्ञातुम् उत्सुक:। समाचार-पत्रे न केवलं देश-विदेश-वार्ताः राजनीति-अर्थनीति-समाचाराः परं लेखाः कथाः कार्टून-चित्राणि अपि सन्ति। समाचारपत्र-पठनेन ज्ञानवृद्धिः अपि भवति। बाला: युवकाः, वृद्धाः, गृहिण्यः सर्वे किञ्चित् रुचिकरम् अत्र लभन्ते। समाचार-पत्राणि विविधासु भाषासु प्रकाश्यन्ते।

I. एकपदेन उत्तरत-

प्रश्न 1.
किम् जीवनस्य अनिवार्यम् अङ्गम् जातम्?
उत्तरम्-
समाचारपत्रम्

प्रश्न 2.
कः खेलसमाचारान् ज्ञातुम् उत्सुक:?
उत्तरम्-
पुत्रः

प्रश्न 3.
कानि विविधासु भाषासु प्रकाश्यन्ते?
उत्तरम्-
समाचारपत्राणि

प्रश्न 4.
समाचारपत्र-पठनेन किं भवति?
उत्तरम्-
ज्ञानवृद्धिः।

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-

प्रश्न 1.
समाचारपत्रे किं किं भवति?
उत्तरम्-
समाचारपत्रे देशविदेश-वार्ताः राजनीति-अर्थनीति-समाचाराः लेखाः, कथाः कार्टूनचित्राणि च अपि भवन्ति-

प्रश्न 2.
के समाचारपत्रे किंचित् रुचिकरम् लभन्ते?
उत्तरम्-
बालाः, युवकाः, वृद्धाः, गृहिण्यः च अपि समाचारपत्रे किंचिद् रुचिकरं लभन्ते।

III. भाषिककार्यम्-
यथानिर्देशम् उत्तरत-
‘प्रातः भवति, दैनिकं समाचारपत्रं गृहे गृहे आगच्छति’। इति वाक्ये

प्रश्न 1.
‘आगच्छति’ क्रियापदस्य कर्ता कः? (प्रातः, दैनिकं, समाचारपत्रम्)
उत्तरम्-
समाचारपत्रम्

प्रश्न 2.
अत्र किम् अव्ययपदम् प्रयुक्तम्?
उत्तरम्-
प्रातः

प्रश्न 3.
गृहे गृहे- अत्र किं विभक्तिवचनम्? (द्वितीया-द्विवचनम्, प्रथमा-द्विवचनम्, सप्तमी-एकवचनम्)
उत्तरम्-
सप्तमी-एकवचनम्

प्रश्न 4.
‘आगच्छति’ अत्र कः धातुः कः च उपसर्ग:? _______ _______
उत्तरम्-
गम्, आ

प्रश्न 5.
रिक्तस्थानानि पूरयत।
समाचारपत्रम् _______ (द्विवचन) _______ (बहुवचन)
आगच्छति _______ (द्विवचन) _______ (बहुवचन)
उत्तरम्-
समाचारपत्रे, समाचारपत्राणि; आगच्छतः, आगच्छन्ति।

प्रश्न 6.
दैनिक समाचारपत्रम्- अत्र किं विशेषणम्?
उत्तरम्-
दैनिकं

प्रश्न 7.
विलोमपदम् चित्वा लिखत। सायम् _______
उत्तरम्-
प्रातः

By going through these CBSE Class 7 Sanskrit Notes Chapter 1 सुभाषितानि Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 7 Sanskrit Chapter 1 सुभाषितानि Summary Notes

सुभाषितानि पाठ का परिचय

प्रस्तुत पाठ में विद्वानों के सुभाषित श्लोक हैं। श्लोकों के द्वारा शिक्षा दी गई है कि जीवन में क्या-क्या उपयोगी हैं और सफलता के लिए मनुष्य के व्यवहार और विचार कैसे होने चाहिए।

सुभाषितानि Summary

यहाँ संस्कृत के सुन्दर वचनों का संकलन है। प्रथम श्लोक में सुभाषितों का महत्त्व बताया गया है। इस संसार में जल, अन्न और सुभाषित-ये तीन ही रत्न बताए गए हैं। हीरा, पन्ना आदि पत्थर के टुकड़ों को रत्न कहना व्यर्थ है।

दूसरे श्लोक में सत्य की महिमा बताई गई है। इस संसार में पृथ्वी, सत्य पर टिकी है। सूर्य, सत्य के आश्रय से तपता है। सारा विश्व सत्य पर टिका हुआ है। . तीसरे श्लोक में कहा है कि इस पृथ्वी पर अनेक रत्न हैं। यथा-दान, तप, शौर्य, विनय इत्यादि। ये सभी रत्न परमात्मा प्रदत्त हैं।

चौथे श्लोक में सज्जन की महिमा कही है। हमें सज्जनों के साथ बैठना चाहिए। सज्जनों का साथ करना चाहिए और उनके साथ ही मित्रता करनी चाहिए। पाँचवें श्लोक में कहा है कि व्यक्ति को ज्ञान के संग्रह में, आहार तथा व्यवहार के विषय में संकोच नहीं करना चाहिए। छठे श्लोक में क्षमा का महत्त्व बताया गया है। जिस व्यक्ति के पास क्षमा रूपी हथियार है, उसका दुष्ट व्यक्ति कुछ बिगाड़ नहीं सकता है।

सुभाषितानि Word Meanings Translation in Hindi

(क) पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि जलमन्नं सुभाषितम्।
मूढः पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते॥1॥

शब्दार्थाः (Word Meanings) :
पृथिव्यां-धरती पर (on earth)
सुभाषितम्-सुन्दर वचन (good sayings)
मू?:-मूों के द्वारा (by the fools)
पाषाणखण्डेषु-पत्थर के टुकड़ों में (in stones)
रत्नसंज्ञा-रत्न का नाम (names of precious stones)
विधीयते-किया जाता है/दिया जाता है (is given).

सरलार्थ :
पृथ्वी पर जल, अन्न और सुवचन ये तीन ही रत्न हैं परंतु मूों के द्वारा पत्थर के टुकड़ों को रत्न का नाम दिया जाता है।

English Translation:
The three precious stones (jewels) on earth are water, food and good sayings. But the pieces of stones are called jewels by the fools.

(ख) सत्येन धार्यते पृथ्वी सत्येन तपते रविः।
सत्येन वाति वायुश्च सर्वं सत्ये प्रतिष्ठितम्॥2॥

शब्दार्थाः (Word Meanings) :
सत्येन-सत्य से (by truth)
धार्यते-धारण की जाती है (is held)
तपते-जलता है (shines/glows)
वाति-बहता है/बहती है (flows)
वायुश्च-और वायु (and air)
प्रतिष्ठितम्-स्थित है (exists).

सरलार्थ :
सत्य से पृथ्वी धारण की जाती है। सत्य से सूरज तपता है और सत्य से ही वायु प्रवाहित होती है। सब कुछ सत्य में समाहित (स्थित) है।

English Translation :
The earth is held by the truth. The sun shines by the truth. The wind blows by the truth. Everything is founded in Truth.

(ग) दाने तपसि शौर्ये च विज्ञाने विनये नये।
विस्मयो न हि कर्त्तव्यो बहुरत्ना वसुन्धरा ॥3॥

शब्दार्थाः (Word Meanings) :
तपसि-तपस्या में (in devotion)
शौर्ये-बल में (in strength)
विज्ञाने-विशेष ज्ञान में (in wisdom)
नये-नीति में (in morality)
विस्मयो-आश्चर्य (surprise)
बहुरना-अनेक रत्नों वाली (with various jewels)
कर्त्तव्यो-करना चाहिए (should do)
वसुन्धरा पृथ्वी (earth).

सरलार्थ :
दान में, तपस्या में, बल में, विशेष ज्ञान में, विनम्रता में और नीति में निश्चय ही आश्चर्य नहीं करना चाहिए। पृथ्वी बहुत रत्नों वाली है। अर्थात् पृथ्वी में बहुत से ऐसे रत्न भरे हुए हैं।

English Translation :
One must not feel surprised in charity, devotion, strength, wisdom, humility and morality. The earth is full of such jewels.

(घ) सद्भिरेव सहासीत सद्भिः कुर्वीत सङ्गतिम्।
सद्भिर्विवादं मैत्री च नासद्भिः किञ्चिदाचरेत् ॥4॥

शब्दार्थाः (Word Meanings) :
सद्भिरेव (सद्भिः +एव)-सज्जनों के साथ ही (only with good persons)
सहासीत ( सह+आसीत)-साथ बैठना चाहिए (should sit with)
कुर्वीत-करना चाहिए (should do)
सद्भिर्विवादम् (सद्भिः +विवादम्)-सज्जनों के साथ विवाद (झगड़ा) (argument/ debate with good persons)
नासद्भिः (न+असद्भिः )-असज्जन लोगों के साथ नहीं (not with evil-minded persons)
मैत्री-मित्रता (friendship).

सरलार्थ :
सज्जनों के साथ ही बैठना चाहिए। सज्जनों के साथ संगति (रहन-सहन) करनी चाहिए। सज्जनों के साथ विवाद (तर्क-वितर्क) और मित्रता करनी चाहिए।असज्जनों (दुष्टों) के साथ कुछ भी व्यवहार नहीं करना चाहिए।

English Translation :
One must sit with the good persons. One must keep the company of good people. One must engage in debate with good people and befriend them. One must not interact with bad people.

(ङ) धनधान्यप्रयोगेषु विद्यायाः संग्रहेषु च।
आहारे व्यवहारे च त्यक्तलज्जः सुखी भवेत्॥5॥

शब्दार्थाः (Word Meanings) :
धनधान्यप्रयोगेषु-धनधान्य के प्रयोग में/व्यवहार में (in the use of wealth)
संग्रहेषु-एकत्र करने (इकट्ठा करने) में (in collections)
त्यक्तलज्जः -संकोच को छोड़नेवाला (to give up hesitation)
भवेत्-हो (होता है) (to become).

सरलार्थ :
धन धान्य के प्रयोग में और विद्या के संचय में, आहार और व्यवहार में संकोच को छोड़नेवाला अर्थात् उदार प्रवृत्ति वाला व्यक्ति सुखी (होता है)।

English Translation :
One who does not hesitate i.e is generous (liberal) in the use of wealth, in gaining knowledge, in taking proper diet and in good behaviour remains happy.

(च) क्षमावशीकृतिर्लोके क्षमया किं न साध्यते।
शान्तिखड्गः करे यस्य किं करिष्यति दुर्जनः॥6॥

शब्दार्थाः (Word Meanings) :

क्षमावशीकृतिर्लोके (क्षमावशीकृति: लोके)-संसार में क्षमा (सबसे बड़ा)
वशीकरण है (forgiveness is the greatest virtue in the world by which one can win over people)
क्षमया-क्षमा से (by forgiveness)
साध्यते-साधा जाता है (is achieved, accomplished)
करे-हाथ में (in hand)
दुर्जन:-बुरे लोग (bad people).

सरलार्थ :
क्षमा संसार में (सबसे बड़ा) वशीकरण है। क्षमा से क्या (कार्य) पूर्ण नहीं होता है ? जिसके हाथ में क्षमारूपी तलवार है, उसका दुष्ट व्यक्ति क्या कर सकता है (क्या बुरा कर सकता है)?

English Translation :
Forgiveness is the greatest virtue in the world. What can not be achieved by forgiveness? What (harm) can a wicked person do to a person who has the sword of forgiveness in his hand?

We have given detailed NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit रचना पत्रलेखनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

CBSE Class 7 Sanskrit रचना पत्रलेखनम्

मञ्जूषातः उचितं पदं चित्वा पत्रं पूरयत-
(मञ्जूषा से उचित पद चुनकर पत्र पूरा कीजिए- Pick out the appropriate word form the box and complete letter.)

