Category: CBSE Class 10

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत-

(क) वृषभः दीनः इति जानन्नपि कः तं नुद्यामान् आसीत्?
उत्तराणि:
कृषकः

(ख) वृषभः कुत्र पपात?
उत्तराणि:
क्षेत्रे

(ग) दुर्बले सुते कस्याः अधिका कृपा भवति?
उत्तराणि:
मातुः

(घ) कयोः एकः शरीरेण दुर्बलः आसीत्?
उत्तराणि:
बलीवर्दयोः

(ङ) चण्डवातेन मेघरवैश्च सह कः समजायत?
उत्तराणि:
प्रवर्ष:

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-

(क) कृषक: किं करोति स्म?
उत्तराणि:
कृषकः क्षेत्रकर्षणं करोति स्म।

(ख) माता सुरभिः किमथम् अश्रूणि मुञ्चति स्म?
उत्तराणि:
भूमौ पतिते स्वपुत्रं दृष्ट्वा माता सुरभिः अश्रूणि मुञ्चति स्म।

(ग) सुरभिः इन्द्रस्य प्रश्नस्य किमुत्तर ददाति?
उत्तराणि:
सुरभिः इन्द्रस्य इदम् उत्तरं ददाति-” भो वासव! पुत्रत्य दैन्यं दृष्ट्वा अहं रोदिमि।”

(घ) मातुः अधिका कृपा कस्मिन् भवति?
उत्तराणि:
मातुः अधिका कृपा दीने पुत्रे भवति।

(ङ) इन्द्रः दुर्बलवृषभस्य कष्टानि अपाकर्तुं किं कृतवान्?
उत्तराणि:
इन्द्रः दुर्बलवृषभस्य कष्टानि अपाकर्तुं प्रवर्ष कृतवान्।

(च) जननी कीदृशी भवति?
उत्तराणि:
जननी सर्वेषु अपत्येषु तुल्यवत्सला परं दीने पुत्र कृपाहदया भवति।

(छ) पाठेऽस्मिन् कयोः संवादः विद्यते?
उत्तराणि:
अस्मिन् पाठे सुरभिसुराधिपइन्द्रयोः संवाद: विद्यते।

प्रश्न 3.
‘क’ स्तम्भे दत्तानां पदानां मेलनं ‘ख’ स्तम्भे दत्तैः समानार्थकपदौः कुरुत-

क स्तम्भ – ख स्तम्भ
(क) कृच्छ्रेण – (i) वृषभः
(ख) चक्षुभ्या॑म – (ii) वासवः
(ग) जवने – (iii) नेत्राभ्याम्
(घ) इन्द्रः – (iv) अचिरम्
(ङ) पुत्राः – (v) द्रुतगत्या
(च) शीघ्रम् – (vi) काठिन्येन
(छ) बलीवर्दः – (vii) सुताः
उत्तराणि:
क स्तम्भ – ख स्तम्भ
(क) कृच्छेण – (i) काठिन्येन
(ख) चक्षुाम् – (ii) नेत्राभ्याम्
(ग) जवने – (iii) द्रुतगत्या
(घ) इन्द्रः – (iv) वासवः
(ङ) पुत्राः – (v) सुताः
(च) शीघ्रम् – (vi) अचिरम्
(छ) बलीवर्दः – (vii) वृषभः

प्रश्न 4.
स्थूलपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) सः कृच्छ्रेण भारम् उद्वहति।
उत्तराणि:
सः केन/कथम् भारम् उद्वहति?

(ख) सुराधिपः ताम् अपृच्छत्?
उत्तराणि:
कः ताम् अपृच्छत्?

(ग) अयम् अन्येभ्यो दुर्बलः।
उत्तराणि:
अयम् केभ्यः/ केभ्यो दुर्बलः?

(घ) धेनूनाम् माता सुरभिः आसीत्?
उत्तराणि:
कासाम् माता सुरभिः आसीत्?

(ङ) सहस्राधिकेषु पुत्रेषु सत्स्वपि सा दु:खी आसीत्।
उत्तराणि:
कति पुत्रेषु सत्स्वपि सा दु:खी आसीत्?

प्रश्न 5.
रेखांकितपदे यथास्थानं सन्धि विच्छेद वा कुरुत-

(क) कृषक: क्षेत्रकर्षणं कुर्वन् + आसीत्।
उत्तराणि:
कुर्वन्नासीत्

(ख) तयोरेक: वृषभः दुर्बलः आसीत्।
उत्तराणि:
तयोः + एकः

(ग) तथापि वृषः न + उत्थितः।
उत्तराणि:
नोत्थितः

(घ) सत्स्वपि बहुषु पुत्रेषु अस्मिन् वात्सल्यं कथम्?
उत्तराणि:
सत्सु + अपि

(ङ) तथा + अपि + अहम् + एतस्मिन् स्नेहम् अनुभवामि।
उत्तराणि:
तथाप्यहमेतस्मिन्

(च) मे बहूनि + अपत्यानि सन्ति।
उत्तराणि:
बहून्यपत्यानि

(छ) सर्वत्र जलोपप्लवः संजात:।
उत्तराणि:
जल + उपलव:

प्रश्न 6.
अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखांकितसर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्-

(क) सा च अवदत् भो वासव! भृशं दु:खिता अस्मि।
उत्तराणि:
धेनुमात्रे सुरभये (सुरभ्यै)।

(ख) पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा अहम् रोदिमि।
उत्तराणि:
धेनुमात्रे सुरभये (सुरभ्यै)।

(ग) सः दीनः इति जानन् अपि कृषक: तं पीडयति।
उत्तराणि:
दुर्बल बलीवय।

(घ) मे बहूनि अपत्यानि सन्ति।
उत्तराणि:
धेनुमात्रे सुरभये (सुरभ्यै)।

(ङ) सः च ताम् एवम् असान्त्वयत्।
उत्तराणि:
आखण्डलाय (इन्द्राय)।

(च) सहस्रेषु पुत्रेषु सत्सवपि तव अस्मिन् प्रीतिः अस्ति।
उत्तराणि:
धेनुमात्रे सुरभये (सुरभ्यै)।

प्रश्न 7.
‘क’ स्तम्भे विशेषणपदं लिखितम्, ‘ख’ स्तम्भे पुनः विशेष्यपदम्। तयोः मेलनं कुरुत-

क स्तम्भ – ख स्तम्भ
(क) कश्चित् – (i) वृषभम्
(ख) दुर्बलम् – (ii) कृपा
(ग) क्रुद्धः – (iii) कृषीवल:
(घ) सहस्राधिकेषु – (iv) आखण्डल:
(ङ) अभ्यधिका – (v) जननी
(च) विस्मितः – (vi) पुत्रेषु
(छ) तुल्यवत्सला – (vii) कृषक:
उत्तराणि:
क स्तम्भ – ख स्तम्भ
(क) कश्चित् – (i) कृषक:
(ख) दुर्बलम् – (ii) वृषभम्
(ग) क्रुद्धः – (iii) कृषीवल:
(घ) सहस्राधिकेषु – (iv) पुत्रेषु
(ङ) अभ्यधिका – (v) कृपा
(च) विस्मितः – (vi) आखण्डल:
(छ) तुल्यवत्सला – (vii) जननी

योग्यताविस्तारः
महाभारत में अनेक ऐसे प्रसंग हैं जो आज के युग में भी उपादेय हैं। महाभारत के वनपर्व से ली गई यह कथा न केवल मनुष्यों अपितु सभी जीव-जन्तुओं के प्रति समदृष्टि पर बल देती है। समाज में दुर्बल लोगों अथवा जीवों के प्रति भी माँ की ममता प्रगाढ़ होती है, यह इस पाठ का अभिप्रेत है। प्रस्तुत पाठ्यांश महाभारत से उद्धत है, जिसमें मुख्यतः व्यास द्वारा धृतराष्ट्र को एक कथा के माध्यम से यह संदेश देने का प्रयास किया गया है कि तुम पिता हो और एक पिता होने के नाते अपने पुत्रों के साथ-साथ अपने भतीजों के हित का खयाल रखना भी उचित है। इस प्रसंग में गाय के मातृत्व की चर्चा करते हुए गोमाता सुरभि और इन्द्र के संवाद के माध्यम से यह बताया गया है कि माता के लिए सभी सन्तान बराबर होती हैं। उसके हृदय में सबके लिए समान स्नेह होता है। इस कथा का आधार महाभारत, वनपर्व, दशम अध्याय, श्लोक संख्या 8 से श्लोक 16 तक है। महाभारत के विषय में एक श्लोक प्रसिद्ध है,

धर्मे अर्थे च कामे च मोक्षे च भरतर्षभ।
यदिहास्ति तदन्यत्र बन्नेहास्ति न तत् क्वचित्॥

अर्थात-धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष इन पुरुषार्थ-चतुष्टय के बारे में जो बातें यहाँ हैं वे तो अन्यत्र मिल सकती हैं, पर जो कुछ यहाँ नहीं है, वह अन्यत्र कहीं भी उपलब्ध नहीं है।

उपरोक्त पाठ में मानवीय मूल्यों की पराकाष्ठा दिखाई गई है। यद्यपि माता के हृदय में अपनी सभी सन्ततियों के प्रति समान प्रेम होता है, पर जो कमजोर सन्तान होती है उसके प्रति उसके मन में अतिशय प्रेम होता है।
मातृमहत्त्वविषयक श्लोक-

नास्ति मातृसमा छाया, नास्ति मातृसमा गतिः।
नास्ति मातृसमं त्राणं, नास्ति मातृसमा प्रिमा।।
-वेदव्यास

उपाध्यायान्दशाचार्य, आर्चायेभ्यः शतं पिता।
सहस्रं तु पितृन् माता, गौरवेणातिरिच्यते॥
-मनुस्मृति

माता गुरुतरा भूमेः, खात् पितोच्चतरस्तथा।
मनः शीघ्रतरं वातात्, चिन्ता बहुतरी तृणात्।
-महाभारत

निरतिशयं गरिमाणं तेन जनन्याः स्मरन्ति विद्वांसः।
यत् कमपि वहति गर्भे महतामपि स गुरुर्भवति॥

भारतीय संस्कृति में गौ का महत्व अनादिकाल से रहा है। हमारे यहाँ सभी इच्छित वस्तुओं को देने की क्षमता गाय में है, इस बात को कामधेनु की संकल्पना से समझा जा सकता है। कामधेनु के बारे में यह माना जाता है कि उनके सामने जो भी इच्छा व्यक्त की जाती है वह तत्काल फलवती हो जाती है।

काले फलं यल्लभते मनुष्यो
न कामधेनोश्च समं द्विजेभ्यः॥
कल्यारथानां करिवाजियुक्तैः
शतैः सहस्रैः सततं द्विजेभ्यः॥
दत्तैः फलं यल्लभते मनुष्यः
समं तथा स्यान्नतु कामधेनोः॥

गाय के महत्व के संदर्भ में महाकवि कालिदास के रघुवंश में, सन्तान प्राप्ति की कामना से राजा दिलीप द्वारा ऋषि वशिष्ठ की कामधेनु नन्दिनी की सेवा और उनकी प्रसन्नता से प्रतापी पुत्र प्राप्त करने की कथा भी काफी प्रसिद्ध है। आज भी गाय की उपयोगिता प्रायः सर्वस्वीकृत ही है।

एकत्र पृथ्वी सर्वा, सशैलवनकानना।
तस्याः गौायसी, साक्षादेकत्रोभ्यतोमुखी॥
गावो भूतं च भव्यं च, गाव: पुष्टिः सनातनी।
गावो लक्षम्यास्तथाभूतं, गोषु दत्तं न नश्यति॥

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नाः

1. अधोलिखितं गद्याशं पठित्वा गद्यांशाधारिताना प्रश्नानाम् उत्तराणि निर्देशानुसार लिखित-

(क) कश्चित् कृषकः बलीवाभ्यां क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत्। तयोः बलीवर्दयोः एकः शरीरेण दुर्बलः जवेन गन्तुमशक्तश्चासीत् अतः कृषकः तं दुर्बलं वृषभं तोदनेन नुद्यमानः अवर्तत। स ऋषभः हलमूढ्वा गन्तुमशक्तः क्षेत्रे पपात। क्रुद्धः कृषीवलः तमुत्थापयितुं बहुवारम् यत्नमकरोत्। तथापि वृषः नोत्थितः।
भूमी पतिते स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां मातुः सुरभेः नेत्राभ्यामश्रूणि आविरासन्। सुरभेरिमामवस्था दृष्ट्वा
सुराधिपः तामपृच्छत्-“अयि शुभे! किमेवं रोदिषि? उच्यताम्” इति। सा च

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कृषक: काभ्याम् क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत्?
2. एक: बलीवर्दः कीदृशः आसीत्?
3. कः गन्तुम् अशक्तः आसीत्?

उत्तराणि:

1. बलीवर्दाभ्याम्
2. दुर्बलः
3. एकः (वृषभः)

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. सर्वधेनूनां माता सुरभिः किमर्थम् रुदन्ती आसीत्?
2. कश्चित् कृषक: किं कुर्वन् आसीत्?

उत्तराणि:

1. सर्वधेनूनां माता भूमौ पतिते स्वपुत्रं दृष्ट्वा रुदन्ती आसीत्।
2. कश्चित् कृषक: बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘पपात’ इति क्रियापदस्य कर्ता कः?
2. ‘क्रुद्धः कृषीवल:’ अत्र विशेषणपदं किम् प्रयुक्तम्?
3. ‘ताम् पृच्छत्’ अत्र ‘ताम्’ पदं कस्यै प्रयुक्तम्?
4. ‘सबलः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?

उत्तराणि:

1. सः
2. क्रुद्धः
3. सुरभये
4. दुर्बलः

(ख) “भो वासव! पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा अहं रोदिमि। सः दीन इति जानन्नपि कृषकः तं बहुधा पीडयति। सः कृच्छेण भारदहति। इतरमिव। इतरमिव धुरं वोढुं सः न शक्नोति। एतत् भवान् पश्यति न?” इति प्रत्यवोचत्।
“भद्रे! नूनम्। सहस्राधिकेषु पुत्रेषु सत्स्वपि तव अस्मिन्नेव एतादृशं वात्सल्यं कथम्?” इति इन्द्रेण पृष्टा सुरभिः प्रत्यवोचत्-

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. सा पुत्रस्य किं दृष्ट्वा रोदिति?
2. अत्र सम्बोधनपदं किं प्रयुक्तम्?
3. कः वृषभं बहुधा पीडयति?

उत्तराणि:

1. दैन्यम्
2. भो वासव!
3. कृषक:

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. सुरभिः इन्द्राय किम् अवदत्?
2. सः (कृषक:) तं कधं बहुधा पीहर नि।

उत्तराणि:

1. सुरभिः इन्द्राय अवदत्-“भो वासव! अहं पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा रोदिमि। सः दीन इति जानपि कृषक: तं बहुधा पीडयति। सः कृच्छ्रेण भारमुद्वहति। इतरमिव धुरं बोढुं सः न शक्नोति। एतत् भवान् पश्यति न?”
2. सः वृषभः दीन इति जानन्नपि कृषक: तं बहुधा पीडयति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवल प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘कृषक:’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
2. ‘रोदिमि’ इति क्रियापदस्य कर्ता कः?
3. ‘काठिन्येन’ इति पदस्य पर्यायपदं किं प्रयुक्तम्?
4. ‘प्रसीदामि’ इति पदस्य विपर्ययपदं किं प्रयुक्तम्?

उत्तराणि:

1. पीडयति
2. अहम्
3. कृच्छ्रेण
4. रोदिमि

(ग)“बहुन्यपत्यानि मे सन्तीति सत्यम्। तथाप्यहमेतस्मिन् पुत्रे विशिष्य आत्मवेदनामनुभवामि। यतो हि अयमन्येभ्यो दुर्बलः। सर्वेष्वपत्येषु जननी तुल्यवत्सला एव। तथापि दुर्बले सुते मातुः अभ्यधिका कृपा सहजैव” इति। मुरभिवचनं श्रुत्वा भृशं विस्मितस्याखण्डलस्यापि हृदयमद्रवत्। स च तामेवमसान्त्वयत्-“ गच्छ वत्से! सर्व भद्र जायेत।” अचिरादेव चण्डवातेन मेघरवैश्च सह प्रवर्षः समजायत। पश्यतः एव सर्वत्र जलोपप्लवः सञ्जातः। कृषक: हर्षतिरिकेण कर्षणाविमुखः सन् वृषभी नीत्वा गृहमगात्।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. सर्वेष्वपत्येषु जननी कीदृशी भवति?
2. कुत्र जलोपप्लवः सजात:?
3. कीदृशे सुते मातुः अभ्यधिका कृपा सहजा एव?

उत्तराणि:

1. तुल्यवत्सला
2. सर्वत्र
3. दुर्बले

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. कस्य वचनं श्रुत्वा भृश विस्मितस्याखण्डलस्यापि हृदयमद्रवत्?
2. सः (आखण्डल:) ताम् कथम् असान्त्वयत्?

उत्तराणि:

1. सुरभिवचनं (सुरभेः वचन) श्रुत्वा भृशं विस्मितस्याखण्डलस्यापि हृदयमद्रवत्।
2. सच तामेवमसान्त्वयत्-“गच्छ वत्से! सर्व भद्रं जायेत।”

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘अनुभवामि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
2. ‘जनकः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
3. ‘शीघ्रम्’ इति पदस्य पर्यायपदं किम् प्रयुक्तम्?
4. ‘एतस्मिन् पुत्रे’ अत्र विशेषणपदं किम् अस्ति?

उत्तराणि:

1. अहम्
2. जननी
3. अचिरात्
4. एतस्मिन्

2. अधोलिखित श्लोकं पठित्वा श्लोकाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि निर्देशानुसारं लिखत-

(क) विनिपातो न वः कश्चिद् दृश्यते त्रिदशाधिपः!।
अहं तु पुत्र शोचामि, तेन रोदिमि कौशिक!॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. त्रिदशाधिपः कः अस्ति?
2. कश्चित् कः न दृश्यते?
3. सुरभिः कं शोचति?

उत्तराणि:

1. इन्द्रः
2. विनिपातः (सहायक:)
3. पुत्रम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. सुरभिः पुत्रस्य चिन्तां कृत्वा किमर्थम् रोदिति?
2. सुरभिः कं सम्बोधयति?

उत्तराणि:

1. सुरभिः चिन्तयति यत् कश्चित् न वः विनिपातः दृश्यते अतः सः पुत्रस्य चिन्ता कृत्वा रोदिति।
2. सुरभिः इन्द्र कौशिकं सम्बोधयति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘सहायकः’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
2. ‘त्रिदशाधिपः’ पदं कस्य पदस्य विशेषणं अस्ति?
3. ‘रोदिमि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
4. ‘कौशिक’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?

उत्तराणि:

1. विनिपातः
2. इन्द्रस्य
3. अहम्
4. इन्द्राय

(ख) यदि पुत्रसहनं मे, सर्वत्र सममेव मे।
दीनस्य तु सतः शक्र! पुत्रस्याभ्यधिका कृपा।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. सुरभेः कति पुत्राः सन्ति?
2. पुत्राः सर्वत्र कीदृशाः सन्ति?
3. के सर्वत्र समम् एव सन्ति?

उत्तराणि:

1. सहस्रम्
2. समम्
3. पुत्रसहस्रम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. सुरभिः इन्द्रम् प्रति किं कथयति?
2. कीदृशे पुत्रे मातुः अभ्यधिका कृपा भवति?

उत्तराणि:

1. सुरभिः इन्द्रम् प्रति कथयति-हे शक्र! यदि मे पुत्रसहनं मे सर्वत्र सममेव तु तथापि दीनस्य पुत्रस्य सतः अभ्यधिका कृपा (अस्ति)।
2. दीने सति पुत्रे मातुः अभ्यधिका कृपा भवति।

प्रश्न 3.
भाषिक कार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘शक्र’ इति पदं कस्मै प्रयुक्तम्?
2. श्लोके ‘मे’ पदं कस्मै आगतम्?
3. ‘दीनस्य पुत्रस्य’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
4. श्लोके ‘एकस्मिन् स्थाने’ इति पदस्य विलोमपदं किं प्रयुक्तम्?

उत्तराणि:

1. इन्द्राय
2. सुरभये
3. दीनस्य
4. सर्वत्र

(ग) अपत्येषु च सर्वेषु जननी तुल्यवत्सला।
पुत्रे दीने तु सा माता कृपाहद्रया भवेत्॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. जननी कीदृशी भवति?
2. सर्वेषु अपत्येषु जननी कीदृशी भवति?
3. तुल्यवत्सला का भवति?

उत्तराणि:

1. वत्सला
2. तुल्यवत्सला
3. जननी

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. जननी कीदृशम् पुत्रम् प्रति आर्द्रहृदया भवेत्?
2. कीदृशे पुत्रे माता कृपाहद्रया भवति?

उत्तराणि:

1. पुत्रे दीने तु सा माता कृपार्द्रहृदया भवेत्?
2. दीने पुत्रे माता कृपार्द्रहृदया भवति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. श्लोके ‘उदारहृदया’ इति अर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
2. अत्र ‘दीने’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम् प्रयुक्तम्?
3. श्लोके ‘भवेत्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
4. अत्र श्लोके ‘जनकः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किं प्रयुक्तम्?

उत्तराणि:

1. (क) आर्द्रहृदया
2. (ख) पुत्रे
3. (ख) माता
4. (ख) जननी

3. कोष्ठकेषु उचितं उत्तरं चित्वा प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) दुर्बले सुते मातुः अभ्यधिका कृपा भवति।
(i) के
(ii) कति
(iii) कस्य
(iv) कस्याः
उत्तराणि:
(iv) कस्याः

(ख) सर्वत्र एव जलोपप्लवः सञ्जातः।
(i) कः
(ii) कीदृशः
(iii) किम्
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(ii) कीदृशः

(ग) बहूनि अपत्यानि सन्ति।
(i) कानि
(ii) कीदृशाः
(iii) कथम्
(iv) कम्
उत्तराणि:
(i) कानि

(घ) एक:बलीवर्दः शरीरेण दुर्बलः आसीत्।
(i) केन
(ii) कथम्
(iii) कीदृशम्
(iv) किम्
उत्तराणि:
(i) केन

(ङ) कृषीवलः क्रुद्धः अभवत्।
(i) क:
(ii) कीदृशः
(iii) किम्
(iv) केन
उत्तराणि:
(ii) कीदृशः

(च) मातुः सुरभेः नेत्राभ्यामश्रूणि आविरासन्।
(i) काः
(ii) कस्याः
(iii) कीदृशः
(iv) काम्
उत्तराणि:
(ii) कस्याः

(छ) पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा अहम् रोदिमि।
(i) किम्
(ii) कम्
(iii) कः
(iv) कीदृशम्
उत्तराणि:
(i) किम्

(ज) कृषकः तं दीनम् बहुधा पीङयति।
(i) कीदृशम्
(ii) किम्
(iii) केन
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(i) कीदृशम्

(झ) क्रुद्ध कृषीवलः तमुत्थापयितुं बहुवारम् यत्नमकरोत्।
(i) कीदृशम्
(ii) कतिवारम्
(iii) एकवारम्
(iv) किम्
उत्तराणि:
(ii) कतिवारम्

(ञ) सर्वेषु अपत्येषु जननी तुल्यवत्सला भवति।
(i) कासु
(ii) केषु
(iii) कस्याः
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(ii) केषु

(ट) दीने पुत्रे तु माता कृपाहदया भवेत्।
(i) कासु
(ii) कीदृशी
(iii) का
(iv) कीदृशः
उत्तराणि:
(ii) कीदृशी

(ठ) कृषक: वृषभौ नीत्वा गृहमगात्।
(i) क:
(ii) को
(iii) किम्
(iv) केन
उत्तराणि:
(ii) को

4. रेखांकितपदानां आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) कृषक: बलीवाभ्याम् क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत।
उत्तराणि:
कृषक: काभ्याम् क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत?

(ख) तयोः बलीवर्दयोः एकः शरीरेण दुर्बलः आसीत्।
उत्तराणि:
तयोः कयोः एकः शरीरेण दुर्बलः आसीत्?

(ग) सः ऋषभः क्षेत्रे पपात।
उत्तराणि:
सः ऋषभः कुत्र पपात?

(घ) भूमौ पतिते स्वपुत्रं दृष्ट्वा जननी अरोदत्।
उत्तराणि:
भूमौ पतिते कम् दृष्ट्वा जननी अरोदत्?

(ङ) मातुः सुरभे: नेत्राभ्यामश्रूणि आविरासन्।
उत्तराणि:
मातुः कस्याः नेत्राभ्यामश्रूणि आविरासन्?

(च) सुरभे: इमाम् अवस्थां दृष्टट्वा सुराधिपः अपृच्छत्।
उत्तराणि:
सुरभेः इमाम् अवस्थां दृष्टट्वा क: अपृच्छत्?

(छ) पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा अहं रोदिमि।
उत्तराणि:
कस्य दैन्यं दृष्ट्वा अहं रोदिमि?

(ज) स: बलीवर्दः धुरं वोढुं न शक्नोति।
उत्तराणि:
सः बलीवर्दः किम् वोढुं न शक्नोति?

(झ) सर्वधेनूनां माता सुरभिः आसीत्।
उत्तराणि:
कासाम् माता सुरभिः आसीत्?

(ज) सर्वेषु अपत्येषु जननी तुल्यवत्सला भवति।
उत्तराणि:
सर्वेषु अपत्येषु जननी कीदृशी भवति?

5. श्लोकानाम् अन्वयं लिखत-

मञ्जूषायां प्रवत्तपर्दै उचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयन्तु-

(क) विनिपातो न वः कश्चिद् दृश्यते त्रिदशाधिपः!।
अहं तु पुत्रं शोचामि, तेन रोदिमि कौशिक!॥

अन्वय-
कौशिक! (i) _______ वः कश्चित् (ii) _______ न दृश्यते अहम् तु (iii) _______ शोचामि तेन (iv) _______ ।
मञ्जूषा- रोदिमि, त्रिदशाधिपः, विनिपातः, पुत्र
उत्तराणि:
(i) त्रिदशाधिपः
(ii) विनिपातः
(iii) पुत्रं
(iv) रोदिमि

(ख) यदि पुत्रसहस्र मे, सर्वत्र सममेव मे।
दीनस्य तु सतः शक्र! पुत्रस्याभ्यधिका कृपा।।

अन्वय-
शक्र! यदि में (i) _______ में सर्वत्र (ii) _______ दीनस्य (iii) _______ सतः (iv) _______ कृपा।
मञ्जूषा- सममेव, आभ्यधिका, पुत्रसहनं, पुत्रस्य
उत्तराणि:
(i) पुत्रसहस्रं
(ii) सममेव
(iii) पुत्रस्य
(iv) आभ्यधिका

(ग) अपत्येषु च सर्वेषु जननी तुल्यवत्सला।
पुत्रे दीने तु सा माता कृपाहृदया भवेत्।।

अन्वय-
सर्वेषु (i) _______ च (ii) _______ जननी दीने (iii) _______ तु सा माता। (iv) _______ भवेत्।
मञ्जूषा- कृपार्द्रहृदया, तुल्यवत्सला, पुत्रे, अपत्येषु
उत्तराणि:
(i) अपत्येषु
(ii) तुल्यवत्सला
(iii) पुत्रे
(iv) कृपाईहदया

6. भावार्थचयनम्-

उचितं पदं चित्वा भावार्थम् सम्पूरयत-

(क) विनिपातो न वः कश्चिद् दृश्यते त्रिदशाधिपः!।
अहं तु पुत्रं शोचामि, तेन रोदिमि कौशिक!॥

भावार्थ:-
अस्य भावोऽस्ति यत् हे यात्राणां (i) _______ स्वामि इन्द्र! तस्य मम दीनस्य (ii) _______ कश्चित् (iii) _______ माम् न दृश्यते। अतः अहंतस्य (iv) _______ चिन्तयित्वा विलयामि।
मञ्जूषा- पुत्रस्य, लोकानाम्, विषय, सहायकः
उत्तराणि:
(i) लोकानाम्
(ii) पुत्रस्य
(iii) सहायकः
(iv) विषये

(ख) यदि पुत्रसहस्रं में, सर्वत्र सममेव मे।
दीनस्य तु सतः शक्र! पुत्रस्याभ्यधिका कृपा।।

भावार्थ:-
अर्थात् हे सुरधिप! यद्यपि अस्मिन् (i) _______ .मम सहस्रं पुत्राः महयं (ii) _______ एव सन्ति , तथापि अस्य दीनस्य (iii) _______ कृते मम अधिकतरा (iv) _______ अस्ति।
मञ्जूषा- कृपा, संसारे, समानाः, पुत्रस्य
उत्तराणि:
(i) संसारे
(ii) समानाः
(iii) पुत्रस्य
(iv) कृपा

(ग) अपत्येषु च सर्वेषु जननी तुल्यवत्सला।
पुत्रे दीने तु सा माता कृपाहृदया भवेत्॥

भावार्थ-
अस्य भावोऽस्ति यत् माता तु स्व (i) _______ सन्तानेषु समान प्रेमवती भवति तथापि स्व (ii) _______ पुत्रे तु (iii) _______ हृदयम् अतीव (iv) _______ भवति।
मञ्जूषा-दीने, तस्याः, दयायुक्त, सर्वेषु
उत्तराणि:
(i) सर्वेषु
(ii) दीने
(iii) तस्याः
(iv) दयायुक्तं

7. (अ) कथाक्रमानुसारम् वाक्यानि पुनः लिखत-

(क) एकः कृषकः आसीत्।
(ख) कृषकः तं दुर्बल वृषभं तोदनेन अवर्तत।
(ग) तस्य समीपे बलीवौ आस्ताम्।
(घ) कृषीवलः क्रुद्धः अभवत्।
(ङ) सः जवेन गन्तुम् अशक्तः च आसीत्।
(च) तमुत्थापयितुम् बहुवारं यत्नमकरोत् तथापि सः नोत्थितः।
(छ) सः ऋषभः हलमूवा गन्तुम् अशक्तः क्षेत्रे पपात्।
(ज) तयोः बलीवर्दयोः एकः शरीरेण दुर्बलः आसीत्।
उत्तराणि:
(क) एकः कृषकः आसीत्।
(ख) तस्य समीपे बलीवदी आस्ताम्।
(ग) तयोः बलीवर्दयोः एकः शरीरेण दुर्बलः आसीत्।
(घ) सः जवेन गन्तुम् अशक्तः च आसीत्।
(ङ) कृषक: तं दुर्बलं वृषभं तोदनेन अवर्तत।
(च) सः ऋषभः हलमूढ्वा गन्तुम् अशक्तः क्षेत्रे पपात्।
(छ) कृषीवल: क्रुद्धः अभवत्।
(ज) तमुत्थापयितुम् बहुवारं यत्नमकरोत् तथापि सः नोत्थितः।

(आ) (क) सुरभेः इमाम् अवस्थां दृष्ट्वा सुराधिपः तामपृच्छत्।
(ख) एक: दुर्बलः बलीवर्दः भूमौ अपतत्।
(ग) सा अकथयत्-पुत्रस्य दैन्यम् दृष्ट्वा रोदिमि।
(घ) तदा तत्र सुराधिपः आगच्छत्।
(ङ) कृषकः तं दुर्बल बहुधा पीड़यति।
(च) स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां माता सुरभिः रोदिति स्म।
(छ) स: बलीवदः धुरं बोढुं न शक्नोति।
(ज) आयि शुभे! किमेवं रोदिषि?
उत्तराणि:
(क) एकः दुर्बल: बलीवर्दः भूमौ अपतत्।
(ख) स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां माता सुरभिः रोदिति स्म।
(ग) तदा तत्र सुराधिपः आगच्छत्।
(घ) सुरभेः इमाम् अवस्थां दृष्ट्वा सुराधिपः तामपृच्छत्।
(ङ) आयि शुभे! किमेवं रोदिषि?
(च) सा अकथयत्-पुत्रस्य दैन्यम् दृष्ट्वा रोदिमि।
(छ) कृषक: तं दुर्बल बहुधा पीड़यति।
(ज) स: बलीवर्दः धुरं वोढुं न शक्नोति।

(इ) (क) कृषक: बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत्।
(ख) सर्वेषु अपत्येषु जननी तुल्यवत्सला भवति।
(ग) सः बलीवर्दः क्षेत्रे अपतत्।
(घ) तथापि दुर्बले सुते मातुः अभ्यधिका कृपा सहजैव।
(ङ) कृषक: वृषभौ नीत्वा गृहम् आगच्छत्।
(च) एकः शरीरेण दुर्बल: जवेन गुन्तुम् अशक्त: च आसीत्।
(छ) सर्वत्र जलोपप्लवः सञ्जातः।
(ज) एतत् दृष्ट्वा माता सुरभिः रोदितुम् आरब्धा।
उत्तराणि:
(क) कृषक: बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रकर्ष कुर्वन्नासीत्।
(ख) एकः शरीरेण दुर्बल: जवेन गुन्तुम् अशक्तः च आसीत्।
(ग) सः बलीवर्द: क्षेत्रे अपतत्।
(घ) एतत् दृष्ट्वा माता सुरभिः रोदितुम् आरब्धा।
(ङ) सर्वेषु अपत्येषु जननी तुल्यवत्सला भवति।
(च) तथापि दुर्बले सुते मातुः अभ्यधिका कृपा सहजैव।
(छ) सर्वत्र जलोपप्लवः सञ्जातः।
(ज) कृषक: वृषभौ नीत्वा गृहम् आगच्छत्।

8. उचित पर्यायवाचि शब्दाः मेलनं कुरुत-


उत्तराणि:

9. (अ) विशेषण-विशेष्यपदानि योजयत-
विशेषणपदानि – विशेष्यपदानि
(क) एकः – (i) वृषभ
(ख) दुर्बलं – (ii) पुत्रेषु
(ग) क्रुद्धः – (iii) पुत्रस्य
(घ) अधिकेषु – (iv) सुते
(ङ) दीनस्य – (v) कृषक:
(च) दुर्बले – (vi) कृषीवल:
उत्तराणि:
(क) (v), (ख) (i), (ग) (vi), (घ) (ii), (ङ) (iii), (च) (iv)

(आ) संस्कृतेन वाक्यप्रयोगं कुरुत-

उत्तराणि:
(क) उत्कृष्टानि मन्दिराणि दर्शनीयानि सन्ति।
(ख) वैदेशिकाः पर्यटकाः अपि अत्र अगच्छन्ति।
(ग) मोहनः योग्यः वरः अस्ति।
(घ) सा तु निर्भीका महिला अस्ति।

10. उचितानि विपर्ययानि मेलनं कुरुत-

उत्तराणि:

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 8 विचित्रः साक्षी Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 8 विचित्रः साक्षी

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 8 विचित्रः साक्षी Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत-

(क) कीदृशे प्रदेशे पदयात्रा न सुखावहा?
उत्तराणि:
विजनप्रदेशे

(ख) अतिथि: केन प्रबुद्धः?
उत्तराणि:
पादध्वनिना

(ग) कृशकायः कः आसीत्?
उत्तराणि:
अभियुक्तः

(घ) न्यायाधीशः कस्मै कारागारदण्डम् आदिष्टवान्?
उत्तराणि:
आरक्षिणे

(ङ) कं निकषा मृतशरीरम् आसीत्?
उत्तराणि:
राजमार्ग

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-

(क) निर्धनः जनः कथं वित्तम् उपार्जितवान्?
उत्तराणि:
निर्धनः जनः भूरि परिश्रम्य वित्तम्, उपार्जितवान्।