प्रश्न 1.
मित्रम् प्रति निमन्त्रणम् (मित्र के प्रति निमन्त्रण)

पश्चिम-विहारः
दिल्लीनगरम्
दिनाङ्क: X-X-12

प्रियमित्र अनुराग
सप्रेम ___________

अत्रकुशलम्, तत्र अपि ___________ भवेत्।
अग्रिमे सप्ताहे गुरुवासरे सप्तम्यां तारिकायां मम ___________ अस्ति। सायंकाले षड्वादने गृहे ___________ आयोजितः। सर्वे बन्ध-बान्धवाः उत्सवार्थम ___________। आशा अस्ति त्वमपि ___________ सह समारोहाय आगमिष्यसि। एतस्मिन् अवसरे वयम् सर्वे ___________ गास्यामः, नर्तिष्यामः उत्सवस्य च आनन्दम् ___________।
अहम् तव आगमनस्य ___________ करिष्यामि।
पितृभ्याम् मम प्रणामाः।

तव ___________
अर्णवः

मञ्जूषा – आगमिष्यन्ति, अनुभविष्यामः, प्रतीक्षाम्, मिलित्वा, नमस्ते, प्रियमित्रम्, परिवारेण, कुशलम्, प्रीतिभोजः, जन्मदिनम्।

उत्तरम्-
नमस्ते, कुशलम्, जन्मदिनम्, प्रीतिभोजः, आगमिष्यन्ति, परिवारेण, मिलित्वा, अनुभविष्यामः, प्रतीक्षाम्, प्रियमित्रम्।

प्रश्न 2.
मित्रं प्रति वर्धापनपत्रम् (मित्र के प्रति बधाई पत्र)

826, मॉडल टाउन
नागपुरम्
दिनांङ्क X-X-12

___________ राकेश
सप्रेम नमस्ते
अत्र सर्वविधम् कुशलम् अस्ति।
अद्य एव तव ___________ प्राप्तम्। इदं ___________ मम चित्तं प्रसन्नम् अभवत् यत् त्वं ___________ प्रथम स्थाने आगतः। त्वं सततं परिश्रमं करोषि। एतत् तस्य एव ___________ अस्ति। गृहस्य सर्व सदस्याः तुभ्यम् ___________ यच्छन्ति। त्वं सदैव ___________ कुरु इति शुभकामनाः।
मातृपितृचरणेषु मम सादरं ___________।

तव ___________
राजेशः

मञ्जूषा – प्रियमित्रम्, कक्षायाम्, उन्नतिम्, सुफलम्, प्रणामाः, पठित्वा, वर्धापनानि, प्रियमित्र, पत्रम्।

उत्तरम्-
प्रियमित्र, पत्रम्, पठित्वा, कक्षायाम्, सुफलम्, वर्धापनानि, उन्नतिम्, प्रणामाः, प्रियमित्रम्।

प्रश्न 3.
ज्येष्ठभ्रातरं प्रति अनुजस्य पत्रम् (बड़े भाई के प्रति छोटे भाई का पत्र)

छात्रावासः
कानपुरम्
दिनांङ्क X-X-12

पूज्यभ्रातः
___________ नमस्कारम्
अहं सानन्दः अस्मि।
भवान् मम दिनचर्याविषये ___________। अतः निवेदयामि। अहम् प्रातः ___________ उत्तिष्ठामि। सप्तवादनपर्यंत ___________ करोमि। तत्पश्चात् ___________ सज्जः भवामि। विद्यालयात् आगत्य अहं गणितस्य ___________ करोमि। अतः अधुना ___________ मम काठिन्यं दूरीभूतम्। संस्कृतविषये मम ___________ अति शोभनाः। स्वास्थ्य-रक्षणाय अपि अहं ___________ अस्मि। चिन्ता मा अस्तु।
गृहे सर्वेभ्यः मम प्रणामाः। अन्यत् सर्वं कुशलम्।

___________
अनुजः

मञ्जूषा – गणितविषये, सादरम्, प्रयत्नशीलः, पञ्चवादने, विद्यालयाय, अपृच्छत्, स्वाध्यायम्, भवदीयः, प्राप्ताङ्काः अभ्यासम्।

उत्तरम्-
सादरम्, अपृच्छत्, पञ्चवादने, स्वाध्यायम्, विद्यालयाय, अभ्यासम्, गणितविषये, प्राप्ताङ्काः प्रयत्नशीलः, भवदीयः।

प्रश्न 4.
पितरम् प्रति पुत्रस्य पत्रम् (पिता को पुत्र का पत्र)

छात्रावासः
नवदिल्ली
दिनांङ्क: X-X-12

पूज्य-पितृचरणाः
___________ प्रणामाः
भवतः आशीर्वादेन अहं ___________ अस्मि। मम ___________ सुष्टुः चलति। मम अर्धवार्षिकी ___________ समाप्ता। अहम् साम्प्रतम् कानिचित् ___________ क्रेतुम् इच्छामि। एतदर्थं कृपया शतद्वयम् ___________ प्रेषयतु।
मातृचरणेषु मम ___________। अनुजायै स्नेहराशिः।

___________
पीयूषः

मञ्जूषा – परीक्षा, प्रणतिः, सादरम्, सकुशलः, पुस्तकानि, भवदीयः पुत्रः, अध्ययनम्, रूप्यकाणि।

उत्तरम्-
सादरम्, सकुशलः, अध्ययनम्, परीक्षा, पुस्तकानि, रूप्यकाणि, प्रणतिः, भवदीयः पुत्रः।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit रचना चित्रवर्णनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

CBSE Class 7 Sanskrit रचना चित्रवर्णनम्

प्रश्न 1.
अधोदत्तम् चित्रम् दृष्ट्वा संस्कृते चतुर्युवाक्येषु वर्णनं कुरुत। सहायतार्थं मञ्जूषायाम् पदानि प्रदत्तानि सन्ति।
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर संस्कृत के चार वाक्यों में वर्णन कीजिए। सहायता के लिए मञ्जूषा में शब्द दिए गए हैं। Describe the given picture in four sentences in Sanskrit. You can use the words given in the box below.)

मञ्जूषा – आपणे, फलानि, शाकानि, पुरुषः, महिला, कान्दविकः, अनेकानि, विपणानि, दृश्यम्, विपणन-केन्द्रम्।

उत्तरम्-
1. एतत् दृश्यम् एकस्य विपणन-केन्द्रस्य अस्ति।
2. अत्र अनेकानि विपणानि सन्ति।
3. एकतः फलानाम् आपणम्, अपरतः शाकानाम् आपणम् अस्ति।
4. एकः पुरुषः, एका महिला च शाकानि क्रीणन्ति।
5. एकः बालक : कान्दविकस्य आपणे आगच्छति।

प्रश्न 2.
अधोदत्तम् चित्रम् दृष्ट्वा संस्कृते चतुर्युवाक्येषु वर्णनम् कुरुत।सहायतार्थं मञ्जूषायाम् पदानि प्रदत्तानि सन्ति।
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर संस्कृत के चार वाक्यों में वर्णन कीजिए। सहायता के लिए मञ्जूषा में शब्द दिए गए हैं। Write four sentences in Sanskrit describing the picture given below. You can take help of the words given in the box.)

मञ्जूषा – कुटीरः, रजकः, वस्त्राणि, जले, सहायतां, समीपे, भार्या, पुत्री, क्षालयति शिलायाम्।

उत्तरम्-
1. एकः रजकः नद्याः जले वस्त्राणि क्षालयति।
2. सः शिलायाम् वस्त्राणि क्षिपति।
3. तस्य भार्या पुत्री च सहायतां कुरुतः।
4. नद्याः समीपे एकः कुटीरः अस्ति।
5. कुटीरस्य पृष्ठतः एकः वृक्षः अस्ति।

प्रश्न 3.
अधोदत्तम् चित्रम् दृष्ट्वा संस्कृते पञ्चवाक्येषु वर्णनम् कुरुत।सहायतार्थं मञ्जूषायाम् पदानि प्रदत्तानि सन्ति।
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर संस्कृत के पाँच वाक्यों में वर्णन कीजिए। सहायता के लिए मञ्जूषा में शब्द दिए गए हैं। Describe the given picture in five sentences in Sanskrit. You can use the words given in the box below.)

मञ्जूषा – द्वे कुटीरे, द्वौ पशू, तृणानि, उदयं गच्छति, कृषकौ, आनयति, सूर्यः, समीपे, ग्रामस्य, क्षेत्रं प्रति।

उत्तरम्-
1. एतत् ग्रामस्य चित्रम् अस्ति।
2. सूर्यः उदयं गच्छति कृषकौ च क्षेत्रं प्रति गच्छतः।
3. चित्रे द्वे कुटीरे स्तः।
4. कुटीरस्य समीपे द्वौ पशू तिष्ठतः।
5. एकः बालकः तृणानि आनयति।

प्रश्न 4.
अधोदत्तम् चित्रम् दृष्ट्वा संस्कृते पञ्चवाक्येषु वर्णनम् कुरुत। सहायतार्थं मञ्जूषायाम् पदानि प्रदत्तानि सन्ति।
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर संस्कृत के पाँच वाक्यों में वर्णन कीजिए। सहायता के लिए मञ्जूषा में शब्द दिए गए हैं। Describe the given picture in five sentences in Sanskrit. You can use the words given in the box below.)

मञ्जूषा – शयनकक्षः, शयनाय, काष्ठफलम्, पार्वे, पर्यङ्कः, घटिका, बालकः, एतस्मिन् चित्रे, शयनकक्षस्य।

उत्तरम्-
1. एतत् शयनकक्षस्य चित्रम् अस्ति।
2. एतस्मिन् चित्रे एकः पर्यङ्कः अस्ति।
3. पर्यङ्कस्य पार्श्वे एकम् काष्ठफलकम् अस्ति।
4. काष्ठफलके एका घटिका अस्ति।
5. एकः बालकः शयनाय गच्छति।

प्रश्न 5.
चित्रम् आधृत्य पञ्चवाक्यानि लिखत। सहायतायै पदसूची अधः दत्ता।
(चित्र के आधार पर पाँच वाक्य लिखिए। सहायता के लिए पद-सूची नीचे दी गई है। Write five sentences on the basis of the picture. A list of words is given below for help.)

मञ्जूषा – भ्रमन्ति, पुष्पाणि, उद्यानस्य, बालाः, जनाः, विकसन्ति, भ्रमन्ति, क्रीडन्ति, केदारेषु, वृक्षाः, शोभाम्, पश्यन्ति, आनन्देन, हृष्यन्ति।

उत्तरम्-
1. एतत् एकस्य उद्यानस्य चित्रम् अस्ति।
2. अत्र बालाः आनन्देन क्रीडन्ति।
3. उद्याने वृक्षाः सन्ति, केदारेषु च पुष्पाणि विकसन्ति।
4. जनाः अत्र भ्रमन्ति, उद्यानस्य च शोभा पश्यन्ति।
5. उद्यानस्य वातावरणे सर्वे हृष्यन्ति।
नोट – चित्रवर्णन के ये वाक्य उदाहरण के रूप में दिए गए हैं। छात्र इसी प्रकार अन्य वाक्य स्वयं बना सकते हैं।

प्रश्न 6.
अधोदत्तम् चित्रम् दृष्ट्वा संस्कृते पञ्चवाक्येषु वर्णनम् कुरुत।सहायतार्थं मञ्जूषायाम् पदानि प्रदत्तानि सन्ति।
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर संस्कृत के पाँच वाक्यों में वर्णन कीजिए। सहायता के लिए मञ्जूषा में शब्द दिए गए हैं। Describe the given picture in five sentences in Sanskrit. You can use the words given in the box below.)

मञ्जूषा – युद्धाय, रथेन, गच्छति, श्रीकृष्णः, सारथिः, ध्वजा, उपरि, अश्वाः, तीव्रम्।

उत्तरम्-
1. एतस्मिन् चित्रे अर्जुनः युद्धाय गच्छति।
2. सः श्रीकृष्णेन सह रथेन गच्छति।
3. श्रीकृष्णः रथस्य सारथिः अस्ति।
4. रथस्य उपरि ध्वजा अस्ति।
5. रथस्य अश्वाः तीव्रम् धावन्ति।

प्रश्न 7.
अधोदत्तम् चित्रम् दृष्ट्वा संस्कृते पञ्चवाक्येषु वर्णनम् कुरुत। सहायतार्थं मञ्जूषायाम् पदानि प्रदत्तानि सन्ति।
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर संस्कृत के पाँच वाक्यों में वर्णन कीजिए। सहायता के लिए मञ्जूषा में शब्द दिए गए हैं। Describe the given picture in five sentences in Sanskrit. You can use the words given in the box below.)

मञ्जूषा – पिकः, कृष्णः, तिष्ठति, मधुरम्, पिकस्य, कूजति, आम्रवृक्षे, वसन्तकाले।

उत्तरम्-
1. एतत् चित्रम् पिकस्य अस्ति।
2. पिकः उद्याने आम्रवृक्षे तिष्ठति।
3. पिकस्य वर्णः कृष्णः भवति।
4. वसन्तकाले पिकः कूजति।
5. सः मधुरम् कूजति।

प्रश्न 8.
अधोदत्तम् चित्रम् दृष्ट्वा संस्कृते पञ्चवाक्येषु वर्णनम् कुरुत।सहायतार्थं मञ्जूषायाम् पदानि प्रदत्तानि सन्ति।
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर संस्कृत के पाँच वाक्यों में वर्णन कीजिए। सहायता के लिए मञ्जूषा में शब्द दिए गए हैं। Describe the given picture in five sentences in Sanskrit. You can use the words given in the box below.)

मञ्जूषा – वर्षाकालस्य, बालिका, आकाशे, मेघाः, मार्गे, छत्रम्, वर्षा, नयति, प्रसन्ना।

उत्तरम्-
1. एतत् वर्षाकालस्य चित्रम् अस्ति।
2. वर्षाकाले एका बालिका मार्गे गच्छति।
3. आकाशे मेघाः सन्ति।
4. अधुना वर्षा भवति।
5. बालिका छत्रम् नयति प्रसन्ना च अस्ति।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
मञ्जूषायाः सहायतया चित्रम् आधृत्य पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत-
(मञ्जूषा की सहायता से चित्र के आधार पर संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए– Write five sentences in Sanskrit based on the picture. Take help from the box.)

मञ्जूषा – सूर्यस्नानम्, हरिताः, समुद्र-तटे, जनाः, नौका, सुखेन, वृक्षाः, समुद्रतटस्य, तरन्ति, कुर्वन्ति।

1. ____________________
2. ____________________
3. ____________________
4. ____________________
5. ____________________
उतरम्-
1. एतत् समुद्रतटस्य दृश्यम् अस्ति।
2. अत्र जनाः सुखेन सूर्यस्नानं कुर्वन्ति।
3. समुद्रतटे बालाः आनन्देन क्रीडन्ति।
4. समुद्रे नौकाः तरन्ति।
5. हरिताः वृक्षाः तटम् अलंकुर्वन्ति।

प्रश्न 2.
मञ्जूषायाः सहायतया चित्रम् आधृत्य पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत-
(मञ्जूषा की सहायता से चित्र के आधार पर संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए- Write five sentences in Sanskrit based on the picture. Take help from the box.)

मञ्जूषा – बालकाः, कन्दुकेन, पुष्पाणि, उद्यानस्य, वृक्षाः, खगाः, वृक्षस्य, प्रसन्नाः, अधः, उत्पतन्ति, वातावरणम्, दृश्यम्।

1. ____________________
2. ____________________
3. ____________________
4. ____________________
5. ____________________
उतरम्-
1. एतत् एकस्य उद्यानस्य चित्रम् अस्ति।
2. अत्र बालकाः कन्दुकेन क्रीडन्ति प्रसन्नाः च भवन्ति।
3. उद्याने वृक्षाः सन्ति पुष्पाणि च विकसन्ति।
4. एकस्य वृक्षस्य अधः एक : बालकः तिष्ठति।
5. उद्यानस्य वातावरणम् आनन्दप्रदम् अस्ति।

By going through these CBSE Class 8 Sanskrit Notes Chapter 15 प्रहेलिकाः Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 8 Sanskrit Chapter 15 प्रहेलिकाः Summary Notes

प्रहेलिकाः Summary

किसी भी साहित्य में पहेलियों का अत्यधिक महत्त्व है। ये मनोरञ्जन की प्राचीन विधा हैं। ये प्रायः सभी भाषाओं में उपलब्ध होती हैं। पहेलियाँ जहाँ हमें आनन्द देती हैं, वहीं समझ-बूझ की हमारी मानसिक व बौद्धिक प्रक्रिया को तीव्रतर बनाती हैं। प्रस्तुत पाठ में संगृहीत पहेलियों का सार इस प्रकार है कस्तूरी किससे उत्पन्न होती है? हाथियों को कौन मारता है? युद्ध में कायर क्या करता है?
उत्तर-
(क्रमशः) मृग से, सिंह तथा पलायन।
नारियों में कौन शान्त (नारी) है? गुणोत्तम राजा कौन हुआ है? विद्वानों के द्वारा सदा वन्दनीय कौन है? श्लोक में ही उत्तर दिया गया है। (प्रत्येक चरण के प्रथम और अन्तिम वर्ण को जोड़कर उत्तर प्राप्त हो जाता है।)

कृष्ण ने किसको मारा? ठण्डी धारा वाली गङ्गा कौन है? पत्नी के पोषण में संलग्न कौन हैं? किस बलवान् को ठण्ड नहीं सताती है? नारियल वृक्ष पर रहता है, परन्तु गरुड़ नहीं। वह तीन आँखों वाला है, परन्तु शिव नहीं है। वह वल्कल धारण करता है, परन्तु सिद्ध योगी नहीं है। वह जल धारण करता है, परन्तु न तो घड़ा है और न बादल। भोजन के अन्त में क्या पीना चाहिए? छाछ। जयन्त किसका पुत्र था? इन्द्र का। विष्णु का पद कैसा बताया गया है? दुर्लभ ।

प्रहेलिकाः Word Meanings Translation in Hindi

मूलपाठः, अन्वयः, शब्दार्थः सरलार्थश्च

(क) कस्तूरी जायते कस्मात्?
को हन्ति करिणां कुलम्?
किं कुर्यात् कातरो युद्धे?
मृगात् सिंहः पलायते॥1॥

अन्वयः-
कस्तूरी कस्मात् जायते? मृगात्। कः करिणां कुलं हन्ति? सिंहः। कातरः युद्धे किं कुर्यात्? पलायते।

शब्दार्थ-
जायते-उत्पन्न होती है।
कस्मात्-किससे।
को-कौन।
हन्ति-मार डालता है।
करिणाम्-हाथियों के।
कुलम्-झुंड (समूह) को।
कुर्यात्-करता है।
कातरः-कायर (Coward)।
मृगात्-हिरण से।
पलायते-भाग जाता है।

सरलार्थ-
(प्रश्न) कस्तूरी किससे उत्पन्न होती है? (उत्तर) मृग से। (प्रश्न) कौन हाथियों के समूह को मार डालता है? (उत्तर) सिंह। (प्रश्न) कायर युद्ध में क्या करता है? (उत्तर) भाग जाता है।

विशेष-
तीन चरणों के साथ अन्तिम चरण के क्रमशः एक एक पद को जोड़ देने पर प्रश्न का उत्तर प्राप्त हो जाता है। जैसे-प्रथम चरण (कस्तूरी जायते कस्मात्) के साथ अंतिम चरण का एक पद(मृगात्) जोड़ देने से उत्तर मिल जाता है।

(ख) सीमन्तिनीषु का शान्ता?
राजा कोऽभूत् गुणोत्तमः?
विद्वद्भिः का सदा वन्द्या?
अत्रैवोक्तं न बुध्यते॥2॥

अन्वयः-
का सीमन्तिनीषु शान्ता? (सीता)। कः राजा गुणोत्तमः अभूत्? (रामः)। का विद्वद्भिः सदा वन्द्या? (विद्या)। अत्र एव उक्तम् (उत्तरम्), न बुध्यते।

शब्दार्थ-
सीमन्तिनीषु-नारियों में।
शान्ता-शान्त स्वभाव वाली।
कोऽभूत्-कौन हुआ।
गुणोत्तमः-गुणों में उत्तम।
विद्वद्भिः -विद्वानों के द्वारा (Learned)।
का-कौन।
वन्द्या -वन्दनीय (Respectable)।
अत्रैव-यहाँ पर ही।
उक्तम्-कहा गया है (Said)।
बुध्यते-जाना जाता है (Known)।

सरलार्थ-
(प्रश्न) नारियों में शान्त कौन हैं? (उत्तर-सीता) । (प्रश्न) कौन राजा उत्तम गुणों वाला हुआ है? (उत्तर-राम)। (प्रश्न) विद्वान् लोगों के द्वारा सदा वन्दनीय कौन है? (उत्तर-विद्या)। (सभी प्रश्नों का) उत्तर यहाँ पर (अर्थात् श्लोक में) ही कह दिया गया है, परन्तु (वह उत्तर साक्षात्) दिखाई नहीं पड़ता है।

विशेष-
प्रत्येक चरण के प्रथम और अन्तिम को जोड़कर उस चरण में निहित प्रश्न का उत्तर प्राप्त हो जाता है। यथा सीमन्तिनीषु का शान्ता-यहाँ चरण का प्रथम अक्षर ‘सी’ है तथा अन्तिम अक्षर ‘ता’ है। दोनों को जोड़ने से ‘सीता’ शब्द बनता है। यह प्रथम चरण का उचित उत्तर है। इसी प्रकार द्वितीय और तृतीय चरणों का उत्तर जान लेना चाहिए।

(ग) कं सञ्जघान कृष्णः?
का शीतलवाहिनी गङ्गा?
के दारपोषणरताः?
कं बलवन्तं न बाधते शीतम्॥3॥

अन्वयः-
कृष्णः कं सञ्जघान? (कंसम्)। का गङ्गा शीतलवाहिनी? (काशीतलवाहिनी)। दारपोषणरताः के? (केदारपोषणरताः)। शीतं कं बलवन्तं न बाधते? (कम्बलवन्तम्)।

शब्दार्थ-
कम्-किसे (किसको)।
का-कौन (स्त्री.)।
के-कौन (पु.)।
के दारपोषणरताः-खेत के कार्य में लग्न।
बलवन्तम्-बलवान को।
शीतम्-ठण्ड।
सञ्जघान-मार डाला।
शीतलवाहिनी-ठण्डी धारा वाली।
दारपोषणरता:-पत्नी के पोषण में लीन।
कम्-किस। बाधते-सताती है।

सरलार्थ –
कृष्ण ने किसे मार डाला? कृष्ण ने कंस को मार डाला। कौन गङ्गा ठण्डी धारा वाली है? काशीतल में बहने वाली गङ्गा ठण्डी धारा वाली है। कौन लोग पत्नी के पोषण में लगे हुए हैं? खेत के कार्य में लगे हुए लोग (पत्नी के पोषण में लगे हुए हैं।) ठण्ड किस बलवान् को नहीं सताती है? कम्बलवाले को (ठण्ड नहीं सताती है।)

विशेष – प्रत्येक चरण में प्रथम दो अथवा तीन अथवा चार वर्णों का संयोग करने से उस चरण में प्रस्तुत प्रश्न का उत्तर प्राप्त हो जाता है।

(घ) वृक्षाग्रवासी न च पक्षिराजः
त्रिनेत्रधारी न च शलपाणिः।
त्वग्वस्त्रधारी न च सिद्धयोगी
जलं च बिभ्रन्न घटो न मेघः॥4॥

अन्वयः-
(सः) वृक्षाग्रवासी (अस्ति), न पक्षिराजः। त्रिनेत्रधारी (परम्) शूलपाणिः न (अस्ति)। त्वग्वस्त्रधारी (अस्ति), सिद्धयोगी न। जलं च बिभ्रन् (अस्ति), न घटः, न मेघः (अस्ति)।

शब्दार्थ-
वृक्षाग्रवासी-पेड़ के ऊपर रहने वाला।
पक्षिराजः-पक्षियों का राजा (गरुड़)।
त्रिनेत्रधारी-तीन नेत्रों वाला।
शूलपाणिः-जिसके हाथ में त्रिशूल है (शिव)।
त्वग्वस्त्रधारी-छाल को धारण करने वाला।
बिभ्रन्-धारण करता हुआ।
घट:-घड़ा।
मेघः-बादल।

सरलार्थ-
(वह) वृक्ष पर रहने वाला है, (परन्तु) पक्षियों का राजा अर्थात् गरुड़ नहीं है। (वह) तीन आँखों वाला है, (परन्तु) शिव नहीं है। (वह) वल्कल वस्त्र धारण करने वाला है, (परन्तु) सिद्ध योगी नहीं है। (वह) जल को (अंदर) धारण करता है, (परन्तु) न घड़ा है और न ही बादल है। उत्तर-नारियल।

(ड) भोजनान्ते च किं पेयम्?
जयन्तः कस्य वै सुतः?
कथं विष्णुपदं प्रोक्तम्?
तक्रं शक्रस्य दुर्लभम् ॥5॥

अन्वयः-
भोजनान्ते किं पेयम्? तक्रम्। जयन्तः कस्य वै सुतः? शक्रस्य। विष्णुपदं कथं प्रोक्तम्? दुर्लभम् ।

शब्दार्थ-
भोजनान्ते-भोजन के अन्त में।
पेयम्-पीने योग्य।
कस्य-किसका।
वै-निश्चित रूप से।
सुतः-पुत्र।
कथम्-कैसा।
विष्णुपदम्-स्वर्ग, मोक्ष।
प्रोक्तम्-कहा गया है।
तक्रम्-छाछ।
शक्रस्य-इन्द्र का।
दुर्लभम्-कठिनाई से प्राप्त।

सरलार्थ-
भोजन के अन्त में क्या पीना चाहिए? छाछ। जयन्त किसका पुत्र है? इन्द्र का। विष्णु का स्थान (स्वर्ग) कैसा कहा गया है? दुर्लभ।