(ख) जनः किमर्थं पदाति: गच्छति?
उत्तराणि:
अर्थ कार्येन पीडितः जनः बसयानं विहाय पदातिः गच्छति।

(ग) प्रसृते निशान्धकारे स किम् अचिन्तयत्?
उत्तराणि:
प्रसूते निशान्धकारे सः अचिन्तयत् – ‘निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा’।

(घ) वस्तुतः चौरः कः आसीत्?
उत्तराणि:
वस्तुतः आरक्षी चौरः आसीत्।

(ङ) जनस्य क्रन्दनं निशम्य आरक्षी किमुक्तवान्?
उत्तराणि:
जनस्य क्रन्दनं क्षुत्वा (निशम्य) आरक्षी उक्तवान्- “रे दुष्ट! तास्मिन् दिने त्वयाऽहं चोरितायाः मञ्जूषायाः ग्रहणाद् वारिता। इदानीं निजकृत्यस्य फलं भुक्ष्व अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्ड लप्स्यसे”।

(च) मतिवैभवशालिन: दुष्कराणि कार्याणि कथं साधयन्ति?
उत्तराणि:
मतिवैभवशालिनः दुष्कराणि कार्याणि नीति युक्तिं समालम्ब्य लीलया एव साधयन्ति।

प्रश्न 3.
रेखांकितपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) पुत्र द्रष्टुं सः प्रस्थितः।
उत्तराणि:
कम्

(ख) करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
उत्तराणि:
कस्मै

(ग) चौरस्य पादध्वनिना अतिथिः प्रबुद्धः।
उत्तराणि:
कस्य

(घ) न्यायाधीशः बंकिमचन्द्रः आसीत्।
उत्तराणि:
कः

(ङ) स भारवेदनया क्रन्दति स्म।
उत्तराणि:
कया

(च) उभौ शवं चत्वरे स्थापितवन्तौ।
उत्तराणि:
कुत्र

प्रश्न 4.
यथानिर्देशमुत्तरत-

(क) ‘आदेश’ प्राप्य उभौ अचलताम्’ अत्र किं कर्तृपदम्?
उत्तराणि:
उभौ

(ख) ‘एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तत् वर्णयामि’-अत्र ‘मार्गे’ इत्यर्थे कि पदं प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
अध्वनि

(ग) ‘करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्’-अत्र ‘तस्मै’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
निर्धनजनाय

(घ) ‘ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान्’ अस्मिन् वाक्ये किं क्रियापदम्?
उत्तराणि:
आदिष्टवान्

(ङ) ‘दुष्कराण्यपि कर्माणि मतिवैभवशालिनः’-अत्र विशेष्यपदं किम्?
उत्तराणि:
कर्माणि

प्रश्न 5.
संन्धि/सन्धिविच्छेदं च कुरुत-

(क) पदातिरेव – ________ + _________
(ख) निशान्धकारे – ________ + _________
(ग) अभि + आगतम् – ________
(घ) भोजन + अन्ते – ________
(ङ) चौरोऽयम् – ________ + _________
(च) गृह + अभ्यन्तरे – ________
(छ) लीलयैव – ________ + _________
(ज) यदुक्तम् – ________ + _________
(झ) प्रबुद्धः + अतिथि: – ________
उत्तराणि:
(क) पदातिरेव – पदातिः + एव
(ख) निशान्धकारे – निशा + अन्धकारे
(ग) अभि + आगतम् – अभ्यागतम्
(घ) भोजन + अन्ते – भोजनान्ते
(ङ) चौरोऽयम् – चौरः + अयम्
(च) गृह + अभ्यन्तरे – गृहाभ्यन्तरे
(छ) लीलयैव – लीलया + एव
(ज) यदुक्तम् – यत् + उक्तम्
(झ) प्रबुद्धः + अतिथिः – प्रबुद्धोऽतिथि:

प्रश्न 6.
अधोलिखितानि पदानि भिन्न-भिन्नप्रत्ययान्तानि सन्ति। तानि पृथक् कृत्वा निर्दिष्टानां प्रत्ययानामधः लिखत-

परिश्रम्य, उपार्जितवान्, दापयितुम्, प्रस्थितः, द्रष्टुम्, विहाय, पृष्टवान्, प्रविष्टः, आदाय, क्रोशितुम्, नियुक्तः, नीतवान्, निर्णतुम्, आदिष्टवान्, समागत्य, मुदितः।

उत्तराणि:

प्रश्न 7(अ).
अधोलिखितानि वाक्यानि बहुवचने परिवर्तयत-

(क) स बसयानं विहाय पदातिरेव गन्तुं निश्चयं कृतवान्।
(ख) चौरः ग्रामे नियुक्तः राजपुरुषः आसीत्।
(ग) कश्चन चौर: गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः।
(घ) अन्येयुः तौ न्यायालये स्व-स्व-पक्षं स्थापितवन्तौ।
उत्तराणि:
(क) ते बसयानं विहाय पदातिरेव गन्तुं निश्चयं कृतवन्तः।
(ख) चौराः ग्रामेषु/ग्रामे नियुक्ताः राजपुरुषाः आसन्।
(ग) केचन चौराः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टाः।
(घ) अन्येयुः ते न्यायालये स्व-स्व पक्षान् स्थापितवन्तः।

प्रश्न 7(आ).
कोष्ठकेषु दत्तेषु पदेषु यथानिर्दिष्टां विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत-

(क) सः ________ निष्क्रम्य बहिरगच्छत्। (गृहशब्दे पंचमी)
(ख) गृहस्थः ________ आश्रयं प्रायच्छत्। (अतिथिशब्दे चतुर्थी)
(ग) तौ ________ प्रति प्रस्थितौ। (न्यायाधिकारिन् शब्दे द्वितीया)
(घ) ________ चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्ड लप्यसे। (इदम् शब्दे सप्तमी)
(ङ) चौरस्य ________ प्रबुद्धः अतिथिः। (पादध्वनि शब्दे तृतीया)
उत्तराणि:
(क) गृहात्
(ख) अतिथये
(ग) न्यायाधिकारिणं
(घ) अस्मिन्
(ङ) पादध्वनिना

योग्यताविस्तारः
यह पाठ श्री ओमप्रकाश ठाकुर द्वारा रचित कथा का सम्पादित अंश है। यह कथा बंगला के प्रसिद्ध साहित्यकार बंकिमचन्द्र चटर्जी द्वारा न्यायाधीश-रूप में दिये गये फैसले पर आधारित है। सत्यासत्य के निर्णय हेतु न्यायाधीश कभी-कभी ऐसी युक्तियों का प्रयोग करते हैं जिससे साक्ष्य के अभाव में भी न्याय हो सके। इस कथा में भी विद्वान् न्यायाधीश ने ऐसी ही युक्ति का प्रयोग कर न्याय करने में सफलता पाई है।

(क) विचित्रः साक्षी
न्यायो भवति प्रमाणाधीनः। प्रमाणं विना न्यायं कर्तुं न कोऽपि क्षमः सर्वत्र। न्यायालयेऽपि न्यायाधीशाः यस्मिन् कस्मिन्नपि विषये प्रमाणाभावे न समर्थाः भवन्ति। अतएव, अस्मिन् पाठे चौर्याभियोगे न्यायाधीशः प्रथमतः साक्ष्यं (प्रमाणम्) विना निर्णतुं नाशक्नोत्। अपरेयुः यदा स शवः न्यायाधीशं सर्वं निवेदितवान् सप्रमाणं तदा सः आरक्षिणे कारादण्डमादिश्य तं जनं ससम्मानं मुक्तवान्। अस्य पाठस्य अयमेव सन्देशः।

(ख) मतिवैभवशालिनः
बुद्धिसम्पत्तिसम्पन्नाः। ये विद्वांसः बुद्धिस्वरूपविभवयुक्ताः ते मतिवैभवशालिनः भवन्ति। ते एव बुद्धिचातुर्यबलेन असम्भवकार्याणि अपि सरलतया कुर्वन्ति।

(ग) स शवः
न्यायाधीश बंकिमचन्द्रमहोदयैः अत्र प्रमाणस्य अभावे किमपि प्रच्छन्नः जनः साक्ष्य प्राप्तुं नियुक्तः जातः। यद् घटितमासीत् सः सर्वं सत्यं ज्ञात्वा साक्ष्य प्रस्तुतवान्। पाठेऽस्मिन् शवः एव ‘विचित्रः साक्षी’ स्यात्।

भाषिकविस्तारः
उपार्जितवान् – उप + √अर्ज् + तवतु
दापयितुम् – √दा + णिच् + तुमन्

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 8 विचित्रः साक्षी Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नाः

1. अधोलिखितं गद्याशं पठित्वा निर्देशानुसार प्रश्नान् उत्तरत-

(क) कश्चन निर्धनो जनः भूरि परिश्रम्य किञ्चिद् वित्तमुपार्जितवान्। तेन वित्तेन स्वपुत्रम् एकस्मिन् महाविद्यालये प्रवेशं दापयितुं सफलो जातः। तत्तनयः तत्रैव छात्रावासे निवसन् अध्ययने संलग्नः समभूत्। एकदा स पिता तनूजस्य रुग्णतामाकर्ण्य व्याकुलो जातः पुत्रं द्रष्टुं च प्रस्थितः। परमर्थकार्येन पीडित: स बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्।

पदातिक्रमेण संचलन् सायं समयेऽप्यसौ गन्तव्याद् दूरे आसीत्। ‘निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा।’ एवं विचार्य स पावस्थिते ग्रामे रात्रिनिवासं कर्तुं कञ्चिद् गृहस्थमुपागतः। करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) कीदृशः जनः परिश्रमं करोति?
(ii) सः कम् महाविद्यालये प्रवेशं दापयितुं सफलः जातः?
(iii) निर्धनस्य पुत्रः कुत्र निवसन् अध्ययने संलग्नः समभूत्?
उत्तराणि:
(i) निर्धनम्
(ii) स्वपुत्रम्
(iii) छात्रावासे

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)
(i) रात्रिनिवासं कर्तुम् सः कम् उपागतः?
(ii) कः तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्?
उत्तराणि:
(i) सः पावस्थिते ग्रामे रात्रिनिवासम् कर्तुम् कञ्चित् गृहस्थमुपागतः।
(ii) करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘निर्धनः जनः’ अत्र विशेषणपदं किम्?
(ii) ‘उपार्जितवान्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(iii) ‘पिता’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किमस्ति?
(iv) गद्यांशे ‘अधिकम्’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः लिखितः?
उत्तराणि:
(i) निर्धन:
(ii) जनः
(iii) प्रस्थितः
(iv) (क) भूरि

(ख) विचित्रा दैवगतिः। तस्यामेव रात्रौ तस्मिन् गृहे कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः। तत्र निहितामेका मञ्जूषाम् आदाय पलायितः। चौरस्य पादध्वनिना प्रबुद्धोऽतिथिः चौरशङ्कया तमन्वधावत् अगृह्णाच्च, परं विचित्रमघटत। चौरः एव उच्चैः क्रोशितुमारभत “चौरोऽयं चौरोऽयम्” इति। तस्य तारस्वरेण प्रबुद्धाः ग्रामवासिनः स्वगृहाद् निष्क्रम्य तत्रागच्छन् वराकमतिथिमेव च चौरं मत्वाऽभर्त्सयन्। यद्यपि ग्रामस्य आरक्षी एव चौर आसीत्। तत्क्षणमेव रक्षापुरुषः तम् अतिथिं चौरोऽयम् इति प्रख्याप्य कारागृहे प्राक्षिपत्।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) दैवगतिः कीदृशी अस्ति?
(ii) गृहाभ्यान्तरं कः प्रविष्टः?
(iii) क: उच्चैः क्रोशितुम् आरभत?
उत्तराणि:
(i) विचित्रा
(ii) चौरः
(iii) चौरः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) ग्रामवासिनः किम् अकुर्वन्?
(ii) चौरस्य पादध्वनिना प्रबुद्धोऽतिथिः किम् अकरोत्?
उत्तराणि:
(i) तस्य नरस्य तारस्वरेण प्रबुद्धाः ग्रामवासिनः स्वगृहात् निष्क्रम्य तत्रागच्छन् वराकमतिथिमेव च चौरं मत्वा अभर्त्तयन्।
(ii) चौरस्य पादध्वनिना प्रबुद्धोऽतिथि: चौरशङ्कया तमन्वधावत् अगृह्णाच्च।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘विचित्रा दैवगतिः’ अत्र विशेषणपदं किम्?
(ii) ‘प्रविष्टः’ इति क्रियापदस्यं कर्तृपदं किम्?
(iii) ‘दिवसे’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् प्रयुक्तम्?
(iv) ‘उच्चस्वरेण’ इत्यस्य पदस्य अत्र कः पर्यायः आगतः?
उत्तराणि:
(i) विचित्रा
(ii) चौर:
(iii) रात्रौ
(iv) तारस्वरेण

(ग) अग्रिमे दिने स आरक्षी चौर्याभियोगे तं न्यायालयं नीतवान्। न्यायाधीशो बंकिमचन्द्रः वा उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुतवान्। सर्व वृत्तमवगत्य स तं निर्दोषम् अमन्यत आरक्षिणं च दोषभाजनम्। किन्तु प्रमाणाभावात् स निर्णेतुं नाशक्नोत्। ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान्। अन्येयुः तौ न्यायालये स्व-स्व-पक्षं पुनः स्थापितवन्तौ। तदैव कश्चिद् तत्रत्यः कर्मचारी समागत्य न्यवेदयत् यत् इतः क्रोशद्वयान्तराले कश्चिज्जनः केनापि हतः। तस्य मृतशरीरं राजमार्ग निकषा वर्तते। आदिश्यतां किं करणीयमिति। न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्तं च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) न्यायाधीशस्य नाम किमासीत्?
(ii) शवं न्यायालये आनेतुम् कः आदिष्टवान्?
(iii) अग्रिमे दिने कः चौर्याभियोगे तं न्यायालयं नीतवान्?
उत्तराणि:
(i) बंकिमचन्द्रः
(ii) न्यायाधीशः
(iii) आरक्षी

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) कर्मचारी समागत्य कि न्यवेदयत्?
(ii) न्यायाधीशः कं किं च आदिष्टवान्?
उत्तराणि:
(i) कर्मचारी समागत्य न्यवेदयत् यत् इतः क्रोशद्वयान्तराले कश्चिन्जनः केनापि हतः। तस्य मृतशरीरं राजमार्ग निकषा वर्तते।
(ii) न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्तं च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘नीतवान्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(ii) ‘अग्रिमे दिने’ अत्र विशेष्यपदं कि प्रयुक्तम्?
(iii) ‘न्यायाधीशः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदम् किम्?
(iv) अनुच्छेदे ‘समीपम्’ इति पदस्य अर्थे किं पदम् आगतम्?
उत्तराणि:
(i) आरक्षी
(ii) दिने
(iii) श्रुतवान्
(iv) निकषा।

(घ) आदेशं प्राप्य उभौ प्राचलताम्। तत्रोपेत्य काष्ठपटले निहितं पटाच्छादितं देहं स्कन्धेन वहन्तौ न्यायाधिकरणं प्रति प्रस्थितौ। आरक्षी सुपुष्टदेह आसीत्, अभियुक्तश्च अतीव कृशकायः। भारवतः शवस्य स्कन्धेन वहनं तत्कृते दुष्करम् आसीत्। स भारवेदनया क्रन्दति स्म। तस्य क्रन्दनं निशम्य मुदित आरक्षी तमुवाच-रे दुष्ट! तस्मिन् दिने त्वयाऽहं चोरिताया मञ्जूषाया ग्रहणाद् वारितः। इदानीं निजकृत्यस्य फलं भुक्ष्व। अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्डं लप्स्यसे” इति प्रोच्य उच्चैः अहसत्। यथाकथञ्चित् उभी शवमानीय एकस्मिन् चत्वरे स्थापितवन्तौ।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) आरक्षी कीदृशः आसीत्?
(ii) अभियुक्तः कीदृशः आसीत्?
(iii) सः कथं क्रन्दति स्म?
उत्तराणि:
(i) सुपुष्टदेहः
(ii) कृशकायः
(iii) भारवेदनया

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) अभियुक्तस्य क्रन्दनं श्रुत्वा प्रसन्नः आरक्षी तम् किम् उवाच?
(ii) उभौ कथं प्राचलताम्?
उत्तराणि:
(i) अभियुक्तस्य क्रन्दनं श्रुत्वा प्रसन्नः आरक्षी तम् उवाच-रे दुष्ट! तस्मिन् दिने त्वयाऽहं चोरितायाः मञ्जूषायाः ग्रहणाद् वारितः। इदानीं निजकृत्यस्य फलं भुङ्व। अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रस्य कारादण्ड लप्स्यसे।
(ii) आदेशं प्राप्य उभौ प्राचलताम्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘प्रस्थितौ’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(ii) ‘सुपुष्टदेहः’ इति पदस्य विपरीतपदं गद्यांशे किम् प्रयुक्तम्?
(iii) ‘एकस्मिन्’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम्?
(iv) अनुच्छेदे ‘त्वया’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
उत्तराणि:
(i) उभौ
(ii) कृशकायः
(iii) चत्वरे
(iv) वारितः

(ङ) न्यायाधीशेन पुनस्तौ घटनायाः विषये वक्तुमादिष्टौ। आरक्षिणि निजपक्षं प्रस्तुतवति आश्चर्यमघटत् स शवः प्रावारकमपसार्य न्यायाधीशभिवाद्य निवेदितवान्-मान्यवर! एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तद् वर्णयामि ‘त्वयाऽहं चोरितायाः मञ्जूषायाः ग्रहणाद् वारितः, अत: निजकृत्यस्य फलं भुक्ष्व। अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्डं लप्स्यसे’ इति।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) आरक्षी किम् प्रस्तुतवान्?
(ii) न्यायाधीशः कस्याः विषय वक्तम् आदिशति?
(iii) चौरः कस्याः ग्रह्णात् वारितः?
उत्तराणि:
(i) निजपक्षम्
(ii) घटनायाः
(iii) मञ्जूषायाः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) न्यायाधीशेन पुनस्तौ किम् आदिष्टौ?
(ii) एतेन आरक्षिणा मार्गे किम् उक्तम?
उत्तराणि:
(i) न्यायाधीशेन पुनस्तौ घटनायाः विषये वक्तुमादिष्टौ।
(ii) एतेन आरक्षिणा मार्गे उक्तम्-‘त्वयाऽहं चोरितायाः मञ्जूषायाः ग्रहणाद् वारितः, अतः निजकृत्यस्य फलं भुक्ष्व। अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्डं लप्स्यसे’ इति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘निवेदितवान्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(ii) ‘मार्गे’ इति पदस्य पर्यायपद कि प्रयुक्तम्?
(iii) ‘न्यायाधीशेनः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
(iv) अनुच्छेदे ‘परपक्षम्’ इति पदस्य क: विपर्ययः आगत:?
उत्तराणि:
(i) शवः
(ii) अध्वनि
iii) आदिष्टौ
(iv) निजपक्षम्

2. अधोलिखितं पद्याशं पठित्वा निर्देशानुसार प्रश्नान् उत्तरत-

दुष्कराण्यपि कर्माणि मतिवैभवशालिनः।
नीति युक्तिं समालम्ब्य लीलयैव प्रकुर्वते।।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) कीदृशाः जनाः दुष्कराणि कर्माणि अपि कुर्वन्ति?
(ii) जनाः दुष्कराणि कर्माणि कथम् कुर्वन्ति?
(iii) का समालम्ब्य मतिवैभवशालिनः कार्याणि कुर्वन्ति?
उत्तराणि:
(i) मतिवैभवशालिनः
(ii) लीलयैव
(iii) नीतिम्/युक्तिम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) मतिवैभवशालिनः दुष्कराणि कर्माणि कथम् कुर्वन्ति?
(ii) लीलया के कार्याणि कुर्वन्ति?
उत्तराणि:
(i) मतिवैभवशालिनः जनाः दुष्कराणि कर्माणि नीति युक्तिं समालम्ब्य लीलयैव कुर्वन्ति।
(ii) लीलया मतिवैभवशालिनः कार्याणि कुर्वन्ति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘दुष्कराणि’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम्?
(ii) ‘प्रकुर्वते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपद किम्?
(iii) ‘सुकराणि’ इति पदस्य विपर्ययपदं पद्यांशे किमस्ति?
(iv) श्लोके ‘सरलतया’ पदस्य क: पर्यायः आगतः?
उत्तराणि:
(i) कर्माणि
(ii) मतिवैभवशालिन:
(ii) दुष्कराणि
(iv) लीलया

3. I. वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां स्थाने प्रश्नवाचकं पदं प्रयुज्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) निर्धनः जनः वित्तम् उपार्जितवान्।
(ख) वित्तेन स्वपुत्रम् महाविद्यालये प्रवेशं दापयितुं सफलः जातः।
(ग) छात्रावासे निवसन अध्ययने संलग्नः समभूत्।
(घ) तस्य पिता तनूजस्य रुग्णतामकर्ण्य व्याकुलः अभवत्।
(ङ) सः बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्।
(च) विचित्रा दैवगतिः भवति।
(छ) निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा।
(ज) रात्रिनिवास कर्तुं सः कञ्चिद् गृहस्थमुपागतः।
(झ) रात्री गृहे कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः।
(ञ) चौरस्य पादध्वनिना अतिथिः प्रबुद्धः।
(ट) चौरस्य तारस्वरेणं ग्रामवासिनः अपि प्रबुद्धाः।
(ठ) ते सर्वे गृहात् निष्क्रम्य अतिथिमेव चौरं मत्वाऽभवा॒यन्।
(ड) रक्षापुरुषः अतिथिम् कारागृहे प्राक्षिपत्।
(ढ) आरक्षी अतिथिम् न्यायालयं नीतवान्।
(ण) न्यायाधीशः विवरणं श्रुतवान्।
(त) प्रमाणाभावात् न्यायाधीशः निर्णतुं नाशक्नोत्।
(थ) अन्येद्युः तो न्यायालये स्व-स्व-पक्षं पुनः स्थापितवन्तौ।
(द) एकः मृतशरीरं राजमार्ग निकषा वर्तते।
(ध) न्यायाधीशः तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।
(न) आरक्षी सुपुष्टदेहः आसीत्।
(प) अभियुक्तः अतीव कृशकायः आसीत्।
(फ) सः भारवेदनया क्रन्दति स्म।
(ब) तस्य क्रन्दनं श्रुत्वा मुदितः आरक्षी तमुवाच।
(भ) उभौ शवम् आनीय चत्वरें स्थापितवन्तौ।
(म) न्यायाधीशेन पुनस्तौ घटनायाः विषये वक्तुमादिष्टौ।
उत्तराणि:
(क) किम्
(ख) केन
(ग) कस्मिन्
(घ) कस्य
(ङ) किम्
(च) कीदृशी
(छ) कीदृशे
(ज) किम्
(झ) कुत्र
(ज) केन
(ट) के
(ठ) कस्मात्
(ड) कम्
(ढ) कुत्र
(ण) कः
(त) कस्मात्
(थ) कदा
(द) कुत्र
(ध) कुत्र
(न) कीदृशः
(प) कीदृशः
(फ) कया
(ब) कीदृशः
(भ) कम्
(म) केन

II. उचितं पदं चित्वा प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) आरक्षिणि निजपक्षं प्रस्तुतवति।
(i) किम्
(ii) कस्मिन्
(iii) कानि
(iv) कस्य
उत्तराणि:
(ii) कस्मिन्

(ख) शवः प्रावारकम् अपसार्य निवेदितवान्।
(i) कम्
(ii) किम्
(iii) कः
(iv) काम्
उत्तराणि:
(ii) किम्

(ग) त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्डं लप्स्यसे।
(i) किम्
(ii) कम्
(iii) काम्
(iv) कति
उत्तराणि:
(ii) कम्

(घ) न्यायाधीशः अतिथिम् ससम्मान मुक्तवान्।
(i) कः
(ii) कम्
(iii) कथम्
(iv) केन
उत्तराणि:
(iii) कथम्

(ङ) मति वैभवशालिनः जनाः दुष्कराणि कर्माणि प्रकुर्वते।
(i) क:
(ii) के
(iii) कीदृशाः
(iv) काः
उत्तराणि:
(iii) कीदृशाः

(च) नीति युक्तिं समालम्ब्य लीलयैव प्रकुर्वते।
(i) कया
(ii) कैव
(iii) किम्
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(i) कया

(छ) अभियुक्तः अतीव कृशकायः आसीत्।
(i) क:
(ii) कीदृशः
(iii) किम्
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(ii) कीदृशः

(ज) कश्चित् कर्मचारी समागत्य न्यवेदयत्।
(i) कः
(ii) कीदृशः
(iii) की
(iv) कम्
उत्तराणि:
(i) कः

(झ) अन्येधुः तौ न्यायालये स्व-स्व-पक्षं पुनः स्थापितवन्तौ।
(i) के
(ii) कुत्र / कस्मिन्
(iii) कदा
(iv) कदा
उत्तराणि:
(ii) कुत्र / कस्मिन्

(ञ) निशान्धकारे पदयात्रा न शुभावहा।
(i) कुत्र
(ii) कस्मिन्
(iii) का
(iv) कः
उत्तराणि:
(ii) कस्मिन्

(ट) ग्रामस्य आरक्षी एव चौरः आसीत्।
(i) कः
(ii) कस्य
(iii) किम्
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(ii) कस्य

(ठ) जनाः वराकम् अतिथिम् चौरं मत्वा भर्त्सयन्।
(i) कम्
(ii) कीदृशम्
(iii) किम्
(iv) कः
उत्तराणि:
(ii) कीदृशम्

(ड) प्रबुद्धाः ग्रामवासिनः स्वगृहात् निष्क्रम्य तत्रागच्छन्।
(i) के
(ii) काः
(iii) कीदृशाः
(iv) कः
उत्तराणि:
(iii) कीदृशाः

(ढ) तत् तनयः पठनाय स्वगृहात् निष्क्रम्य तत्रागच्छन्।
(i) कस्मै
(ii) किमर्थम्
(iii) काय
(iv) कात्
उत्तराणि:
(ii) किमर्थम्

(ण) चौरः एव उच्चैः क्रोशितुमारभत।
(i) कः
(ii) किम्
(iii) कस्मै
(iv) काः
उत्तराणि:
(i) कः

(त) उभौ शवं स्कन्धेन वहन्तौ न्यायाधिकरणं प्रति प्रस्थितौ।
(i) कः
(ii) कौ
(iii) किम्
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(ii) कौ

(थ) एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तत् वर्णयामि।
(i) कया
(ii) केन
(iii) का
(iv) कीदृशाः
उत्तराणि:
(ii) केन

(द) असौ तौ अग्निमेदिने उपस्थातुम् आदिष्टवान्।
(i) कदा
(ii) कथम्
(iii) कीदृशे
(iv) के
उत्तराणि:
(i) कदा

(ध) भारवतः शवस्य स्कन्धेन वहनं तत्कृते दुष्करम् आसीत्।
(i) कथम्
(ii) कम्
(iii) कीदृशम्
(iv) किम्
उत्तराणि:
(iii) कीदृशम्

(न) बकिमचन्द्रः उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुतवान्।
(i) काभ्याम्
(ii) काम्
(iii) केषाम्
(iv) कीदृशीम्
उत्तराणि:
(i) काभ्याम्

(प) इदानीम् निजकृत्यस्य फलं भुव
(i) कदा
(ii) काम्
(iii) किम्
(iv) कस्याम्
उत्तराणि:
(i) कदा

(फ) सर्वम् वृत्तम् अवगत्य सः तम् निर्दोषम् अमन्यत।
(i) कम्
(ii) किम्
(iii) काम्
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(ii) किम्

(ब) इति प्रोच्य आरक्षी उच्चैः अहसत्।
(i) कथम्
(ii) कैः
(iii) के
(iv) कः
उत्तराणि:
(i) कथम्

(भ) पदातिक्रमेण संचलन् सायं अभवत्।
(i) केन
(ii) किमर्यम्
(iii) कम्
(iv) कीदृशम्
उत्तराणि:
(i) केन

(म) तनूजस्य रुग्णतामाकर्ण्य पिता व्याकुल: व्यातः।
(i) कः
(ii) कीदृशः
(iii) कम्
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(ii) कीदृशः

4. अधोलिखितस्य श्लोकस्य प्रदत्ते अन्वये रिक्तस्थानानि पूरयत-

दुष्कराष्यपि कर्माणि मतिवैभवशालिनः।
नीतिं युक्तिं समालम्ब्य लीलयैव प्रकुर्वते॥

अन्वयः
मति वैभव शालिनः (जना) (i) ________ युक्तिं (ii) ________ दुष्कराणि (iii) ________ कर्माणि (iv) ________ एव प्रकुर्वते।
मञ्जूषा- लीलया, नीति, अपि, समालम्ब्य
उत्तराणि:
(i) नीति
(ii) समालम्ब्य
(iii) अपि
(iv) लीलया

5. अधोलिखितश्लोकस्य भावार्थम् मञ्जूषातः उचितपदानि चित्वा पूरयत-

दुष्कराष्यपि कर्माणि मतिवैभवशालिनः।
नीति युक्तिं समालम्ब्य लीलयैव प्रकुर्वते॥

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् बुद्धि (i) ________ युक्ताः जनाः उत्तम (ii) ________ युक्तेः च आधार नीत्वा (iii) ________ अपि कार्याणि लीलया एव (iv) ________ तेषु ते कदापि कठिनतामपि न अनुभवन्ति।
मञ्जूषा- प्रकुर्वन्ति, धनेन, कठिनतमानि, नीतेः
उत्तराणि:
(i) धनेन
(ii) नीते:
(iii) कठिनतमानि
(iv) प्रकुर्वन्ति

6. अधोलिखानि वाक्यानि कथाक्रमानुसार पुनः लेखनीयानि-

I. (क) तेन वित्तेन तत्पुत्रम् महाविद्यालये प्रवेशं दापयितुं सफलः जातः।
(ख) तत्र निवसन् अध्ययने संलग्नः समभूत्।
(ग) पिता पुत्रं द्रुष्टुं च प्रस्थितः।
(घ) कश्चन निर्धनः जनः वित्तमुपार्जितवान्।
(ङ) सः बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्।
(च) एकदा तस्य पुत्रः रुग्णः अभवत्।
(छ) तत् तनयः छात्रावासे वसति स्म।
(ज) पुत्रस्य रुग्णतामाकर्ण्य सः व्याकुलः सञ्जातः।
उत्तराणि:
(क) कश्चन निर्धनः जनः वित्तमुपार्जितवान्।
(ख) तेन वित्तेन तत्पुत्रम् महाविद्यालये प्रवेशं दापयितुं सफलः जातः।
(ग) तत् तनयः छात्रावासे वसति स्म।
(घ) तत्र निवसन् अध्ययने संलग्नः समभूत्।
(ङ) एकदा तस्य पुत्रः रुग्णः अभवत्।
(च) पुत्रस्य रुग्णतामाकर्ण्य सः व्याकुलः सञ्जातः।
(छ) पिता पुत्रं द्रष्टुं च प्रस्थितः।
(ज) सः बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्।

II. (क) सः पुत्रं द्रष्टुम् पदातिरेव प्राचलत्।
(ख) तस्मिन् गृहे कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः।
(ग) चौरः एव उच्चैः क्रोशितुमारभत।
(घ) कश्चन निर्धनः जनः वित्तम् उपार्जितवान्।
(ङ) रात्रिनिवासं कर्तुम् कञ्चिद् गृहस्थमुपागतः।
(च) एकदा तस्य पुत्रः ताणः जाता:।
(छ) चौरस्य पादध्वनिना अतिथिः प्रबुद्धः।
(ज) ग्रामवासिनः वराकमतिथिमेव चौरं मत्वाऽभर्ल्सयन्।
उत्तराणि:
(क) कश्चन निर्धनः जनः वित्तम् उपार्जितवान्।
(ख) एकदा तस्य पुत्रः रुग्णः जातः।
(ग) सः पुत्रं द्रष्टुम् पदातिरेव प्राचलत्।
(घ) रात्रिनिवासं कर्तुम् कञ्चिद् गृहस्थमुपागतः।
(ङ) तस्मिन् गृहे कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः।
(च) चौरस्य पादध्वनिना अतिथिः प्रबुद्धः।
(छ) चौरः एव उच्चैः क्रोशितुमारभत।
(ज) ग्रामवासिनः वराकमतिथिमेव चौरं मत्वाऽभर्त्सयन्।

III. (क) तस्मिन् दिने त्वयाऽहं चोरितायाः मञ्जूषायाः ग्रहणाद् वारितः।
(ख) न्यायाधीशः उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुतवान्।
(ग) न्यायाधीशेन पुनः तौ घटनायाः विषये वक्तुमादिष्टौ।
(घ) न्यायाधीशः प्रामाणाभावात् निणेतुम् नाशक्नोत्।
(ङ) स शवः प्रावारकमपसार्य न्यायाधीशम् सत्यं निवेदितवान्।
(च) अन्येधुः तौ न्यायालये स्व-स्व-पक्षं पुनः स्थापितवन्तौ।
(छ) न्यायाधीशः आरक्षिणे कारादण्डम् आदिश्य तं जनं ससम्मानं मुक्तवान्।
(ज) न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्तं च तं शवं न्यायालये आनेतुम् आदिष्टवान्।
उत्तराणि:
(क) न्यायाधीशः उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुतवान्।
(ख) न्यायाधीशः प्रामाणाभावात् निर्णतुम् नाशक्नोत्।
(ग) अन्येयुः तौ न्यायालये स्व-स्व-पक्षं पुनः स्थापितवन्तौ।
(घ) न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्तं च तं शवं न्यायालये आनेतुम् आदिष्टवान्।
(ङ) तस्मिन् दिने त्वयाऽहं चोरितायाः मञ्जूषायाः ग्रहणाद् वारितः।
(च) न्यायाधीशेन पुनः तौ घटनायाः विषये वक्तुमादिष्टौ।
(छ) स शवः प्रावारकमपसार्य न्यायाधीशम् सत्यं निवेदितवान्।
(ज) न्यायाधीशः आरक्षिणे कारादण्डम् आदिश्य तं जनं ससम्मानं मुक्तवान्।

7. अधोलिखितपदानां तेषाम् पर्यायपदैः च मेलनं कुरुत-


उत्तराणि:

8. (अ) विशेषण-विशेष्यपदानि योजयत-

उत्तराणि:
(क) (viii), (ख) (vii), (ग) (i), (घ) (ii), (ङ) (iii), (च) (vi), (छ) (iv), (ज) (v)

(आ) संस्कृतेन वाक्यप्रयोगं कुरुत-

उत्तराणि:
(क) वृद्धः पिता स्वपुत्रान् कृषिकर्मणः सञ्चलनाय भूयोभूयः प्रेरयति।
(ख) आलसाः पुत्राः शृण्वन्ति।
(ग) अपरः पुत्रः तथैव आदिष्टः।
(घ) एकैकं दण्ड पुत्रेभ्यः दत्तवान्।

9. अधोलिखितपदानां तेषाम् विपर्ययपदानि सह मेलनं कुरुत-

उत्तराणि:

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 4 शिशुलालनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 4 शिशुलालनम् Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत-

(क) कुशलवौ कम् उपसृत्य प्रणमतः?
उत्तराणि:
रामम्

(ख) तपोवनवासिनः कुशस्य मातरं कंन नाम्ना आह्वयन्ति?
उत्तराणि:
देवीति

(ग) वयोऽनुरोधात् कः लालनीयः भवति?
उत्तराणि:
शिशुः

(घ) केन सम्बन्धन वाल्मीकि: लवकुशयो: गुरुः
उत्तराणि:
उपनयनोपदेशन

(ङ) कुत्र लवकुशायाः पितुः नाम न व्यवाहियत?
उत्तराणि:
तपोवने

प्रश्न 2.
अधोलिखिताना प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-

(क) रामाय कुशलवयोः कण्ठाश्लेषस्य स्पर्शः कीदृशः आसीत्?
उत्तराणि:
रामाय कुशलवयोः कण्ठाश्लेषस्य स्पर्शः हृदयग्राही आसीत्।

(ख) रामः लवकुशौ कुत्र उपवेशयितुम् कथयति?
उत्तराणि:
रामः लवकुशौ अङ्कम् सिंहासनम् उपवेशयितुम् कथयति।

(ग) बालभावात् हिमकरः कुत्र विराजते?
उत्तराणि:
बालभावात् हिमकरः पशुपति-मस्तके विराजते।

(घ) कुशलवयोः वंशस्य कर्ता क?
उत्तराणि:
कुशलवयोः वंशस्य कर्ता सहनदीधितिः।

(ङ) कुशलवयोः मातरं वाल्मीकि: केन नाम्ना आह्वयति?
उत्तराणि:
कुशलवयोः मातरं वाल्मीकिः वधूः नाम्ना आह्वयति।

प्रश्न 3.
रेखाङ्कितेषु पदेषु विभक्तिं तत्कारणं च उदाहरणानुसार निर्दिशत-

उत्तराणि:
(क) ‘उपवेशयति’ इति पदस्य कारणेन द्वितीया विभक्तिः अस्ति।
(ख) “धिङ् (धिक्)’ अव्यय कारणेन द्वितीया विभक्तिः अस्ति।
(ग) ‘अध्यास्यताम्’ इति पदस्य कारणेन द्वितीया विभक्तिः अस्ति।
(घ) ‘अलम्’ अव्यय कारणेन तृतीया विभक्तिः अस्ति।
(ङ) ‘उपसृत्य’ इति पदस्य कारणेन द्वितीया विभक्तिः अस्ति।

प्रश्न 4.
यथानिर्देशम् उत्तरत-

(क) ‘जानाम्यहं तस्य नामधेयम्’ अस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम्?
उत्तराणि:
अहम्

(ख) ‘किं कुपिता एवं भणति उत प्रकृतिस्था’-अस्मात् वाक्यात् ‘हर्षिता’ इति पदस्य विपरीतार्थकपदं चित्वा लिखत।
उत्तराणि:
कुपिता

(ग) विदूषकः (उपसृत्य) ‘आज्ञापयतु भवान्!’ अत्र ‘भवान्’ इति पद कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
रामाय

(घ) ‘तस्मादडू-व्यवहितम् अध्यास्याताम् सिंहासनम्’-अत्र क्रियापदं किम्?
उत्तराणि:
अध्यास्याताम्

(ङ) ‘वयसस्तु न किञ्चिदन्तरम्’-अत्र ‘आयुषः’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
वयसः

प्रश्न 5.
अधोलिखितानि वाक्यानि कः कं प्रति कथयति-

उत्तराणि:

प्रश्न 6(अ).
मञ्जूषातः पर्यायद्वयं चित्वा पदानां समक्षं लिखत-


उत्तराणि:
(क) शशिः, निशाकरः
(ख) इदानीम्, अधुना
(ग) शिष्टाचारः, सदाचारः
(घ) शिवः, चन्द्रशेखरः
(ङ) पुत्रः, सुतः
(च) सूर्य:, भानुः

प्रश्न 6(आ).
विशेषण-विशेष्यपदानि योजयत-

उत्तराणि:
(1) उदात्तरम्य: – (क) समुदाचारः
(2) अतिदीर्घः – (घ) प्रवास:
(3) समरूपः – (ङ) कुटुम्बवृत्तान्तः
(4) हृदयगाही – (ख) स्पर्श:
(5) कुमारयोः – (ग) कुशलवयोः

प्रश्न 7(अ).
अधोलिखितपदेषु सन्धि कुरुत-

(क) द्वयोः + अपि – _________
(ख) द्वौ + अपि – _________
(ग) कः + अत्र – _________
(घ) अनभिज्ञः + अहम् – _________
(ङ) इति + आत्मानम् – _________
उत्तराणि:
(क) द्वयोरपि
(ख) द्वावपि
(ग) कोऽत्र
(घ) अनभिज्ञोऽहम्
(ङ) इत्यात्मानम्

प्रश्न 7(आ).
अधोलिखितपदेषु विच्छेदं कुरुत-

(क) अहमप्येतयोः – _________
(ख) वयोऽनुरोधात् – _________
(ग) समानाभिजनौ – _________
(घ) खल्वेतत् – _________
उत्तराणि:
(क) अहम् + अपि + एतयो:
(ख) वयः + अनुरोधात्
(ग) समान + अभिजनौ
(घ) खलु + एतत्

योग्यताविस्तारः
यह पाठ संस्कृतवाङ्मय के प्रसिद्ध नाटक ‘कुन्दमाला’ के पंचम अंक से सम्पादित कर लिया गया है। इसके रचचिता प्रसिद्ध नाटककार दिड्नाग है। इस नाटकांश मे राम कुश और लव को सिंहासन पर बैठाना चाहते है। किन्तु वे दोनों अतिशालीनतापूर्वक मना करते हैं। सिंहासनारूढ राम कुश और लव के सौन्दर्य से आकृष्ट होकर उन्हें अपनी गोद में बिठा लेते हैं। और आनन्दित होते हैं। पाठ में शिशु स्नेह का अत्यन्त मनोहारी वर्णन किया गया है।

नाट्य-प्रसङ्गः
कुन्दमाला के लेखक दिङ्नाग ने प्रस्तुत नाटक में रामकथा के करुण अवसाद भरे उत्तरार्ध की नाटकीय सम्भावनाओं को मौलिकता से साकार किया है। इसी कथानक पर प्रसिद्ध नाटककार भवभूति का उत्तररामचरित भी आश्रित है। कुन्दमाला के छहों अड़ों का दृश्यविधान वाल्मीकि-तपोवन के परिसर में ही केन्द्रित है। प्रस्तुत नाटकांश पञ्चम अङ्क से सम्पादित कर सङ्कलित किया गया है। लव और कुश से मिलने पर राम के हृदय में उनसे आलिंगन की लालसा होती है। उनके स्पर्शसुख से अभिभूत हो राम, उन्हें अपने सिंहासन पर, अपनी गोद में बिठाकर लाड़ करते हैं। इसी भाव की पुष्टि में नाटक में यह श्लोक उद्धत है-

भवति शिशुजनो वयोऽनुरोधाद् गुणमहतामपि लालनीय एव।
व्रजति हिमकरोऽपि बालभावात् पशुपति-मस्तक-केतकच्छदत्वम्।।

शिशुस्नेहसमभावश्लोकाः
अनेन कस्यापि कुलाकुरेण स्पृष्टस्य गात्रेषु सुख ममैवम्।
का निर्वृतिं चेतसि तस्य कुर्याद् यस्यायमकात् कृतिनः प्ररूढः।। (कालिदासः)

अन्त:करणतत्त्वस्य दम्पत्योः स्नेहसंश्रयात्।
आनन्दग्रन्थिरेकोऽयमपत्यमिति पठ्यते।। (भवभूति:)

धूलीधूसरतनवः क्रीडाराज्ये स्वके च रममाणाः।
कृतमुखवाद्यविकाराः क्रीडन्ति सुनिर्भर बालाः।। (अज्ञातकवि:)

अनियतरुदित स्मित विराजत् कतिपयकोमलदन्तकुड्मलाग्रम्।
वदनकमलकं शिशोः स्मरामि स्खलदसमञ्जसमजुजल्पितं ते।। (अज्ञातकवि:)

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 4 शिशुलालनम् Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नाः

1. गद्यांशान् पठित्वा प्रश्नान् उत्तरत-

(क) (सिंहासनस्थः रामः। ततः प्रविशतः विदूषकेनोपदिश्यमानमार्गों तापसी कुशलवी)
विदूषकः – इत इत आर्यो!
कुशलवी – (रामस्य उपसृत्य प्रणम्य च) अपि कुशलं महाराजस्य?
रामः – युष्मदर्शनात् कुशलमिव। भवतोः किं वयमत्र कुशलप्रश्नस्य भाजनम् एव, न पुनरतिथिजनस. चतस्य कण्ठाश्लेषस्य। (परिष्वज्य) अहो हृदयग्राही स्पर्शः।
उभौ – राजासनं खल्वेतत्, न युक्तमध्यासितुम्।
रामः – सव्यवधानं न चारित्रलोपाय। तस्मादङ्क-व्यवहितमध्यास्यतां सिंहासनम्। (अङ्कमुपवेशयति)
उभौ -(अनिच्छा नाटयतः) राजन्!
अलमतिदाक्षिण्येन।
रामः – अलमतिशालीनतया।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. सिंहासने कः स्थ?
2. कुशलवौ कस्य समीपम् अगच्छतम्?
3. कि न युक्तम्?

उत्तराणि:

1. रामः
2. रामस्य
3. अध्यासितुम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. कस्य स्पर्शः रामाय हृदयग्राही आसीत्?
2. सव्यवधानं कस्मै न भवति?

उत्तराणि:

1. कुशलवयोः स्पर्शः रामाय हृदयग्राही आसीत्।
2. सव्यवधान चारित्रलोपाय न भवति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. अत्र ‘उभौ’ शब्दः काभ्याम् प्रयुक्तः?
2. ‘पात्रम्’ इत्यर्थे कि पदम् अत्र प्रयुक्तम्?
3. ‘तापसौ कुशलवौ’ अत्र विशेषणपदं किम्?
4. नाट्यांशे ‘नत्वा’ इति पदस्य कः पर्यायः आगतः?

उत्तराणि:

1. लवकुशाभ्याम्
2. भाजनम्
3. तापसौ
4. प्रणम्य

(ख) भवति शिशुजनो वयोऽनुरोधाद्
गुणमहतामपि लालनीय एव।
व्रजति हिमकरोऽपि बालभावात्
पशुपति-मस्तक-केतकच्छदत्वम्॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कः लालनीयः एव भवति?
2. किमर्थम् हिमकरः पशुपति-मस्तके विराजते?
3. शिशुजनः कथं लालनीयः भवति?

उत्तराणि:

1. शिशुजनः
2. बालभावात्
3. वयोऽनुरोधाद्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. हिमकरः कीदृशम् इव पशुपति-मस्तके विराजते?
2. हिमकरे कीदृशो भावते भवति?

उत्तराणि:

1. हिमकर: बालभावात् पशुपति मस्तके केतकछेदत्वम् इव विराजते।
2. हिमकरे बालभावो भवति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘शिशुजनः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
2. ‘विराजते’ इति क्रियायाः श्लोके पर्यायः कः?
3. अस्मात् श्लोकात् एकम् अव्यय-पदं लिखत
4. श्लोके ‘ताडनीयः’ इत्यस्य पदस्य कः विपर्ययः आगतः?

उत्तराणि:

1. लालनीयः
2. व्रजति
3. अपि
4. लालनीयः

(ग) रामः – एष भवतोः सौन्दर्यावलोकजनितेन कौतूहलेन पृच्छामि-क्षत्रियकुल-पितामहयोः सूर्यचन्द्रयोः को वा भवतोर्वशस्य कर्ता?
लवः – भगवन् सहस्रदीधितिः।
रामः – कथमस्मत्समानाभिजनौ संवृत्तौ?
विदूषकः – किं द्वयोरप्येकमेव प्रतिवचनम्?
लवः – भ्रातरावावां सोदयौँ।
रामः – समरूपः शरीरसन्निवेशः। वयसस्तु न किञ्चिदन्तरम्।
लवः – आवां यमलौ।
रामः – सम्प्रति युज्यते। किं नामधेयम्?
लवः – आर्यस्य वन्दनायां लव इत्यात्मानं श्रावयामि (कुशं निर्दिश्य) आर्योऽपि गुरुचरणवन्दनायाम्……….
कुशः – अहमपि कुश इत्यात्मान श्रावयामि।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. क्षत्रियकुलस्य पितामही कौ स्त:?
2. रामस्य वंशस्य कर्ता कः?
3. लवः कस्य वन्दनायाम् आत्मानं श्रावयति?

उत्तराणि:

1. सूर्यचन्द्रौ
2. सहनदीधितिः
3. आर्यस्य (रामस्य)

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. कुशलवयोः मध्ये कीदृशी समानता आसीत्?
2. कुशलवौ कीदृशौ स्त:?

उत्तराणि:

1. कुशलवयोः मध्ये शरीरसन्निवेशस्य समानता आसीत्।
2. कुशलवौ सोदयौं यमलौ स्तः।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. अत्र ‘युगलौ’ इत्यर्थे किम् पदं प्रयुक्तम्?
2. अस्मात् गद्यांशात् ‘भानुः’ पदस्य पर्यायपदं लिखत-
3. नाट्याशे ‘सौन्दर्यावलोकजनितेन’ इति विशेषणस्य विशेष्यपदं किम्?
4. नाट्यांशे आगतस्य ‘श्रावयामि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपद किम्?

उत्तराणि:

1. यमलौ
2. सहस्रदीधितिः
3. कौतूहलेन
4. अहम्

(घ) रामः – अहो! उदात्तरम्यः समुदाचारः। किं नामधेयो भवतोगुरुः?
लवः – ननु भगवान् वाल्मीकिः।
रामः – केन सम्बन्धेन?
लवः – उपनयनोपदेशेन।
रामः – अहमत्रभवतो: जनकं नामतो वेदितुमिच्छामि।
लवः – न हि जानाम्यस्य नामधेयम्। न कश्चिदस्मिन् तपोवने तस्य नाम व्यवहरति।
रामः – अहो महात्म्यम्।
कुशः – जानाम्यहं तस्य नामधेयम्।
रामः – कथ्यताम्।
कुशः – निरनुक्रोशो नाम….
रामः – वयस्य, अपूर्वं खलु नामधेयम्।
विदूषकः – (विचिन्त्य) एवं तावत् पृच्छामि निरनुक्रोश इति क एवं भणति?
कुशः – अम्बा।
विदूषकः – किं कुपिता एवं भणति, उत प्रकृतिस्था?
कुशः – यद्यावयोर्बालभावजनितं किञ्चिदविनयं पश्यति तदा एवम् अधिक्षिपति-निरनुक्रोशस्य पुत्री, मा चायलम् इति।
विदूषकः – एतयोर्यवि पितर्निरनुक्रोश इति नामधेयम् एतयोर्जननी तेनावमानिता निर्वासिता एतेन वचनेन दारको निर्भर्त्तयति।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कुशलवयोः गुरुः कः आसीत्?
2. क: लवकुशयोः ‘जनक’ नामतो वेदितुमिच्छति?
3. का रामं निरनुक्रोशः इति भणति?

उत्तराणि:

1. वाल्मीकिः
2. रामः
3. अम्बा (सीता)

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. लवकुशयोः अम्बा प्रति विदुषकः किम् अकथयत्?
2. कुशलवयोः गुरुः कः आसीत्?

उत्तराणि:

1. एतयोः यदि पितुरर्निरनक्रोश इति नामधेयम् एतयोर्जननी तेनावमानिता निर्वासिता एतेन वचनेन दारको निर्भर्त्सयति।
2. कुशलवयोः गुरुः भगवान् वाल्मीकिः आसीत्?

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. भगवान् वाल्मीकि:’ अत्र विशेषणपदं किम्?
2. ‘इच्छामि’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
3. ‘कथयति’ इति क्रियायाः गद्यांशे पर्यायः कः?
4. ‘कः एवं भणति’। अत्र क्रियापदं किम्?

उत्तराणि:

1. भगवान्
2. अहम्
3. भणति
4. भणति

(ङ) रामः – (स्वगतम्) धिङ् मावेवं भूतम्। सा तपस्विनी मत्कृतेनापराधेन स्वापत्यमेवं मन्युगभैरक्षरैर्निर्भर्त्सयति। (सवाष्पमवलोकयति)
रामः – अतिदीर्घः प्रवासोऽयं दारुणश्च। (विदूषकमवलोक्य जनान्तिकम्) कुतूहलेनाविष्टो मातरमनयो मतो वेवितुमिच्छामि। न युक्तं च स्वीगतमनुयोक्तुम्, विशेषतस्तपोवने। तत् कोऽत्राभ्युपायः?
विदूषकः – (जनान्तिकम्) अहं पुनः पृच्छामि। (प्रकाशम्) किं नामधेया युवयोर्जननी?
लवः – तस्याः द्वे नामनी।
विदूषकः – कथमिव?
लवः – तपोवनवासिनो देवीति नाम्नाह्वयन्ति, भगवान् वालमीकिर्वधरिति।
रामः – अपि च इतस्तावद् वयस्य! मुहूर्त्तमात्रम्।
विदूषकः – (उपसृत्य) आज्ञापयतु भवान्।
रामः – अपि कुमारयोरनयोरस्माकं च सर्वथा समरूपः कुटुम्बवृत्तान्तः?
(नेपथ्ये)
इयती वेला सजाता रामायणगानस्य नियोगः किमर्थं न विधीयते?
उभौ – राजन्! उपाध्यायदूतोऽस्मान् त्वरयति।
रामः – मयामि सम्माननीय एव मुनिनियोगः। तथाहि-

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कुशलवयोः मातरं तपोवनवासिनः केन नाम्ना आह्वयन्ति?
2. अयं प्रवासः कीदृशः आसीत्?
3. रामः सीतां केन विशेषणेन स्मरति?

उत्तराणि:

1. देवी
2. अतिदीर्घ:/दारुणः
3. तपस्विनी

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. सा तपस्विनी केन अपराधेन कम् मन्युगभै; अक्षरैः निर्भर्त्सयति?
2. रामस्य कुमारयोश्च कुटुम्बवृत्तान्तः कीदृशः?

उत्तराणि:

1. सा तपस्विनी रामेण कृतेन अपराधेन स्वापत्यम् मन्युगर्भ: अक्षरैः निर्भर्त्सयति।
2. रामस्य कुमारयोश्च कुटुम्बवृत्तान्तः सर्वथा समरूपः

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘दृष्ट्वा’ इत्यर्थे किम् पदम् अत्र प्रयुक्तम्?
2. ‘समयः’ इत्यस्य कः पर्यायः अत्र लिखितः?
3. ‘समरूपः कुटुम्बवृतान्तः’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
4. नाट्यांशे ‘विधीयते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् अस्त

उत्तराणि:

1. विलोक्य
2. वेला
3. समरूपः
4. नियोगः

(च) भवन्तौ गायन्तौ कविरपि पुराणो व्रतनिधिर्
गिरां सन्दर्भोऽयं प्रथममवतीर्णो वसुमतीम्।
कथा चेयं श्लाघ्या सरसिरुहनाभस्य नियतं,
पुनाति श्रोतारं रमयति च सोऽयं परिकरः॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. श्लोक-रचनायाः कविः कः अस्ति?
2. अयं सन्दर्भः कुत्र प्रथम अवतीर्णः?
3. इयं कथा कीदृशी वर्तते?

उत्तराणि:

1. वाल्मीकिः
2. गिराम्
3. श्लाघ्या

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. इयं कथा कस्मात् सम्बन्धितः?
2. इयं कथा श्रोतारं प्रति किं करोति?

उत्तराणि:

1. इय कथा सरसिरुहनाभात् सम्बन्धितः।
2. दयं कथा श्रोतारं पुनाति रमयति च।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. (i) ‘वाणीम्’ पदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किं अस्ति?
2. (ii) श्लाघ्या कथा’ अत्र विशेषणपदं किम्?
3. (iii) रमयति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
4. (iv) श्लोके ‘वक्तारम्’ इति पदस्य विपर्ययपदं किमस्ति?

उत्तराणि:

1. (ग) गिराम्
2. (ग) श्लाघ्या
3. (ख) अयं परिकरः
4. (क) श्रोतारम्

(छ) वयस्य! अपूर्वोऽयं मानवानां सरस्वत्यवतारः, तवह सुहृज्जनसाधारणं श्रोतुमिच्छामि। सन्निधीयन्तां
सभासदः, प्रेष्यतामस्मदन्तिकं सौमित्रिः, अहमप्येतयोश्चिरासनपरिखेदं विहरणं कृत्वा अपनयामि।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कः सुहज्जनसाधारणं श्रोतुम् इच्छति?
2. रामः कम् अन्तिकं प्रेषयितुम् अकथयत्?
3. के सन्निधीयन्ताम्?

उत्तराणि:

1. रामः
2. सौमित्रिम्
3. सभासदः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. सरस्वत्यवतारः कीदृशः अस्ति?
2. रामः किं विहरणं कृत्वा अपनयितुम् इच्छति?

उत्तराणि:

1. सरस्वत्यवतारः अपूर्वः अस्ति।
2. रामः चिरासन परिखेदं विहरणं कृत्वा अपनयितुम इच्छति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. अत्र ‘सौमित्रिः’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?
2. अहमप्येतयोश्चिरासनपरिखेदं’ अस्मिन् पदे अव्ययपदं किम्?
3. ‘अपनयामि’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
4. ‘सदस्याः’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः अनुच्छेद लिखितः?

उत्तराणि:

1. लक्ष्मणाय
2. अपि
3. अहम्
4. सभासदः

2. निम्नवाक्येषु रेखांकितपदानि आधृत्य विकल्पेभ्यः उचितं पदं चित्वा प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) रामस्य समीपम् उपसृत्य प्रणम्य च।
(i) कम्
(ii) कस्य
(iii) काम्
(iv) कया
उत्तराणि:
(ii) कस्य

(ख) रामाय कुशलवयोः कण्ठश्लेषस्य स्पर्शः हृदयग्राही आसीत्?
(i) कीदृशः
(ii) कीदृशी
(iii) कीदृशम्
(iv) किम्
उत्तराणि:
(i) कीदृशः

(ग) धिङ् माम् एवं भूतम्।
(i) कम्
(ii) काम्
(iii) किम्
(iv) केषाम्
उत्तराणि:
(i) कम्

(घ) तस्या द्वे नाम्नी।
(i) के
(ii) कयोः
(iii) कति
(iv) किम्
उत्तराणि:
(iii) कति

(ङ) लवः कुशः च भ्रातरौ आस्ताम्।
(i) कः
(ii) कौ
(ii) कीदृशौ
(iv) के
उत्तराणि:
(ii) कौ

(च) अपूर्व खलु नामधेयम्।
(i) कम्
(ii) काम्
(iii) कीदृशं
(iv) कीदृशः
उत्तराणि:
(iii) कीदृशं

(छ) अतिदीर्घः प्रवासोऽयं दारुणश्च।
(i) क
(ii) कम्
(iii) कीदृशः
(iv) कीदृशं
उत्तराणि:
(iii) कीदृशः

(ज) बालभावात् हिमकरः पशुपति-मस्तके विराजते।
(i) क
(ii) के
(iii) कुत्र
(iv) कस्मिन्
उत्तराणि:
(iii) कुत्र

(झ) अहमत्रभवतो: जनक नामतो वेदितुमिच्छामि।
(i) किम्
(ii) कम्
(iii) काम्
(iv) कः
उत्तराणि:
(iii) काम्

(ञ) समरूपः शरीरसन्निवेशः।
(i) किम्
(ii) कीदृशं
(ii) कीदृशः
(iv) कः
उत्तराणि:
(iii) कीदृशः

(ट) न कश्चिदस्मिन् तपोवने तस्य नाम व्यवहरति।
(i) कुत्र
(ii) के
(iii) कस्मिन्
(iv) कीदृशे
उत्तराणि:
(i) कुत्र

(ठ) अपूर्वोऽयं मानवानां सरस्वत्यवतारः।
(i) कान्
(ii) किम्
(iii) केषाम्
(iv) काम्
उत्तराणि:
(iii) केषाम्

(ड) तपोवनवासिनो देवीति नाम्नाह्वयन्ति।
(i) क:
(ii) के
(ii) केन
(iv) काः
उत्तराणि:
(ii) के

(ढ) मयापि सम्माननीय एव मुनिनियोगः।
(i) केन
(ii) कया
(ii) के
(iv) का
उत्तराणि:
(i) केन

(ण) अङ्कव्यवहितम् अध्यास्यतां सिंहासनम्।
(i) किम्
(ii) कम्
(iii) कुत्र
(iv) कीदृशम्
उत्तराणि:
(iii) कुत्र

(त) सा तपस्विनी मत्कृतेनापराधेन स्वापत्यमेवं भणति।
(i) केन
(ii) कीदृशेन
(iii) किम्
(iv) कान्
उत्तराणि:
(i) केन

(थ) उपाध्यायदूताः अस्मान् त्वरयति।
(i) कः
(ii) काम्
(iii) किम्
(iv) कान्
उत्तराणि:
(iv) कान्

3. वाक्येषु रेखाकितपदानां स्थाने प्रश्नवाचकं पदं प्रयुज्य प्रश्ननिर्माण कुरुत-

(क) अहम् सुहज्जनसाधारणं श्रोतुम् इच्छामि।
उत्तराणि:
अहम् कम् श्रोतुम् इच्छामि?

(ख) चन्द्रः शिवस्य शेखरे चूडामणिः इव शोभते।
उत्तराणि:
चन्द्रः कस्य शेखरे चूड़ामणिः इव शोभते?

(ग) एवमेव भवन्तौ गायताम्।
उत्तराणि:
एवमेव को गायताम्?

(घ) श्रोतार: आनन्दिताः भवन्ति।
उत्तराणि:
श्रोतारः कीदृशाः भवन्ति?

(ङ) सा धरायां प्रथमवारमेव अवतरितवती।
उत्तराणि:
सा कस्याम/कुत्र प्रथमवारमेव अवतरितवती?

(च) तयोः उपनयनसंस्कारं भगवान् वाल्मीकिः अकरोत्।
उत्तराणि:
तयोः किम्/कम् भगवान् वाल्मीकिः अकरोत्?

(छ) अहम् तस्य नामधेयम् जानामि।
उत्तराणि:
कः तस्य नामधेयम् जानामि?

4. अधोलिखितश्लोकानाम् अन्वयं मञ्जूषातः उचितं पदं चित्वा पूरयत-

(क) भवति शिशुजनो वयोऽनुरोधाद्
गुणमहतामपि लालनीय एव।
व्रजति हिमकरोऽपि बालभावात्
पशुपति-मस्तक-केतकच्छदत्वम्।।

अन्वयः
(i) _________ अपि वयोऽनुरोधात् (ii) _________ लालनीयः एवं भवति। बालभावात् हि (iii) _________ अपि पशुपति (iv) _________ केतकच्छदत्वम् व्रजति।
मञ्जूषा- गुणमहताम्, मस्तक, हिमकरः, शिशुजनः
उत्तराणि:
(i) गुणमहताम्
(ii) शिशुजनः
(iii) हिमकरः
(iv) मस्तक

(ख) भवन्तौ गायन्तौ कविरपि पुराणो व्रतनिधिर्
गिरां सन्दर्भोऽयं प्रथममवतीर्णा वसुमतीम्।
कथा चेयं श्लाघ्या सरसिरुहनाभस्य नियतं,
पुनाति श्रोतारं रमयति च सोऽयं परिकरः॥

अन्वयः
भवन्तौ (i) ________ पुराणः व्रतनिधिः कविः अपि, वसुमतीम् प्रथम अवतीर्ण: (ii) ________ अयं सन्दर्भः सरसिरुहनाभस्य च इयं (iii) ________ कथा, सः च सोऽयं परिकरः नियतं (iv) ________ पनाति रमयति च। मञ्जूषा- श्रोतारं, श्लाघ्या, गायन्तौ, गिराम् ।
उत्तराणि:
(i) गायन्तौ
(ii) गिराम्
(iii) श्लाघ्या
(iv) श्रोतारं

5. अधोलिखितश्लोकानाम् भावयुक्तं पदं मञ्जूषात: चित्वा पूरयत-

(क) भवति शिशुजनो वयोऽनुरोधाद्
गुणमहतामपि लालनीय एव।
व्रजति हिमकरोऽपि बालभावात्
पशुपति-मस्तक-केतकच्छदत्वम्॥

भाव:
बालकः स्व स्वाभावात् (i) _______ जनैः अपि तथैव (ii) _______ भवति, यथा केतकी (iii) _______ इव चन्द्रः बालभावत्वेन भगवतः शिवस्य (iv) _______ चुडामणि इव शोभते।
मञ्जूषा- शेखर, लालनीयः, वयोवृद्धैः, पुष्पाणि।
उत्तराणि:
(i) वयोवृद्धैः
(ii) लालनीयः
(iii) पुष्पाणि
(iv) शेखर

(ख) भवन्तो गायन्तौ कविरपि पुराणो व्रतनिधिर्
गिरां सन्दर्भोऽयं प्रथममवतीर्णो वसुमतीम्।
कथा चेयं श्लाघ्या सरसिरुहनाभस्य नियतं,
पुनाति श्रोतारं रमयति च सोऽयं परिकरः।।

भाव:
श्रीरामः (i) _______ वदति यत् भवन्तौ या (ii) _______ गातुम् इच्छतः सा तुं व्रतनिधिः पुराणः (iii) _______ भगवान् वाल्मीकिः रचितवान्। अतः सा धरायां प्रथमवारमेव अवतरितवती। इयं कथा कमलनाभि-भगवतः (iv) _______ कथा वर्तते अतः श्रोतारं पुनाति आनन्दितं च करोति। एवमेव भवन्तौ गायताम्।
मञ्जूषा- विष्णोः, कुशलवौ, कविः, कथा
उत्तराणि:
(i) कुशलवौ
(ii) कथा
(iii) कविः
(iv) विष्णो:

6. अधोलिखितवाक्यानि घटनाक्रमानुसार पुनर्लिखत-

I. (क) रामः लवकुशौ आसनार्धम् उपवेशयति।
(ख) सिंहासनारूढः रामः लवकुशयोः सौन्दर्य दृष्ट्वा आकृष्टः भवति।
(ग) आवाम् यमलौ।
(घ) तव माता किं कुपिता एवं भणति।
(ङ) अहमत्रभवतोः जनकं नामतो वेदितुमिच्छामि।
(च) समरूप: शरीरसन्निवेश:/वयसस्तु न किञ्चिदन्तरम्।
(च) तस्याः द्वे नामनी।
(ज) मम पिता नाम निरनुक्रोशः।
उत्तराणि:
(क) सिंहासनारूढः रामः लवकुशयोः सौन्दर्य दृष्ट्वा आकृष्टः भवति।
(ख) रामः लवकुशौ आसनार्धम् उपवेशयति।
(ग) समरूपः शरीरसन्निवेश:/वयसस्तु न किञ्चिदन्तरम्।
(घ) आवाम् यमलौ।
(ङ) अहमत्रभवतोः जनक नामतो वेदितुमिच्छामि।
(च) मम पिता नाम निरनुक्रोशः।
(च) तव माता किं कुपिता एवं भणति।
(ज) तस्याः द्वे नामनी।

II. (क) धिङ् मावेवभूतम्। सा तपस्विनी मत्कृतेनापराधेन स्वापत्यमेव निर्भर्त्सयति।
(ख) उपनयनोपदेशेन।
(ग) जानाम्यहं तस्य नामधेयम्।
(घ) अहम् अपि कुश इत्यात्मानं श्रावयामि।
(ङ) अहो हृदयग्राही स्पर्शः।
(च) मनु भगवान् वाल्मीकिः।
(छ) युष्मद्दर्शनात् कुशलमिव।
(ज) आर्यस्य वन्दनाया लव इत्यात्मानं श्रावयामि।
उत्तराणि:
(क) युष्मद्दर्शनात् कुशलमिव।
(ख) अहो हृदयग्राही स्पर्शः।
(ग) आर्यस्य बन्दनायां लव इत्यात्मानं श्रावयामि।
(घ) अहम् अपि कुश इत्यात्मानं श्रावयामि।
(ङ) मनु भगवान् वाल्मीकिः।
(च) उपनयनोपदेशेन।
(छ) जानाम्यहं तस्य नामधेयम्।
(ज) धिङ् मावेवंभूतम्। सा तपस्विनी मत्कृतेनापराधेन स्वापत्यमेवं निर्भर्त्सयति।

7. अधोलिखितपदानां तेषाम् पर्यायपदैः च मेलनं कुरुत-

उत्तराणि:

8. (अ) विशेषण-विशेष्यपदानि योजयत-

उत्तराणि:
(क) (v), (ख) (iv), (ग) (i), (घ) (ii), (ङ) (vi), (च) (iii)

(आ) संस्कृतेन वाक्यप्रयोगं कुरुत-

उत्तराणि:
(क) सर्वे बालकाः क्रीडन्ति।
(ख) सुन्दर्यः बालिकाः यत्र यास्यन्ति।
(ग) मायानि मित्रं त्यजेत्।
(घ) मनुष्याणां शरीरस्थः महान् रिपुः आलस्यम्।

9. अधोलिखितपदानां तेषाम् विपर्ययपदानि सह मेलनं कुरुत-

उत्तराणि:

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत-

(क) वनराजः कैः दुरवस्था प्राप्तः?
उत्तराणि:
तुच्छजीवैः

(ख) क: वातावरणं कर्कशध्वनिना आकुलीकरोति?
उत्तराणि:
काक:

(ग) काकचेष्टः विद्यार्थी कीदृशः छात्रः मन्यते?
उत्तराणि:
आदर्शः

(घ) क: आत्मानं बलशाली, विशालकायः, पराक्रमी च कथयति?
उत्तराणि:
गजः

(ङ) बकः कीदृशान् मीनान् क्रूरतया भक्षयति?
उत्तराणि:
वराकान्

प्रश्न 2.
अधोलिखितप्रश्नानामुत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखत-

(क) नि:संशयं कः कृतान्तः मन्यते?
उत्तराणि:
नि:संशयं सः एव कृतान्तः मन्यते यः पार्थिवरूपेण सदा परैः वित्रस्तान् पीड्यमानान् जीवान् न रक्षति।

(ख) बकः वन्यजन्तूनां रक्षोपायान् कथं चिन्तयितुं कथयति?
उत्तराणि:
बक: वन्यजन्तूनां रक्षोपायान् शीतले जले बहुकालपर्यन्तं ध्यानमग्नः स्थितप्रज्ञः इव स्थित्वा चिन्तयितुं कथयति।

(ग) अन्ते प्रकृतिमाता प्रविश्य सर्वप्रथम किं वदति?
उत्तराणि:
अन्ते प्रकृतिमाता प्रविश्य सर्वप्रथमं वदति- “भो: भो:प्राणिनः। यूयम् सर्वे एव में सन्तति।। कथं मित्रः कलह कुर्वन्ति। वस्तुतः सर्वे वन्यजीवनः अन्योन्याश्रिताः”।

(घ) यदि राजा सम्यक् न भवति तदा प्रजा कथं विप्लवेत्?
उत्तराणि:
यदि राजा सम्यक् न भवति तदा प्रजा अकर्णधारा जलधौ नौः इव इह विप्लवेत्।

(ङ) मयूरः कथं नृत्यमुद्रायां स्थितः भवति?
उत्तराणि:
मयूरः पिच्छानुद्घाट्य नृत्यमुद्रायां स्थितः भवति।