By going through these CBSE Class 8 Sanskrit Notes Chapter 14 आर्यभटः Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 8 Sanskrit Chapter 14 आर्यभटः Summary Notes

आर्यभटः Summary

ज्ञानविज्ञान की सुदीर्घ परम्परा भारतवर्ष की अमूल्य निधि है। भारतीय मनीषियों, जिन्हें ‘ऋषि’ की आख्या प्राप्त थी, ने इस परम्परा को पुष्ट किया है। ऋषियों ने ज्ञानविज्ञान की सभी विधाओं में उल्लेखनीय कार्य किया है। दशमलव पद्धति आदि के प्रारम्भिक प्रयोक्ता आर्यभट ने गणित को नई दिशा दी है। वस्तुतः गणित को विज्ञान बनाने वाले तथा गणितीय गणनापद्धति के द्वारा आकाशीय पिण्डों की गति का प्रवर्तन करने वाले ये प्रथम आचार्य थे। उनके असाधारण वैदुष्य का उल्लेख प्रस्तुत पाठ में इस प्रकार रेखांकित किया गया है|

आर्यभट का जन्म 476 ई. में हआ। उन्होंने ‘आर्यभटीय’ नामक ग्रन्थ की रचना की। उस समय उनकी अवस्था तेईस वर्ष की थी। आर्यभट ने पाटलिपुत्र के पास एक वेधशाला स्थापित की थी। इससे सिद्ध होता है कि पाटलिपुत्र उनकी कर्मभूमि रहा है।

आर्यभट से पूर्व विद्वानों की यह मान्यता थी कि सूर्य भ्रमण करता है तथा पृथ्वी स्थिर है। आर्यभट ने अपने अध्ययन के आधार पर यह सिद्धान्त दिया कि पृथ्वी ही भ्रमण करती है तथा सूर्य स्थिर है। प्रारम्भ में समाज के ठेकेदारों ने आर्यभट के इस सिद्धान्त का विरोध किया, परन्तु आधुनिक विद्वानों ने आर्यभट के सिद्धान्त का अत्यधिक आदर किया। वस्तुतः आर्यभट अपने क्षेत्र के शिखर पुरुष थे।

आर्यभटः Word Meanings Translation in Hindi

मूलपाठः, अन्वयः, शब्दार्थः सरलार्थश्च

क पूर्वदिशायाम् उदेति सूर्यः पश्चिमदिशायां च अस्तं गच्छति इति दृश्यते हि लोके। परं न अनेन अवबोध्यमस्ति यत्सूर्यो गतिशील इति। सूर्योऽचलः पृथिवी च चला या स्वकीये अक्षे घूर्णति इति साम्प्रतं सुस्थापितः सिद्धान्तः। सिद्धान्तोऽयं प्राथम्येन येन प्रवर्तितः, स आसीत् महान् गणितज्ञः ज्योतिर्विच्च आर्यभटः। पृथिवी स्थिरा वर्तते इति परम्परया प्रचलिता रूढिः तेन प्रत्यादिष्टा। तेन उदाहृतं यद् गतिशीलायां नौकायाम् उपविष्टः मानवः नौकां स्थिरामनुभवति, अन्यान् च पदार्थान् गतिशीलान् अवगच्छति। एवमेव गतिशीलायां पृथिव्याम् अवस्थितः मानवः पृथिवीं स्थिरामनुभवति सूर्यादिग्रहान् च गतिशीलान् वेत्ति

शब्दार्थ-
उदेति-उदय होता है (Rises)
लोके-संसार में (World)
अचलः-स्थिर (Statistic, Stationary)
दिशायाम्-दिशा में।
अक्षे-धुरी पर।
अस्तं गच्छति-अस्त होता है।
अवबोध्यम्-जानने योग्य (समझना चाहिए)।
चला-गतिशील।
दृश्यते-दिखाई देता है।
उदाहृतम्-उदाहरण दिया (Example)।
साम्प्रतम्-अब (इस समय)
प्राथम्येन-सर्वप्रथम।
ज्योतिर्वित्-ज्योतिषी (Astrologers)।
रूढिः-रिवाज/प्रथा।
नौकायाम्-नौका में।
अनुभवति-अनुभव करता है।
अवस्थितः-टिका हुआ।
गतिशीला-चलती हुई।
घूर्णति-घूमती है (Revolve)।
सुस्थापितः-भलीभाँति स्थापित।
प्रवर्तितः-प्रवृत्त किया है।
परम्परया-परम्परा से।
प्रत्यादिष्टा-खण्डन किया।
उपविष्ट:-बैठा हुआ।
अवगच्छति-जानता है।
वेत्ति-जानता है।

सरलार्थ-
सूर्य पूर्व दिशा में निकलता है तथा पश्चिम में अस्त होता है-ऐसा संसार में दिखाई देता है। परन्तु इससे यह नहीं समझना चाहिए कि सूर्य गतिशील है। सूर्य स्थिर है और पृथिवी गतिशील है, जो अपनी धुरी पर घूमती है-यह सिद्धान्त अब भली प्रकार स्थापित हो चुका है। यह सिद्धान्त जिनके द्वारा सर्वप्रथम प्रवर्तित किया गया, वे महान् गणितज्ञ ज्योतिर्विद् आर्यभट थे।

उन्होंने ‘पृथिवी स्थिर है’-इस परम्परा से प्राप्त रिवाज (मान्यता) का खण्डन किया। उन्होंने उदाहरण दिया कि चलती नौका पर बैठे हुए व्यक्ति को नौका स्थिर अनुभव होती है तथा अन्य पदार्थों को वह गतिशील समझता है। इसी प्रकार गतिशील पृथिवी पर स्थित मानव पृथिवी को स्थिर अनुभव करता है तथा सूर्यादि ग्रहों को गतिशील जानता है।

ख 476 तमे ख्रिस्ताब्दे (षट्सप्तत्यधिकचतुःशततमे वर्षे ) आर्यभटः जन्म लब्धवानिति तेनैव विरचिते ‘आर्यभटीयम्’ इत्यस्मिन् ग्रन्थे उल्लिखितम्। ग्रन्थोऽयं तेन त्रयोविंशतितमे वयसि विरचितः। ऐतिहासिकस्रोतोभिः ज्ञायते यत् पाटलिपुत्रं निकषा आर्यभटस्य वेधशाला आसीत्। अनेन इदम् अनुमीयते यत् तस्य कर्मभूमिः पाटलिपुत्रमेव आसीत्।

शब्दार्थ-
लब्धवान्-प्राप्त किया।
तेनैव-उसके द्वारा ही।
उल्लिखितम्-उल्लेख किया गया है।
त्रयोविंशतितमे-तेईस वर्ष में।
वयसि-अवस्था में (Age)।
ऐतिहासिक०-इतिहास के।
ज्ञायते-ज्ञात होता है।
निकषा-निकट (Near)।
अनुमीयते-अनुमान किया जाता है।

476 ईस्वीय सन् में आर्यभट ने जन्म लिया ऐसा उसके द्वारा ही विरचित ‘आर्यभटीय’ इस ग्रन्थ में उल्लेख किया गया है। यह ग्रन्थ उसके द्वारा तेईस वर्ष की अवस्था में रचा गया था। इतिहास के स्रोतों से ज्ञात होता है कि पाटलिपुत्र के पास आर्यभट की वेधशाला थी। इससे यह अनुमान लगाया जाता है कि उसकी कर्मभूमि पाटलिपुत्र ही थी।

(ग) आर्यभटस्य योगदानं गणितज्योतिषा सम्बद्धं वर्तते यत्र संख्यानाम् आकलनं महत्त्वम् आदधाति। आर्यभटः फलितज्योतिषशास्त्रे न विश्वसिति स्म। गणितीयपद्धत्या कृतम् आकलनमाधृत्य एव तेन प्रतिपादितं यद् ग्रहणे राहु-केतुनामकौ दानवौ नास्ति कारणम्। तत्र तु सूर्यचन्द्रपृथिवी इति त्रीणि एव कारणानि। सूर्यं परितः भ्रमन्त्याः पृथिव्याः, चन्द्रस्य परिक्रमापथेन संयोगाद् ग्रहणं भवति। यदा पृथिव्याः छायापातेन चन्द्रस्य प्रकाशः अवरुध्यते तदा चन्द्रग्रहणं भवति। तथैव पृथ्वीसूर्ययोः मध्ये समागतस्य चन्द्रस्य छायापातेन सूर्यग्रहणं दृश्यते।

शब्दार्थ-
सम्बद्धम्-सम्बद्ध (सम्बन्धित)।
यत्र-जहाँ।
आकलनम्-गणना (Calculation)।
आदधाति-रखता है।
विश्वसिति-विश्वास रखता (था)।
आधृत्य-आधार पर।
प्रतिपादितम्-प्रतिपादित किया।
दानवौ-दो राक्षस। त
तरीणि-तीन।
परितः-चारों ओर।
भ्रमन्त्याः -घूमती हुई की।
संयोगाद्-संयोग होने से।
छायापातेन-छाया पड़ने से।
अवरुध्यते-रुक जाता है।
समागतस्य-आए हुए का।
दृश्यते-दिखाई पड़ता है।

सरलार्थ-
आर्यभट का योगदान गणितज्योतिष से सम्बन्धित है, जहाँ संख्याओं की गणना का महत्त्व है। आर्यभट फलित ज्योतिष शास्त्र में विश्वास नहीं रखते थे। गणित की पद्धति पर किए गए आकलन को आधार बनाकर ही उन्होंने प्रतिपादित किया था कि ग्रहण में राहु व केतु नामक राक्षस कारण नहीं हैं। वहाँ तो सूर्य, चन्द्र और पृथिवी-ये तीन ही कारण हैं।

सूर्य के चारों ओर घूमती हुई पृथिवी का चन्द्रमा के परिक्रमा पथ के साथ संयोग होने से ग्रहण होता है। जब पृथिवी की छाया पड़ने से चन्द्रमा का प्रकाश रुक जाता है तब चन्द्र ग्रहण होता है। उसी प्रकार पृथ्वी और सूर्य के मध्य आए हुए चन्द्रमा की छाया पड़ने से सूर्य ग्रहण दिखाई देता है।

(घ) समाजे नूतनानां विचाराणां स्वीकारे प्रायः सामान्यजनाः काठिन्यमनुभवन्ति। भारतीयज्योतिः शास्त्रे तथैव आर्यभटस्यापि विरोधः अभवत्। तस्य सिद्धान्ताः उपेक्षिताः। स पण्डितम्मन्यानाम् उपहासपात्रं जातः। पुनरपि तस्य दृष्टिः कालातिगामिनी दृष्टा। आधुनिकैः वैज्ञानिकैः तस्मिन, तस्य च सिद्धान्ते समादरः प्रकटितः। अस्मादेव कारणाद् अस्माकं प्रथमोपग्रहस्य नाम आर्यभट इति कृतम्। वस्तुतः भारतीयायाः गणितपरम्परायाः अथ च विज्ञानपरम्परायाः असौ एकः शिखरपुरुषः आसीत्।

शब्दार्थ-
नूतनानाम्-नये
पण्डितम्मन्यानाम्-स्वयं को पण्डित मानने वालों का।
उपेक्षिताः-उपेक्षित हुए।
कालातिगामिनी-समय को पार करने वाली।
उपहासपात्रम्-मजाक का पात्र ।
अस्मादेव-इसी से।
प्रकटितः-प्रकट किया गया।
आसीत्-था।
वस्तुतः-वास्तव में।
पुनरपि-फिर भी।
काठिन्यम्-कठिनता को।

सरलार्थ-
समाज में नए विचारों को स्वीकार करने में प्रायः सामान्य लोग कठिनता का अनुभव करते हैं। भारतीय ज्योति:शास्त्र में उसी प्रकार आर्यभट का विरोध हुआ। उनके सिद्धान्तों की उपेक्षा की गई। वे अपने आपको विद्वान् मानने वाले लोगों के मजाक का पात्र बने। फिर भी उनकी दृष्टि समय को लाँघने वाली दृष्टिगोचर हुई। आधुनिक वैज्ञानिकों ने उनके प्रति तथा उनके सिद्धान्त के प्रति आदर प्रकट किया है। इसी कारण से हमारे पहले उपग्रह का नाम ‘आर्यभट’ किया (रखा) गया। वास्तव में भारतीय गणितपरम्परा तथा विज्ञान परम्परा के वे एक शिखरपुरुष थे।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit come in handy for quickly completing your homework.