(च) अन्ते सर्वे मिलित्वा कस्य राज्याभिषेकाय तत्पराः भवति?
उत्तराणि:
अन्ते सर्वे मिलित्वा उलूक राज्याभिषेकाय तत्पराः भवति।

(छ) अस्मिन्नटिके कति पात्राणि सन्ति?
उत्तराणि:
अस्मिन्नाटके द्वादश पात्राणि सन्ति।

प्रश्न 3.
रेखांकितपदमाधृत्या प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) सिंह वानराभ्यां स्वरक्षायाम् असमर्थः एवासीत्।
उत्तराणि:
कस्याम्

(ख) गजः वन्यपशून् तुदन्तं शुण्डेन पोथयित्वा मारयति।
उत्तराणि:
केन

(ग) वानरः आत्मानं वनराजपदाय योग्यः मन्यते।
उत्तराणि:
कस्मै किमर्थम्

(घ) मयूरस्य नृत्यं प्रकृतेः आराधना।
उत्तराणि:
कस्याः

(ङ) सर्वे प्रकृतिमातरं प्रणमन्ति।
उत्तराणि:
काम्

प्रश्न 4.
शुद्धकथनानां समक्षम् आम् अशुद्धकथनानां च समक्षं न इति लिखत-

(क) सिंहः आत्मानं तुदन्तं वानरं मारयति।
उत्तराणि:
न

(ख) का-का इति बकस्य ध्वनिः भवति।
उत्तराणि:
न

(ग) काकपिकयोः वर्णः कृष्णः भवति।
उत्तराणि:
आम्

(घ) गजः लघुकायः, निर्बलः च भवति।
उत्तराणि:
न

(ङ) मयूरः बकस्य कारणात् पक्षिकुलम् अवमानितं मन्यते।
उत्तराणि:
आम्

(च) अन्योन्यसहयोगेन प्राणिनाम् लाभः जायते।
उत्तराणि:
आम्

प्रश्न 5.
मञ्जूषातः समुचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-

स्थितप्रज्ञः, यथासमयम्, मेध्यामध्यभक्षकः, अहिभुक्, आत्मश्लाघाहीनः, पिकः

(क) काकः _________ भवति।
उत्तराणि:
मेध्यामध्यभक्षकः

(ख) _________ परभृत् अपि कथ्यते।
उत्तराणि:
पिकः

(ग) बकः अविचल: _________ इव तिष्ठति।
उत्तराणि:
स्थितिप्रज्ञः

(घ) मयूरः _________ इति नाम्नाऽपि ज्ञायते।
उत्तराणि:
अहिभुक्

(ङ) उलूकः _________ पदनिर्लिप्त चासीत्।
उत्तराणि:
आत्मश्लाघाहीनः

(च) सर्वेषामेव महत्त्वं विद्यते _________।
उत्तराणि:
यथासमयम्

प्रश्न 6.
वाच्यपरिवर्तनं कृत्वा लिखत-
उदाहरणम्-
क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति गर्जति च।
कुद्धेन सिंहेन इतस्ततः धाव्यते गय॑ते च।

(क) त्वया सत्यं कथितम्।
(ख) सिंहः सर्वजन्तून् पृच्छति।
(ग) काक: पिकस्य संततिं पालयति।
(घ) मयूरः विधात्रा एव पक्षिराजः वनराजः वा कृतः।
(ङ) सर्वैः खगैः कोऽपि खगः एवं वनराजः कर्तुमिष्यते स्म।
(च) सर्वे मिलित्वा प्रकृतिसौन्दर्याय प्रयत्नं कुर्वन्तु।
उत्तराणि:
(क) त्वम् सत्यं कथितवान्।
(ख) सिंहेन सर्वजन्तवः पृच्छयन्ते।
(ग) काकेन पिकस्य संततिः पाल्यते।
(घ) मयूर विधाता एवं पक्षिराज वनराज वा कृतवान्।
(ङ) सर्वे खगाः कमपि खगम् एवं वनराजं कर्तुं इच्छन्ति स्म।
(च) सर्वैः मिलित्वा प्रकृतिसौन्दर्याय प्रयत्नः क्रियताम्।

प्रश्न 7.
समासविग्रहं समस्तपदं वा लिखतु-
(क) तुच्छजीवैः _________।
(ख) वृक्षोपरि _________।
(ग) पक्षिणां सम्राट् _________।
(घ) स्थिता प्रज्ञा यस्य सः _________।
(ङ) अपूर्वम् _________।
(च) व्याघ्रचित्रको _________।
उत्तराणि:
(क) तुच्छेः जीवै:/तुच्छः जीवः, तैः
(ख) वृक्षस्य उपरि
(ग) पक्षिसम्राट्
(घ) स्थिप्रज्ञः
(ङ) न पूर्वम्
(च) व्याघ्रः च चित्रक: च

योग्यताविस्तारः
आजकल हम यत्र-तत्र सर्वत्र देखते हैं कि समाज में प्रायः सभी स्वयं को श्रेष्ठ समझते हुए परस्पर एक-दूसरे का तिरस्कार कर रहे हैं और स्वार्थ साधन में लगे हुए हैं

“नीचैरनीचैरतिनीचनीचैः सर्वैः उपायैः फलमेव साध्यम्”

अतः समाज में मेल-जोल बढ़ाने की दृष्टि से इस पाठ में प्रकृति माता के माध्यम से यह दिखाने का प्रयास किया गया है। कि सभी का यथासमय अपना-अपना महत्त्व है तथा सभी एक-दूसरे पर आश्रित हैं अतः हमें परस्पर विवाद करते हुए नहीं अपितु मिल-जुलकर रहना चाहिए. तभी हमारा कल्याण संभव है।

विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चित् निरर्थकम्।
अश्वश्चेत् धावने वीरः, भारस्य वहने खरः।।
महान्तं प्राप्य सद्बुद्धे! संत्यजेन्न लघु जनम्।
यत्रास्ति सूचिकाकार्यं कृपाणः किं करिष्यति॥

‘शाण्डिल्यशतकम्’ से उद्धृत ये दोनों श्लोक भी इसी बात की पुष्टि करते हैं कि संसार में कोई भी छोटा या बड़ा नहीं है, सभी का अपना-अपना महत्व है जैसे-घोड़ा यदि दौड़ने में निपुण है तो गधा भारवहन में, सुई जोड़ने का कार्य करती है तो कृपाण काटने का अतः संसार की क्रियाशीलता और गतिशीलता में सभी का अपना-अपना महत्व है। सभी के अपने-अपने कार्य हैं, अपना-अपना योगदान है अतः हमें न तो किसी कार्य को छोटा या बड़ा, तुच्छ या महान् समझना चाहिए और न ही किसी प्राणी को। आपस में मिलजुल कर सौहार्द-पूर्ण तरीके से जीवन यापन करने में ही प्रकृति का सौन्दर्य है। विभिन्न प्राणियों से सम्बन्धित निम्नलिखित श्लोकों को भी पढ़िए और रसास्वादन कीजिए-

इन्द्रियाणि च संयम्य बकवत् पण्डितो नरः।
देशकालबलं ज्ञात्वा सर्वकार्याणि साधयेत्॥
काकचेष्टः बकध्यानी श्वाननिद्रः तथैव च।
अल्पहारी गृहत्यागी विद्यार्थी पञ्चलक्षणः॥
स्पृशन्नपि गजो हन्ति जिघ्रन्नपि भुजङ्गमः।
हसन्नपि नृपो हन्ति, मानयन्नपि दुर्जनः।।

प्राप्तव्यमर्थ लभते मनुष्यो, देवोऽपि तं लङ्घयितुं न शक्तः।
तत्मान्न शोचामि न विस्मयो में यदस्मदीयं न हि तत्परेषाम्॥
अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम्।
उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम्॥

वस्तुतः तभी हमारी ये सभी कामनाएँ भी सार्थक हो सकती हैं-

सर्वे भवन्तु सुखिनः, सर्वे सन्तु निरामयाः।
सर्वे भद्राणि पश्यन्तु, मा कश्चित् दुःखभाग्भवेत्।।
तथा च
अधुना रमणीया हि सृष्टिरेषा जगत्पतेः। जीवाः सर्वेऽत्र मोदन्तां भावयन्तः परस्परम्।।

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नाः

1. आधोलिखितस्य नाट्यांशं पठित्वा एतदाधारित प्रश्नानाम् उत्तराणि निर्देशानुसार लिखत-

(क) (वनस्य दृश्यम् समीपे एवैका नदी अपि वहति।)
एकः सिंहः सुखेन विश्राम्यते तदैव एकः वानरः आगत्य तस्य पुच्छ धुनोति। क्रुद्धः सिंहः तं प्रहर्तुमिच्छति परं वानरस्तु कृर्दित्वा वृक्षमारूढः। तदैव अन्यस्मात् वृक्षात् अपर: वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति। एवमेव वानराः वारं वारं सिंह तुदन्ति। क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति, गर्जति परं किमपि कर्तुमसमर्थः एव तिष्ठति। वानराः हसन्ति वृक्षोपरि च विविधाः पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृशीं दशा दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति।
निद्राभङ्गदुःखेन वनराजः सन्नपि तुच्छजीवैः आत्मनः एतादृश्या दुरवस्थया श्रान्तः सर्वजन्तून् दृष्ट्वा पृच्छति-

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) कस्य समीपे एका नदी वहति?
(ii) एकः सिंहः कथम् विश्राम्यते?
(iii) वानराः वारं वारं कम् तुदन्ति?
उत्तराणि:
(i) वनस्य
(ii) सुखेन
(ii) सिंहम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) क्रुद्धः सिंहः किम् करोति?
(ii) पक्षिणः अपि सिंहस्य दशां दृष्ट्वा किं कुर्वन्ति?
उत्तराणि:
(i) क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति, गर्जति परं किमपि कर्तुम् समर्थः एव न तिष्ठति।
(ii) पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृशीं दशां दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘तुदन्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(ii) पक्षिणः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
(iii) ‘क्रुद्धः सिंहः’ अनयो : पदयोः विशेष्यपदं किम्?
(iv) ‘तस्य पुच्छं धुनोति’ अत्र ‘तस्य’ पद कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
(i) वानरा:
(ii) कुर्वन्ति
(iii) सिंहः
(iv) सिंहाय

(ख) सिंहः- (क्रोधेन गर्जन्) भोः! अहं वनराजः किं भयं न जायते? किमर्थं मामेवं तुदन्ति सर्वे मिलित्वा?
एकः वानरः- यतः त्वं वनराजः भवितुं तु सर्वथाऽयोग्यः। राजा तु रक्षकः भवति पर त्वं तु भक्षकः। अपि च स्वरक्षायामपि समर्थः नासि तर्हि कथमस्मान् रक्षिष्यसि?
अन्यः वानरः-किं न श्रुता त्वया पञ्चतन्त्रोक्तिः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) कः कथयति अहं वनराजः अस्मि?
(ii) सिंहः कथम् अवदत्?
(iii) राजा तु कीदृशः भवति?
उत्तराणि:
(i) सिंहः
(ii) क्रोधेन
(iii) रक्षक:

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) वानरः सिंहम् किं कथयति?
(ii) सिंहः क्रोधेन गर्जन् किं वदति?
उत्तराणि:
(i) वानरः सिंहम् कथयति त्वं तु वनराजः भवितुम् तु सर्वथाऽयोग्यः। राजा तु रक्षक: भवति परं भवान् भक्षक:।
(ii) सिंहः क्रोधेन गर्जन् वदति यत्-भोः! अहं वनराजः किं भयं न जायते? किमर्थं मामेवं तुदन्ति सर्वे मिलित्वा?

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘पीडयन्ति’ इति अर्थे कि पदं प्रयुक्तम्?
(ii) ‘भक्षकः’ इति विपर्ययपदं कि प्रयुक्तम्?
(iii) ‘त्वया’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदम् किम्?
(iv) ‘त्वं वनराजः भवितुं तु सर्वथाऽयोग्यः’ अत्र ‘त्वं’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
(i) तुदन्ति
(ii) रक्षकः
(iii) श्रुता
(iv) सिंहाय

(ग) काकः-आम् सत्यं कथितं त्वया-वस्तुतः वनराजः भवितुं तु अहमेव योग्यः।
पिकः- (उपहसन्) कथं त्वं योग्यः वनराजः भवितुं, यत्र तत्र का-का इति कर्कशध्वनिना वातावरणमाकुलीकरोषि। न रूपं न ध्वनिरस्ति।
कृष्णवर्ण, मेध्यामध्यभक्षकं त्वां कथं वनराजं मन्यामहे वयम्?
काकः- अरे! अरे! किं जल्पसि? यदि अहं कृष्णवर्णः तर्हि त्वं किं गौराङ्गः? अपि च विस्मर्यते किं यत् मम सत्यप्रियता तु जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा-‘अनृतं वदसि चेत् काकः दशेत्’-इति प्रकारेण। अस्माकं परिश्रमः ऐक्यं च विश्वप्रथितम् अपि च काकचेष्टः विद्यार्थी एव आदर्शच्छात्रः मन्यते।
पिकः-अलम् अलम् अतिविकत्थनेन। किं विस्मयते यत्-

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) अनृतं वदसि चेत् कः दशेत्?
(ii) क: वातावरणम् आकुली करोति?
(iii) कस्य सत्यप्रियता तु जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा?
उत्तराणि:
(i) काकः
(ii) काक:
(iii) काकस्य

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) काकः स्वविषये कि कथयति?
(ii) केषाम् किं विश्वप्रथितम्?
उत्तराणि:
(i) काकः स्वविषये कथयति यत् अस्माकम् परिश्रम ऐक्यं च विश्वप्रथितम् अपि च काकचेष्ट: विद्यार्थी एव आदर्शच्छात्रः मन्यते।
(ii) काकानाम् परिश्रमः ऐक्यं च विश्वप्रथितम्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) अस्मिन् नाट्यांशे विपर्ययपदं किम् अस्ति?
(ii) “मम सत्यप्रियता …………………” अस्मिन् वाक्ये ‘मम’ पदं कस्मै प्रयुक्तम?
(iii) ‘असत्यम्’ इति पदस्य अर्थ किं पदं प्रयुक्तम्?
(iv) ‘कथितम्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) मेध्यामेध्यम्
(ii) काकाय
(ii) अनृतम्
(iv) त्वया

(घ) काकः- रे परभृत्! अहं यदि तव संततिं न पालयामि तर्हि कुत्र स्युः पिका:? अतः अहम् एव करुणापरः पक्षिसम्राट् काकः।
गजः- समीपतः एवागच्छन् अरे! अरे! सर्वां सम्भाषणं शृण्वन्नेवाहम् अत्रागच्छम्। अहं विशालकायः, बलशाली, पराक्रमी च। सिंहः वा स्यात् अथवा अन्यः कोऽपि। वन्यपशून् तु तुदन्तं जन्तुमहं स्वशुण्डेन पोथयित्वा मारयिष्यामि। किमन्यः कोऽप्यस्ति एतादृशः पराक्रमी। अतः अहमेव योग्यः वनराजपदाय।
वानरः- अरे! अरे! एवं वा (शीघ्रमेव गजस्यापि पुच्छ विधूय वृक्षोपरि आरोहति।)

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) काकः कस्य सन्ततिं पालयति?
(ii) करुणापरः पक्षिसम्राट् कः?
(iii) कः वनराजपदाय योग्यः?
उत्तराणि:
(i) पिकस्य
(ii) काक:
(iii) गजः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) गजः आत्मनः विषये किं कथयति?
(ii) काकः स्वविषये पिकं किं वदति?
उत्तराणि:
(i) गजः आत्मनः विषये कथयति यत् अहम् विशालकायः, बलशाली, पराक्रमी च। मया सदृशः कोऽपि पराक्रमी नास्ति।
(ii) काकः स्वविषये पिंक वदति-रे परभृत्! अहं यदि तव संततिं न पालयामि तर्हि कुत्र स्युः पिकाः? अतः अहम् एव करुणापरः पक्षिसम्राट् काकः।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘सर्वाम् वार्ताम्’ अत्र विशेष्यपदं किं प्रयुक्तम्?
(ii) ‘अहमेव योग्यः’ अत्र ‘अहम्’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?
(iii) ‘पालयामि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(iv) ‘वानरः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदम् किम्?
उत्तराणि:
(i) वार्ताम्
(ii) गजाय
(iii) अहम्
(iv) आरोहति

(ङ) (गजः तं वृक्षमेव स्वशुण्डेन आलोडयितुमिच्छति परं वानरस्तु कुर्दित्वा अन्यं वृक्षमारोहति। एवं गजं वृक्षात् वृक्षं प्रति धावन्तं दृष्ट्वा सिंहः अपि हसति वदति च।)
सिंह-भोः गज! मामप्येवमेवातुदन् एते वानराः।
वानरः-एतस्मादेव तु कथयामि यदहमेव योग्यः वनराजपदाय येन विशालकायं पराक्रमिणं, भयंकरं चापि सिंह गजं वा पराजेतुं समर्था अस्माकं जातिः। अतः वन्यजन्तूनां रक्षायै वयमेव क्षमाः।
(एतत्सर्वं श्रुत्वा नदीमध्यस्थितः एकः बकः)
बकः-अरे! अरे! मां विहाय कथमन्यः कोऽपि राजा भवितुमर्हति अहं तु शीतले जले बहकालपर्यन्तम् अविचलः ध्यानमग्नः स्थितप्रज्ञ इव स्थित्वा सर्वेषां रक्षायाः उपायान् चिन्तयिष्यामि, योजना निर्मीय च स्वसभायां विविधपदमलंकुर्वाणैः जन्तुभिश्च मिलित्वा रक्षोपायान क्रियान्वितान् कारयिष्यामि अतः अहमेव वनराजपदप्राप्तये योग्यः।
मयूर:- (वृक्षोपरितः-साट्टहासपूर्वकम् ) विरम विरम आत्मश्लाघायाः। किं न जानासि यत्-

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) गजः वृक्षम् केन आलोडयितुमिच्छति?
(ii) वानरः किम् कृत्व वृक्षामारोहति?
(iii) कः शीतले जले तिष्ठति?
उत्तराणि:
(i) स्वशुण्डेन
(ii) कूर्दित्वा
(iii) बक:

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) बकः कुत्र स्थित्वा सर्वेषां रक्षायाः उपायान् चिन्तयिष्यति?
(ii) सिंहः कथं हसति वदति च?
उत्तराणि:
(i) बकः शीतले जले बहुकालपर्यन्तम् अविचलः ध्यानमग्नः स्थितप्रज्ञः इव स्थित्वा सर्वेषां रक्षायाः उपायान् चिन्तयिष्याति।
(ii) गजं वृक्षात् वृक्ष प्रति धावन्तं दृष्ट्वा सिंहः अपि हसति वदति च।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘स्थिता प्रज्ञा यस्य सः’ अस्य पदस्य समस्तपदं किम्?
(ii) ‘आकर्ण्य’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
(iii) ‘शीतले जले’ अत्र विशेषणपदं किम्?
(iv) ‘अयोग्यः’ पदस्य विपर्ययपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) स्थितप्रज्ञः
(ii) श्रुत्वा
(iii) शीतले
(iv) योग्यः

(च) को न जानाति तव ध्यानावस्थाम्। ‘स्थितप्रज्ञ’ इति व्याजेन वराकान् मीनान् छलेन अधिगृह्य क्रूरतया भक्षयसि। धिक् त्वाम्। तव कारणात् तु सर्वं पक्षिकुलमेवावमानित जातम्।
वानरः – (सगर्वम्) अतएव कथयामि यत् अहमेव योग्यः वनराजपदाय। शीघ्रमेव मम राज्याभिषेकाय तत्पराः भवन्तु सर्वे वन्यजीवाः।
मयूरः – अरे वानर! तूष्णीं भव। कथं त्वं योग्यः वनराजपदाय? पश्यतु पश्यतु मम शिरसि राजमुकुटमिव शिखां स्थापयता विधात्रा एवाह पक्षिराजः कृतः अतः वने निवसन्तं माम् वनराजरूपेणापि द्रष्टुं सज्जाः भवन्तु अधुना यतः कथं कोऽप्यन्यः विधातुः निर्णयम् अन्यथाकर्तुं क्षमः।
काकः – (सव्यङ्ग्यम्) अरे अहिभुक्। नृत्यातिरिक्तं का तव विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्यामहे वयम्।
मयूरः – यतः मम नृत्यं तु प्रकृतेः आराधना। पश्य! पश्य! मम पिच्छानामपूर्वं सौंदर्यम् (पिच्छानुद्घाट्य नृत्यमुद्रायां स्थितः सन् ) न कोऽपि त्रैलोक्ये मत्सदृशः सुन्दरः। वन्यजन्तूनामुपरि आक्रमणं कर्तारं तु अहं स्वसौन्दर्येण नृत्येन च आकर्षितं कृत्वा वनात् बहिष्करिष्यामि। अत: अहमेव योग्यः वनराजपदाय।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) ‘को न जानाति तव ध्यानावस्थाम्।’ इति कः कथयति?
(ii) केषाम् सौन्दर्यम् अपूर्वम् अस्ति?
(iii) वानरः कस्मै आत्मानं योग्यः वदति?
उत्तराणि:
(i) मयूरः
(ii) पिच्छानाम्
(iii) वनराजपदाय

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) विधात्रा मयूरः पक्षिराजः किमर्थम् कृतः?
(ii) काकः मयूर सव्यङ्ग्यं किं वदति?
उत्तराणि:
(i) मयूरस्य शिरसि राजमुकुटमिव शिखां स्थापयता विधात्रा एव मयूरम् पक्षिराजः कृतः।
(ii) काकः मयूर सव्यङ्ग्यं वदति-अरे अहिभुक्। नृत्यातिरिक्तं का तव विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्य मन्यामहे वयम्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) “अहिं भुङक्ते यः सः” इति पदस्य समस्तपदं कि प्रयुक्तम्?
(ii) ‘वराकान्’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम्?
(iii) ‘धिक् त्वाम्’ अत्र ‘त्वाम्’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?
(iv) ‘बहिष्करिष्यामि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) अहिभुक्
(ii) मीनान्
(iii) बकाय
(iv) अहम्

(छ) (एतस्मिन्नेव काले व्याघ्रचित्रको अपि नदीजलं पातुमागतौ एतं विवाद शृणुतः वदतः च)
व्याघ्रचित्रकी – अरे किं वनराजपदाय सुपात्रं चीयते?
एतदर्श तु आवामेव योग्यौ। यस्य कस्यापि चयनं कुर्वन्तु सर्वसम्मत्या।
सिंह – तूष्णीं भव भोः। युवामपि मत्सदृशौ भक्षकौ न तु रक्षकौ। एते वन्यजीवाः भक्षकं रक्षकपदयोग्यं न मन्यन्ते अतएव विचारविमर्शः प्रचलित।
बकः – सर्वथा सम्यगुक्तम् सिंहमहोदयेन। वस्तुतः एव सिंहेन बहुकालपर्यन्तं शासनं कृतम् परमधुना तु कोऽपि पक्षी एव राजेति निश्चेतव्यम् अत्र तु संशीतिलेशस्यापि अवकाशः एव नास्ति।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) नदीजलं पातुम् को आगतौ?
(ii) ‘आवामेव योग्यौ’ इति को वदतः?
(iii) केन बहुकालपर्यन्तं शासनं कृतम्?
उत्तराणि:
(i) व्याघ्रचित्रकी
(ii) व्याघ्रचित्रको
(iii) सिंहेन

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) सिंहः किम् कथयति?
(ii) बकानुसारेण किं निश्चेतव्यम्?
उत्तराणि:
(i) सिंहः व्याघ्रचित्रको कथयति यत् युवामापि मत्सदृशौ भक्षको न तु रक्षको। एते वन्यजीवाः भक्षक रक्षकपदयोग्यं न मन्यन्ते अतएव विचारविमर्शः प्रचलति।
(ii) सर्वथा सम्यगुक्तम् सिंहमहोदयेन। वस्तुतः एव सिंहेन बहुकालपर्यन्तं शासनं कृतम् परमधुना तु कोऽपि पक्षी एव राजेति बकानुसारेण निश्चेतव्यम् अत्र।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘भक्षको’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
(ii) ‘रक्षको’ इति पदस्य कर्तृपदं किम्?
(iii) ‘सम्प्रति’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
(iv) ‘नद्याः जलम्’ इत्यस्य पदस्य समस्तपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) रक्षकौ
(ii) युवाम्
(iii) अधुना
(iv) नदीजलम्

(ज) सर्वे पक्षिणः-(उच्चैः) आम् आम्-कश्चित् खगः एव वनराजः भविष्यति इति।
(परं कश्चिदपि खगः आत्मानं विना नान्यं कमपि अस्मै पदाय योग्यं चिन्तयन्ति तर्हि कथं निर्णयः भवेत् तवा तैः सर्वैः गहननिद्रायां निश्चिन्तं स्वपन्तम् उलूकं वीक्ष्य विचारितम् यदेषः आत्मश्लाघाहीनः पदनिर्लिप्तः उलूको एवास्माकं राजा भविष्यति। परस्परमादिशन्ति च तदानीयन्ता नृपाभिषेकसम्बन्धिनः सम्भाराः इति।)
सर्वे पक्षिणः सज्जायै गन्तुमिच्छन्ति तर्हि अनायास एव……
काकः – (अट्टहासपूर्णेन-स्वेरण)-सर्वथा अयुक्तमेतत् यन्मयूर-हंस-कोकिल-चक्रवाक-शुक-सारसादिषु पक्षिप्रधानेषु विद्यमानेषु दिवान्धस्यास्य करालवक्त्रस्याभिषेकार्थ सर्वे सज्जाः। पूर्ण दिनं यावत् निद्रायमाणः
एषः कथमस्मान् रक्षिष्यति। वस्तुतस्तु।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) सर्वे पक्षिणः कस्य सज्जायै गन्तुमिच्छन्ति?
(ii) गहननिद्रायां कः स्वपिति?
(iii) आत्मश्लाघाहीनः को वर्तते?
उत्तराणि:
(i) उलूकम्
(ii) उलूक:
(iii) उलूकः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) सर्वे पक्षिण: उच्चैः किं कथयन्ति?
(ii) काक: अट्टहासपूर्णेन स्वरेण किं वदति?
उत्तराणि:
(i) काकः अट्टहासपूर्णन स्वरेण वदति-सर्वे पक्षिण: उच्चैः कथयन्ति यत् आम् आम् कश्चित् खगः एव वनराजः भविष्यति इति।
(ii) काकः अट्टहासपूर्णन स्वेरण वदति-सर्वथा अयुक्तमेतत् यन्मयूर-हंस-कोकिल-चक्रवाक-शुक-सारसादिषु पक्षिप्रधानेषु विद्यमानेषु दिवान्धस्यास्य करालवकत्रस्याभिषेकार्थ सर्वे सज्जाः। पूर्ण दिनं यावत् निद्रायमाण: एषः कथमस्मान् रक्षिष्यति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘पशवः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् अस्ति?
(ii) ‘सर्वे पक्षिणः’ अत्र विशेष्य पदं किम् प्रयुक्तम्?
(iii) ‘रक्षिष्यति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(iv) ‘नीचैः’ इति पदस्य विपर्ययः पदम् किम् प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
(i) पक्षिणः
(ii) पक्षिणः
(iii) एषः
(iv) उच्चैः

(झ) (सस्नेहम्) भोः भोः प्राणिनः। यूयम् सर्वे एव मे सन्ततिः। कथं मिथः कलह कुर्वन्ति। वस्तुतः सर्वे
वन्यजीविनः अन्योन्याश्रिताः। सदैव स्मरत
ददाति प्रतिगृह्णाति, गुह्यमाख्यति पृच्छति।
भुङ्क्ते भोजयते चैव षड्-विधं प्रीतिलक्षणम्॥
(सर्वे प्राणिनः समवेतस्वरेण)
मातः। कथयति तु भवती सर्वथा सम्यक् परं वयं भवतीं न जानीमः। भवत्याः परिचयः कः?
प्रकृतिमाता-अहं प्रकृति युष्माकं सर्वेषां जननी? यूयं सर्वे एव मे प्रियाः। सर्वेषामेव मत्कृते महत्वं विद्यते यथासमयम् न तावत् कलहेन समयं वृथा यापयन्तु अपितु मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं कुरुध्वम्। तद्यथा कथितम्

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) सर्वेषाम् प्राणिनाम् माता का?
(ii) सर्वे प्राणिनः परस्परम् किं कुर्वन्ति?
(iii) प्रीतिलक्षणम् कतिविधम् अस्ति?
उत्तराणि:
(i) प्रकृतिमाता
(ii) कलहम्
(iii) षड्विधम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) प्रकृतिमाता किं कथयति?
(ii) सर्वे जीवाः किं कुर्वन्तु?
उत्तराणि:
(i) प्रकृतिमाता कथयति सर्वेषामेव महत्वं विद्यते यथासमयम् न तावत् कलहेन समयं वृथा यापयन्तु अपितु मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं कुरुध्वम्।
(ii) सर्वे जीवाः यथासमयम् न तावत् कलहेन समयं वृथा यापयन्तु अपितु मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं कुरुध्वम्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘स्नेहेन सहितम्’ इत्यर्थे कि समस्तपदं प्रयुक्तम्?
(ii) ‘माता’ इति पदस्य पर्यायपदं किं प्रयुक्तम्?
(iii) ‘युष्माकम् सर्वेषां जननी’ अत्र ‘जननी’ पदं कस्यै आगतम्?
(iv) गद्यांशे ‘भवतः’ इति पदस्य स्त्रीलिंगे किमस्ति?
उत्तराणि:
(i) सस्नेहम्
(ii) जननी
(iii) प्रकृतिमात्रे
(iv) भवत्याः

2. अधोलिखितस्य श्लोकं पठित्वा एतदाधारित प्रश्नानाम् उत्तराणि निर्देशानुसार लिखत-

(क) यो न रक्षति वित्रस्तान् पीड्यमानान्परैः सदा।
जन्तून् पार्थिवरूपेण स कृतान्तो न संशयः॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) कीदृशान् जनान् राजा न रक्षति?
(ii) जन्तव कीदृशैः जनैः पीडयन्ति?
(iii) नृपः कान् रक्षेत्?
उत्तराणि:
(i) वित्रस्तान्
(ii) अपरैः
(iii) जन्तून्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) कः कृतान्तः (यमराजः) भवति?
(ii) नृपः कान् रक्षेत्?
उत्तराणि:
(i) यः (राजा) पार्थिवरूपेण सदा अपरैः वित्रस्तान् पीड्यमानान् जन्तून् न रक्षति सः कृतान्तः भवति।
(ii) नृपः सदा परैः पीड्यमानान् वित्रस्तान् जन्तून् रक्षेत्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘यमराजः’ इत्यर्थे कि पदं प्रयुक्तम्?
(ii) ‘रक्षति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(iii) ‘वित्रस्तान् जन्तून्’ अत्र विशेष्यपदं किम्?
(iv) अत्र श्लोके अव्ययपदं किम् प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
(i) कृतान्तः
(ii) यः
(iii) जन्तून्
(iv) सदा

(ख) काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिककाकयोः।
वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) काकस्य वर्णः कीदृशः भवति?
(ii) पिकस्य वर्णः कीदृशः भवति?
(iii) कयोः वर्णः कृष्णः भवति?
उत्तराणि:
(i) कृष्णः
(ii) कृष्णः
(ii) पिककाकयोः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) पिककाकयोः भेदः कदा प्राप्यते?
(ii) काकः कदा काकः भवति?
उत्तराणि:
(i) पिककाकयोः भेदः वसन्त समये प्राप्यते।
(ii) वसन्त समये प्राप्ते काकः काकः भवति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘पिकः च काकः च तयोः’ अस्य पदस्य समस्तपदं किम्?
(ii) श्लोके ‘आगमने’ इति पदस्य पर्यायपदं कि प्रयुक्तम्?
(iii) अत्र ‘श्वेतः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् आगतम्?
(iii) अस्मिन् श्लोके क्रियापदं किम् प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
(i) पिककाकयोः
(ii) प्राप्ते
(iii) कृष्णः
(iv) प्राप्ते

(ग) यदि न स्यान्नरपतिः सम्यङ्नेता ततः प्रजा।
अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) नेता कीदृशः भवेत्?
(ii) प्रजा कीदृशे जलधौ निमज्जति।
(iii) का जलधौ विप्लवति?
उत्तराणि:
(i) सम्यक्
(ii) अकर्णधारा
(iii) नौः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) प्रजाः कुत्र कीदृशम् इव निमज्जति?
(ii) प्रजायाः नरपतिः कः भवेत्?
उत्तराणि:
(i) यदि नरपतिः सम्यङ्नेता न भवति तदा प्रजा की यावत् जलयुक्त जलधौ विप्लवन्ती नौका इव संसार सागरे निमज्जति।
(ii) प्रजायाः नरपतिः सम्यक् नेता भवेत्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘राजा’ इति अर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
(ii) ‘प्रजा’ इति पदस्य विपर्ययपदं किं प्रयुक्तम्?
(iii) ‘सागरे’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
(iv) ‘नौः इव’ इति पदस्य कृते किं पदम् प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
(i) नरपतिः
(ii) नरपतिः
(iii) जलधौ
(iv) नौरिव

(घ) स्वभावरौद्रमत्युग्रं क्रूरमप्रियवादिनम्।
उलूकं नृपतिं कृत्वा का नु सिद्धिर्भविष्यति।।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) अति रौद्रः कस्य स्वभावः आसीत्।
(ii) अति क्रूरः कः अस्ति?
(iii) अप्रियवादिनं कं कथ्यते?
उत्तराणि:
(i) उलूकस्य
(ii) उलूकः
(ii) उलूकम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) काकः उलूकस्य विषये किं कथयति?
(ii) उलूकस्य स्वभावः कीदृशः भवति?
उत्तराणि:
(i) काकः उलूकस्य विषये कथयति यत् इमं भयङ्कर-स्वभावम् अतीव क्रोधिनम् निर्दयम् अपियवादिनम् उलूकं नृपं कृत्वा भवतां सर्वेषाम् कः लाभः भविष्यति अर्थात् कश्चिदपि न।
(ii) उलूकस्य स्वभावः रौद्रम् अति उग्रं च भवति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘प्रियवादिनम्’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
(ii) ‘सफलता’ इत्यर्थे कि पदं प्रयुक्तम्?
(iii) ‘अति उग्रम् उलूकम्’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
(iv) ‘राजानम्’ इति पदस्य पयार्यपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) अप्रियवादिनम्
(ii) सिद्धिः
(iii) अति उग्रम्
(iv) नृपतिम्

(ङ) ददाति प्रतिगृह्णाति, गुहूयमाख्याति पृच्छति।
भुङ्क्ते योजयते चैव षड्-विधं प्रीतिलक्षणम्॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) प्रीतिलक्षणम् कति विधम्?
(ii) षड्विधं किम् अस्ति?
(iii) ‘गुह्यमाख्याति’ कतमः गुणः अस्ति?
उत्तराणि:
(i) षड्विधम्
(ii) तृतीयः
(ii) प्रीतिलक्षणम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) प्रीतिलक्षणम् कति सन्ति? नामानि लिखत।
(ii) कस्याः षड्विध लक्षणं भवति?
उत्तराणि:
(i) प्रीतिलक्षणम् षड्विधं सन्ति-

• ददाति
• प्रतिगृह्णाति
• गुह्यमाख्याति
• पृच्छति
• भुङ्क्ते
• योजयते

(ii) प्रीते: षड्विधं लक्षणं भवति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘प्रतिगृह्णाति’ इति पदस्य विपर्ययपदं पद्यांशे किमस्ति?
(ii) ‘खादति’ इत्यर्थे पद्यांशे किं पदम् प्रयुक्तम्?
(iii) ‘प्रीते: लक्षणम्’ इत्यस्य पदस्य कृते किं समस्तपदं प्रयुक्ते?
(iv) ‘गुह्यमाख्यति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) ददाति
(ii) भुङ्क्ते
(iii) प्रीतिलक्षणम्
(iv) मित्रम्

(च) प्रजासुखे सुखं राज्ञः, प्रजानां च हिते हितम्।
नात्मप्रियं हितं राज्ञः, प्रजानां तु प्रियं हितम्॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) राज्ञः सुखं कस्मिन् भवति?
(ii) प्रजानां हिते न हितं भवति?
(iii) राज्ञः हितं किं नास्ति?
उत्तराणि:
(i) प्रजासुखे
(ii) राज्ञः
(iii) आत्मप्रियम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) राज्ञः किं प्रियम् किं च प्रियं न भवति?
(ii) केषां हिते राज्ञः हितं भवति?
उत्तराणि:
(i) राज्ञः आत्महितं प्रियं न भवति, प्रजानां तु हितम् तस्य प्रियम् भवति।
(ii) प्रजानां हिते राज्ञः हितं भवति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)
(i) ‘प्रियम् हितम्’ अत्र विशेषणपदं किम्?
(ii) ‘प्रजानाम् सुखे’ इत्यस्य पदस्य कृते समस्तपदं किम्?
(iii) ‘अहितम्’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
(iv) ‘नृपस्य’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) प्रियम्
(ii) प्रजासुखे
(iii) हितम्
(iv) राज्ञः

(छ) अगाधजलसञ्चारी न गवं याति रोहितः।
अङ्गुष्ठोदकमात्रेण शफरी फुफुरायते॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) कः मत्स्यः गर्वं न करोति?
(ii) कः मत्स्यः फुफुरायते?
(iii) अगाधजलं सञ्चारी कः अस्ति?
उत्तराणि:
(i) रोहितः
(ii) शफरी
(iii) रोहितः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) शफरी कीदृशे जले फुफुरायते?
(ii) रोहितः मत्स्यः कुत्र गर्वं न करोति?
उत्तराणि:
(i) शफरी मत्स्यः अगुष्ठमात्रे जले फुफुरायते।
(ii) रोहितः मत्स्यः अगाध जले सञ्चारी अपि गर्व न करोति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘रोहितः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
(ii) ‘अङ्गुष्ठः उदकः’ अत्र विशेषणपदं किम्?
(iii) ‘फुफुरायते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(iv) ‘आयाति’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) याति
(ii) अङ्गुष्ठः
(iii) शफरी
(iv) याति

(ज) प्राणिनां जायते हानिः परस्परविवादतः।
अन्योन्यसहयोगेन लाभस्तेषां प्रजायते॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) परस्परविवादतः किम् भवति?
(ii) केषाम् हानिः भवति?
(iii) परस्पर विवादतः प्राणिना का जायते?
उत्तराणि:
(i) हानिः
(ii) प्राणिनाम्
(ii) हानिः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) प्राणिनां लाभः कदा भवति?
(iii) अन्योन्य सहयोगेन कः प्रजायते?
उत्तराणि:
(i) अन्योन्य सहयोगेन प्राणिनां लाभः जायते।
(ii) अन्योन्य सहयोगेन लाभः प्रजायते।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘जायते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(ii) ‘लाभः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
(iii) ‘हानिः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
(iv) ‘अन्योन्यः’ इति पदस्य पर्यायपदं किम् प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
(i) हानिः
(ii) प्रजायते
(iii) लाभः
(iv) परस्पर

3. निम्नवाक्येषु रेखांकितपदानां आधृत्य विकल्पेभ्यः उचितं पदं चित्वा प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) मयूरः विधात्रा एव पक्षिराजः कृतः।
(i) कस्य
(ii) केन
(iii) किम्
(iv) क:
उत्तराणि:
(ii) केन

(ख) मयूरस्य नृत्यं तु प्रकृतेः आराधना।
(i) कस्य
(ii) कस्याः
(iii) कः
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(ii) कस्याः

(ग) व्याघ्रचित्रको नदीजलं पातुम् आगतौ।
(i) क:
(ii) कौ
(iii) कस्योः
(iv) कयोः
उत्तराणि:
(ii) कौ

(घ) मयूरस्य पिच्छानाम् सौन्दर्य अपूर्वम् अस्ति।
(i) कीदृशम्
(ii) केषाम्
(iii) कीदृशः
(iv) किम्
उत्तराणि:
(ii) केषाम्

(ङ) सिंहमोदयेन सम्यक् उक्तम्।
(i) कथम्
(ii) केन
(ii) किम्
(iv) काम्
उत्तराणि:
(ii) केन

(च) अधुना तु कोऽपि पक्षी एव रोजति निश्चेतव्यम्।
(i) कदा
(ii) कुत्र
(iii) का
(iv) किमर्थम्
उत्तराणि:
(i) कदा

(छ) व्याघ्रचित्रको भक्षको न तु रक्षको।
(i) कौ
(ii) कीदृशौ
(iii) कयौः
(iv) कस्योः
उत्तराणि:
(i) कौ

(ज) बकस्य कारणात् तु सर्वं पक्षिकुलम् अवमानितं जातम्।
(i) कीदृशः
(ii) कीदृशम्
(iii) किम्
(iv) कम्
उत्तराणि:
(ii) कीदृशम्

(झ) काकस्य सत्यप्रियता तु जानानां कृते उदाहरणस्वरूपा अस्ति।
(i) काम्
(ii) केषाम्
(ii) कथम्
(iv) किम्
उत्तराणि:
(ii) केषाम्

(ञ) काकः कर्कशध्वनिना वातावरणम् आकुलीकरोति।
(i) का
(ii) केन
(ii) केभ्यः
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(ii) केन

(ट) काकः मेध्यामध्यम् सर्वं भक्षयति।
(i) कीदृशम्
(ii) कम्
(iii) किम्
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(iii) किम्

(ठ) राजा तु रक्षकः भवति।
(i) का
(ii) कः
(iii) काः
(iv) किम्
उत्तराणि:
(ii) कः

(ड) पिककाकयोः भेदः वसन्तसमये प्राप्ते।
(i) के
(ii) कयो:
(iii) कदा
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(iii) कदा

(ढ) सिंहः सर्वजन्तून दृष्ट्वा पृच्छति।
(i) किम्
(ii) कान्
(iii) कम्
(iv) कः
उत्तराणि:
(ii) कान्

(ण) परस्पर विवादतः प्राणिनां हानिः जायते।
(i) काम्
(ii) केषाम्
(iii) किम्
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(ii) केषाम्

(त) नदीमध्ये एकः बकः आसीत्।
(i) कुत्र
(ii) के
(iii) कदा
(iv) कयोः
उत्तराणि:
(i) कुत्र

4. वाक्येषु रेखाकितपदानां स्थाने प्रश्नवाचकं पदं प्रयुज्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) परस्परविवादतः प्राणिनां हानिः जायते।
उत्तराणि:
केषाम्

(ख) मयूरस्य पिच्छानाम् सौन्दर्य अपूर्व अस्ति।
उत्तराणि:
केषाम्

(ग) त्रैलोक्ये मयूरस्य सदृशः कोऽपि नास्ति।
उत्तराणि:
कुत्र

(घ) व्याघ्रचित्रको योग्यौ स्तः।
उत्तराणि:
को

(ङ) बकः वन्यजन्तूनां प्रति रक्षोपायान् चिन्तयति।
उत्तराणि:
केषाम्

(च) सिंहः वनानराभ्याम् स्वरक्षायाम् असमर्थः आसीत्।
उत्तराणि:
काभ्याम्

(छ) गजः वन्यपशून् तुदन्तं शुण्डेन पोथयित्वा मारयति।
उत्तराणि:
कान्

(ज) सर्व प्रकृतिमातरं प्रणमन्ति।
उत्तराणि:
काम्

(झ) बकः मीनान् छलेन अधिगृत्य भक्षयति।
उत्तराणि:
केन

(ञ) बकः वराकान् मीनान् भक्षयति।
उत्तराणि:
कीदृशान्

(ट) मयूरस्य नृत्यं प्रकृतेः आराधना।
उत्तराणि:
कस्याः

(ठ) वानरः आत्मनं वनराजपदाय योग्यः मन्यते।
उत्तराणि:
कस्मै/किमर्थम्

(ड) सर्वेप्राणिनां जननी प्रकृतिमाता अस्ति।
उत्तराणि:
का

(ढ) पिककाकयोः कोऽपिभेद: न भवति।
उत्तराणि:
कयोः

(ण) काकानाम् ऐक्यं परिश्रमः च विश्वप्रथितम् अस्ति।
उत्तराणि:
केषाम्

(त) वनस्य समीपे एका नदी वहति।
उत्तराणि:
कस्य

(थ) एकः वानरः वृक्षोपरि आरोहति।
उत्तराणि:
कुत्र

(द) क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति गर्जति च।
उत्तराणि:
कीदृशः

(ध) विविधाः पक्षिणः कलरवं कुर्वन्ति।
उत्तराणि:
कीदृशाः / कति

(न) गजः विशालकायः बलशाली पराक्रमी अस्ति।
उत्तराणि:
कः

(प) बकः शीतले जले बहुकालपर्यन्तम् तिष्ठति।
उत्तराणि:
कीदृशे

5. अधोलिखिते श्लोकेस्यान्वये मञ्षायाः सहायतयां रिक्तस्थानानि पूरयत-

(क) यो न रक्षति वित्रस्तान् पीड्यमानान्परैः सदा।
जन्तून् पार्थिवरूपेण स कृतान्तो न संशयः॥

अन्वयः
यः (i) _________ वित्रस्तान् परैः (ii) _________ पीड्यमानान् (iii) _________ न रक्षति स (iv) _________ न संशयः।
मञ्जूषा- कृतान्तो, पार्थिवरूपेण, सदा, जन्तून्।
उत्तराणि:
(i) पार्थिवरूपेण
(ii) सदा
(ii) जन्तून्
(iv) कृतान्तो

(ख) काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिककाकयोः।
वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः॥

अन्वयः
काकः कृष्ण (i) _________ कृष्ण: को (ii) _________ पिककाकयोः (iii) _________ प्राप्ते काक: (iv) _________ पिकः पिकः।
मञ्जूषा- वसन्तसमये, काकः, पिकः, भेदः
उत्तराणि:
(i) पिकः
(ii) भेद:
(ii) वसन्तसमये
(iv) काकः

(ग) यदि न स्यान्नरपतिः सम्यनेता ततः प्रजा।
अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव॥

अन्वयः
यदि सम्यङनेता (i) _________ न स्यात् ततः (ii) _________कर्णधारा (iii) _________ नौरिव इव (iv) _________
मञ्जूषा- विप्लवेत्, नरपतिः, जलधौ, प्रजा
उत्तराणि:
(i) नरपतिः
(ii) प्रजा
(iii) जलधौ
(iv) विप्लवेत्

(घ) स्वभावरौद्रमत्युग्रं कूरमप्रियवादिनम्।
उलूकं नृपतिं कृत्वा का नु सिद्धिर्भविष्यति॥

अन्वयः
स्वभाव रौद्रम् (i) _________ क्रूरम् (ii) _________ उलूकं (iii) _________ कृत्वा का नु (iv) _________ भविष्यति।
मञ्जूषा- प्रियवादिनम्, भविष्यति, अतिउग्रं, नृपति
उत्तराणि:
(i) अतिउग्रं
(ii) प्रियवादिनम्
(iii) नृपतिं
(iv) भविष्यति

(ङ) ददाति प्रतिगृह्णाति, गुह्यमाख्याति पृच्छति।
भुङ्क्ते योजयते चैव षड्-विधं प्रीतिलक्षणम्॥

अन्वयः
ददाति (i) _________ गुह्यम् आख्याति (ii) _________ भुङ्क्ते (iii) _________ च एव (iv) _________ प्रीतिलक्षणम्॥
मञ्जूषा- योजयते, पृच्छति, षड्विधं, प्रतिगृह्णाति
उत्तराणि:
(i) प्रतिगृह्णाति
(ii) पृच्छति
(iii) योजयते
(iv) षड्विधं

(च) प्रजासुखे सुखं राज्ञः, प्रजानां च हिते हितम्।
नात्मप्रियं हितं राज्ञः, प्रजानां तु प्रियं हितम्॥

अन्वयः
राज्ञः (i) _________ सुखं च (ii) _________ हिते हितम् न आत्मप्रियं (iii) _________ हितं प्रजानां तु (iv) _________ प्रियम्।
मञ्जूषा- प्रजानां, प्रजासुखे, राज्ञः, हितम्
उत्तराणि:
(i) प्रजासुखे
(ii) प्रजानां
(iii) राज्ञः
(iv) हितम्

(छ) अगाधजलसञ्चारी न गर्वं याति रोहितः।
अङ्गुष्ठोदकमात्रेण शफरी फु(रायते॥

अन्वयः
अगाध जलसञ्चारी (i) _________ न गर्व (ii) _________ (iii) _________ अङ्गुष्ठ (iv) _________ फुफुरायते।
मञ्जूषा- उदकमात्रेण, याति, रोहितः, शफरी
उत्तराणि:
(i) रोहितः
(ii) याति
(iii) शफरी
(iv) उदकमात्रेण

(ज) प्राणिनां जायते हानिः परस्परविवादतः।
अन्योन्यसहयोगेन लाभस्तेषां प्रजायते॥

अन्वयः
परस्पर विवादतः (i) _________ हानिः (ii) _________ अन्योन्य (iii) _________ तेषां (iv) _________ प्रजायते।
मञ्जूषा- लाभः, प्राणिनां, सहयोगेन, जायते
उत्तराणि:
(i) प्राणिनां
(ii) जायते
(iii) सहयोगेन
(iv) लाभ:

6. भावार्थलेखनम्-
समुचितपदेन रिक्तस्थानानि पूरयत, येन कथनानां भावार्थः स्पष्ट भवेत-

(क) यो न रक्षति वित्रस्तान् पीड्यमानान्परैः सदा।
जन्तून् पार्थिवरूपेण स कृतान्तो न संशयः॥

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् यः राजा (i) _________ दु:खी: त्रस्तान् (ii) _________ च पीड्यमानान जीवान् स्व (iii) _________ न रक्षति सः तु निस्संदेहं साक्षात् (iv) _________ एव भवति।
मञ्जूषा- यमराजः, नृपरूपेण, जीवान्, पराक्रमात्
उत्तराणि:
(i) नृपरूपेण
(ii) जीवान्
(iii) पराक्रमात्
(iv) यमराजः

(ख) काकः कृष्णः पिकः कृष्णः कोः भेदः पिककाकयोः।
वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः॥

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् (i) _________ वर्णः कृष्णः वर्तते पिकस्य अपि वर्णः (ii) _________ एव अस्ति। अतः तयोः पिके काके च कः भेदः अस्ति। अर्थात् वर्ण दृष्ट्या तयोः कश्चिद् भेदा न दृश्यते। परन्तु यदा (iii) _________यः आगच्छति तदा तयोः स्वरै ज्ञायते यत् कः (iv) _________ अस्तूि कश्च पिकोव
र्तते। मञ्जूषा- वसन्तस्य, काकस्य, काकः, कृष्णः
उत्तराणि:
(i) काकस्य
(ii) कृष्णः
(iii) वसन्तस्य
(iv) काक:

(ग) यदि न स्यान्नरपतिः सम्यङ्नेता ततः प्रजा।
अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव॥

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् यदि प्रजायाः उत्तमः (i) _________ नृपः न भवेत् तदा तस्य प्रजा को (ii) _________ जलयुक्ते (iii) _________ विप्लवन्ती नौका इव(iv) _________ निमज्जति।
मञ्जूषा- संसारसागरे, नेता, यावत्, सागरे
उत्तराणि:
(i) नेता
(ii) यावत्
(iii) सागरे
(iv) संसारसागरे

(घ) स्वभावरौद्रमत्युग्रं क्रूरमप्रियवादिनम्।
उलूक नृपतिं कृत्वा का नु सिद्धिर्भविष्यति।।
भावार्थ:
अस्य भावोदास्ति यत् काकः उलूकविषये सर्वान् (i) _________ वदति यत् इमम् भयङ्कर, स्वभावम्, अतीव (ii) _________ निर्दयम् अप्रियवादिनम् च (iii) _________ नृपं कृत्वा भवतां सर्वेषाम् कः (iv) _________ भविष्यति? अर्थात् कश्चिदपि न।
मञ्जूषा- खगान्, लाभः, क्रोधिनम्, उलूकं
उत्तराणि:
(i) खगान्
(ii) क्रोधिनम्
(iii) उलूकं
(iv) लाभः

(ङ) ददाति प्रतिगृह्णाति, गुयमाख्याति पृच्छति।
भुङ्क्ते योजयते चैव षड्विधं प्रीतिलक्षणम्॥

भावार्थ:
अर्थात् मित्रं सदैव स्वमित्रं सुखं (i) _________ तस्माच्च (ii) _________ गृह्णाति, गुप्तवार्ताः उक्त्वा (iii) _________ प्रश्नान् पृच्छति, खादति तेन सह आत्मानं योजयति इति षट्विधं (iv) _________ लक्षणं भवति।
मञ्जूषा- प्रीते, सुखम्, यच्छति, ज्ञानार्थम्
उत्तराणि:
(i) यच्छति
(ii) सुखम्
(iii) ज्ञानार्थम्
(iv) प्रीते

(च) प्रजासुखे सुखं राज्ञः, प्रजानां च हिते हितम्।
नात्मप्रियं हितं राज्ञः, प्रजानां तु प्रियं हितम्।।

भावार्थ:
अर्थात् श्रेष्ठः राजा (i) _________ सुखे एव स्व सुखं प्रजानाञ्च (ii) _________ एव स्वहितं मन्यते। तहय हितन्तु कदापि (iii) _________ प्रियं न भवति (iv) _________ तु हितमेव तस्मै प्रियं भवति।
मञ्जूषा- प्रजानाम्, आत्मनः, प्रजानाम, हिते
उत्तराणि:
(i) प्रजानाम्
(ii) हिते
(iii) आत्मनः
(iv) प्रजानाम्

(छ) अगाधजलसञ्चारी न गवं याति रोहितः।
अङ्गुष्ठोदकमात्रेण शफरी फु(रायते॥

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् ये जनाः धैर्यशालिनः (i) _________ भवन्ति ते अगाधजले सञ्चरन्तं (ii) _________ मत्स्यम् इव शान्ताः भवन्ति। परं अशान्ताः जनाः (iii) _________ प्रकृतेः भवन्ति ते सदैव अल्पामपि सफलतां प्राप्य शफरी मत्स्यमिव अल्पमात्रैव (iv) _________ भवन्ति।
मञ्जूषा- चञ्चल, शान्तिप्रियाः, अहंकारिणः, रोहितं
उत्तराणि:
(i) शान्तिप्रियाः
(ii) रोहित
(iii) चञ्चल
(iv) अहंकारिण:

(ज) प्राणिनां जायते हानिः परस्परविवादतः।
अन्योन्यसहयोगेन लाभस्तेषां प्रजायते॥

भावार्थ:
यदा जीवाः प्राणिनोवा परस्परं (i) _________ कुर्वन्ति तदा तेषां (ii) _________ एवं भवति परं यदा तेषां (iii) _________ सहयोगो भवति तदैव तेषां (iv) _________ भवति।
मञ्जूषा- लाभः, विवाद, हानिः, परस्परं
उत्तराणि:
(i) विवाद
(ii) हानिः
(iii) परस्परं
(iv) लाभ:

7. अधोलिखितवाक्यानि घटनाक्रमानुसार पुनर्लिखत-

I. (क) वनस्य समीपे एका नदी वहति।
(ख) अपर: वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्यति।
(ग) सिंहः क्रुद्धः भवति।
(घ) एवमेव वानराः वारं वारं सिंहम् तुदन्ति।
(ङ) एक सिंह सुखेन विश्रामं करोति।
(च) सः तम् प्रहर्तुमिच्छति।
(छ) एकः वानरः तस्य पुच्छ धुनोति।
(ज) वानरः कूर्दित्वा वृक्षमारोहति।
उत्तराणि:
(क) वनस्य समीपे एका नदी वहति।
(ख) एक सिंह सुखेन विश्रामं करोति।
(ग) एकः वानरः तस्य तुच्छ धुनोति।
(घ) सिंहः कुद्धः भवति।
(ङ) सः तम् प्रहर्तुमिच्छति।
(च) वानरः कूर्दित्वा वृक्षमारोहति।
(छ) अपर: वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्यति।
(ज) एवमेव वानराः वार वार सिंहम् तुदन्ति।

II. (क) सिंहः क्रोधेन गर्जति अहम् वनराजः असि्म्।
(ख) बकः कथयति अहम् अविचलः ध्यानमग्नः अस्तः अहम् योग्यः।
(ग) वानरः कथयति राजा तु रक्षकः भवति परं भवान् तू भक्षकः।
(घ) सिंहस्य दुर्वस्थाम् दृष्ट्वा सर्वे जीवाः हसन्ति।
(ङ) मयूरः कथयति मम पिच्छानामपूर्व सौन्दर्यम् अतः अहमेव योग्यः।
(च) पिकः कथयति अहम् मधुभाषिणी अतः अहमेव योग्यः।
(छ) ततः काकं प्रवेशं कृत्वा कथयति अहमेव योग्य:।
(ज) गजः कथयति अहं विशालकाय: बलशाली पराक्रमी अतः अहम् योग्यः अस्मि।
उत्तराणि:
(क) सिंहस्य दुर्वस्थाम् दृष्ट्वा सर्वे जीवाः हसन्ति।
(ख) सिंहः क्रोधेन गर्जति अहम् वनराजः असि्म्।
(ग) वानरः कथयति राजा तु रक्षकः भवति परं भवान् तू भक्षकः।
(घ) ततः काकं प्रवेशं कृत्वा कथयति अहमेव योग्यः।
(ङ) पिकः कथयति अहम् मधुभाषिणी अतः अहमेव योग्यः।
(च) गजः कथयति अहं विशालकाय: बलशाली पराक्रमी अतः अहम् योग्यः अस्मि।
(छ) बकः कथयति अहम् अविचलः ध्यानमग्नः अत: अहम् योग्यः।
(ज) मयूरः कथयति मम पिच्छानामपूर्वं सौन्दर्यम् अतः अहमेव योग्यः।

III. (क) एक: सिंह: सुप्यति स्म।
(ख) ततः प्रकृति माता प्रविशति।
(ग) वानराः तम् तुदन्ति स्म।
(घ) पशुराजा न भवितव्यम् अपितु कोऽपित पक्षी एव राजेति निश्तेतव्यम्।
(ङ) सर्वे प्राणिनः स्व-स्वगुणस्य चर्चा कुर्वन्ति।
(च) सर्वेषाम् प्राणिनामेव यथासमयम् महत्त्वं विद्यते।
(छ) सर्व प्राणिनः परस्परं विवादं कुर्वन्ति योग्य च कथयन्ति।
(ज) मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं रसमयं कुरुध्यम्।

8. अधोलिखितपदानां तेषाम् पर्यायपदैः च मेलनं कुरुत-

उत्तराणि:

9. (अ) विशेषण-विशेष्यपदानि योजयत-

उत्तराणि:
(क) (v), (ख) (vi), (ग) (i), (घ) (ii), (ङ) (ii), (च) (iv)

(आ) संस्कृतेन वाक्यप्रयोगं कुरुत-

उत्तराणि:
(क) कौशल्या दशरथस्य ज्येष्ठा राज्ञी आसीत्।
(ख) शत्रुघ्नः कनिष्ठः पुत्रः आसीत्।
(ग) रामः दशरथस्य प्रियः पुत्रः आसीत्।
(घ) भरत-लक्ष्मणौ च मध्यमौ पुत्रौ आस्ताम्।

10. अधोलिखितपदानां तेषाम् विपर्ययपदानि सह मेलनं कुरुत-

उत्तराणि:

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 11 प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुह्रद् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 11 प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुह्रद्

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 11 प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुह्रद् Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत-

(क) क: चन्दनदासं द्रष्टुम् इच्छति?
उत्तराणि:
चाणक्यः

(ख) चन्दनदासस्य वणिज्या कीदृशी आसीत्?
उत्तराणि:
मणिकारम्

(ग) किं दोषम् उत्पादयति?
उत्तराणि:
ततस्तत्प्रच्छादनम्

(घ) चाणक्यः कं द्रष्टुम् इच्छति?
उत्तराणि:
चन्दनदासम्

(ङ) कः शङ्कनीयः भवति?
उत्तराणि:
चन्दनदासम्

प्रश्न 2.
अधोलिखितप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-

(क) चन्दनदासः कस्य गृहजनं स्वगृहे रक्षति स्म?
(ख) तृणानां केन सह विरोधः अस्ति?
(ग) पाठेऽस्मिन् चन्दनदासस्य तुलना केन सह कृता?
(घ) प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रतिप्रियं के इच्छन्ति?
(ङ) कस्य प्रसादेन चन्दनदासस्य वणिज्या अखण्डिता?
उत्तराणि:
(क) चन्दनदासः अमात्यराक्षसस्य गृहजनं स्वगृहे रक्षतिः।
(ख) तृणानाम् अग्निना सह विरोधः अस्ति।
(ग) पाठेऽस्मिन् चन्दनदासस्य तुलना शिविना सह कृता।
(घ) प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रतिप्रियं राजानः इच्छन्ति।
(ङ) आर्यस्य (चाणक्यस्य) प्रसादेन चन्दनदासस्य वाणिज्या-अखण्डिता।

प्रश्न 3.
स्थूलाक्षरपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) शिविना विना इदं दुष्कर कार्य कः कुर्यात्।
उत्तराणि:
केन

(ख) प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुहृत्।
उत्तराणि:
कः

(ग) आर्यस्य प्रसादेन मे वणिज्या अखण्डिता।
उत्तराणि:
कस्य

(घ) प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः राजानः प्रतिप्रियमिच्छन्ति।
उत्तराणि:
के

(ङ) तृणानाम् अग्निना सह विरोधो भवति।
उत्तराणि:
केषाम्

प्रश्न 4.
यथानिर्देशमुत्तरत-

(क) ‘अखण्डिता मे वणिज्या’-अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम्?
उत्तराणि:
अखण्डिता

(ख) पूर्वम् ‘अनृतम्’ इदानीम् आसीत् इति परस्परविरुद्ध वचने-अस्मात् वाक्यात् ‘अधुना’ इति पदस्य समानार्थकपदं चित्वा लिखत।
उत्तराणि:
इदानीम्

(ग) ‘आर्य! किं में भयं दर्शयसि’ अत्र ‘आर्य’ इति सम्बोधनपद कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
चाणक्याय

(घ) ‘प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रतिप्रियमिच्छन्ति राजानः’ अस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम्?
उत्तराणि:
राजानः

(ङ) ‘तस्मिन् समये आसीदस्मद्गृहे’ अस्मिन् वाक्ये विशेष्यपद किम्?
उत्तराणि:
समये

प्रश्न 5.
निर्देशानुसार सन्धिं / सन्धिविच्छेदं कुरुत-

(क) यथा- कः + अपि – कोऽपि
प्राणेभ्य: + अपि – ___________
___________ + अस्मि – सज्जोऽस्मि
आत्मनः + ___________ – आत्मनोऽधिकारसदृशम्

(ख) यथा- सत् + चित् – सच्चित्
शरत् + चन्द्र: – ___________
कदाचित् + च – ___________
उत्तराणि:
(क) यथा- क: + अपि – कोऽपि
प्राणेभ्यः + अपि – प्राणेभ्योऽपि
सज्जः + अस्मि – सज्जोऽस्मि
आत्मनः + अधिकारसदृशम् – आत्मनोऽधिकारसदृशम्

(ख) यथा- सत् + चित् – सच्चित्
शरत् + चन्द्र: – शरच्चन्द्रः
कदाचित् + च – कदाचिच्च

प्रश्न 6.
कोष्ठकेषु दत्तयोः पदयोः शुद्ध विकल्पं विचित्य रिक्तस्थानानि पूरयत-

(क) ___________ विना इदं दुष्करं कः कुर्यात्। (चन्दनदासस्य / चन्दनदासेन)
(ख) ___________ इदं वृत्तान्तं निवेदयामि। (गुरवे / गुरोः)
(ग) आर्यस्य ___________ अखण्डिता मे वणिज्या। (प्रसादात् / प्रसादेन)
(घ) अलम् ___________। (कलहेन / कलहात्)
(ङ) वीरः ___________ बालं रक्षति। (सिंहेन / सिंहात्)
(च) ___________ भीतः मम भ्राता सोपानात् अपतत्। (कुक्कुरेण / कुक्कुरात्)
(छ) छात्रः ___________ प्रश्नं पृच्छति। (आचार्यम् / आचार्येण)
उत्तराणि:
(क) चन्दनदासेन
(ख) गुरवे
(ग) प्रसादेन
(घ) कलहेन
(ङ) सिंहात्
(च) कुक्कुरात्
(छ) आचार्यम्

प्रश्न 7.
अधोदत्तमञ्जूषातः समुचितविलोमपदानि गृहीत्वा लिखत-

असत्यम्, पश्चात्, गुणः, आदरः, तदानीम्, तत्र

(क) अनादरः – ___________
(ख) दोषः – ___________
(ग) पूर्वम् – ___________
(घ) सत्यम् – ___________
(ङ) इदानीम् – ___________
(च) अत्र – ___________
उत्तराणि:
(क) आदरः
(ख) गुणः
(ग) पश्चात्
(घ) असत्यम्
(ङ) तदानीम्
(च) तत्र

प्रश्न 8.
उदाहरणमनुसृत्य अधोलिखितानि पदानि प्रयुज्य पञ्चवाक्यानि रचयत-

यथाः निष्क्रम्य-शिक्षिका पुस्तकालयात् निष्क्रम्य कक्षा प्रविशति।
(क) उपसृत्य – ___________
(ख) प्रविश्य – ___________
(ग) द्रष्टुम् – ___________
(घ) इदानीम् – ___________
(ङ) अत्र – ___________
उत्तराणि:
(क) अहम् आचार्यम् उपसृत्य पठामि।
(ख) सः कक्षाम् प्रविश्य अवदत्।
(ग) बाल: मातरं द्रष्टुम् इच्छति।
(घ) इदानीम् त्वं कुतः आगच्छसि?
(ङ) सा अत्र आगृत्य वदति।

योग्यताविस्तारः
यह नाट्यांश महाकवि विशाखदत्त द्वारा रचित ‘मुद्राराक्षसम्’ नामक नाटक के प्रथम अंक से उद्धृत किया गया है। नन्दवंश का विनाश करने के बाद उसके हितैषियों को खोज-खोजकर पकड़वाने के क्रम में चाणक्य, अमात्य राक्षस एवं उसके कुटुम्बियों की जानकारी प्राप्त करने के लिए चन्दनदास से वार्तालाप करता है, किन्तु चाणक्य को अमात्य राक्षस के विषय में कोई सुराग न देता हुआ चन्दनदास अपनी मित्रता पर दृढ़ रहता है। उसके मैत्री भाव से प्रसन्न होता हुआ भी चाणक्य जब उसे राजदण्ड का भय दिखाता है, तब चन्दनदास राजदण्ड भोगने के लिये भी सहर्ष प्रस्तुत हो जाता है। इस प्रकार अपने सुहृद् के लिए प्राणों का भी उत्सर्ग करने के लिये तत्पर चन्दनदास अपनी सुहृद्-निष्ठा का एक ज्वलन्त उदाहरण प्रस्तुत करता है।

कविपरिचयः
‘मुद्राराक्षसम्’ इति नाम्नः नाटकस्य प्रणेता विशाखदत्तः आसीत्। सः राजवंशे उत्पन्नः आसीत्। तस्य पिता भास्करदत्तः महाराजस्य पदवीं प्राप्नोत्। विशाखदत्तः राजनीते: न्यायस्य ज्योतिषविषयस्य च विद्वान् आसीत्। वैदिकधर्मावलम्बी भूत्वाऽपि सः बौद्धधर्मस्य अपि आदरमकरोत्।

ग्रन्थपरिचयः
‘मुद्राराक्षसम्’ एकम् ऐतिहासिकं नाटकम् अस्ति। दशाङ्कषु विरचिते अस्मिन्नाटके चाणक्यस्य राजनीतिककौशलस्य बुद्धिवैभवस्य राष्ट्रसञ्चालनार्थम् कूटनीतीनाम् निदर्शनमस्ति। अस्मिन्नाटके चाणक्यस्यामात्यराक्षसस्य च कूटनीत्योः संघर्षः।

भावविस्तारः
चाणक्य – चाणक्यः एकः विद्वान् ब्राह्मणः आसीत्। तस्य पितृप्रदत्तं नाम विष्णगप्तः आसीत्। अयमेव ‘कौटिल्य’ इति नाम्ना प्रसिद्धः। केषाञ्चित् विदुषाम् इदमपि मतमस्ति यत् राजनीतिशास्त्रे कुटिलनीतेः प्रतिष्ठापनाय तस्याः स्व-जीवने उपयोगाय च अयं ‘कौटिल्यः’ इत्यिपि कथ्यते।

चणकनामकस्य कस्यचित् आचार्यस्य पुत्रत्वात् ‘चाणक्यः’ इति नाम्ना स प्रसिद्धः जातः। नन्दाना राज्यकाल: शतवर्षाणि पर्यन्तम् आसीत्। तेषु अन्तिमेषु द्वादशवर्षेषु एतेन सुमाल्यादीनाम् अष्टनन्दानां संहारः कारितः तथा च चन्द्रगुप्तमौर्यः नृपत्वेन राजसिंहासने स्थापितः। अयमेकः महान् राजनीतिज्ञः आसीत्। एतेन भारतीयशासनव्यवस्थायाः प्रामाणिकतत्त्वानां वर्णनेन युक्तं “अर्थशास्त्रम्” इति अतिमहत्त्वपूर्ण: ग्रन्थ: रचितः।

चन्द्रगुप्तमौर्यः – चन्द्रगुप्तः महापद्मनन्दस्य मुरायाः च पुत्रः आसीत्। चाणक्यस्य मार्गदर्शने अनेन चतुर्विशतिवर्षपर्यन्तं राज्य कृतम्।

राक्षसः – नन्दराज्ञः स्वामिभक्तः चतुरः प्रधानामात्यः आसीत्।

चन्दनदासः – कुसुमपुरनाम्नि नगरे महामात्यस्य राक्षसस्य प्रियतमं पात्रं मित्रञ्च आसीत्। स मणिकारः श्रेष्ठी च आसीत्। अस्यैव गृहात् राक्षसः सपरिवार: नगरात् बहिरगच्छत्।

भाषिकविस्तारः
1. पृथक् और विना शब्दों के योग में द्वितीया तृतीया और पंचमी तीनों विभक्तियों का प्रयोग-
यथा- जलं विना जीवनं न सम्भवति। – द्वितीया
जलेन विना जीवनं न सम्भवति। – तृतीया
जलात् विना जीवन न सम्भवति। – पंचमी
परिश्रमं पृथक् नास्ति सुखम्। – द्वितीया
परिश्रमेण पृथक् नास्ति सुखम्। – तृतीया
परिश्रमात् पृथक् नास्ति सुखम्। – पंचमी

2. अनीयर् प्रत्ययप्रयोगः
अत्यादरः – शङ्कनीयः
जन्तुशाला – दर्शनीया
याचकेभ्यः दानं – दानीयम्
वेदमन्त्राः – स्मरणीयाः
पुस्तकमेलापके पुस्तकानि क्रयणीयानि।
(क) अनीयर् प्रत्ययस्य प्रयोगः योग्यार्थे भवति।
(ख) अनीयर् प्रत्यये ‘अनीय’ इति अवशिष्यते।
(ग) अस्य रूपाणि त्रिषु लिङ्गषु चलन्ति।

यथा-

इनके रूप क्रमशः देववत्, लतावत् तथा फलवत् चलेंगे।

3. उभ सर्वनामपदम्

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 11 प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुह्रद् Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नाः

1. गद्यांशान् / श्लोकं पठित्वा प्रश्नान् उत्तरत-

(क) चाणक्यः – वत्स! मणिकारश्रेष्ठिनं चन्दनदासमिदानीं द्रष्टुमिच्छामि।
शिष्यः – तथेति (निष्क्रम्य चन्दनदासेन सह प्रविश्य ) इतः इतः श्रेष्ठिन्! (उभौ परिक्रामतः)
शिष्यः – (उपसृत्य) उपाध्याय! अयं श्रेष्ठी चन्दनदासः।
चन्दनदासः – जयत्वार्यः
चाणक्यः – श्रेष्ठिन्! स्वागतं ते। अपि प्रचीयन्ते संव्यवहाराणां वृद्धिलाभाः?
चन्दनदासः – (आत्मगतम्) अत्यादरः शनीयः। (प्रकाशम्) अथ किम्। आर्यस्य प्रसादेन अखण्डिता मे वाणिज्य।
चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन्! प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रतिप्रियमिच्छन्ति राजानः।
चन्दनदासः – आज्ञापयतु आर्यः, किं कियत् च अस्मज्जनादिष्यते इति।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) चाणक्यः कम् द्रष्टुमिच्छति?
(ii) शिष्यः केन सह प्रविशति?
(iii) श्रेष्ठिनः केषां वृद्धिलाभाः प्रचीयन्ते?
उत्तराणि:
(i) चन्दनदासम्
(ii) चन्दनदासेन
(iii) संव्यवहाराणाम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) राजानः किमच्छन्ति?
(ii) चाणक्यः इदानीं कं द्रष्टुम् इच्छति?
उत्तराणि:
(i) प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रतिप्रियमिच्छन्ति राजानः।
(ii) चाणक्यः इदानीं मणिकारश्रेष्ठिनं चन्दनदासं दुष्टम् इच्छति?