CBSE Class 7 Sanskrit Sample Paper Set 2

निर्धारित समय : 3 घंटे
अधिकतम अंक : 90

खण्ड: – क
अपठित-अवबोधनम्

प्रश्न 1.
अधोलिखितं अनुच्छेदं पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत- (10)

अस्माकं विद्यालयः राजकीयः विद्यालयः अस्ति। अत्र पठनस्य श्रेष्ठा व्यवस्था अस्ति। क्रीडानाम् अपि सुलभा व्यवस्था अस्ति। अतएव अस्माकं विद्यालयस्य सर्वासां कक्षाणाम् परिणामः शतप्रतिशतं भवति। क्रीडानाम् प्रतियोगितासु अपि अस्माकं विद्यालयस्य छात्रा: बहून् पुरस्कारान् अलभन्त। अस्माकं विद्यालयस्य वार्षिकोत्सवः ह्यः सम्पन्नः जातः। नगरस्य राज्यपाल: मुख्यातिथिः आसीत्।

प्रश्ना:
I. एकपदेन उत्तरत- (2 × 2 = 4)
(i) विद्यालये केषाम् सुलभा व्यवस्था अस्ति?
(ii) कस्य श्रेष्ठा व्यवस्था अस्ति?

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत- (2 × 2 = 4)
(i) मुख्यातिथिः कः आसीत्?
(ii) के पुरस्कारात् अलभन्त?

III. यथानिर्देशम् उत्तरत- (1 × 2 = 2)

(क) कक्षाणाम्’ इति पदस्य विशेषणपदं किम्?
(i) विद्यालयस्य
(ii) अस्माकं
(iii) सर्वासां
(iv) परिणामः

(ख) ‘प्रतियोगितासु’ इत्यत्र का विभक्तिः?
(i) सप्तमी
(ii) षष्ठी
(iii) पञ्चमी
(iv) तृतीया

खण्डः – ख
रचनात्मकं लेखनम्

प्रश्न 2.
मञ्जूषातः पदानि चित्वा अनुच्छेदस्य रिक्तस्थानानि पूरयत- (10)

विहाय, मानवः, परोपकारः, परोपकाराय, पुण्यम्, पापम्, नित्यम्, धन्याः, सताम्, ये

परेषाम् उपकारः ______(1)_______ कथ्यते। स्वार्थं _______(2)_______ परोपकारः भवति। परोपकारेण मानवः _______(3)_______ भवति अन्यथा सः पशुः एव अस्ति। _______(4)_______ परोपकारं कुर्वन्ति ते _______(5)_______ लभन्ते। ये अन्यान् पीडयन्ति ते _______(6)_______ प्राप्नुवन्ति। महापुरुषाः _______(7)_______ परोपकारं कुर्वन्ति। तेषाम् जीवनम् _______(8)_______ एव भवति। परोपकाराय एव _______(9)_______ विभूतयः सन्ति। _______(10)_______ एते परोपकारिणः।

प्रश्न 3.
वाक्यानि रचयत- (1 × 5 = 5)

1. नवीनः ________________
2. पुष्पम् ________________
3. प्रातः ________________
4. दुग्धम् ________________
5. वयम् ________________

प्रश्न 4.
चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायाम् प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्चवाक्यानि पूरयत- (1 × 5 = 5)

करण्डके, उद्यानस्य, फलानि, विशालाः, बालिकाः

1. इदम् चित्रम् _______ अस्ति।
2. महिला स्यूते _______ आनयति।
3. बालकाः _______ च कन्दुकेन क्रीडन्ति।
4. चित्रे _______ वृक्षाः अपि दृश्यन्ते।
5. _______ अपि फलानि सन्ति।

खण्ड: – ग
अनुप्रयुक्त-व्याकरणं

प्रश्न 5.
वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समुचितं सन्धिं सन्धिविच्छेदं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत- (1 × 4 = 4)

(क) वसुधैव कुटुम्बकम्।
(i) वसुधा + एव
(ii) वसु + धैव
(iii) वसुध + एव
(iv) वसुधा + ऐव

(ख) तृषा + आर्तः गजः पतति।
(i) तृषार्ताः
(ii) तृषार्तः
(iii) तृषतः
(iv) तृषार्त

(ग) जनाः पुस्तकालयं गच्छन्ति।
(i) पुस्तक + आलयं
(ii) पुस्त + कालयं
(iii) पुस्तक + अलयं
(iv) पुस्तक + आलयः

(घ) गणेशः शिवस्य पुत्रः अस्ति।
(i) गणे + शः
(ii) गण + ईशः
(iii) गण + ऐशः
(iv) गण + इशः

प्रश्न 6.
उदाहरणानुसारं शब्दरूपेषु रिक्तस्थानानि पूरयत- (½ × 12 = 6)

प्रश्न 7.
कोष्ठकात् उचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत- (1 × 4 = 4)

1. _______ गायिका गीतं गायति। (एकम्, एका, एक:)
2. _______ पत्राणि सुन्दराणि सन्ति। (ते, ताः, तानि)
3. पुत्रः _______ फलानि खादति। (चत्वारः, चतस्त्रः, चत्वारि)
4. _______ बालकौ कन्दुकेन क्रीडतः। (ते, ताः, तौ)

प्रश्न 8.
मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत- (1 × 4 = 4)

करिष्यामि, गमिष्यति, त्रोटयति, अनयत्

1. काष्ठकूटः ताम् मक्षिकायाः समीपम् ________________।
2. गजः शुण्डेन वृक्षशाखाः ________________।
3. मार्ग स्थितः अहम् शब्दं ________________।
4. छात्रः श्वः विद्यालयम् ________________।

प्रश्न 9.
उचितविभक्तिपदं चित्वा वाक्यपूर्तिः क्रियताम्। (1 × 4 = 4)

(क) अम्बा ___________ भोजनं यच्छति।
(i) पुत्रम्
(ii) पुत्राय
(iii) पुत्रान्
(iv) पुत्रेण

(ख) ___________ सह सीता एवं अगच्छत्।
(i) रामेण
(ii) रामः
(iii) रामम्
(iv) रामाय

(ग) उद्याने अनेकानि ___________ सन्ति।
(i) पुष्पम्
(ii) पुष्पाणि
(iii) पुष्पे
(iv) पुष्पाः

(घ) ___________ विना जीवनं व्यर्थम्।
(i) विद्या
(ii) विद्या
(iii) विद्याः
(iv) विद्यायाम्

प्रश्न 10.
उदाहरणानुसारं धातुरूपेषु रिक्तस्थानानि पूरयत- (1 × 6 = 6)

प्रश्न 11.
उदाहरणानुसारं पदरचनां कुरुत- (1 × 2 = 2)

यथा-वसति स्म-अवसत्

1. तपति स्म _______
2. वदति स्म _______

खण्ड: – घ
पठित-अवबोधनम्

प्रश्न 12.
अधोलिखितं अनुच्छेदं पठित्वा तदाधारित प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत- (6)

कृष्णमूर्तिः श्रीकण्ठश्च मित्रे आस्ताम्। श्रीकण्ठस्य पिता समृद्धः आसीत्। अतः तस्य भवने सर्वविधानि सुखसाधनानि आसन्। तस्मिन् विशाले भवने चत्वारिंशत् स्तम्भाः आसन्। तस्य अष्टादश प्रकोष्ठेषु पञ्चाशत् गवाक्षाः चतुश्चत्वारिंशत् द्वाराणि, षट्त्रिंशत् विद्युत-व्यजनानि च आसन्। तत्र दश सेवकाः निरन्तरं कार्यं कुर्वन्ति स्म। परं कृष्णमूर्तेः माता पिता च निर्धनौ कृषकदम्पती। तस्य गृहम् आडम्बरविहीनं साधारणञ्च आसीत्।

प्रश्नाः
I. एकपदेन उत्तरत- (2 × 1 = 2)
(i) कस्य माता-पिता च कृषकदम्पती आस्ताम्?
(ii) श्री कण्ठस्य पिता कीदृशः आसीत्?

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत- (1 × 2 = 2)
(i) कस्य भवने सर्वविधानि सुखसाधनानि आसन्?

III. भाषिक कार्यम्- (1 × 2 = 2)
(क) ‘कुर्वन्ति स्म’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् अस्ति?
(i) दश
(ii) सेवकाः
(iii) कार्य
(iv) तत्र

(ख) ‘विशाले’ इति पदस्य विशेष्यपदं चिनुत-
(i) भवने
(ii) तस्मिन्
(iii) स्तम्भाः
(iv) आसन्

प्रश्न 13.
अधोलिखितं पद्याशं पठित्वा प्रश्नान् उत्तरत- (2 × 2 = 4)

उदिते सूर्ये धरणी विहसति।
पक्षी कजति कमलं विकसति।
नदति मन्दिरे उच्चैः ढक्का।
सरितः सलिले सेलति नौका।।

प्रश्नाः

1. उदिते सूर्ये किम् विकसति?
2. ढक्का उच्चैः कुत्र नदति?
3. उदिते सूर्ये धरणी किम् करोति?
4. सलिले का सेलति?

प्रश्न 14.
श्लोकांशान् मेलयत- (1 × 4 = 4)

(क)	(ख)
1. केयूराः न विभूषयन्ति पुरुषाः	विद्याधनं सर्वधनप्रधानम्।
2. नीले गगने विपुले विमले	हाराः न चन्द्रोज्वालाः।
3. व्यये कृते वर्धत एव नित्यं	वायुविहारं करवाम।
4. शुक्रः चन्द्रः सूर्यो गुरुरिति	ग्रहान् हि सर्वान् गणयाम।

प्रश्न 15.
विलोमपदानि मेलयत- (½ × 6 = 3)

(क)	(ख)
1. मानवाः	हर्षः
2. नीचैः	दानवाः
3. शोकः	उच्चैः
4. मित्रतायाः	पृथिव्याम्
5. असुन्दरः	शत्रुतायाः
6. गगने	सुन्दरः

प्रश्न 16.
मञ्जूषातः समुचितपदानि समानार्थकपदानि चित्वा लिखत- (½ × 6 = 3)

विमले, सूर्यः, देवालये, परिवारः, दु:खम्, कुपितः

1. दिवाकरः ___________
2. कुटुम्बकम् ___________
3. निर्मले ___________
4. मन्दिरे ___________
5. कष्टम् ___________
6. क्रुद्धः ___________

प्रश्न 17.
स्थूलपदानां स्थाने समुचितं प्रश्नवाचकं प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा प्रश्ननिर्माणं कुरुत- (1 × 4 = 4)

1. वरिष्ठान् प्रति अस्माभिः प्रियं व्यवहर्त्तव्यम्।
(i) कान्
(ii) का
(iii) कानि
(iv) काम्

2. संस्कृतमेव सङगणकस्य कृते सर्वोतमा भाषा।
(i) के
(ii) कस्याः
(iii) कस्य
(iv) कस्मिन्

3. विद्याविहीनः नरः पशुः अस्ति।
(i) कः
(ii) कीदृशः
(iii) काः
(iv) किम्

4. शत्रूणाम् समक्षं विजयः सुनिश्चितः भवेत्।
(i) केषाम्
(ii) काम्
(iii) कम्
(iv) कासाम्

प्रश्न 18.
आम् / न इति लिखत- (1 × 4 = 4)

1. धावनसमये अश्वः खादति। ___________
2. हरिणः नवघासम् न खादति। ___________
3. शिवनिन्दां श्रुत्वा पार्वती प्रसन्ना अभवत्। ___________
4. वटुरुपेण तपोवनं शिवः प्राविशत्। ___________

प्रश्न 19.
भिन्नवर्गस्य पदं चिनुत- (2)

1. पुष्पाणि, पत्राणि, फलानि, मित्राणि ___________
2. जलचरः, खेचरः, भूचरः, निशाकरः ___________
3. गावः, सिंहाः, कच्छपाः, गजाः ___________

Here we are providing Class 11 chemistry Important Extra Questions and Answers Chapter 9 Hydrogen. Chemistry Class 11 Important Questions are the best resource for students which helps in Class 11 board exams.

Class 11 Chemistry Chapter 9 Important Extra Questions Hydrogen

Hydrogen Important Extra Questions Very Short Answer Type

Question 1.
Which gaseous compound on treatment with dihydrogen produces methanol?
Answer:
Carbon monoxide (CO).

Question 2.
What are the constituents of water gas?
Answer:
Carbon monoxide and hydrogen.

Question 3.
Arrange H₂, D₂, T₂ in the decreasing order of their
(i) Boiling point
Answer:
T₂ > D₂ > H₂

(ii) Heat of fusion.
Answer:
T₂ > D₂ > H₂.

Question 4.
Which isotope of hydrogen
(i) does not contain neutron
Answer:
Protium

(ii) is radioactive?
Answer:
Tritium.