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘आत्मगतम्’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् आगतम्?
(ii) परिक्रामतः’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किं प्रयुक्तम्?
(iii) ‘शङ्कनीयः’ इति विशेष्य पदस्य विशेषणपदं किम्?
(iv) नाट्यांशे ‘अधुना’ इति पदस्य कः पर्यायः आगतः?
उत्तराणि:
(i) प्रकाशम्
(ii) उभौ
(iii) अत्यादरः
(iv) इदानीम्

(ख) चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन्! चन्द्रगुप्तराज्यमिदं न नन्दराज्यम्। नन्दस्यैव अर्थसम्बन्धः प्रीतिमुत्पादयति। चन्द्रगुप्तस्य तु भवतामपरिक्लेश एव।
चन्दनदासः – (सहर्षम्) आर्य! अनुगृहीतोऽस्मि।
चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन्! स चापरिक्लेशः कथमाविर्भवति इति ननु भवता प्रष्टव्याः स्मः।
चन्दनदासः – आज्ञापयतु आर्यः।
चाणक्यः – राजनि अविरुद्धवृत्तिर्भव।
चन्दनदासः – आर्य! कः पुनरधन्यो राज्ञो विरुद्ध इति आर्येणावगम्यते?
चाणक्यः – भवानेव तावत् प्रथमम्।
चन्दनदासः – (कर्णी पिधाय) शान्तं पापम्, शान्तं पापम्। कीदृशस्तृणानामग्निना सह विरोधः?

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) इदम् कस्य राज्यम् अस्ति?
(ii) नन्दस्य राज्य केन सह प्रीतिमुत्पादयति?
(ii) राजानि कीदृशो भवेत्?
उत्तराणि:
(i) चन्द्रगुप्तस्य
(ii) अर्थण
(iii) अविरुद्धवृत्ति

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) चन्दनदासः कौँ पिधाय किं कथयति?
(ii) चन्दनदासानुरेण अग्निना सह केषां विरोधः न भवेत्?
उत्तराणि:
(i) चन्दनदासः कौँ पिधाय कथयति-शान्तं पापम्, शान्तं पापम्। कीदृशस्तृणानामग्निना सह विरोध:?
(ii) चन्दनदासानुसारेण अग्निना सह तृणानां विरोधः न भवेत्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)
(i) ‘अवगम्यते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(ii) भो श्रेष्ठिन्! अत्र ‘श्रेष्ठिन्’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?
(iii) ‘शान्तं पापम्’ अत्र विशेषणपदं किम्?
(iv) नाट्यांशे “प्रेम” इति पदस्य कः पर्याय: लिखितः?
उत्तराणि:
(i) आर्येण
(ii) चन्दनदासाय
(iii) शान्तम्
(iv) प्रीतिम्

(ग) चाणक्यः – अयमीदृशो विरोधः यत् त्वमद्यापि राजापथ्यकारिणोऽमात्यराक्षसस्य गृहजनं स्वगृहे रक्षसि।
चन्दनदासः – आर्य। अलीकमेतत्। केनाप्यनार्येण आर्याय निवेदितम्।
चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन्! अलमाशङ्कया। भीताः पूर्वराजपुरुषाः पौराणामिच्छतामपि गृहेषु गृहजनं निक्षिप्य देशान्तरं व्रजन्ति। ततस्तत्प्रच्छादनं दोषमुत्पादयति।
चन्दनदासः – एवं नु इदम्। तस्मिन् समये आसीदस्मद्गृहे अमात्यराक्षसस्य गृहजन इति।
चाणक्यः – पूर्वम् ‘अनृतम्’, इदानीम् “आसीत्” इति परस्परविरुद्धे वचने।
चन्दनवासः – आर्य! तस्मिन् समये आसीदस्मद्गृहे अमात्यराक्षसस्य गृहजन इति।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) चन्दनदासः कस्य गृहजनं स्वगृहे रक्षति?
(ii) केन आर्याय निवेदितम्?
(iii) अमात्यराक्षसः कः आसीत्?
उत्तराणि:
(i) अमात्यराक्षसस्य
(ii) अनार्येण
(iii) राजापथ्यकारी

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) कीदृशाः जनाः गृहजन निक्षिप्य देशान्तरं व्रजन्ति?
(ii) के परस्परविरुद्ध वचने स्त:?
उत्तराणि:
(i) भीताः पूर्वराजपुरुषाः पौराणामिच्छतामपि गृहेषु गृहजनं निक्षिप्य देशान्तर व्रजन्ति।
(ii) पूर्वम् ‘अनृतम् इदानीम्’ आसीत्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘नगरवासिनाम्’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
(ii) ‘अनृतम्’ इति पदस्य पर्यायपदं किं प्रयुक्तम्?
(iii) ‘आर्याय निवेदितम्’। अत्र ‘आर्याय’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?
(iv) “केनाप्यनार्येण आर्याय निवेदितम्” अत्र क्रियापदं किम्?
उत्तराणि:
(i) पौराणाम्
(ii) अलीकम्
(iii) चाणक्याय
(iv) निवेदितम्

(घ) चाणक्यः – अथेदानी क्व गतः?
चन्दनदासः – न जानामि।
चाणक्यः – कथं न ज्ञायते नाम? भो श्रेष्ठिन्! शिरसि भयम्, अतिदूर तत्प्रतिकारः।
चन्दनदासः – आर्य! किं मे भयं दर्शयसि? सन्तमपि गेहे अमात्यराक्षसस्य गृहजनं न समर्पयामि, किं पुनरसन्तम्?
चाणक्यः – चन्दनदास! एष एव ते निश्चयः?
चन्दनदासः – बाढम्, एष एव मे निश्चयः।
चाणक्यः – (स्वागतम्) साधु! चन्दनदास साधु।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) क: भयं दर्शयति?
(ii) चाणक्यः कम् भयं दर्शयति?
(iii) तस्य प्रतिकारः कुत्र अस्ति?
उत्तराणि:
(i) चाणक्यः
(ii) चन्दनदासम्
(iii) अतिदूरम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येत उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) चन्दनदासः अमात्यराक्षसस्य गृहजनस्य सम्बन्धे किं कथयति?
(ii) चाणक्यः कं भयं दर्शयति?
उत्तराणि:
(i) चन्दनदासः अमात्यराक्षसस्य गृहजनस्य सम्बन्धे कथयति-यत् सन्तमपि गेहे अमात्यराक्षसस्य गृहजनं न समर्पयामि, किं पुनरसन्तम्?
(ii) चाणक्यः चन्दनदासं भयं दर्शयति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘दर्शयसि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(ii) ‘एष एव ते निश्चयः’ अत्र ‘ते’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?
(iii) ‘अतिसमीपम्’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
(iv) नाट्यांशे ‘गृहे’ इति पदस्य कः पर्यायः आगतः?
उत्तराणि:
(i) त्वम्
(ii) चन्दनदासाय
(iii) अतिदूरम्
(iv) गेहे

(ङ) सुलभेष्वर्थलाभेषु परसंवेदने जने।
कः इदं दुष्करं कुर्यादिदान शिविना विना।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-
(i) परसंवेदने किं भवति?
(ii) अर्थलाभः कीदृशो भवति?
(iii) शिविः कीदृशं कार्यम् अकरोत्?
उत्तराणि:
(i) अर्थलाभः
(ii) सुलभः
(iii) दुष्करम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-
(i) इदं दुष्कर कार्य क: कर्तुम् शक्नोति?
(ii) अर्थलाभः कीदृशः भवेत्?
उत्तराणि:
(i) शिविना विना अर्थात् चन्दनदासेन विना इदं दुष्कर कार्य कोऽपि न कर्तुम् शक्नोति।
(ii) अर्थ लाभः सुलभः भवेत्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-
(i) ‘इदम् दुष्करम्’ अत्र विशेषणपदं किम्?
(ii) ‘कः इदं दुष्करं कुर्यात्’। अत्र क्रियापदं किं वर्तते?
(iii) श्लोके ‘दुर्लभेषु’ इत्यस्य पदस्य क: विपर्ययः आगतः?
(iv) श्लोके ‘धनम्’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः आगतः?
उत्तराणि:
(i) दुष्करम्
(ii) कुर्यात्
(ii) सुलभेषु
(iv) अर्थम्

2. रेखांकित पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) आर्यस्य प्रसादेन मे वाणिज्यअखण्डित
(ख) प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः राजानः प्रतिप्रियमिच्छन्ति।
(ग) तृणानाम् अग्निना सह विरोधो भवति।
(घ) प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुहृत्।
(ङ) शिविना विना इदं दुष्कर कार्य कः कुर्यात्।
(च) एष एव ते निश्चयः।
(छ) त्वम् मे भयं दर्शयसि।
(ज) अमात्यराक्षसस्य गृहजनं न समर्पयामि।
(झ) चन्दनदासेन सह शिष्यः प्रवेशं करोति।
(ञ) आर्यस्य प्रसादेन अखण्डिता मे वाणिज्या।
(ट) आर्यस्य जयः भवतु।
(ठ) इदानीम् चन्दनदासम् द्रष्टुम् इच्छामि।
(ड) आर्यण राज्ञो विरुद्ध इति अवगम्यते।
(ढ) भवान् एव तावत् प्रथमम् अस्ति।
(ण) अमात्यराक्षसस्य गृहजनं स्वगृहे रक्षसि।
(त) तस्मिन् समये अस्मद्गृहे अमात्यरा क्षमस्य गृहजनं आसीत्।
उत्तराणि:
(क) केन
(ख) के
(ग) केन
(घ) कीदृशः
(ङ) कीदृशम्
(च) कस्य
(छ) कस्मै
(ज) कस्य
(झ) केन
(ञ) कीदृशी
(ट) कस्य
(ठ) कदा
(ड) कस्य
(ढ) कः
(ण) कुत्र
(त) कदा

3. निम्नलिखित वाक्येषु रेखांकित पदानां स्थाने समुचित प्रश्नवाचक पदं चित्वा लिखत-

(क) ‘अमृतम् आसीत्’ इति परस्पर विरुद्ध वचने।
(i) के
(ii) को
(iii) कस्मै
(iv) कीदृशे
उत्तराणि:
(iv) कीदृशे

(ख) राजपुरुषाः गृहजनं निक्षिप्य देशान्तरं व्रजन्ति।
(i) के
(ii) कुत्र
(iii) कम्
(iv) कस्य
उत्तराणि:
(ii) कुत्र

(ग) भीताः गृहजनं नगरवासिनः गृहेषु वसन्ति।
(i) का:
(ii) कीदृशाः
(iii) के
(iv) कम्
उत्तराणि:
(ii) कीदृशाः

(घ) तदा मम गृहे अमात्यराक्षसस्य गृहजनं आसीत्।
(i) क:
(ii) कम्
(iii) कस्य
(iv) के
उत्तराणि:
(iii) कस्य

(ङ) इति ननु भवता प्रष्टव्याः स्मः।
(i) केन
(ii) क:
(iii) का
(iv) कस्य
उत्तराणि:
(i) केन

(च) एतत् अलीकम् अस्ति।
(i) कीदृशम्
(ii) कीदृशः
(iii) कीदृशी
(iv) किम्
उत्तराणि:
(i) कीदृशम्

(छ) श्रेष्ठिन्। ते स्वागतं अस्ति।
(i) के
(ii) कस्य
(iii) किम्
(iv) कीदृशे
उत्तराणि:
(ii) कस्य

(ज) आर्यस्य प्रसादेन मे वाणिज्या अखण्डिता अस्ति।
(i) कस्य
(ii) कीदृशम्
(iii) कम्
(iv) किम्
उत्तराणि:
(i) कस्य

(झ) अयम् श्रेष्ठी चन्दनदासः।
(i) कम्
(ii) किम्
(iii) कः
(iv) कीदृशः
उत्तराणि:
(iii) क:

(ञ) तव संव्यवहाराणाम् वृद्धिलाभाः प्रचीयन्ते।
(i) कासाम्
(ii) केषाम्
(iii) काः
(iv) किम्
उत्तराणि:
(ii) केषाम्

(ट) उभौ प्रविश्य कृत्वा परिक्रामतः।
(i) कौ
(ii) कः
(iii) कीदृशौ
(iv) के
उत्तराणि:
(i) कौ

(ठ) अत्यधिकः आदरः शड्कनीयः भवति।
(i) कीदृशः
(ii) कीदृशम्
(iii) कीदृशौ
(iv) कीदृशनि
उत्तराणि:
(i) कीदृशः

(ड) शिविना विना इदं दुष्करं अस्ति।
(i) केन
(ii) कया
(ii) का
(iv) किम्
उत्तराणि:
(i) केन

(ढ) परसंवेदने अर्थलाभेषु सुलभेषु भवति।
(i) कस्मिन्
(ii) कदा
(iii) कुत्र
(iv) कीदृशे
उत्तराणि:
(iv) कीदृशे

(ण) सन्तमपि गेहे अमात्यराक्षसस्य गृहजन न समर्पयामि।
(i) कुत्र
(ii) कस्मिन्
(iii) के
(iv) को
उत्तराणि:
(i) कुत्र

4. उचितैः पदैः अन्वयं सम्पूरयत-

सुलभेष्वर्थलाभेषु परसंवेदने जने।
क इदं दुष्करं कुर्यादिदानीं शिविना विना॥

अन्वयः
(i) _________ अर्थलाभेषु (ii) _________ इदानीं शिविना (iii) _________ जने इदं (iv) _________ कः कुर्यात्?
मञ्जूषा- सुलभेषु, दुष्कर, विना, परसंवेदने
उत्तराणि:
(i) परसंवेदने
(ii) सुलभेषु
(iii) विना
(iv) दुष्कर

5. मञ्जूषायां दत्तानां पदानां सहायताया निम्न श्लोकस्य भावार्थ पूरयत्-

सुलभेष्वर्थलाभेषु परसंवेदने जने।
क इदं दुष्करं कुर्यादिदानीं शिविना विना॥

भावार्थ:
परकीयस्य वस्तुनः (i) _________ कृते सति अर्थलाभे सुलभ सत्यपि स्वार्थ (ii) _________ परेषां संरक्षणरूपं दुष्करं कर्म अस्मिन् (iii) _________ महाराज (iv) _________ बिना कः करिष्यति?
मञ्जूषा- संसारे, परित्यज्य, शिवि, समर्पणे
उत्तराणि:
(i) समर्पणे
(ii) परित्यज्य
(iii) संसारे
(iv) शिविं

6. कथा क्रमानुसारम् वाक्यानि पुनः लिखत्-

I. (क) शिष्यः चन्दनदासेन सह प्रविशति।
(ख) चाणक्य तस्य स्वागतं करोति।
(ग) चाणक्यः चन्दनदासम् द्रष्टुम् इच्छति।
(घ) अत्यादरः शङ्कनीयः भवति।
(ङ) प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रीतिप्रियम् इच्छन्ति राजानः।
(च) चन्दनदासः चाणक्यम् प्रणमति।
(छ) आर्यस्य प्रसादेन तर वाणिज्या अखण्डिता अस्ति।
(ज) चन्दनदासः अनुगृहीतः भवति।
उत्तराणि:
(क) चाणक्यः चन्दनदासम् द्रष्टुम् इच्छति।
(ख) शिष्यः चन्दनदासेन सह प्रविशति।
(ग) चन्दनदासः चाणक्यम् प्रणमति।
(घ) चाणक्य तस्य स्वागतम् करोति।
(ङ) अत्यादरः शकनीयः भवति।
(च) आर्यस्य प्रसादेन तस्य वाणिज्या अखण्डिता अस्ति।
(छ) प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रीतिप्रियम् इच्छन्ति राजानः।
(ज) चन्दनदासः अनुगृहीतः भवति।

II. (क) चाणक्यः कथयति चन्द्रगुप्तराज्यमिदं न नन्दराज्यम्।
(ख) अमात्य राक्षसस्य गृहजन स्वगृहे रक्षसि।
(ग) भीताः राजपुरुषाः पौराणाम् इच्छतामपि गृहेषु गृहजनं निक्षिप्य देशान्तरं व्रजन्ति।
(घ) कः पुनः अधन्यः राज्ञः विरुद्धः आर्यण अवगम्यते।
(ङ) कीदृशः तृणानाम् अग्निना सह विरोधः भवतु।
(च) राजनि अविरुद्धवृत्तिर्भव।
(छ) सन्तमपि गेहे अमात्यराक्षसस्य गृहजनं न समर्पयामि।
(ज) अलीकमेतत्। अनार्येण आर्याय निवेदितवान्।
उत्तराणि:
(क) चाणक्यः कथयति चन्द्रगुप्तराज्यमिदं न नन्दराज्यम्।
(ख) राजनि अविरुद्धवृत्तिर्भव।
(ग) कः पुनः अधन्यः राज्ञः विरुद्धः आर्येण अवगम्यते।
(घ) कीदृशः तृणानाम् अग्निना सह विरोधः भवतु।
(ङ) अमात्य राक्षसस्य गृहजनं स्वगृहे रक्षसि।
(च) अलीकमेतत्। अनार्येण आर्याय निवेदितवान्।
(छ) भीताः राजपुरुषाः पौराणाम् इच्छतामपि गृहेषु गृहजनं निक्षिप्य देशान्तरं व्रजन्ति।
(ज) सन्तमपि गेहे अमात्यराक्षस्य गृहजनं न समर्पयामि।

III. (क) आर्यस्य प्रसादेन तस्य वणिज्या अखण्डिता अस्ति।
(ख) चाणक्य चन्दनदासम् द्रष्टुम् इच्छति।
(ग) कः पुनः अधन्यः राज्ञः विरुद्धः आर्येण अवगम्यते।
(घ) सन्तमपि गेहे अमात्य राक्षसस्य गृहजनं न समर्पयामि।
(ङ) अमात्य राक्षसस्य गृहजनं स्वगृहे रक्षसि।
(च) शिष्यः चन्दनदासेन सह प्रविशति।
(छ) परसंवेदने अर्थलाभेषु सुलभेषु जने इदं दुष्कर कार्य कृतम्।
(ज) अलीकमेतत्! अनार्येण आर्याय निवेदितम्।
उत्तराणि:
(क) चाणक्य चन्दनदासम् द्रष्टुम् इच्छति।
(ख) शिष्यः चन्दनदासेन सत प्रविशति।
(ग) आर्यस्य प्रसादेन तस्य वाणिज्या अखण्डिता अस्ति।
(घ) कः पुनः अधन्यः राजः विरुद्धः आर्येण अवगम्यते।
(ङ) अमात्य राक्षसस्य गृहजनं स्वगृहे रक्षसि।
(च) अलीकमेतत्! अनार्येण अर्याय निवेदितम्।
(छ) सन्तमपि गेहे अमात्य राक्षसस्य गृहजनं न समर्णयामि।
(ज) परसंवेदने अर्थलाभेषु सुलभेषु जने इदं दुष्कर कार्य कृतम्।

7. पर्यायपदानि मेलनम् कुरुत-


उत्तराणि:

8. (अ) विशेषण-विशेष्यपदानि योजयत-

उत्तराणि:
(क) (vi), (ख) (i), (ग) (ii), (घ) (iii), (ङ) (iv), (च) (v)

(आ) संस्कृतेन वाक्यप्रयोगं कुरुत-

उत्तराणि:
(क) एकस्मिन् स्थाने द्वे नायौं वसतः स्म।
(ख) यत्र विविधानि पुस्तकानि पठनार्थं संगृहीतानि।
भवन्ति तत् स्थानम् पुस्तकालयः उच्यते।
(ग) सार्वजानिकेषु पुस्तकालयेषु बहुविधानि पुस्तकानि भवन्ति।
(घ) एषः विशालः सभामण्डपः अस्ति।

9. विपर्ययपदानि मेलनम् कुरुत-


उत्तराणि:

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 10 भूकंपविभीषिका Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 10 भूकंपविभीषिका

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 10 भूकंपविभीषिका Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत-

(क) कस्य दारुण-विभीषिका गुर्जरक्षेत्र ध्वंसावशेषेषु परिवर्तितवती?
उत्तराणि:
भूकम्पस्य

(ख) कीदृशानि भवनानि धाराशायीनि जातानि?
उत्तराणि:
बहुभूमिकानि

(ग) दुर्वार-जलधाराभिः किम् उपस्थितम्?
उत्तराणि:
महाप्लावनदृश्यम्

(घ) कस्य उपशमनस्य स्थिरोपायः नास्ति?
उत्तराणि:
दैवीप्रकोपो/भूकम्पो

(ङ) कीदृशाः प्राणिनः भूकम्पेन निहन्यन्ते?
उत्तराणि:
विविशाः

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-

(क) समस्तराष्ट्र कीदृशे उल्लासे मग्नम् आसीत्?
उत्तराणि:
समस्त राष्ट्र नृत्य-गीतवादित्राणाम् उल्लासे मग्नम् आसीत्।

(ख) भूकम्पस्य केन्द्रबिन्दुः क: जनपद: आसीत्?
उत्तराणि:
भूकम्पस्य केन्द्रबिन्दुः कच्छजनपदः आसीत्।

(ग) पृथिव्याः स्खलनात् कि जायते?
उत्तराणि:
पृथिव्याः स्खलतात् महाविनाशदृश्य जायते।

(घ) समग्रं विश्वं कै: आतंकित: दृश्यते?
उत्तराणि:
समग्र विश्वः प्राकृतिक (दैवीय) आपदाभिः आतंकित: दृश्यते।

(ङ) केषां विस्फोटैरपि भूकम्पो जायते?
उत्तराणि:
ज्वालामुखपर्वतानां विस्फोटैरपि भूकम्पो जायते।

प्रश्न 3.
स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) भूकम्पविभीषिका विशेषेण कच्छजनपदं ध्वंसावशेषेषु परिवर्तितवती।
उत्तराणि:
केषु

(ख) वैज्ञानिकाः कथयन्ति यत् पृथिव्याः अन्तर्गर्भ, पाषाणशिलानां संघर्षणेन कम्पनं जायते।
उत्तराणि:
के

(ग) विवशाः प्राणिनः आकाशे पिपीलिकाः इव निहन्यन्ते।
उत्तराणि:
कुत्र/कस्मिन्

(घ) एतादृशी भयावहघटना गढ़वालक्षेत्रे घटिता।
उत्तराणि:
कीदृशी

(ङ) तदिदानीम् भूकम्पकारणं विचारणीय तिष्ठति।
उत्तराणि:
किम्

प्रश्न 4.
‘भूकम्पविषये’ पञ्चवाक्यमितम् अनुच्छेद लिखत।
उत्तराणि:

1. भूकम्पधरायाः विनाशलौली भवति।
2. यदा धरायाः अन्तः स्थितासु शिलासु संघर्षणं भवति तदा भूकम्प: जायते।
3. भूकस्पेन अपरिमित लावाराः धरातलात् निर्गत्य नदीवेगेन प्रवहन्तः ग्रामेषु नगरेषु वा महाविनाशं कुर्वन्ति।
4. अतः अस्माभिः प्रकृतेः विरुद्धानि कार्याणि न करणीयानि।
5. बहुभूमिक भवननिर्माणं नदीतटं बन्धान्, वृक्षाणां कर्तनम् का न करणीयम्।

प्रश्न 5.
कोष्ठकेषु दत्तेषु धातुषु निर्देशानुसारं परिवर्तनं विधाय रिक्तस्थानानि पूरयत

(क) समग्रं भारतं उल्लासे मग्नः ___________ (अस् + लट् लकारे)
(ख) भूकम्पविभीषिका कच्छनपदं विनष्टं ___________ (कृ + क्तवतु + ङीप)
(ग) क्षणेनैव प्राणिनः गृहविहीनाः ___________ (भू + लङ, प्रथमः पुरुषः बहुवचनम्)
(घ) शान्तानि पञ्चतत्त्वानि भूतलस्य योगक्षेमाभ्यां ___________ (भू + लट्, प्रथम प्रथम-पुरुषः बहुवचनम्)
(ङ) मानवाः ___________ यत् बहुभूमिकभवननिर्माणं करणीयम् न वा? (पृच्छ् + लट्, प्रथम-पुरुषः बहुवचनम्)
(च) नदीवेगेन ग्रामाः तदुदरे ___________ (सम् + आ + विश् + विधिलिङ, प्रथम पुरुषः एकवचनम्)
उत्तराणि:
(क) अस्ति
(ख) कृतवती
(ग) अभवन्
(घ) भवन्ति
(ङ) पृच्छन्ति
(च) समाविशेयुः

प्रश्न 6.
सन्धि / सन्धिविच्छेदं च कुरुत-

(अ) परसवर्णसन्धिनियमानुसारम्
(क) किञ्च = ___________ + च
(ख) ___________ = नगरम् + तु
(ग) विपन्नञ्च = ___________ + ___________
(घ) ___________ = किम + नु
(ङ) भुजनगरन्तु = ___________ + ___________
(च) ___________ = सम् + चयः
उत्तराणि:
(क) किम्
(ख) नगरन्तु
(ग) विपन्नम् + च
(घ) किन्नु
(ङ) भुजनगरम् + तु
(च) सञ्चयः

(आ) विसर्गसन्धिनियमानुसारम्

(क) शिशवस्तु = ___________ + ___________
(ख) ___________ = विस्फोटैः + अपि
(ग) सहस्रशोऽन्ये = _________ + अन्ये
(घ) विचित्रोऽयम् = विचित्र: + _________
(ड) _________ = भूकम्पः + जायत
(च) वामनकल्प एव = ___________ + ___________
उत्तराणि:
(क) शिशवः + तु
(ख) विस्फोटैरपि
(ग) सहस्रशः
(घ) अयम्
(ङ) भूकम्पो जायते
(च) वामनकल्पः + एव

प्रश्न 7(अ).
‘क’ स्तम्भे पदानि दत्तानि ‘ख’ स्तम्भे विलोमपदानि, तयोः संयोगं कुरुत-

उत्तराणि:

प्रश्न 7(आ).
‘क’ स्तम्भे पदानि दत्तानि ‘ख’ स्तम्भे समानार्थकपदानि, तयोः संयोगं कुरुत-

उत्तराणि:

प्रश्न 8(अ).
उदाहरणमनुसृत्य प्रकृति-प्रत्यययोः विभागं कुरुत-
यथा- परिवर्तितवती – परि + वृत् + क्तवतु + डीप् (स्त्री)
धृतवान् – _________ + _________
हसन् – _________ + _________
विशीर्णा – वि + शृ + क्त + _________
प्रचलन्ती – _________ + _________ + शतृ + डीप् (स्त्री)
हतः – _________ + _________
उत्तराणि:
धृतवान् – धृ + क्तवतु
हसन् – हस् + शतृ
विशीर्णा – वि + शृ + क्त + टाप् (स्त्री)
प्रचलन्ती – प्र + चल् + शतृ + डीप् (स्त्री)
हतः – हन् + क्त

प्रश्न 8(आ).
पाठात् विचित्य समस्तपदानि लिखत-
महत् च तत् कम्पन – _________
दारुणा च सा विभीषिका – _________
ध्वस्तेषु च तेषु भवनेषु – _________
प्राक्तने च तस्मिन् युगे – _________
महत् च तत् राष्ट्र तस्मिन् – _________
उत्तराणि:
महत् च तत् कम्पन – महत्कम्पनम्
दारुणा च सा विभीषिका – दारुणविभीषिका
ध्वस्तेषु च तेषु भवनेषु – ध्वस्तभवनेषु
प्राक्तने च तस्मिन् युगे – प्राग्युगे
महत् च तत् राष्ट्र तस्मिन् – महद्राष्ट्र

योग्यताविस्तारः
हमारे वातावरण में भौतिक सुख-साधनों के साथ-साथ अनेक आपदाएँ भी लगी रहती हैं। प्राकृतिक आपदाएँ जीवन को अस्त-व्यस्त कर देती हैं। कभी किसी महामारी की आपदा, बाढ़ तथा सूखे की आपदा या तूफान के रूप में भयंकर प्रलय-ये सब हम अपने जीवन में देखते तथा सुनते रहते हैं। भूकम्प भी ऐसी ही आपदा है, जिस पर यहाँ दुष्टिपात किया गया है। इस पाठ के माध्यम से यह बताया गया है कि किसी भी आपदा में बिना किसी घबराहट के, हिम्मत के साथ किस प्रकार हम अपनी सुरक्षा स्वयं कर सकते हैं।

भूकम्प परिचय- भूमि का कम्पन भूकम्प कहलाता है। वह बिन्दु भूकम्प का उद्गम केन्द्र कहा जाता है, जिस बिन्दु पर कम्पन की उत्पत्ति होती है। कम्पन तरंग के रूप में विविध दिशाओं में आगे चलता है। ये तरंगें सभी दिशाओं में उसी प्रकार फैलती हैं जैसे किसी शान्त तालाब में पत्थर के टुकडों को फेंकने से तरंगें उत्पन्न होती हैं।

धरातल पर कुछ स्थान ऐसे हैं जहाँ, भूकम्प प्रायः आते ही रहते हैं, उदाहरण के अनुसार-प्रशान्त महासागर के चारों ओर के प्रदेश, हिमाचल प्रदेश, गड़ा एवं ब्रह्मपुत्र का तटीय भाग, इन क्षेत्रों में अनेक भूकम्प आए जिनमें से कुछ तो अत्यधिक भयावह और विनाशकारी थे। सुनामी भी एक प्रकार का भूकम्पन ही है जिसमें भूमि के भीतर अत्यन्त गहराई से तीव्र कम्पन उत्पन्न होता है। यही कम्पन समुद्र के जल को काफी ऊँचाई तक तीव्रता प्रदान करता है। फलस्वरूप तटीय क्षेत्र सर्वाधिक प्रभावित होते हैं। सुनामी का भीषण प्रकोप 20 सितम्बर, 2004 को हुआ। जिसकी चपेट में भारतीय प्रायद्वीप सहित अनेक देश आ गये। क्षिति, जल, पावक, गगन और समीर इन पञ्चतत्वों में सन्तुलन बनाए रखकर प्राकृतिक आपदाओं से बचा जा सकता है। इसके विपरीत असन्तुलित पञ्चतत्वों से सृष्टि विनष्ट हो सकती है।

भूकम्पविषये प्राचीनतम्
प्राचीनैः, ऋषिभिः अपि स्वस्वग्रन्थेषु भूकम्पोल्लेखः कृतः येन स्पष्टं भवति यत् भूकम्पाः प्राचीनकालेऽपि आयान्ति स्म।
यथा-
वराहसंहितायाम्-
क्षितिकम्पमाहुरेके मह्यन्तर्जलनिवासिसत्त्वकृतम्
भूभारखिन्नदिग्गजनिः श्वास समुद्भवं चान्ये।
अनिलोऽनिलेन निहितः क्षिती पतन सस्वनं करोत्यन्ये
केचित् त्वदृष्टकारितमिदमन्ये प्राहुराचार्याः॥
मयूरचित्रे
कदाचित् भूकम्पः श्रेयसेऽपि कल्पते। एतादृशाः अपि उल्लेखाः अस्माकं साहित्ये समुपलभ्यन्ते यथा वारुणमण्डलमौशनसे-
प्रतीच्यां यदि कम्पेत वारुणे सप्तके गणे
द्वितीययामे रात्रौ तु तृतीये वारुणं स्मृतम्।
अत्र वृष्टिश्च महती शस्यवृद्धिस्तथैव च,
प्रज्ञा धर्मरताश्चैव भयरोगविवर्जिताः॥
उल्काभूकम्पदिग्दाहसम्भवः शस्यवृद्धये।
क्षेमारोग्यसुभिक्षार्थ वृष्टये च सुखाय च।
भूकम्पसमा एव अग्निकम्पः वायुकम्पः, अम्बुकम्पः इत्येवमन्येऽपि भवन्ति।

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 10 भूकंपविभीषिका Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नाः

1. गद्यांशान् पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत-

(क) एकोत्तर द्विसहस्रनीष्टाब्ने (2001 ईस्वीये वर्षे) गणतन्त्र-दिवस-पर्वणि यदा समग्रमपि भारतराष्ट्रं नृत्य-गीतवादित्राणाम् उल्लासे मग्नमासीत् तदाकस्मादेव गुर्जर- राज्यं पर्याकुलं, विपर्यस्तम्, क्रन्दनविकलं, विपन्नञ्च जातम्। भूकम्पस्य दारुण- विभीषिका समस्तमपि गुर्जरक्षेत्र विशेषेण च कच्छजनपदं ध्वंसावशेषु परिवर्तितवती। भूकम्पस्य केन्द्रभूतं भुजनगरं तु मृत्तिकाक्रीडनकमिव खण्डखण्डम् जातम्। बहुभूमिकानि भवनानि क्षणेनैव धराशायीनि जातानि। उत्खाता विद्युद्दीपस्तम्भाः। विशीर्णाः गृहसोपान-मार्गाः। फालद्वये विभक्ता भूमिः। भूमिग दुपरि निस्सरन्तीभिः दुर्वार-जलधाराभिः महाप्लावनदृश्यम् उपस्थितम्। सहस्त्रमिताः प्राणिनस्तु क्षणेनैव मृताः। ध्वस्तभवनेषु सम्पीडिता सहस्रशोऽन्ये सहायतार्थं करुणकरुणं क्रन्दन्ति स्म। हा दैव! क्षुत्क्षामकण्ठाः मृतप्रायाः केचन शिशवस्तु ईश्वरकृपया एव द्वित्राणि दिनानि जीवन धारितवन्तः।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-
(i) भूकम्पः कुत्र अभवत्?
(ii) कस्याः क्रीडनकमिव भुजनगरं खण्डम् जातम्?
उत्तराणि:
(i) गुर्जरराज्ये
(ii) मृत्तिकायाः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(i) भूकम्पस्य केन्द्रभूतं भुजनगरे किम् किम् अभवत्?
उत्तराणि:
(i) भूकम्पस्य केन्द्रभूतं भुजनगरे तु मृतिकाक्रीडनकमिव खण्डखण्डम् जातम्। बहुभूमिकानि भवनानि क्षणेनैव धराशायीनि जातानि। उत्खाता विद्युद्दीपस्तम्भाः।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम्-
(i) ‘भवनानि’ इति विशेष्यपदस्य विशेषणपदं किम्?
(ii) ‘आसीत्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(iii) अस्मिन् गद्यांशे सम्बोधन पदं किम् प्रयुक्तम्।
उत्तराणि:
(i) बहुभूमिकानि
(ii) भारत
(iii) हा दैव!

(ख) इयमासीत् भैरवविभीषिका कच्छ-भूकम्पस्या पञ्चोत्तर-द्विसहस्रख्रीष्टाब्दे (2005 ईस्वीये वर्षे) अपि कश्मीर-प्रान्ते पाकिस्तान देशे च धरायाः महम्कम्पनं जातम्। यस्मात्कारणात् लक्षपरिमिताः जनाः अकालकालकवलिताः। पृथ्वी कस्मात्प्रकम्पते वैज्ञानिकाः इति विषये कथयन्ति यत् पृथिव्या अन्तर्गर्भे विद्यमानाः बृहत्यः पाषाण-शिला यदा संघर्षणवशात् त्रुट्यन्ति तदा जायते भीषणं संस्खलनम्, संस्खलनजन्य कम्पनञ्च। तदैव भयावहकम्पनं धरायाः
उपरितलमप्यागत्य महाकम्पनं जनयति येन महाविनाशदृश्यं समुत्पद्यते।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-
(i) कच्छ-भूकम्पस्य विभीषिका कीदृशी आसीत्?
(ii) धरायाः महत्कम्पनं कुत्र जातम्?
उत्तराणि:
(i) भैरव
(ii) कश्मीरप्रान्ते

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(i) पृथ्वी कस्मात् प्रकम्पते इति विषये वैज्ञानिकाः किम् कथयन्ति?
उत्तराणि:
(i) पृथ्वी कस्मात् प्रकम्पते इति विषये वैज्ञानिकाः कथयन्ति यत् पृथिव्या अन्तर्गर्भ विद्यमानाः बृहत्यः पाषाणशिला यदा संघर्षणवशात् त्रुट्यन्ति तदा भीषणं संस्खलनम् जायते, संस्खलनजन्य कम्पनञ्च।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम्-
(i) ‘वैज्ञानिकाः’ कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
(क) पृथिव्या
(ख) कथयन्ति
(ग) अन्तर्गर्भ
(घ) इति
उत्तराणि:
(ख) कथयन्ति

(ii) ‘मृताः’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
(क) जनाः
(ख) कालकवलिताः
(ग) परिमिताः
(घ) पृथ्वी
उत्तराणि:
(ख) कालकवलिताः

(iii) ‘जनाः’ इति विशेष्यपदस्य विशेषणपदं किम्?
(क) कालकवलिताः
(ख) लक्षपरिमिताः
(ग) विद्यमानाः
(घ) वैज्ञानिका
उत्तराणि:
(ख) लक्षपरिमिताः

(ग) ज्वालामुखपर्वतानां विस्फोटैरपि भूकम्पो जायत इति कथयन्ति भूकम्पविशेषज्ञाः। पृथिव्याः गर्भे विद्यमानोऽग्निर्यदा खनिजमृत्तिकाशिलादिसञ्चयं क्वथयति तदा तत्सर्वमेव लावारसताम् उपेत्य दुर्वारगत्या धरा पर्वतं वा विदार्य बहिर्निष्क्रामति। धूमभस्मावतं जायते तदा गगनम्। सेल्सियश-ताप-मात्राया अष्टशतातामुपगतोऽयं लावारसो यदा नदीवेगेन प्रवहति तदा पार्श्वस्थग्रामा नगराणि वा तदुदरे क्षणेनैव समाविशन्ति।
निहन्यन्ते च विवशाः प्राणिनः। ज्वालामुगिरन्त एते पर्वता अपि भीषणं भूकम्पं जनयन्ति।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-
(i) केषाम् विस्फोटैः भूकम्पो जायते?
(ii) ज्वालामुखपर्वतानां कृते के कथयन्ति?
उत्तराणि:
(i) ज्वालामुखपर्वतानां
(ii) भूकम्पविशेषज्ञाः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(i) ज्वालामुखपर्वतानां कृते भूकम्प विशेषज्ञाः किम् कथयन्ति?
उत्तराणि:
(i) ज्वालामुखपर्वतानां कृते भूकम्पविशेषज्ञाः कथयन्ति यत् पृथिव्याः गर्भ विद्यमानोऽग्निर्यद। खनिजमृत्तिकाशिलादि सञ्चयं क्वथयति तदा तत्सर्वमेव लावारसताम् उपेत्यर्वारगत्या धरा पर्वतं वा विदार्य बहिनिष्क्रामति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम्-
(i) ‘भूकम्पविशेषज्ञाः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
(ii) ‘अन्तः’ इतिपदस्य विपर्ययपदं किं प्रयुक्तम्?
(iii) ‘विवशाः’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम्?
उत्तराणि:
(i) कथयन्ति
(ii) बहिः
(iii) प्राणिनः

(घ) यद्यपि दैवः प्रकोपो भूकम्पो नाम, तस्योपशमनस्य न कोऽपि स्थिरोपायो दृश्यते। प्रकृति समक्षमद्यापि विज्ञानगर्वितो मानवः वामनकल्प एव तथापि भूकम्परहस्यज्ञाः कश्चयन्ति यत् बहुभूमिकभवननिर्माणं न करणीयम्। तटबन्धं निर्माय बृहन्मात्र नदीजलमपि नैकस्मिन् स्थले पुञ्जीकरणीयम् अन्यथा असन्तुलनवशाद् भूकम्पस्सम्भवति। वस्तुतः शान्तानि एव पञ्चतत्त्वानि क्षितिजलपावकसमीरगगनानि भूतलस्य योगक्षेमाभ्यां कल्पन्ते। अशान्तानि खलु तान्येव महाविनाशम् उपस्थापयन्ति।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-
(i) कस्य प्रकोपस्य नाम भूकम्पः जायते?
(ii) कस्य स्थिरोपायो न दृश्यते?
उत्तराणि:
(i) दैवस्य
(ii) भूकम्पस्य

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(i) भूकम्परहस्यज्ञाः किम् कथयन्ति?
उत्तराणि:
(i) भूकम्परहस्यज्ञाः कथयन्ति यत् बहुभूमिकभवन-निर्माण न करणीयम्। तटबन्ध निर्माय बृहन्मात्र नदीजलमपि न एकस्मिन् स्थले पुजीकरणीयम् अन्यथा असन्तुलनवशात् भूकम्पः सम्भवति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम्-
(i) ‘करणीयम्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(क) भवननिर्माणं
(ख) निर्माय
(ग) तटबन्धं
(घ) मानव
उत्तराणि:
(क) भवननिर्माणं

(ii) ‘विज्ञानगर्वितः’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम्?
(क) वामनकल्पः
(ख) मानवः
(ग) कोऽपि
(घ) प्रकृतिः
उत्तराणि:
(ख) मानवः

(iii) भूकम्परहस्यज्ञाः इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
(क) वस्तुतः
(ख) कथयन्ति
(ग) करणीयम्
(घ) निर्माय
उत्तराणि:
(ख) कथयन्ति

2. रेखातिपदम् प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) भारतराष्ट्रं नृत्य-गीतवादित्राणाम् उल्लासे मग्नमासीत्।
(ख) गुर्जर-राज्यं पर्याकुलं विपन्नञ्च जातम्।
(ग) भुजनगरं तु मृत्तिकाक्रीडनकमिव खण्डरखण्डम् जातम्।
(घ) बहुभूमिकानि भवनानि धराशायीनि जातानि।
(ङ) भूमिग दुपरि निस्सरन्तीभिः दुर्वार-जलधाराभिः महाप्लावनदृय॑म् उपस्थितम्।
(च) ज्वालामुखपर्वतानां विस्फोटैरपि भूकम्पो जायते।
(छ) भूकम्पविशेषज्ञाः इति कथयन्ति।
(ज) प्रकृति समक्षमद्यापि विज्ञानगर्वितो मानवः वामनकल्प अभवत्।
(झ) पाकिस्तानदेशे धरायाः महत्कम्पनं जातम्।
(ञ) पाषाणशिला संघर्षणवशात् त्रुट्यन्ति।
(ट) निहन्यन्ते च विवशाः प्राणिनः।
(ठ) अनेके भूकम्परहस्यज्ञाः कथयन्ति।
(ड) लक्षपरिमिताः जनाः अकालकालकवलिताः अभवन्।
(ढ) सम्पीडिताः सहायतार्थम् करुणकरुणं क्रन्दन्ति स्म।
उत्तराणि:
(क) कस्मिन्
(ख) कीदृशम्
(ग) कीदृशमिव
(घ) कीदृशानि
(ङ) काभिः
(च) केषाम्
(छ) के
(ज) कीदृशः
(झ) कस्याः
(ञ) कस्मात्
(ट) कीदृशाः
(ठ) के
(ड) के
(ढ) किमर्थम्

3. उचितं उत्तराणि चित्वा प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) ज्वालामुगिरन्तः एते पर्वता अपि भीषणं भूकम्पं जनयन्ति।
(i) किम्
(ii) कम्
(iii) कीदृशम्
(iv) काम
उत्तराणि:
(iii) कीदृशम्

(ख) नद्याः जलम् एकस्मिन् स्थले न पुजी कारणीयम्।
(i) कस्याः
(ii) का
(iii) किम्
(iv) कम्
उत्तराणि:
(i) कस्याः

(ग) पृथिव्याः गर्भे विद्यमानोऽग्निः क्वथयति।
(i) का
(ii) कस्याम्
(iii) कस्याः
(iv) किम्
उत्तराणि:
(ii) कस्याः

(घ) शिशवः तु द्वित्राणि दिनानि जीवनं धारितवन्तः।
(i) कति
(ii) कानि
(iii) कीदृशानि
(iv) कान्
उत्तराणि:
(i) कति

(ङ) सहस्रमिता: प्राणिनः तु क्षणनैव मृताः।
(i) काः
(ii) के
(iii) कति
(iv) कीदृशाः
उत्तराणि:
(iii) कति

(च) कश्मीरप्रान्ते धरायाः महत्कम्पनं जातम्।
(i) कुत्र
(ii) के
(iii) काः
(iv) कीदृशे
उत्तराणि:
(i) कुत्र

(छ) उत्खाता विद्युद्दीपस्तम्भाः।
(i) का
(ii) के
(iii) कीदृशाः
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(ii) के

(ज) भूमिः फालडये विभक्ता आसीत्।
(i) क:
(ii) काः
(iii) का
(iv) की
उत्तराणि:
(iii) का

(झ) लक्षपरिमिताः जनाः अकालकालकवालिताः।
(i) कति
(ii) काः
(iii) के
(iv) कीदृशाः
उत्तराणि:
(i) कति

(ज) असन्तुलनवशात् भूकम्पः सम्भवति।
(i) कस्मात्
(ii) कात्
(iii) कस्मै
(iv) के
उत्तराणि:
(i) कस्मात्

4. अधोलिखिपदानां तेषाम् पर्यायपदानि सह मेलनम् कुरुत-


उत्तराणि:

5. अधोलिखितपदानां तेषाम् विपर्ययपदानि सह मेलनं कुरुत-

उत्तराणि:

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 2 बुद्धिर्बलवती सदा Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 2 बुद्धिर्बलवती सदा

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 2 बुद्धिर्बलवती सदा Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत-

(क) बुद्धिमती कुत्र व्याघ्र ददर्श?
उत्तराणि:
गहनकानने

(ख) भामिनी कया विमुक्ता?
उत्तराणि:
निजबुद्ध्या

(ग) सर्वदा सर्वकार्येषु का बलवती?
उत्तराणि:
बुद्धिः

(घ) व्याघ्रः कस्मात् बिभोति?
उत्तराणि:
मानुषात्

(ङ) प्रत्युपन्नमतिः बुद्धिमती किम् आक्षिपन्ती उवाच?
उत्तराणि:
शृगालम्

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-

(क) बुद्धिमती केन उपेता पितुहं प्रति चलिता?
उत्तराणि:
बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितृर्गह प्रति चलिता।

(ख) व्याघ्रः किं विचार्य पलायित:?
उत्तराणि:
काचित् इयम् व्याघ्रमारी इति मत्वा (विचार्य) पलायितः।

(ग) लोके महतो भयात् कः मुच्यते?
उत्तराणि:
लोके महतो भयात् बुद्धिमान् मुच्यते।

(घ) जम्बुकः किं वदन् व्याघ्रस्य उपहासं करोति?
उत्तराणि:
यत् मानुषादपि बिभेषि इति वदन् जम्बुक: व्याघ्रस्य उपहास कराति।

(ङ) बुद्धिमती शृगालं किम् उक्तवती?
उत्तराणि:
बुद्धिमती शृगाल उक्त्वती-“रे रे धूर्त! त्वया मह्यम् पुरा व्याघ्रत्रयं दत्तम्। विश्वास्य अपि अद्य एकम् आनीय कथं यासि इति अधुना वद।

प्रश्न 3.
स्थूलपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) तत्र राजसिंहो नाम राजपुत्रः वसति स्म।
उत्तराणि:
तत्र किम् नाम राजपुत्रः वसति स्म?

(ख) बुद्धिमती चपेटया पुत्रौ प्रहृतवती।
उत्तराणि:
बुद्धिमती कया पुत्रौ प्रहृतवती?

(ग) व्याघ्रं दृष्ट्वा धूर्तः शृगालः अवदत्।
उत्तराणि:
कम् दृष्ट्वा धूर्तः शृगालः अवदत्?

(घ) त्वं मानुषात् विभषि।
उत्तराणि:
त्वम् कस्मात् विभेषि?

(ङ) पुरा त्वया मह्यं व्याघ्रत्रयं दत्तम्।
उत्तराणि:
पुरा त्वया कस्मै व्याघ्रत्रय दत्तम्?

प्रश्न 4.
अधोलिखितानि वाक्यानि घटनाक्रमानुसारेण योजयत-

(क) व्याघ्रः व्याघ्रमारी इयमिति मत्वा पलायितः।
उत्तराणि:
बुद्धिमती पुत्रद्वयेन उपेता पितृर्गृह प्रति चलिता।

(ख) प्रत्युत्पन्नमतिः सा शृगालं आक्षिपन्ती उवाच।
उत्तराणि:
मोर्गे सा एकं व्याघ्रम् अपश्यत्।

(ग) जम्बुककृतोत्साहः व्याघ्रः पुनः काननम् आगच्छत्।
उत्तराणि:
व्याघ्रं दृष्ट्वा सा पुत्रौ ताडयन्ती उवाच-अधुना एकमेव व्याघ्रं विभज्य भुज्यताम्।

(घ) मोर्गे सा एकं व्याघ्रम् अपश्यत्।
उत्तराणि:
व्याघ्रः व्याघ्रमारी इयमिति मत्वा पलायितः।

(ङ) व्याघ्रं दृष्ट्वा सा पुत्रौ ताडयन्ती उवाच-अधुना एकमेव व्याघ्र विभज्य भुज्यताम्।
उत्तराणि:
जम्बुककृतोत्साहः व्याघ्रः पुनः काननम् आगच्छत्।

(च) बुद्धिमती पुत्रद्वयेन उपेता पितृह प्रति चलिता।
उत्तराणि:
प्रत्युत्पन्नमतिः सा शृगालं आक्षिपन्ती उवाच।

(छ) ‘त्वं व्याघ्रत्रयम् आनेतुं’ प्रतिज्ञाय एकमेव आनीतवान्।
उत्तराणि:
‘त्वं व्याघ्रत्रयम् आनेतुं’ प्रतिज्ञाय एकमेव आनीतवान्।

(ज) गलबद्ध शृगालक: व्याघ्रः पुनः पलायितः।
उत्तराणि:
गलबद्धशृगालक: व्याघ्रः पुनः पलायितः।

प्रश्न 5.
सन्धिं / सन्धिविच्छेदं व कुरुत-

(क) पितुर्गृहम् – ______ + ________
(ख) एकैक: – ______ + ________
(ग) ______ – अन्यः + अपि
(घ) ______ – इति + उक्त्वा
(ङ) ______ – यत्र + आस्ते
उत्तराणि:
(क) पितुहम् – पितुः + गृहम्
(ख) एकैकः – एक + एकः
(ग) अन्योऽपि – अन्यः + अपि
(घ) इत्युक्त्वा – इति + उक्त्वा
(ङ) यत्रास्ते – यत्र + आस्ते

प्रश्न 6.
अधोलिखितानां पदानाम् अर्थः कोष्ठकात् चित्वा लिखत-

(क) ददर्श – (दर्शितवान्, दृष्टवान्)
(ख) जगाद – (अकथयत्, अगच्छत्)
(ग) ययौ – (याचितवान्, गतवान्)
(घ) अत्तुम् – (खादितुम्, आविष्कर्तुम्)
(ङ) मुच्यते – (मुक्तो भवति, मग्नो भवति)
(च) ईक्षते – (पश्यति, इच्छति)
उत्तराणि:
(क) ददर्श – दृष्टवान्
(ग) जगाद – अकथयत्
(ङ) ययौ – गतवान्
(छ) अत्तुम् – खादितुम्
(झ) मुच्यते – मुक्तो भवति
(ट) ईक्षते – पश्यति

प्रश्न 7(अ).
पाठात् चित्वा पर्यायपदं लिखत-

(क) वनम् – _________
(ख) शृगालः – _________
(ग) शीघ्रम् – _________
(घ) पत्नी – _________
(ङ) गच्छसि – _________
उत्तराणि:
(क) वनम् – काननम्
(ख) शृगालः – जम्बुक:
(ग) शीघ्रम् – सत्वरम्
(घ) पत्नी – भार्या
(ङ) गच्छसि – यासि

प्रश्न 7(आ).
पाठात् चित्वा विपरीतार्थकं पदं लिखत-

(क) प्रथमः – _________
(ख) उक्त्वा – _________
(ग) अधुना – _________
(घ) अवेला – _________
(ङ) बुद्धिहीना – _________
उत्तराणि:
(क) प्रथमः – द्वितीयः
(ख) उक्त्वा – श्रुत्वा
(ग) अधुना – तदा
(घ) अवला – वेला
(ङ) बुद्धिहीना – बुद्धिमती

परियोजनाकार्यम्
बुद्धिमत्याः स्थाने आत्मानं परिकल्प्य तद्भावनां स्वभाषया लिखत।
विद्यार्थी स्वयं करें।

योग्यताविस्तारः
यह पाठ शुकसप्ततिः नामक प्रसिद्ध कथाग्रन्थ से सम्पादित कर लिया गया है। इसमें अपने दो छोटे-छोटे पुत्रों के साथ जंगल के रास्ते से पिता के घर जा रही बुद्धिमती नामक नारी के बुद्धिकौशल को दिखाया गया है, जो सामने आए हुए शेर को डराकर भगा देती है। इस कथाग्रन्थ में नीतिनिपुण शुक और सारिका की कहानियों के द्वारा अप्रत्यक्ष रूप से सद्वृत्ति का विकास कराया गया है।

भाषिकविस्तारः
ददर्श-दृश् धातु, लिट् लकार, प्रथम पुरुष, एकवचन
विभेषि ‘भी’ धातु, लट् लकार, मध्यम पुरुष, एकवचन।
प्रहरन्ती – प्र + ह्र धातु, शतृ प्रत्यय, स्त्रीलिङ्ग प्र० वि० एकवचन।
गम्यताम् – गम् धातु, कर्मवाच्य, लोट् लकार, प्रथमपुरुष, एकवचन।
ययौ – ‘या’ धातु, लिट् लकार, प्रथमपुरुष, एकवचन।
यासि – गच्छसि ‘या’ धातु लट् लकार, मध्यम्पुरुष, एकवचन।

समास
गलबद्धशृगालक: – गले बद्धः शृगालः यस्य सः।
प्रत्युत्पन्नमतिः – प्रत्युत्पन्ना मतिः यस्य सः।
जम्बुककृतोत्साहात् – जम्बुकेन कृतः उत्साहः-जम्बुककृतोस्साहः तस्मात्।
पुत्रद्वयोपेता – पुत्रद्वयेन उपेता।
भयाकुलचित्तः – भयेन आकुल: चित्तम् यस्य सः।
व्याघ्रमारी – व्याघ्रं मारयति इति।
गृहीतकरजीवितः – गृहीतं करे जीवितं येन सः।
भयङ्करा – भयं करोति या इति।

ग्रन्थ परिचय- शुकसप्ततिः के लेखक और काल के विषय में यद्यपि भ्रान्ति बनी हुई है, तथापि इसका काल 1000 ई. से 1400 ई. के मध्य माना जाता है। हेमचन्द्र ने (1088-1172) में शुकसप्ततिः का उल्लेख किया है। चौदहवीं शताब्दी में फारसी भाषा में ‘तूतिनामह’ नाम से अनूदित हुआ था।

शुकसप्ततिः का ढाँचा अत्यन्त सरल और मनोरंजक है। हरिदत्त नामक सेठ का मदनविनोद नामक एक पुत्र था। वह विषयासक्त और कुमार्गगामी था। सेठ को दु:खी देखकर उसेक मित्र त्रिविक्रम नामक ब्राह्मण ने अपने घर से नीतिनिपुण शुक और सारिका लेकर उसके घर जाकर कहा-इस सपत्नीक शुक का तुम पुत्र की भाँति पालन करो। इसका संरक्षण करने से तुम्हारा दुख दूर होगा। हरिदत्त ने मदनविनोद को वह तोता दे दिया। तोते की कहानियों ने मदनविनोद का हृदय परिवर्तन कर दिया और वह अपने व्यवसाय में लग गया।

व्यापार प्रसंग में जब वह देशान्तर गया तब शुक ने अपनी मनोरंजक कहानियों से उसकी पत्नी का तब तक विनोद करता रहा जब तक उसका पति वापस नहीं आ गया। संक्षेप में शुकसप्ततिः अत्यधिक मनोरंजक कथाओं का संग्रह है।
हन् (मारना) धातोः रूपम्।

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 2 बुद्धिर्बलवती सदा Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नाः

1. गद्यांशम् पाठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत-

(क) अस्ति देउलाख्यो ग्रामः। तत्र राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म। एकदा केनापि आवश्यककार्येण तस्य भार्या बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता। मार्गे गहनकानने सा एकं व्याघ्रं ददर्श। सा व्याघ्रमागच्छन्तं दृष्ट्वा धाष्र्यात् पुत्रौ चपेटया प्रहृत्य जगाव-“कथमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः?
अयमेकस्तावद्विभज्य भुज्यताम्। पश्चाद् अन्यो द्वितीयः कश्चिल्लल्याने।”

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. सा बुद्धिमती कुत्र एकं व्याघ्रं ददर्श?
2. बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता कुत्र चालिता?
3. ग्रामस्य नाम किमस्ति?

उत्तराणि:

1. गहनकानने
2. पितुर्ग्रहम्
3. देउल:

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. सा पुत्रौ-चपेटया प्रहत्य किम् जगाद?
2. एकदा तस्य भार्या कि प्रति चलिता?

उत्तराणि:

1. सा पुत्रौ चपेटया प्रहत्य जगाद-कथमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलह कुरुथ:? अयम् एकः तावत् विभज्य भुज्यताम्/पश्चाद् अन्यो द्वितीयः कश्चित् लक्ष्यते।
2. एकदा केनापि आवश्यककार्येण तस्य भार्या बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘जगाद इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
2. भार्या’ इतिपदस्य विशेषणपदं किम्?
3. ‘आगच्छन्तम्’ इति क्रियापदस्य विपर्यय पदं गद्यांशे किम्?
4. अनुच्छेदे ‘राजपुत्रः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?

उत्तराणि:

1. सा
2. बुद्धिमती
3. गच्छन्तम्
4. वसति स्म

(ख) इति श्रुत्वा व्याघ्रमारी काचिदियमिति मत्वा व्याघ्रो भयाकुलचित्तो नष्टः।
निजबुद्ध्या विमुक्ता सा भयाद् व्याघ्रस्य भामिनी।
अन्योऽपि बुद्धिमाँल्लोके मुच्यते महतो भयात्॥
भयाकुलं व्याघ्नं दृष्ट्वा कश्चित् धूर्तः शृगालः हसन्नाह-“भवान् कुतः भयात् पलायितः?”
व्याघ्रः-गच्छ, गच्छ जम्बुक! त्वमपि किञ्चिद् गूढप्रदेशम्। यतो व्याघ्रमारीति या शास्त्रे श्रूयते तयाह हन्तुमारब्धः परं गृहीतकरजीवितो नष्टः शीघ्रं तदग्रतः।
शृगालः-व्याघ्र! त्वया महत्कौतुकम् आवेदितं यन्मानुषादपि बिभेषि?
व्याघ्रः-प्रत्यक्षमेव मया सात्मपुत्रावेकैकशो मामत्तुं कलहायमानौ चपेटया प्रहरन्ती दृष्टा।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कीदृशः व्याघ्रः नष्टः?
2. धूर्तः शृगालः किम् कुर्वन्तम् अवदत्?
3. व्याघ्रण किम् आवेदितम्?

उत्तराणि:

1. भयाकुलचितः
2. हसन्
3. महत्कौतुकम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. व्याघ्रः जम्बुकम् प्रति किम् कथयति?
2. इति श्रुत्वा किं मत्वा व्याघ्रः भयाकुलचित्त नष्ट:!

उत्तराणि:

1. व्याघ्रः जम्बुकम् प्रति कथयति-गच्छ, गच्छ जम्बुक! त्वमपि किञ्चिद् गूढप्रदेशम्। यतो व्याघ्रमारीति या शास्त्रे श्रूयते तयाहं हन्तुमारब्धः परं गृहीतकरजीवितो नष्टः शीघ्रं तदग्रतः।
2. इति श्रुत्वा व्याघ्रमारी काचिदियमिति मत्वा व्याघ्रो भयाकुलचित्तो नष्टः।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘जम्बुकः’ इति पदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किमस्ति?
2. ‘शृगालः’ इतिपदस्य विशेषणपदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम्?
3. ‘रुदन्’ इति क्रियापदस्य विपर्यय पदं गद्यांशे किम्?
4. अनुच्छेदे ‘हसन्नाह’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?

उत्तराणि:

1. शृगालः
2. धूर्तः
3. हसन्
4. शृगालः

(ग) जम्बुक:-स्वामिन्! यत्रास्ते सा धूर्ता तत्र गम्यताम्। व्याघ्र! तव पुनः तत्र गतस्य सा सम्युखपीक्षते यदि, तर्हि त्वया अहं हन्तव्य इति।
व्याघ्रः-शृगाल! यदि त्वं मां मुक्त्वा यासि सदा वेलाप्यवेला स्यात्।
जम्बुक:-यदि एवं तर्हि मां निजगले बद्ध्वा चल सत्वरम्। स व्याघ्रः तथाकृत्वा काननं ययौ। शृगालेन सहितं पुनरायान्तं व्याघ्र दूरात् दृष्ट्वा बुद्धिमती चिन्तितवती-जम्बुककृतोत्साहाद् व्याघ्रात् कथं मुच्यताम्? परं प्रत्युत्पन्नमतिः सा जम्बुकमाक्षिपन्तयङ्गल्या तर्जयन्त्युवाच-
रे रे धूर्त त्वया दत्तं मह्यं व्याघ्रत्रयं पुरा।
विश्वास्यायैकमानीय कथं यासि वदाधुना।।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. व्याघ्रजम्बुकौ कुत्र ययौ?
2. “त्वया अहं हन्तव्यः” इति कः कथयति?
3. यदि शृगालः व्याघ्र मुक्त्वा यास्यति तदा का स्यात्?

उत्तराणि:

1. काननम्
2. जम्बुक:
3. वेलाप्यवेला

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. सा बुद्धिमती किम् चिन्तितवती।
2. सा प्रत्युत्पन्नमतिः बुद्धिमती कथम् उवाच?

उत्तराणि:

1. सा बुद्धिमती चिन्तितवती-जम्बुककृतोत्साहाद् व्याधात् कथं मुच्यताम्?
2. प्रत्युत्पन्नमतिः सा जम्बुकमाक्षिपन्त्यङ्गल्या तर्जयन्त्युवाच

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. शीघ्रम्’ इति पदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किमस्ति?
2. ‘बद्ध्वा’ इति पदस्य विपर्ययपदं गद्यांशे किम्?
3. ‘सा धूर्ता’ अत्र विशेषणपदं किम्?
4. संवादे ‘उवाच’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?

उत्तराणि:

1. सत्वरम्
2. मुक्त्वा
3. धूर्ता
4. सा

2. अधोलिखितेषु कथनेषु स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं क्रियतम्-

(क) बुद्धिमती पितुर्ग्रह प्रति चलिता।
(i) कस्मै
(ii) कम्
(ii) कयो
(iv) के
उत्तराणि:
(ii) कम्

(ख) सा धाष्ात् पुत्रौ चपेटया जगाद।
(i) कस्मात्
(ii) कीदृशम्
(iii) कम्
(iv) कः
उत्तराणि:
(i) कस्मात्

(ग) मार्गे सा एकं व्यानं ददर्श।
(i) कयो
(ii) के
(iii) कुत्र
(iv) कम्
उत्तराणि:
(iv) कम्

(घ) सा व्याघ्रमागच्छन्तं दृष्ट्वा उवाच।
(i) का
(ii) कीदृशम्
(iii) कम्
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(i) का

(ङ) व्याघ्रमारी काचिदियमिति मत्वा भयाकुलचित्तो नष्टः।
(i) कीदृशः
(ii) का
(iii) किमर्थम्
(iv) कस्मात्
उत्तराणि:
(ii) का

(च) कश्चित् धूर्तः शृगालः हसन् आह।
(i) कीदृशः
(ii) कः
(ii) केन
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(i) कीदृशः

(छ) गच्छ, जम्बुक! किञ्चिद् गूढप्रदेशम्।
(i) कः
(ii) केन
(iii) कीदृशम्
(iv) का
उत्तराणि:
(iii) कीदृशम्

(ज) त्वम् मानुषादपि बिभेषि।
(i) कस्मात्
(ii) केन
(iii) कः
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(i) कस्मात्

(झ) पुत्रौ व्याघ्रक्षणाय कलहं कुरुथः।
(i) किमर्थम्
(ii) कः
(iii) केन
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(i) किमर्थम्

(ञ) माम् निजगले बद्ध्वा चल सत्वरम्।
(i) कुत्र
(ii) किमर्थम्
(iii) कः
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(i) कुत्र

(ट) परं प्रत्युपन्नमतिः सा जम्बुकम् उवाच।
(i) कीदृषः
(ii) कीदृशी
(iii) का
(iv) कः
उत्तराणि:
(ii) कीदृशी

(ठ) पुरा त्वया मह्यम् त्रय व्याघ्र दत्तम्।
(i) कया
(ii) केन
(iii) कस्यै
(iv) कस्मै
उत्तराणि:
(ii) केन

(ड) व्याघ्रः शृगालेन सहितं पुनः आगच्छत्।
(i) कम्
(ii) कस्मात्
(iii) कथम्
(iv) केन
उत्तराणि:
(iv) केन

(ढ) देउलाख्यो ग्रामे राजसिंह वसतिस्म।
(i) कस्मिन्
(ii) कीदृशे
(iii) कयो
(iv) के
उत्तराणि:
(i) कस्मिन्

(ण) तत्र राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसतिस्म्
(i) कुत्र
(ii) यत्र
(iii) कस्मिन
(iv) कः
उत्तराणि:
(i) कुत्र

3. अधोलिखित श्लोकानाम् अन्वयं मञ्जूषायाः सहायतया उचित-क्रमेण पूरयत्।

(क) निजबुद्ध्या विमुक्ता सा भयाद् व्याघ्रस्य भामिनी।
अन्योऽपि बुद्धिमॉल्लोके मुच्यते महतो भयात्॥

अन्वयः
सा भामिनी निज (i) ________ व्याघ्रस्य भयात् (ii) ________ लोके अन्यः अपि (iii) ________ (निजबुद्ध्या ) महतो (iv) ________ मुजयते।
मञ्जूषा- भयात्, बुद्ध्या, बुद्धिमान्, विमुक्ता
उत्तराणि:
(i) बुद्ध्या
(ii) विमुक्ता
(iii) बुद्धिमान्
(iv) भयात्

(ख) रे रे धूर्त त्वया दत्तं मह्यं व्याघ्रत्रयं पुरा।
विश्वास्यायैकमानीय कथं यासि वदाधुना।।
इत्युक्ता धाविता तूर्णं व्याघ्रमारी भयङ्करा।
व्याघ्रोऽपि सहसा नष्टः गलबद्धशृगालकः।।

अन्वयः
रे रे धूर्त पुरा त्वया (i) ________ व्याघ्र (ii) ________ दत्तम्। विश्वास्य (अपि) अद्य (iii) ________ आनीय कथं यासि इति अधुना (iv) ________
मञ्जूषा- मह्यम्, त्रयं, वद, एकम्।
उत्तराणि:
(i) त्रयं
(ii) मह्यम्
(iii) एकम्
(iv) वद

4. अधोलिखित श्लोकानाम् भावार्थम् मञ्जूषायाः सहायतया उचित-क्रमेण पूरयत्-

(क) निजबुध्या विमुक्ता सा भयाद् व्याघ्रस्य भामिनी।
अन्योऽपि बुद्धिमाल्लोके मुच्यते महतो भयात्॥

भावार्थ:
यथा सा रूपवती स्त्र निज (i) _______ प्रमोवेण व्याघ्रस्य (ii) _______ विमुक्ता तथा अस्मिन् संसारे यः (iii) _______ भवाम् अर्थात् यः बुद्धे (iv) _______ करोति सः अपि (सोऽपि) महतो भयात् मुच्यते (भुक्तः भवति)।
मञ्जूषा- बुद्धिमान्, भयात्, उपयोग, बुद्धः
उत्तराणि:
(i) बुद्धः
(ii) भयात्
(iii) बुद्धिमान्
(iv) उपयोगं

(ख) रे रे धूर्त त्वया दत्तं मह्यं व्याघ्रत्रयं पुरा।
विश्वास्यायैकमानीय कथं यासि वदाधुना।।
इत्युक्ता धाविता तूर्ण व्याघ्रमारी भयङ्करा।
व्याघ्रोऽपि सहसा नष्टः गलबद्धशृगालकः।।