Question 5.
Out of the following metals which can be used to liberate H2 gas on reaction with dil. hydrochloric acid?
(i) Cu,
(ii) Zn,
(iii) Iron,
(iv) Silver,
(v) Magnesium.
Answer:
Only Zn, Fe, Mg.

Question 6.
Name one compound each of hydrogen in which it exists in:
(i) Positive oxidation state
Answer:
HCl

(ii) Negative oxidation state.
Answer:
NaH.

Question 7.
What is the importance of heavy water in nuclear power generation?
Answer:
It is used as a moderator in nuclear reactions to slow down the speed of fast-moving neutrons.

Question 8.
State two properties in which hydrogen resembles alkali metals.
Answer:

1. Both form unipositive ion
2. Both have one electron in their s orbital (ns1).

Question 9.
Give an example of each anionic and covalent hydride.
Answer:
Ionic Hydride NaH Covalent hydride NH₃.

Question 10.
Why is H₂O₂ concentrated at low pressure?
Answer:
Because it decomposes at ordinary pressure or on heating.

Question 11.
What is the mass of 1 mole of deuterium oxide and tritium oxide?
Answer:
D₂O = 20g, T₂O = 22g.

Question 12.
Arrange H₂O, H₂S, H₂Se, H₂Te in the decreasing order of boiling point.
Answer:
H₂O > H₂S > H₂Se > H₂Te.

Question 13.
Give one example of a zeolite used in softening hard water.
Answer:
Sodium aluminium silicate Na₂Al₂Si₂Og. xH₂O.

Question 14.
Name the compounds which retard the decomposition of H₂O₂.
Answer:
Acetanilide, glycerol.

Question 15.
Which is heavier out of ice and water?
Answer:
Water.

Question 16.
What is the trade name of hydrogen peroxide used as an antiseptic?
Answer:
Perhydrol.

Question 17.
What is the significance of H₂O₂ labelled as 30 volumes’?
Answer:
“30 volume” labelled hydrogen peroxide means that 1 mL of this sample of solution gives 30 mL of oxygen gas at STP.

Question 18.
What happens when water is added to calcium carbide.
Answer:
CaC₂ + O → Ca(OH)₂ + C₂H₂
Acetylene gas is produced.

Question 19.
What is the cause of the temporary hardness of water?
Answer:
Presence of Ca(HCO₃)₂ and Mg(HCO₃)₂ in water.

Question 20.
How is the temporary hardness of water removed?
Answer:
By boiling and filtering.

Question 21.
How is heavy water produced from ordinary water?
Answer:
By repeated electrolysis of ordinary water containing 3 % of NaOH in it.

Question 22.
Which of the two dihydrogen (H₂) or deuterium (D₂) undergoes reactions more readily?
Answer:
Dihydrogen (H₂).

Question 23.
Define hard water.
Answer:
Hard water is one that does not produce lather with soap solution readily.

Question 24.
Which isotope of hydrogen contains an equal number of protons and neutrons?
Answer:
Deuterium.

Question 25.
What happens when ethylene reacts with hydrogen peroxide?
Answer:
H₂C = CH₂ + H₂O₂ → HO-CH₂-CH₂-OH
Ethylene glycol

Question 26.
Name the phenomenon of absorption of hydrogen by palladium?
Answer:
Occlusion.

Question 27.
H₂O₂ is a better oxidant than H₂O. Explain.
Answer:
H₂O₂ is easily reduced to form H₂O and O.
H₂O₂ → H₂O + O.

Question 28.
Name one example of a reaction in which hydrogen acts as an oxidizing agent.
Answer:
The reaction of hydrogen with active metals
2Na + H₂ → 2NaH .

Question 29.
Concentrated H₂SO₄ cannot be used to dry moist H₂ gas. Why?
Answer:
Cone. H₂SO₄ on absorbing H₂O from moist H₂ gas produces so much heat that H₂ gas catches fire.

Question 30.
Give an example where water acts as an oxidizing agent.
Answer:
2Na + 2H₂O → 2NaOH + H₂

Question 31.
Name the element which when reacted with dil. H₂SO₄ gives pure hydrogen.
Answer:
Magnesium.

Question 32.
Does hydrogen support combustion?
Answer:
No.

Question 33.
Why is dihydrogen not preferred in balloons these days?
Answer:
Dihydrogen is a highly combustible gas and hence is likely to catch fire in presence of excess air.

Question 34.
Why is sodium less soluble in heavy water than in ordinary water?
Answer:
Due to the lower dielectric constant of D₂O over H₂O, NaCl is less soluble in heavy water.

Question 35.
Although D₂O resembles H₂O chemically, yet it is toxic. Explain.
Answer:
D₂O is toxic since D⁺ ions react at a much slower rate than H⁺ in enzyme catalysed reactions.

Question 36.
Is it correct to say that hydrogen can behave as a metal? State the conditions under which such behaviour can be possible.
Answer:
Yes. H2 can act as a metal under very high pressures.

Question 37.
Give two advantages of using hydrogen as a fuel over gasoline.
Answer:
The high heat of combustion and production of no pollutants like SO₂, NO₂, CO₂, etc.

Question 38.
What happens when chloroform is treated with heavy water in presence of an alkali?
Answer:

Question 39.
What is hydrolith? How is it prepared?
Answer:
Hydrolith is a calcium hydride (CaH₂). It can be prepared by

Question 40.
Write the structures of two complex metal hydrides which are used as reducing agent in organic synthesis.
Answer:
Lithium aluminium hydride (LiAlH₄) and sodium borohydride (NaBH₄).

Question 41.
What type of elements form interstitial hydrides.
Answer:
d and f-block elements.

Question 42.
Explain why beryllium forms a covalent hydride while calcium forms an ionic hydride?
Answer:
Because of higher electronegativity (= 1.5). Be forms covalent hydride while due to lower electronegativity (= 1.0), calcium forms ionic hydride.

Question 43.
Write two uses of interstitial hydrides.
Answer:

1. For storing Hg and
2. Catalysts of hydrogenation reactions.

Question 44.
Explain why electrolysis of ordinary water occurs faster than heavy water.
Answer:
Due to lower bond dissociation energy of H-O-H bonds in water than D-O-D bonds in D₂O, electrolysis of H₂O is much faster than of D₂O.

Question 45.
Can marine species live in distilled water?
Answer:
No, because distilled H₂O does not contain dissolved oxygen.

Question 46.
Can distilled water be called deionised water?
Answer:
Yes. Distilled water does not contain any cations and anions.

Question 47.
Which isotope of hydrogen is used as a tracer in organic reactions?
Answer:
Out of the three isotopes of hydrogen H, D, T both D and T can be used. But due to the radioactive nature of T, it is the only D that is used as a tracer in understanding the mechanism of organic reactions.

Question 48.
Which salts present in water make it permanent hard?
Answer:
Calcium and magnesium chlorides and sulphates.

Question 49.
Name a process that can remove both temporary and permanent hardness of the water.
Answer:
Pemiutit process.

Question 50.
Complete the reaction:
Fe(s) + H₂O(g) →?
Answer:
3Fe(s) + 4H₂O(g) → Fe₃O₄(s) + 4H₂(g)

Hydrogen Important Extra Questions Short Answer Type

Question 1.
Hydrogen forms three types of bonds in its compounds. Describe each type of bonding using suitable examples.
Answer:
Hydrogen forms compounds in three different ways:
1. By loss of electrons as in the reactions of H₂ with CuO

2. By gain of electrons as in reactions of H₂ with metals.

3. By sharing of electrons as in the reactions of H₂ with halogens

Question 2.
Name one example of a reaction in which dihydrogen acts as
(i) an oxidizing agent
Answer:
As an oxidizing agent

Here Na has been oxidized to Na while dihydrogen has been reduced to H⁺ ion.

(ii) a reducing agent.
Answer:

Here CuO has been reduced to copper and H₂ has been oxidized to H₂O.

Question 3.
The process \(\frac{1}{2}\) H₂(g) + e^– → H^– (g) is endothermic (DH = +151 kJ mol^-1), yet salt- like hydrides are known. How do you account for this?
Answer:
This is due to the reason that high lattice energy released (energy released during the formation of solid metal hydride from their corresponding gaseous ions, i.e., M⁺ and H⁺) more than compensates the energy, needed for the formation of H^– ions from H₂ gas.

Question 4.
Find the volume strength of 1.6 N H₂O₂ solution.
Answer:
Strength = Normality × EQuestion wt.
Eq. wt.of H₂O₂ = 17
∴ Strength of 1.6N H₂O₂ solution = 1.6 × 17g L^-1

Now 68g of H₂O₂ gives 22400 mL O₂ at NTP/STP
∴ 1.6 × 17g of H₂O₂ will give = \(\frac{22400}{68}\) × 1.6 × 17
= 8960 mL of O₂ at STP
But 1.6 × 17g of H₂O₂ are present in 1000 mL of H₂O₂ solution

Hence 1000 mL of H₂O₂ solution gives 8960 mL of O₂ at STP 1 mL of H₂O₂ will give = 8.96 mL of O₂ at STP.

Hence the volume strength of 1.6N H₂O₂ solution is = 8.96 volume

Question 5.
A sample of hard water is allowed to pass through an anion exchanger. Will it produce lather with soap easily?
Answer:
No. Ca²⁺ and Mg²⁺ ions are still present and these will react with soap to form curdy white ppt. Therefore it will not produce lather with soap solution easily.

Question 6.
Anhydrous Ba02 is not used for preparing H₂O₂ Why?
Answer:
BaSO₄ formed during the reaction of BaO₂ with H₂SO₄ forms a protective layer around unreacted BaO₂ and the reaction stops after some time.

Question 7.
Find the volume strength of the 2N H₂O₂ solution.
Answer:
Volume strength = 5.6 × Normality
Volume strength = 5.6 × 2
= 11.2 volumes.

Question 8.
Calculate the concentration in g. L-1 of a 20 volume H₂O₂ solution.
Answer:
1 L of 20 volume H₂O₂ solution on decomposition gives 20L of O₂ at STP.

Now 22.4 L of O₂ at STP is obtained from 68g of H₂O₂

20L of O₂ at STP is obtained from \(\frac{68}{22.4}\) × 20 = 60.7g

Thus the strength of 20 volume H₂O₂ solution = 60.7g L^-1.

Question 9.
Explain why an oxide ion is called a hard ion?
Answer:
Oxide ion (O^2-) is very small in size and thus cannot be easily polarised and hence it is called a hard oxide ion.

Question 10.
Statues coated with white lead on long exposure to the atmosphere turn black and the original colour can be restored on treatment with H₂O₂. Why?
Answer:
On long exposure to the atmosphere, white lead is converted into black PbS due to the action of H₂S present in the atmosphere.
PbO₂ + 2H₂S → PbS + 2H₂O

On the treatment of such blackened statues with H₂O_2, the black PbS gets oxidised to PbSO₄ and the colour is restored.
PbS + 4H₂O₂ → PbSO₄ + 4H₂O.

Question 11.
A mixture of hydrazine and H₂O₂ with Cu(II) catalyst is used as a rocket propellant. Why?
Answer:
The reaction between hydrazine (N₂H₄) and H₂O₂ is highly exothermic and is accompanied by a large increase in the volumes of the products and hence the mixture is used as a rocket propellant.

Question 12.
Calculate the volume of 10 volume H₂O₂ solution that will react with 200 ml. of 2N KMnO₄4 in an acidic medium.
Answer:
Normality 10 volume H₂O₂ = \(\frac{10 \times 68}{22.4 \times 17}=\frac{10}{5.6}\)N J
Applying normality equation

Question 13.
What is water gas? How is it prepared?
Answer:
An equimolar mixture of CO and H is called water gas. It is prepared by passing steam over a red hot iron.

Question 14.
The boiling point of H₂O is higher than that of H₂S. Explain.
Answer:
Due to intermolecular H-bonding in H₂O₂ extra energy in the form of heat is required to break these H-bonds due to which H₂O boils at a higher temperature than H₂S which does not have H-bonding.

Question 15.
Write two uses of interstitial hydrides.
Answer:
Two important uses to which interstitial hydrides are put are:

1. storing H₂ gas
2. Catalysts for hydrogenation reactions.

Question 16.
What is meant by auto protolysis of water?
Answer:
Auto-protolysis of water means that two molecules of water react with each other through proton transfer, i.e. one acts as the acid and the other acts as a base. The molecule which accepts a proton is converted into H₃O⁺ while the other which loses a proton is converted into OH^– ion

Question 17.
What is the difference between hydrolysis and hydration?
Answer:
Interaction of H⁺ ions and OH^– ions of H₂O with anions and cations of the salt respectively to give an acidic or a basic solution is called hydrolysis. For example:

Hydration,.on the other hand, means the addition of water to ions or molecules to form hydrated ions or hydrated salts. For examples:

Question 18.
Complete the following equations:
(i) Fe(s) + H₂O(g) →?
Answer:
3Fe(s) + 4H₂O(g) → Fe₃O₄(s) + 4H₂(g)

(ii) PbS(s) + H₂O₂(aq)→?
Answer:
PbS(s) + 4H₂O₂(aq) → PbSO₄(s) + 4H₂O

(iii) MnO₄^–(aq) + H₂O(g) →?
Answer:
MnO₄-(aq) + 5H₂O₂(aq) + 6H+ → 2MnO⁺²+ 8H₂O + 5O₂

Question 19.
Discuss the importance of heavy water in a nuclear reactor.
Answer:
Heavy water is used as a moderator in nuclear reactors because it slows down the fast-moving neutrons & therefore helps in controlling the process of nuclear fission. It has also been used as a tracer compound to study the mechanism of many chemical reactions.

Question 20.
Distinguish clearly between:
(a) Hard & soft water.
Answer:

S.N. Hard water	Soft water
1. It does not give lather with soap freely.	1. It readily forms lather with soap.
2. Magnesium & calcium salts are present in it.	2. It is free from magnesium & calcium salts.

(b) Temporary hardness & permanent hardness of the water.
Answer:

S.No. Temporary hardness	Permanent hardness
1. This is due to calcium & magnesium bicarbonates in the water.	1. This is due to calcium & magnesium chlorides & sulphates.
2. It can be removed by boiling water.	2. It cannot be removed by boiling water.

Question 21.
Explain the correct context in which the following terms are used:
(a) diprotium
Answer:
Diprotium: It is used for the correct term for Hr

(b) dihydrogen
Answer:
Dihydrogen: The term dihydrogen is used for the H2 molecule while referring to the isotopic mixture with natural abundance for H & D.

(c) proton
Answer:
Proton: It is used for H⁺.

(d) hydrogen
Answer:
Hydrogen: It is used in relation to the isotope.

Question 22.
Hydrogen forms three types of bonds in its compound. Describe each type of bonding using suitable examples.
Answer:
(a) Ionic bond: The binary hydrides of alkali metals like (LiH, KH & NaH otc.) form an ionic bond. They on electrolysis give hydride ion (H^–)
NaH(s) + H₂O(aq) → H₂(g) + NaOH(aq)
Na⁺ + H^– → NaH

(b) Metallic bond: d & f block elements (Metals) form metallic bonds.
Example: SeH₂, YH₂ & LaH₃ etc.

(c) Covalent bond: With p-block elements hydrogen form a covalent bond. For example,

Question 23.
Why do lakes freeze from the top to the bottom?
Answer:
There are intermolecular hydrogen bonding in H₂O molecule. The density of water is greater than ice. It may be noted that at 4°C water has maximum density. In the severe cold, the upper layer of the seawater freezes & the heavier water (density more than that of ice) is present below the surface of the ice. Due to this sea animals can live safely in the water.

Question 24.
Why does elemental hydrogen react with other substances only slowly at room temperature?
Answer:
The high bond energy of di-hydrogen (436 kJ mol^-1) makes it a very stable molecule & therefore its reaction with other elements are slow at room temperature.

Question 25.
Why is water an excellent solvent for ionic or polar substances?
Answer:
Water molecules are highly polar. When water molecules interact with ions of an ionic compound, a large amount of hydration energy is released. The hydration energy is more than the energy needed to overcome the interionic attractions of the ionic compounds as well as the energy needed to break the hydrogen-bonded, association of water molecules. Therefore, the ionic compounds dissolve readily in water.

When water molecule interacts with strongly polar substances, the hydration energy released is sufficient to break the molecules of polar substances into ions as well as to break the hydrogen-bonded, association structure of water molecules. Therefore, water is an excellent solvent for polar compounds.

Question 26.
How is hydrogen obtained from:
(i) Nitric acid
Answer:
By action of Mg on cold water & dill. HNO₃
Mg + 2HNO₃(aq) → Mg(NO₃)₂ + H₂

(ii) Alcohol
Answer:
By action of Na or K on alcohol
2C₂H₅OH + 2Na → 2C₂H₅ONa + H₂

(iii) Ammonia?
Write a chemical equation in each case.
Answer:
By passing NH₃ over heated Na or K 2Na + 2NH₃ → 2NaNH₂ + H₂

Question 27.
Explain how is dil. solution of hydrogen peroxide concentrated?
Answer:
Hydrogen peroxide is concentrated by its distillation under reduced pressure at a temperature below 333K & the absence of heat metal impurities. 90% H₂O₂ is obtained by this method. For further concentration, the solution is cooled to about 263K when crystals enriched in hydrogen peroxide separate out. This process of fractional crystallisation is repeated to get 100% H₂O₂

Question 28.
Describe how is strength of hydrogen peroxide expressed?
Answer:
Strength of H₂O₂ as a percentage: H₂O₂ in solution (W/V), 70%. H₂O₂ means 70g of H₂O₂ is present in 100 g of solution.

Volume strength: Strength of hydrogen peroxide is expressed as the volume of oxygen liberated at S.T.P. given by ml. of a sample of hydrogen peroxide on decomposition into water & oxygen, for example, 30 volumes H₂O₂ means that 30 ml O₂ is obtained at S.T.P. by decomposing 1 ml of H₂O₂2 solution.

Question 29.
What happens when:
(i) Barium peroxide is treated with cold dilute H₂SO₄.
Answer:
H2O2 is obtained:
BaO₂. 8H₂O + H₂SO₄ → BaSO₄ ↑ + H₂O₂ + 8H₂O

(ii) Sodium peroxide is treated with cold dilute H₂SO₄ & the resulting mixture is cooled below 273 K.
Answer:
H₂O₂ is obtained:

(iii) Barium peroxide is treated with Phosphoric acid.
Answer:
H₂O₂ is obtained:
3BaO₂ + 2H₃PO₄ → Ba₃(PO₄)₂ + 3H₂O₂

Question 30.
Why is water an excellent solvent for ionic or polar substances?
Answer:
Water is a polar solvent with a high dielectric constant. Due to the high dielectric constant of water, the coelomic force of attraction between cations & anions gets weakened. Thus, a water molecule is able to remove ions from the lattice site using ion dipole forces easily. The dissolution of ionic/polar substances in water is further favoured by the hydrations of ions by the water molecule.

Hydrogen Important Extra Questions Long Answer Type

Question 1.
(a) Compare atomic hydrogen with nascent hydrogen.
Answer:
Comparison of atomic and nascent hydrogen

The main point of differences are:

1. Nascent hydrogen can be produced even at room temperature but atomic hydrogen is produced only at very high temperature.
2. Nascent hydrogen can never be isolated, but atomic hydrogen can be isolated.
3. The reducing power of atomic hydrogen is much greater than that of nascent hydrogen.

In general reactivity of the three forms of hydrogen increases in order.
Molecular hydrogen (H₂) < Nascent hydrogen < Atomic hydrogen.

(b) What is (i) active hydrogen
Answer:
Active Hydrogen: It is obtained by subjecting a stream of molecular hydrogen at ordinary temperature to silent electric discharge at about 30,000 volts. It is very reactive in nature (half-life = 0.33 second, and combines directly at ordinary temperatures with Pb and S forming their hydrides

(ii) heavy hydrogen? How are they formed?
Answer:
Heavy hydrogen: It is manufactured by the electrolysis of heavy water containing a little of IT SO, or NaOH to make the solution conducting.

In the laboratory, it can be prepared by the action of heavy water on sodium metal.
2D₂O(l) + 2Na(s) → 2NaOD(aq) + D₂(g).

Question 2.
How is the solution of H₂O₂ concentrated?
Answer:
The concentration of hydrogen peroxide: Hydrogen peroxide obtained by any method is always in the form of a dilute solution. Great care is to be taken for concentrating its solution because it is unstable and decomposes on heating.
2H₂O₂ → 2H₂O + O₂

The decomposition of H2O2 is catalysed by the ions of heavy metals present as impurities.

The solution of H2O2 is concentrated by the following methods.
1. By careful evaporation on a water bath: A dilute solution of H₂O₂ is taken in a shallow evaporating dish and is heated at 313K – 323 K. Water evaporates slowly and a hydrogen-peroxide solution of about 15 – 50% strength is obtained.

2. By dehydration in a vacuum desiccator: The dilute (50 %) solution of H₂O₂ obtained as above, is further concentrated by placing the same in a vacuum desiccator containing concentrated H₂SO₄ as a dehydrating agent. Here, water vapours are absorbed by concentrated sulphuric acid. This is shown in the diagram

(Concentration of H₂O₂ in vacuum desiccator)

3. By distillation under reduced pressure: The solution of hydrogen peroxide is further concentrated by subjecting it to distillation under reduced pressure. The solution is distilled at 308 – 313 K under a reduced pressure of 15 mm Hg. Water present in the solution distils over leaving behind about 98 – 99% concentrated solution of hydrogen peroxide.

4. By crystallisation: The last traces of water present in H₂O are removed by freezing it in a freezing mixture of solid CO₂ and others. The crystals of hydrogen peroxide separate out. These crystals are removed, dried and then remitted to obtain 100% pure hydrogen peroxide.

5. Storage of hydrogen peroxide: In order to check the decomposition of hydrogen peroxide, a small amount of acetanilide (i.e. negative catalyst) is added to it before storing the hydrogen peroxide.

Hydrogen peroxide cannot be concentrated by distillation at ordinary pressure because it undergoes decomposition into water and oxygen as it is a highly unstable liquid. It decomposes even on long-standing or on heating.

Question 3.
What are the different methods used for the softening of hard water? Explain the principle of each method.
Answer:
Hard water can be softened by the following methods depending upon the nature of hardness.
(a) Temporary hardness:
1. By boiling: It can be removed by merely boiling the water. Boiling decomposes the bicarbonates to give carbon dioxide and insoluble carbonates, which can be removed by filtration.

2. Clark’s process: Temporary hardness can be removed by the addition of a calculated amount of lime, whereupon magnesium and/or calcium carbonates is precipitated.
Ca(HCO₃)₂ + Ca(OH)₂ → 2CaCO₃ + 2H₂O
Mg(HCO₃)₂ + Ca(OH)₂ → CaCO3₃ + MgCO₃ + 2H₂O

(b) Permanent hardness:
1. With sodium carbonate: On treatment with washing soda, Ca²⁺ and Mg²⁺ in hard water are precipitated. The precipitate of the insoluble carbonates thus formed is removed by filtration.

2. Ion-exchange method: The common substance used for this process is zeolite which is hydrated sodium aluminium silicate, NaAl(SiO)₂, The exchange occurs when passing over the zeolite bed, sodium ions from zeolite are replaced by calcium and magnesium ions. Thus
Na(Ze) + Mg²⁺ → (Ze)₂Ca + 2Na⁺
2NaZe + Mg²⁺ → (Ze)₂Mg + 2Na⁺

when all the sodium ions of the zeolite have been replaced, the zeolite is said to be exhausted. It can be regenerated by treatment with a strong solution of sodium chloride.
2Na + (Ze)₂Ca → 2ZeNa + Ca²⁺.

Question 4.
Show how hydrogen peroxide can function both as an oxidising and a reducing agent.
Answer:
Oxidising properties: H₂O₂ has a tendency to accept electrons in chemical reactions and thus behaves as an oxidising agent in both acidic and alkaline medium.
H₂O₂ → H₂O + O
In acidic medium
H₂O₂ + 2H⁺ + 2e^– → 2H₂O

In alkaline medium
H₂O₂ + OH^– + 2e^– → 3OH^–
Example:
(a) In acidic medium:
2Fe²⁺ + 2H⁺ + H₂O₂ → 2Fe³⁺ + 2H₂O
(b) In alkaline medium:
3Cr3+ + 4H₂O₂ + 100H^– → 3CrO₄^2- + 8H₂O

Reducing properties: H₂O₂ can give electrons in a few reactions and thus behaves as a reducing agent.
In acidic medium
H₂O₂ → O₂ + 2H+ + 2e^–

In alkaline medium
H₂O₂ + 2OH^– → 2H₂O + O₂ + 2e^–

Reducing property in acidic medium:
2MnO₄^2- + 6H+ + 5H₂O₂ → 2Mn²⁺ + 8H₂O + 5O₂

Reducing property in basic medium:
2Fe³⁺ + H₂O₂ + 2OH^– → 2Fe²⁺ + O₂ + 2H₂O

Hydrogen Important Extra Questions Numerical Problems

Question 1.
Calculate the percentage strength & strength in g/L of 10 volume hydrogen peroxide solution.
Answer:
H₂O₂ decomposes on heating according to the equation:

From the equation
22.4L of O₂ at N.T.P are obtained from 68g of H202

∴ 10 ml of O₂ at N.T.P will be obtained from \(\frac{68}{22400}\) × 10g of H₂O₂
But 10 ml of O₂ at N.T.P are produced from 1 ml. of 10 volume H₂O₂ solution.

Thus 1 ml of 10 volume H₂O₂ solution contains \(\frac{68}{22400}\) × 10 g of H₂O₂
∴ 100 ml. of 10 volume H₂O₂ solution will contain
\(\frac{68}{22400}\) × \(\frac{10}{1}\) × 100 = 3.036g .

Thus a 10 volume H₂O₂ solution is approx. 3%
Alternatively, 1000 ml of 10 volume of H₂O₂ will contain H₂O₂
\(\frac{68}{22400}\) × 10 × 1000 = 30.36g

Therefore, strength of H₂O₂ in 10 volume H₂O₂ is 30.36 g/L

Question 2.
Calculate the normality of 20 volume hydrogen peroxide solution.
Answer:
Step-I: To calculate the strength in g/L of 20 volume H₂O₂ solution.
By definition, 1L of 20 volume H₂O₂ solution on decomposition gives 20 litres of oxygen at N.T.P. consider the chemical equation.

Now 22.4 litres of 02 at N.T.P. will be obtained from H₂O₂
\(\frac{68}{22400}\) × 20g = 60.7g

Thus, the strength of 20 volume H₂O₂ solution is 60.7 g/l

Step-II: To calculate the equivalent wt. of H₂O₂ consider the chemical equation,

From the above equation, 32 parts by wt. of oxygen are obtained from 68 parts by wt. of H₂O₂
∴ 8 parts by wt. of oxygen will be obtained from
\(\frac{68}{32}\) × 8 = 17 parts by wt. of H₂O₂
∴ Equivalent wt. of H₂O₂ = 17

Step-III: To calculate the normality = \(\frac{\text { Strength }}{\text { Eq. wt. }}=\frac{60.7}{17}\) = 3.57
Hence normality of 20 volume H₂O₂ solution = 3.57N

Question 3.
Find the volume strength of the 1.6N H₂O₂ solution.
Answer:
We know that strength = Normality × Eq. wt. of H₂O₂

∴ Strength of 1.6N H₂O₂ solution = 1.6N × 17
Now 68g of H₂O₂ gives 22400 ml O₂ at N.T.P.

∴ 1.6 × 17g of H₂O₂ will give
\(\frac{22400}{68}\) × 1.6 × 17 = 8960 ml of O₂ at N.T.P.

But 1.67 × 17g of H₂O₂ are present in 1000 ml of H₂O₂ solution.
Hence 1000 ml of H₂O₂ solution gives 8960 ml of O₂ at N.T.P.

∴ 1 ml of H₂O₂ solution will give = \(\frac{8960}{1000}\)
= 8.96 ml of O₂ at N.T.P.
Hence the volume strength of 1.6N H₂O₂ solution = 8.96 volume.

Question 4.
Calculate the amount of H₂O₂ present in 10 ml of 25 volume H₂O₂ solution.
Answer:
ml. of 25 volume H₂O₂ liberate O₂
10 × 25 = 250 ml. at N.T.P

∴ Amount of H₂O₂ that will liberate 250 ml of O₂ at N.T.P.
= \(\frac{68 \times 250}{22400}\) = 0.759 g

Question 5.
10 ml of a given solution of H₂O₂ contains 0.91 g of H₂O₂ Express its strength in volume.
Answer:
68g of H₂O₂ produce O₂ = 22400 ml at N.T.P.

∴ 0.91g of H₂O₂ will produce O₂
\(\frac{22400 \times 0.91}{68}\) = 300 ml at N.T.P.

Volume strength = \(\frac{300}{10}\) = 30

Question 6.
Calculate the strength in volumes of a solution containing 30.36 g/litre of H₂O₂.
Answer:

68g of H₂O₂ Produces 22.4 L O₂ at N.T.P.

30.36g of K₂O₂ will produce \(\frac{22.4}{68}\) × 30.46
= 10 L O₂ at N.T.P.
The given solution of H₂O₂ produces 10 L of O₂ at N.T.P.

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Ruchira Chapter 8 सूक्तिस्तबकः Textbook Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Ruchira Chapter 8 सूक्तिस्तबकः

Class 6th Sanskrit Chapter 8 सूक्तिस्तबकः Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
सर्वान् श्लोकान् सस्वरं गायत- (सब श्लोकों को सस्वर गाएँ- Recite all Shlokas in tune.)
उत्तर:
छात्र स्वयं सस्वर गाएँ।

प्रश्न 2.
श्लोकांशान् योजयत- (श्लोकांशों का मिलान करें- Match the verses.)


उत्तर:

प्रश्न 3.
प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत- (प्रश्नों के उत्तर लिखिए- Answer the questions.)

(क) सर्वे जन्तवः केन तुष्यन्ति?
(ख) पिककाकयोः भेदः कदा भवति?
(ग) क; गच्छन् योजनानां शतान्यपि याति?
(घ) अस्माभिः किं वक्तव्यम्?
उत्तर:
(क) सर्वे जन्तवः प्रियवाक्यप्रदानेन तुष्यन्ति।
(ख) वसन्तसमये पिककाकयोः भेदः भवति।
(ग) पिपीलक : गच्छन् योजनानां शतान्यपि याति।
(घ) अस्माभिः प्रियं वक्तव्यम्।

प्रश्न 4.
उचितकथनानां समक्षम् ‘आम्’ अनुचितकथनानां समक्षं-‘न’ इति लिखत- (उचित, कथनों के सामने ‘आम्’ और अनुचित कथनों के सामने ‘न’ लिखिए- Write ‘आम्’ in front of the correct statement and ‘न’ in front of the incorrect one.)

(क) काक: कृष्णः न भवति। …………..
(ख) अस्माभिः प्रियं वक्तव्यम्। …………..
(ग) वसन्तसमये पिककाकयोः भेदः स्पष्टः भवति। …………..
(घ) वैनतेयः पशुः अस्ति। …………..
(ङ) वचने दरिद्रता न कर्त्तव्या। …………..
उत्तर:
(क) न
(ख) आम्
(ग) आम्
(घ) न
(ङ) आम्

प्रश्न 5.
मञ्जूषातः समानार्थकानि पदानि चित्वा लिखत- (मञ्जूषा से समानार्थक पद चुनकर लिखिए Pick out synonyms from the box and write.)

ग्रन्थे , कोकिलः , गरुडः , परिश्रमेण , कथने

(क) वचने — …………..
(ख) वैनतेयः — …………..
(ग) पुस्तके — …………..
(घ) उद्यमेन .– …………..
(ङ) पिकः — …………..
उत्तर:
(क) कथने
(ख) गरुड़ः
(ग) ग्रन्थे
(घ) परिश्रमेण
(ङ) कोकिल:

प्रश्न 6.
विलोमपदानि योजयत- (विलोम शब्दों का मिलान कीजिए- Match the antonyms.)


उत्तर:
सार्थकः – निरर्थकः
कृष्ण: – श्वेत;
अनुक्तम् – उक्तम्।
गच्छति – आगच्छति;
जागृतस्य – सुप्तस्य

Class 6th Sanskrit Chapter 8 सूक्तिस्तबकः Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
मञ्जूषातः उचितं पर्यायम् चित्वा लिखत। (मञ्जूषा से उचित पर्यायवाची चुनकर रिक्त स्थान पूर्ति कीजिए। Pick out the appropriate synonyms and fill in the blanks.)

मधुरवचनेन; प्रसन्नाः भवन्ति; ग्रंथः; अतः; मधुरम्; याति ।
(क) गच्छति ………….
(ख) तुष्यन्ति ………….
(ग) पुस्तकम् ………….
(घ) प्रियम् ………….
(ङ) तस्मात् ………….
(च) प्रियवाक्यप्रदानेन ………….
उत्तर:
(क) याति
(ख) प्रसन्नाः भवन्ति
(ग) ग्रंथः
(घ) मधुरम्
(ङ) अतः
(च) मधुरवचनेन।

प्रश्न 2.
मञ्जूषात् उचितं पदं चित्वा श्लोकांशान् पूरयत। (मञ्जूषा से उचित पद चुनकर श्लोकांशों की पूर्ति कीजिए। Pick out the correct option and fill in the blanks.)

वसन्तसमय, सिध्यन्ति, जीवने, पिपीलकः, प्रियम्।

(क) गच्छन् …………….. याति योजनानां शतान्यपि।
(ख) उद्यमेन हि कार्याणि …………….. ।
(ग) तस्मात् ……. हि वक्तव्यम्।
(घ) …………….. प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः।
(ङ) किं भवेत् तेन पाठेन …………….. यो न सार्थकः।
उत्तर:
(क) पिपीलकः
(ख) सिध्यन्ति
(ग) प्रियम्
(घ) वसन्तसमये
(ङ) जीवने।

प्रश्न 3.
शुद्धकथनस्य समक्षम् ‘आम्’ अशुद्धकथनस्य समक्षम् ‘न’ इति लिखत। (शुद्ध कथन के सामने ‘आम्’ तथा अशुद्ध कथन के सामने ‘न’ लिखिए। Write down yes’ opposite to right statement and write ‘no’ opposite to wrong statement.)

(क) वसन्तसमये काकः न भवति। ………………
(ख) पिककाकयोः भेद: न अस्ति। ………………
(ग) वैनतेयः अगच्छन् अपि योजनानां शतानि गच्छति। ………………
(घ) पुस्तके पठितः पाठः जीवने सार्थकः न भवेत्। ………………
(ङ) सर्वदा प्रियं वक्तव्यम्। ………………
उत्तर:
(क) न
(ख) न
(ग) न
(घ) न
(ङ) आम्।

प्रश्न 4.
अधोदत्तं श्लोकं पठत प्रश्नान् च उत्तरत। (निम्नलिखित श्लोक पढ़िए और प्रश्नों के उत्तर दीजिए। Read the verse given below and answer the questions.)

प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति मानवाः।
तस्मात् प्रियं हि वक्तव्यं वचने का दरिद्रता।।

I. एकपदेन उत्तरत
(क) के तुष्यन्ति?
(ख) तस्मात् किं वक्तव्यम्?
उत्तर:
(क) मानवाः
(ख) मधुरम् प्रियं

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत
सर्वे केन तुष्यन्ति?
उत्तर:
सर्वे मधुर-वचनेन तुष्यन्ति।

III. भाषिक-कार्यम्
(क) प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति मानवा:- अत्र कः कर्ता? (प्रियवाक्यप्रदानेन, सर्वे, मानवाः)
(ख) ‘मानवाः तुष्यन्ति’-वाक्यम् एकवचने परिवर्तयत।
(ग) ‘अप्रियम्’ इति शब्दस्य किं विलोमपदम् अत्र प्रयुक्तम्?
(घ) ‘प्रदानेन’ इति पदे का विभक्ति?
उत्तर:
(क) मानवाः
(ख) मानवः तुष्यति
(ग) प्रियं
(घ) तृतीया

प्रश्न 5.
श्लोकांशान् परस्परं मेलयत। (निम्नलिखित श्लोकों का उचित मिलान कीजिए। Match the following verses.)


उत्तर:
(क) न हि सुप्तस्य सिंहस्य-प्रविशन्ति मुखे मृगाः
(ख) तस्मात् प्रियं हि वक्तव्यम्-वचने का दरिद्रता।
(ग) अगच्छन् वैनतेयोऽपि-पदमेकं न गच्छति।
(घ) वसन्तसमये प्राप्ते-काकः काकः पिकः पिकः।

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

प्रश्न 1.

उचित-विकल्पेन रिक्तस्थानानि पूरयत। (उचित विकल्प द्वारा रिक्त स्थान पूर्ति कीजिए। Fill in the blanks with the correct option.)

(क) ……………. का दरिद्रता। (जीवने, वचने, पुस्तके)
(ख) पुस्तके पठितः पाठः जीवने नैव ……………. (साधितः, सार्थकः, पिपीलकः)
(ग) अगच्छन् ..अपि पदमेकं न गच्छति। (पिपीलकः, वैनतेयः मानवः)
(घ) तस्मात् ……………. हि वक्तव्यम्।। (युक्तम्, उक्तम्, प्रियम्)
(ङ) प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे ……………. मानवाः।। (गच्छन्ति, वसन्ति, तुष्यन्ति)
उत्तर:
(क) वचने
(ख) साधितः
(ग) वैनतेयः
(घ) प्रियम्
(ङ) तुष्यन्ति