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् अस्मिन संसारे सर्वेषु कार्याषु (i) _________ च बुद्धि एवं बलयुक्ता भवति (ii) _________ बलस्य अन कस्यापि (iii) _________ कदापि न तिष्ठति। अनेनं एवं जन: (iv) _________ पूरायितुम् शक्तोति।
मञ्जूषा- बल, कालेषु, स्वकामनाः, बुद्धेः
उत्तराणि:
(i) कालेषु
(ii) बुद्धेः
(iii) बलं
(iv) स्वकामनः

(ग) बुद्धिर्बलवती तन्वि सर्वकार्येषु सवर्दा।

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् अस्मिन संसारे सर्वेषु (i) _________ च बुद्धि एवं बलयुक्ता भवति। (ii) _________ बलस्य अने कस्यापि (iii) _________ कदापि न तिष्ठति। अनेन एवं जनः (iv) _________ पूरयितुम् शक्तोति।
मञ्जूषा- बुद्धेः, बलं, स्वकामनः, कालेषु.
उत्तराणि:
(i) कालेषु
(ii) बुद्धः
(iii) बलं
(iv) स्वकामनाः

5. (अ) निम्नलिखितानां वाक्यानां कथाक्रमानुसारम् संयोजित्वा पुनः लिखत।
(क) बुद्धिर्बलवती तन्वि सर्वकार्येषु सर्वदा।
(ख) तस्यभार्या बुद्धिमती आसीत्।
(ग) मार्गे सा एकं व्याघ्रं ददर्श।
(घ) बुद्धिमती व्याघ्रजाद् भयात् पुनरपि मुक्ताऽभवत्।
(ङ) राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म।
(च) अस्ति देउलाख्यो नाम ग्रामः।
(छ) सा पुत्रद्वयोपेता पितृहं प्रति चलिता।
(ज) सा धाष्ात् पुत्रौ चपेटया प्रहत्य जगाद।
उत्तराणि:
(क) अस्ति देउलाख्यो नाम ग्रामः।
(ख) राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म।
(ग) तस्यभार्या बुद्धिमती आसीत्।
(घ) सा पुत्रद्वयोपेता पितृह प्रति चलिता।
(ङ) मार्गे सा एकं व्याघ्र ददर्श।
(च) सा धाष्ात् पुत्रौ चपेटया प्रहत्य जगाद।
(छ) बुद्धिमती व्याघ्रजाद् भयात् पुनरपि मुक्ताऽभवत्।
(ज) बुद्धिर्बलवती तन्वि सर्वकार्येषु सर्वदा।

(आ) (क) कथम् एकैकशः व्याघ्रभक्षणाय कलह कुरुथः।
(ख) कश्चित् धूर्तः शृगालः हसन्नं अवदत्।
(ग) त्वम् मानुषादपि बिभेषि।
(घ) तस्यद्वभार्या बुद्धिमती पुत्रयोपेता पितृह प्रति चलित।
(ङ) भवान् कुतः भयात् पलायितः।
(च) तौ एव विभज्य भुज्यताम्।
(छ) व्याघ्रः भयाकुलचित्तो नष्टः
(ज) बुद्धिमती व्याघ्रजाद् भयात् पुनरपि मुक्ताऽभवत्।
उत्तराणि:
(क) तस्य भार्या बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितृहं प्रति चलिता।
(ख) कथम् एकैकशः व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः।
(ग) तौ एव विभज्य भुज्यताम्।
(घ) व्याघ्रः भयाकुलचित्तो नष्टः।
(ङ) कश्चित् धूर्तः शृगालः हसन्नं अवदत्।
(च) भवान् कुतः भयात् पलायितः।
(छ) त्वम् मानुषादपि बिभेषि।
(ज) बुद्धिमती व्याघ्रजाद् भयात् पुनरपि मुक्ताऽभवत्।

6. पर्यायपदानि समुचित मेलनं कुरुत-


उत्तराणि:

7. (अ) ‘क’ स्तम्भे विशेषणपदं लिखितम् ‘ख’ स्तम्भे पुनः विशेष्यपदम्। तयोः मेलनं कुरुत-

उत्तराणि:
(क) (vi)
(ख) (i)
(ग) (ii)
(घ) (vii)
(ङ) (iii)
(च) (iv)
(छ) (v)

(आ) उदाहरणमनुसृत्य अधोलिखितानि विशेषण-विशेष्य-पदानि प्रयुज्य वाक्यानि रयचत्-
कौतुकी कृष्णः – कौतुकी कृष्णः कपिलायाः धनो: दुग्धं पिबति।
(क) चतुरा नारी – __________________
(ख) निर्धनाय पुरुषाय – __________________
(ग) तीक्ष्णैः शरैः – __________________
(घ) विशालेषु वृक्षेषु – __________________
उत्तराणि:
(क) चतुर नारी पुष्पाणि मालायां ग्रध्नाति।
(ख) वयं निर्धनाय पुरुषाय शैत्ये शोभनानि वस्त्राणि यच्छन्ति।
(ग) सः तीक्ष्णैः शरैः हरिणं हन्ति।
(घ) वानरः विशालेषु वृक्षेषु फलानि खादति।

8. विपर्ययपदानि समुचित मेलनं कुरुत-


उत्तराणि:

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 1 शुचिपर्यावरणम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 1 शुचिपर्यावरणम्

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 1 शुचिपर्यावरणम् Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत-

(क) अत्र जीवितं कीदृशं जातम्?
उत्तराणि:
दुर्वहमत्र

(ख) अनिशं महानगरमध्ये किं प्रचलति?
उत्तराणि:
कालायासचक्रम्

(ग) कुत्सितवस्तुमिश्रितं किमस्ति?
उत्तराणि:
भक्ष्यम्

(घ) अहं कस्मै जीवनं कामये?
उत्तराणि:
मानवाय

(ङ) केषां माला रमणीया?
उत्तराणि:
ललितलतानां

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-

(क) कविः किमर्थं प्रकृतेः शरणम् इच्छति?
उत्तराणि:
कविः सुजीवनार्थं प्रकृतेः शरणम् इच्छति।

(ख) कस्मात् कारणात् महानगरेषु संसरणं कठिनं वर्तते?
उत्तराणि:
यानानां हि अनन्ताः पङ्कतयः महानगरेषु सन्ति अतः तत्र संसरणं कठिनं वर्तते।

(ग) अस्माकं पर्यावरणे किं किं दूषितम् अस्ति?
उत्तराणि:
अस्माकं पर्यावरणे वायुमण्डलं जलम्, भक्ष्यम्, धरातलं च सर्व दुषितम् अस्ति।

(घ) कविः कुत्र सञ्चरणं कर्तुम् इच्छति?
उत्तराणि:
कविः एकान्ते कान्तारे सञ्चरणं कर्तुम् इच्छति।

(ङ) स्वस्थजीवनाय कीदृशे वातावरणे भ्रमणीयम्?
उत्तराणि:
स्वस्थजीवनाय खगकुलकलरव गुञ्जिते-कुसुमावलि समीरचालिते वातावरणे भ्रमणीयम्।

(च) अन्तिमे पद्यांशे कवेः का कामना अस्ति?
उत्तराणि:
अन्तिमे पद्यांशे कवेः मानवेभ्यः शान्तिप्रिय-जीवनस्य कामना अस्ति।

प्रश्न 3.
सन्धिं / सन्धिविच्छेदं कुरुत-

(क) प्रकृतिः + _________ = प्रकृतिरेव
उत्तराणि:
एव

(ख) स्यात् + _________ + _________ = स्यान्नैव
उत्तराणि:
न, एव

(ग) _________ + अनन्ता = ह्यनन्ताः
उत्तराणि:
हि

(घ) बहिः + अन्तः + जगति = _________
उत्तराणि:
बहिरन्तर्जगति

(ङ) _________ + नगरात् = अस्मान्नगरात्
उत्तराणि:
अस्मात्

(च) सम् + चरणम् = _________
उत्तराणि:
पञ्चरणम्

(छ) धूमम् + मुञ्चति = _________
उत्तराणि:
धूमंमुञ्चति

प्रश्न 4.
अधोलिखितानाम् अव्ययानां सहायतया रिक्तस्थानानि पूरयत-

भृशम्, यत्र, तत्र, अत्र, अपि, एव, सदा, बहिः

(क) इदानीं वायुमण्डलं ___________ प्रदूषितमस्ति।
उत्तराणि:
भृशम्

(ख) ___________ जीवन दुर्वहम् अस्ति।
उत्तराणि:
अत्र

(ग) प्राकृतिक वातावरणे क्षणं सञ्चरणम् ___________ लाभदायकं भवति।
उत्तराणि:
अपि

(घ) पर्यावरणस्य संरक्षणम् ___________ प्रकृतेः आराधना।
उत्तराणि:
एव

(ङ) ___________ समयस्य सदुपयोगः करणीयः।
उत्तराणि:
सदा

(च) भूकम्पित-समये ___________ गमनमेव उचितं भवति।
उत्तराणि:
बहिः

(छ) ___________ हरीतिमा ___________ शुचि पर्यावरणम्।
उत्तराणि:
यत्र, तत्र

प्रश्न 5(अ).
अधोलिखितानां पदानां पर्यायपदं लिखत-

(क) सलिलम् – _________
(ख) आम्रम् – _________
(ग) वनम् – _________
(घ) शरीरम् – _________
(ङ) कुटिलम् – _________
(च) पाषाणः – _________
उत्तराणि:
(क) जलम्
(ख) रसालम्
(ग) कान्तारम्
(घ) तनुः
(ङ) वक्रम्
(च) प्रस्तर:

प्रश्न 5(आ).
अधोलिखितपदानां विलोमपदानि पाठात् चित्वा लिखत-

(क) सुकरम् – ___________
(ख) दूषितम् – ___________
(ग) गृह्णन्ती – ___________
(घ) निर्मलम् – ___________
(ङ) दानवाय – ___________
(च) सान्ताः – ___________
उत्तराणि:
(क) दुष्करम्
(ख) निर्मलं
(ग) मुञ्चति
(घ) दुषितं
(ङ) मानवाय
(च) ध्वानम्

प्रश्न 6.
उदाहरणमनुसृत्य पाठात् चित्वा च समस्तपदानि समासनाम च लिखत-

उत्तराणि:
(ख) हरिततरूणाम् – कर्मधारय समास
(ग) ललितलतानाम् – कर्मधारय समास
(घ) नवमालिका – कर्मधारय समास
(ङ) धृतसुखसन्देशम् – बहुब्रीहि समास
(च) कज्जलमलिनम् – कर्मधारय समास
(छ) दुर्दान्तैर्दशनै – कर्मधारय समास

प्रश्न 7.
रेखाङ्कित-पदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) शकटीयानम् कज्जलमलिनं धूम मुञ्चति।
उत्तराणि:
कीदृशम्

(ख) उद्याने पक्षिणां कलरवं चेतः प्रसादयति।
उत्तराणि:
केषाम्

(ग) पाषाणीसभ्यतायां लतातरुगुल्माः प्रस्तरतले पिष्टाः सन्ति।
उत्तराणि:
के

(घ) महानगरेषु वाहनानाम् अनन्ता पङ्क्तयः धावन्ति।
उत्तराणि:
केषु कुत्र

(ङ) प्रकृत्याः सन्निधौ वास्तविक सुखं विद्यते।
उत्तराणि:
कस्याः

योग्यताविस्तारः
यह पाठ आधुनिक संस्कृत कवि हरिदत्त शर्मा के रचना संग्रह ‘लसल्लतिका’ से संकलित है। इसमें कवि ने महानगरों की यांत्रिक-बहुलता से बढ़ते प्रदूषण पर चिन्ता व्यक्त करते हुए कहा है कि यह लौहचक्र तन-मन का शोषक है, जिससे वायुमण्डल और भूमण्डल दोनों मलिन हो रहे हैं। कवि महानगरीय जीवन से दूर, नदी-निर्झर, वृक्षसमूह, लताकुञ्ज एवं पक्षियों से गुञ्जित वनप्रदेशों की ओर चलने की अभिलाषा व्यक्त करता है।

समास-समसनं समासः
समास का शाब्दिक अर्थ होता है-संक्षेप। दो या दो से अधिक शब्दों के मिलने से जो तीसरा नया और संक्षिप्त रूप बनता है वह समास कहलाता है। समास के मुख्यतः चार भेद हैं-

1. अव्ययीभाव
2. तत्पुरुष
3. बहुव्रीहि
4. द्वन्द्व

1. अव्ययीभाव- इस समास में पहला पद अव्यय होता है और वही प्रधान होता है और समस्तपद अव्यय बन जाता है।
यथा-निर्मक्षिकम् मक्षिकाणाम् अभाव:

यहाँ प्रथमपद ‘निर्’ है और द्वितीयपद मक्षिकम् है। यहाँ मक्षिका की प्रधानता न होकर मक्षिका का अभाव प्रधान है, अतः यहाँ अव्ययीभाव समास है। कुछ अन्य उदाहरण देखें-

• उपग्रामम् – ग्रामस्य सपीपे – (समीपता की प्रधानता)
• निर्जनम् – जनानाम् अभाव: – (अभाव की प्रधानता)
• अनुरथम् – रथस्य पश्चात् – (पश्चात् की प्रधानता)
• प्रतिगृहम् – गृहं गृहं प्रतिः – (प्रत्येक की प्रधानता)
• यथाशक्ति – शक्तिम् अनतिक्रम्य – (सीमा की प्रधानता)
• सचक्रम् – सक्रेण सहितम्: – (सहित की प्रधानता)

2. तत्पुरुष- ‘प्रायेण उत्तरपदार्थप्रधानः तत्पुरुषः’ इस समास में प्राय: उत्तरपद की प्रधानता होती है और पूर्वपद उत्तरपद के विशेषण का कार्य करता है। समस्तपद में पूर्वपद की विभक्ति का लोप हो जाता है।
यथा- राजपुरुषः अर्थात् राजा का पुरुष। यहाँ राजा की प्रधानता न होकर पुरुष की प्रधानता है, और राजा शब्द पुरुष के विशेषण का कार्य करता है।

• ग्रामगतः – ग्राम गतः।
• शरणागात – शरणम् आगतः।
• देशभक्तः – देशस्य भक्तः।
• सिंहभीतः – सिंहात् भीतः।
• भयापन्नः – भयम् आपन्नः।
• हरित्रातः – हरिणा त्रातः।

तत्पुरुष समास के दो भेद हैं-कर्मधारय और द्विगु।
1. कर्मधारय- इस समास में एक पद विशेष्य तथा दूसरा पद पहले पद का विशेषण होता है। विशेषण-विशेष्य भाव के अतिरिक्त उपमान-उपमेय भाव भी कर्मधारय समास का लक्षण है।
यथा-

• पीताम्बरम् – पीतं च तत् अम्बरम्।
• महापुरुषः – महान् च असौ पुरुषः।
• कज्जलमलिनम् – कज्जलम् इव मलिनम्।
• नीलकमलम् – नीलं च तत् कमलम्।
• मीननयनम् – मीन इव नयनम्।
• मुखकमलम् – कमलम् इव मुखम्।

2. द्विगु- ‘संख्यापूर्वी द्विगुः’
इस समास में पहला पद संख्यावाची होता है और समाहार (एकत्रीकरण या समूह) अर्थ की प्रधानता होती है।
यथा- त्रिभुजम्-त्रयाणां भुजानां समाहारः।
इसमें पूर्ववद ‘त्रि’ संख्यावाची है।

• पंचपात्रम् – पंचाना पात्राणां समाहारः।
• पंचवटी – पंचानां वटानां समाहारः।
• सप्तर्षिः – सप्तानां ऋषीणां समाहारः।
• चतुर्युगम् – चतुर्णा युगानां समाहारः।

3. बहुब्रीहि- ‘अन्यपदप्रधानः बहुबीहिः’
इस समास में पूर्व तथा उत्तर पदों की प्रधानता न होकर किसी अन्य पद की प्रधानता होती है।
यथा-

• पीताम्बरः – पीतम् अम्बरम् यस्य सः (विष्णुः)। यहाँ न तो पीतम् शब्द की प्रधानता है और न अम्बरम् शब्द की अपितु पीताम्बरधारी किसी अन्य व्यक्ति (विष्णु) की प्रधानता है।
• नीलकण्ठः – नीलः कण्ठः यस्य सः (शिवः)।
• दशाननः – दश आननानि यस्य सः (रावण:)।
• अनेककोटिसारः – अनेककोटिः सारः (धनेम्) यस्य सः।
• विगलितसमृद्धिम् – विगलिता समृद्धिः यस्य तम् (पुरुषम्)।
• प्रक्षालितपादम् – प्रक्षालितौ पादौ यस्य तम् (जनम्)।

4. द्वन्द्व- ‘उभयपदार्थप्रधान: द्वन्द्वः’
इस समास में पूर्वपद और उत्तरपद दोनों की समान रूप से प्रधानता होती है। पदों के बीच में ‘च’ का प्रयोग विग्रह में होता है।
यथा-

• रामलक्ष्मणौ – रामश्च लक्ष्मणश्च।
• पतरौ – माता च पिता च।
• धर्मार्थकाममोक्षाः – धर्मश्च, अर्थश्च, कामश्च, मोक्षश्च।
• वसन्तग्रीष्मशिशिराः – वसन्तश्च ग्रीष्मश्च शिशिरश्च।

कविपरिचय- प्रो० हरिदत्त शर्मा इलाहाबाद केन्द्रीय विश्वविद्यालय में संस्कृत के आचार्य रहे हैं। इनके कई संस्कृत काव्य प्रकाशित हो चुके हैं। जैसे-गीतकंदलिका, त्रिपथगा, उत्कलिका, बालगीताली, आक्रन्दनम्, लसल्लतिका इत्यादि। इनकी रचनाओं में समाज की विसंगतियों के प्रति आक्रोश तथा स्वस्थ वातावरण के प्रति दिशानिर्देश के भाव प्राप्त होते हैं।

भावविस्तारः
पृथिवी, जल, तेजो वायुराकाशश्चेति पञ्चमहाभूतानि प्रकृतेः प्रमुखतत्त्वानि। एतैः तत्त्वैरेव पर्यावरणस्य रचना भवति। आवियते रेतः समन्तात् लोकोऽनेनेति पर्यावरणम्। परिष्कृतं प्रदूषणरहितं च पर्यावरणमस्मभ्यं सर्वविधजीवनसुखं ददाति। अस्माभिः सदैव या प्रयतितव्यं यथा जलं स्थलं गगनञ्च निर्मलं स्यात्। पर्यावरणसम्बद्धाः केचन श्लोकाः अधोलिखिताः सन्ति-
यथा-

पृथिवीं परितो व्याप्य, तामाच्छाद्य स्थितं च चत्।
जगदाधाररूपेण, पर्यावरणमुच्यते।।

दूषणविषये-

सृष्टौ स्थितौ विनाशे च नृविज्ञैर्बहुनाशकम्।
पञ्चतत्वविरुद्ध यत्साधितं तत्प्रदूषणम्।।

युप्रदूषणविषये-

प्रक्षिप्तो वाहनधूमः कृष्णः बह्वपकारकः।
दुष्टैरसायनयुक्तो घातक: श्वासरुग्वहः।।

नप्रदूषणविषये-

यन्त्रशाला परित्यक्तैर्नगरेदूषितद्रवैः।
नदीनदी समुद्राश्च प्रक्षिप्तैर्दूषणं गताः।।

दूषण निवारणाय संरक्षणाय च-

शोधनं रोपणं रक्षावर्धनं वायुवारिणः।
वनानां वन्यवस्तूनां भूमेः संरक्षणं वरम्।।
एते श्लोकाः पर्यावरणकाव्यात् संकलिताः सन्ति।

सम-तद्भव- शब्दानामध्ययनम्-
धोलिखितानां तत्समशब्दानां तदुद्भूतानां च तद्भवशब्दानां परिचयः करणीय:
तत्सम – तद्भव
प्रस्तर – पत्थर
वाष्प – भाप
दुर्वह – दूभर
वक्र – बाँका
कज्जल – काजल
चाकचिक्य – चकाचक, चकाचौंध
धूमः – धुआँ
शतम् – सौ (100)
बहिः – बाहर

दः परिचयः
स्मन् गीते शुचि पर्यावरणम् इति ध्रुवकं (स्थायी) वर्तते। तदतिरिक्त सर्वत्र प्रतिपङ्क्ति 26 मात्राः सन्ति। इदं गीतिकाच्छन्दसः मस्ति।

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 1 शुचिपर्यावरणम् Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नाः

1. अधोलिखितं पद्यांशं पाठित्वा प्रदत्तान प्रश्नान् उत्तरत-

(क) दुर्वहमत्र जीवितं जातं प्रकृतिरेव शरणम्।
शुचि-पर्यावरणम्॥
महानगरमध्ये चलदनिशं कालायसचक्रम्।
मनः शोषयत् तनुः पेषयद् भ्रमति सदा वक्रम्॥
दुन्तैिर्दशनैरमुना स्यान्नैव जननसनम्। शुचि …॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. चक्रम कीदृशम् चलति?
2. अस्माकम् शरणम् किम्?
3. अत्र जीवितं कथं जातम्?

उत्तराणि:

1. वक्रम्
2. प्रकृतिः
3. दुर्वहम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. चक्रम् वक्रम् कदा चलति?
2. अमुना दुर्दान्तैः दशनैः किं न स्यात्?

उत्तराणि:

1. मनः शोषयत् तनुः पेषयद् कालायसचक्रम् सदा वक्रम् चलति।
2. अमुना दुर्दान्तैः दशनैः जनग्रसनं नस्यात

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. “अहर्निशम्” इति पदस्य पर्यायपदं पद्यांशे किम्?
2. “सरलैः” इति पदस्य विपर्यय पदं पद्यांशे किम
3. “पर्यावरणम्” इति पदस्य विशेषणपदं किम्?
4. ‘सदा वक्रम् भ्रमति’ अत्र क्रियापदं किम्?

उत्तराणि:

1. अनिशम्
2. दुर्दान्तः
3. शुचि
4. भ्रमति

(ख) कज्जलमलिनं धूमं मुञ्चति शतशकटीयानम्।
वाष्ययानमाला संधावति वितरन्ती ध्वानम्॥
यानानां पङ्क्तयो ह्यनन्ताः कठिनं संसरणम्। शुचि …।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कि कज्जलमलिनं धूमं मुञ्चति?
2. वाष्पयानमाला कि कुर्वन्ती संधावति?
3. वाष्पयानमाला कि वितरन्ती अस्ति?

उत्तराणि:

1. शतशकटीयानम्
2. ध्वानम्
3. ध्वानम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. संसरणम् कठिनम् किमर्थम् भवति?
2. शतशकटीयानम् किं करोति?

उत्तराणि:

1. अनन्ताः यानानां पंक्तयः अतः संसरणम् कठिनम् भवति।
2. शतशकटीयानम् कज्जलमलिनं धूमं मुञ्चति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘शतशकटीयानम्’ कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
2. अनंताः’ इति पदस्य विशेष्यपदं किम्?
3. ‘चलनम्’ इति क्रियापदस्य पर्यायपदं किम्?
4. श्लोके ‘सरलम्’ इति पदस्य कः विपर्ययः आगतः?

उत्तराणि:

1. मुञ्चति
2. पक्तयः
3. संसरणम्
4. कठिनम्

(ग) वायुमण्डलं भृशं दूषितं न हि निर्मलं जलम्।
कुत्सितवस्तुमिश्रितं भक्ष्यं समलं धरातलम्॥
करणीयं बहिरन्तर्जगति तु बहु शुद्धीकरणम्। शुचि …॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. जलम् कीदृशम् अस्ति?
2. भृशं दूषितम् किम् अस्ति?
3. कुत्सितवस्तु मिश्रितं किम्?

उत्तराणि:

1. निर्मलम्
2. वायुमण्डलम्
3. धरातलम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. मनुष्यैः किं करणीयम्?
2. धरातलं कीदृशं जातम्?

उत्तराणि:

1. मनुष्यैः बहिरन्तर्जगति तु बहु शुद्धीकरणम् करणीयम्।
2. समलं धरातलम् जातम्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘दूषितम्’ इति पदस्य विपर्ययपदं श्लोके किम्?
2. ‘वायुमण्डलम्’ इति पदस्य विशेषणपदं किम्?
3. ‘करणीयम्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
4. श्लोके ‘अत्यधिकम्’ इति पदस्य क: पर्यायः आगतः?

उत्तराणि:

1. निर्मलम्
2. दूषितम्
3. शुद्धीकरणम्
4. भृशम्

(घ) कञ्चित् काल नय मामस्मान्नगराद् बहुदूरम्।
प्रपश्यामि ग्रामान्ते निर्झर-नदी-पयःपूरम्।।
एकान्ते कान्तारे क्षणमपि मे स्यात् सञ्चरणम्। शुचि …॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कविः कस्मात् दूरं गच्छति?
2. कीदृशे कान्तारे सः क्षणमपि संरचरण कर्तुम् इच्छति।
3. ग्रामान्ते निर्झर-नदी कीदृशं भवति?

उत्तराणि:

1. नगरात्
2. एकान्ते
3. पयः पूरम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. ग्रामान्ते सः किम् द्रष्टुम् इच्छति?
2. एकान्ते कान्तारे मे किं स्यात्?

उत्तराणि:

1. ग्रामान्ते सः निर्झर-नदी-पयः पूरम् द्रष्टुम् इच्छति।
2. एकान्ते कान्तारे में क्षणमपि सञ्चरणं स्यात्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अतिसमीपम्’ इति पदस्य विपर्ययपदम् किम्?
2. कान्तारे’ इति पदस्य विशेषणपदं किम्?
3. ‘जलम्’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
4. श्लोके ‘सञ्चरणम्’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?

उत्तराणि:

1. बहुदूरम
2. एकान्ते
3. पयः
4. स्यात्

(ङ) हरिततरूणां ललितलतानां माला रमणीया।
कुसुमावलिः समीरचालिता स्यान्मे वरणीया।।
नवमालिका रसालं मिलिता रुचिरं संगमनम्। शुचि …॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कीदृशानां वृक्षाणां माला रमणीया भवेत्?
2. लतानाम् माला कीदृशी भवेत्?
3. संगमनम् कीदृशं भवेत्?

उत्तराणि:

1. हरितानाम्
2. रमणीया
3. रुचिरम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. केन चलिता कुसुमावलिः वरणीया स्यात्?
2. नवमालिका संगमनं कीदृशम्?

उत्तराणि:

1. समीरेण चालिता कुसमावलिः वरणीया स्यात्।
2. नवमालिका रुचिरं संगमनम्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. रमणीया’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं श्लोके किम्?
2. श्लोके ‘चालिता’ इति क्रिया पदस्य कर्तृपदं किम्?
3. अत्र ‘आम्रम्’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
4. श्लोके ‘दुर्गमनम्’ इति कः विपर्ययः?

उत्तराणि:

1. माला
2. समीरेण
3. रसालम्
4. संगमनम्

(च) अयि चल बन्धो! खगकुलकलरव गुञ्जितवनदेशम्।
पुर कलरव सम्भ्रमितजनेभ्यो धृतसुखसन्देशम्।।
चाकचिक्यजालं नो कुर्याज्जीवितरसहरणम्। शुचि … ||

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कविः कीदृशम् सन्देशम् दातुम् इच्छति?
2. कविः कुत्र चलितुम् इच्छति?
3. कविः कं सम्बोधयति?

उत्तराणि:

1. धृतसुखम्
2. खगकुलकलरवदेशम्
3. बंधुवर

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. किम् जीवितम् रसं न हरेत्?
2. पुर कलरव सम्भ्रमित जनेभ्यः सुखसन्देशं कुत्र प्राप्नोति?

उत्तराणि:

1. नगराणाम् चाकचिक्यजालं जीवितम् रसं न हरेत्।
2. पुर-कलरव सम्भ्रमित जनेभ्यः सुखसन्देशं खगकुलकलरव गुजितवनदेशे प्राप्नोति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘ग्राम’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
2. ‘चल’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
3. ‘चाकचिक्यजालं’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
4. श्लोके ‘नगर’ इति पदस्य कः पर्यायः आगतः?

उत्तराणि:

1. पुर
2. बन्धो
3. कुर्यात्
4. पुर

(छ) प्रस्तरतले लतातरुगुल्मा नो भवन्तु पिष्टा।
पाषाणी सभ्यता निसर्गे स्यान्न समाविष्टा॥
मानवाय जीवनं कामये नो जीवन्मरणम्। शुचि …॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. लतातरुगुल्माः कुत्र न पिष्टा:भवन्तु?
2. पाषाणी सभ्यता कुत्र समविष्टा न स्यात्?
3. कविः कि न कामयते?

उत्तराणि:

1. प्रस्तरतले
2. निसर्ग
3. जीवन्मरणम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. कविः कस्य कामना करोति?
2. प्रस्तरे तले के न भवन्तु?

उत्तराणि:

1. कविः मानवाय जीवनस्य कामना करोति।
2. प्रस्तरतले लतातरुगुल्माः प्रियः न भवन्तु।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. सभ्यता’ इति पदस्य विशेषणपदं किम्?
2. अहम्’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
3. ‘जीवन्मरणं’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् प्रयुक्तम्?
4. ‘पाषाणीसभ्यता निसर्गे न स्यात्’। अत्र कर्तृपदं किम्?

उत्तराणि:

1. पाषाणी
2. कामये
3. जीवनम्
4. पाषाणीसभ्यता

2. अधोलिखित कथनेषु रेखांकितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं क्रियाताम्-

(क) मानव जीवनाय शुचि-पर्यावरणं आवश्यकम् भवति।
(i) कीदृशम्
(ii) क:
(iii) कम्
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(i) कीदृशम्

(ख) महानगरमध्ये कालायसचक्रम् अनिशं चलति।
(i) केन
(ii) क:
(iii) कुत्र
(iv) कम्
उत्तराणि:
(iii) कुत्र

(ग) चक्रम् सदा वक्रम भ्रमति।
(i) कः
(ii) केन
(iii) कीदृशम्
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(iii) कीदृशम्

(घ) अमुना दुर्दान्तैः अशनैः जनग्रसनम् न स्यात्।
(i) कः
(ii) केन
(iii) केषाम्
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(ii) केन

(ङ) शतं शकटीयानम् धूम्र मुञ्चति।
(i) केन
(ii) क:
(iii) कति
(iv) केषाम्
उत्तराणि:
(iii) कति

(च) यामानां पक्तयः अनन्ताः कठिनं संसरणम् भवति।
(i) कः
(ii) केषाम्
(iii) कुत्र
(iv) कम्
उत्तराणि:
(ii) केषाम्

(छ) वायुमण्डलं अत्यधिकं दूषितं जातम्।
(i) केषाम्
(ii) कीदृशम्
(iii) कः
(iv) कम्
उत्तराणि:
(ii) कीदृशम्

(ज) प्रकृत्याः सन्निधौ वास्तविकं सुखं विद्यते।
(i) कम्
(ii) कस्याः
(iii) केषाम्
(iv) कः
उत्तराणि:
(ii) कस्याः

(झ) उद्याने पक्षिणां कलरवं चेतः प्रसादयति।
(i) केषाम्
(ii) कः
(iii) कम्
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(i) केषाम्

(त्र) पाषाणीसभ्यतायां लतातरुगुल्माः प्रस्तरतले पिष्टाः सन्ति।
(i) के
(ii) क:
(iii) केषाम्
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(i) के

(ट) शकटीयानम् कज्जलमालिनं धूमं मुञ्चति।
(i) किम्
(ii) कम्
(iii) कीदृशम्
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(iii) कीदृशम्

(ठ) प्रस्तरतले लतातरुगुल्मा पिष्टाः न भवन्तु।
(i) के
(ii) कुत्र
(iii) किम्
(iv) केन
उत्तराणि:
(ii) कुत्र

(ड) महानगरेषु, वाहनानाम् अनन्ताः पङक्तयः धावन्ति।
(i) केषु
(ii) कस्मै
(iii) के
(iv) किम्
उत्तराणि:
(i) केषु

(ढ) शकटीयानम् कज्जलमलिन धूम मुञ्चति।
(i) कम्
(ii) किम्
(iii) कथम्
(iv) कानि
उत्तराणि:
(ii) किम्

(ण) कविः मानवस्य जीवनस्य कामनां करोति।
(i) कथम्
(ii) केन
(iii) कस्मै
(iv) कस्य
उत्तराणि:
(iv) कस्य

3. अधोलिखितानां श्लोकानाम् अन्वये रिक्तस्थानपूर्तिः।

(क) दुर्वहमत्र जीवितं जातं प्रकृतिरेव शरणम्।
शुचि-पर्यावरणम्॥
महानगरमध्ये चलदनिशं कालायसचक्रम्।
मनः शोषयत् तनुः पेषयद् भ्रमति सदा वक्रम्॥
दुर्दान्तैर्दशनैरमुना स्यान्नैव जनग्रसनम्॥ शुचि …..॥

अन्वयः
अत्र जीवितं (i) _______ जातं प्रकृतिः एवं शरणम् शुचि-पर्यावरणम् (एव शरणम्) (ii) _______ मध्ये कालाय सचक्रम् अनिशं चलत् मनः (iii) _______ तनुः प्रेक्षेयद् सदा वक्रम भ्र मति अमुना दुर्दान्तैः (iv) _______ जनग्रसनम् न एवं स्यात् ।।1।।

मञ्जूषा- दशनैः, दुर्वहम्, शोषयत्, महानगर
उत्तराणि:
(i) दुर्वहम्
(ii) महानगर
(ii) शोषयत्
(iv) दशनैः

(ख) कज्जलमलिनं धूमं मुञ्चति शतशकटीयानम्।
वाष्पयानमाला संधावति वितरन्ती ध्वानम्॥
यानानां पङ्क्तयो ह्यनन्ताः कठिनं संसरणम्॥ शुचि…॥

अन्वयः
(अद्यत्वे देशे) शतशकटीयानम् (i) ________ धूमं मुञ्चति, वाष्पयानमाला (ii) ________ वितरन्ती संधावति। यानानां (iii) ________ पङ्क्त यः हि (येन) (iv) ________ संसरणम्।

मञ्जूषा- कठिनं, कज्जलमलिनं, ध्वानम्, अनन्ताः
उत्तराणि:
(i) कज्जलमलिनं
(ii) ध्वानम्
(iii) अनन्ताः
(iv) कठिन

(ग) वायुमण्डलं भृशं दूषितं न हि निर्मल जलम्।
कुत्सितवस्तुमिश्रितं भक्ष्यं समलं धरातलम्॥
करणीयं बहिरन्तर्जगति तु बहु शुद्धीकरणम्॥ शुचि…॥

अन्वयः
(अद्य) वायुमण्डलं (i) ________ दूषितं, निर्मल जलम् हि न, (ii) ________ कुत्सित वस्तु मिश्रितं समलं (iii) ________ अन्तजगति तु (iv) ________ करणीयं बहु शुद्धीकरणम्।।

मञ्जूषा- भक्ष्यं, भृशं, धरातलम्, निर्मल
उत्तराणि:
(i) भृशं
(ii) भक्ष्य
(iii) धरातलम्
(iv) निर्मल

(घ) कञ्चित् कालं नय मामस्मान्नगराद् बहुदूरम्।
प्रपश्यामि ग्रामान्ते निर्झर-नदी-पयःपूरम्॥
एकान्ते कान्तारे क्षणमपि मे स्यात् सञ्चरणम्॥ शुचि …॥

अन्वयः
कञ्चित् कालं माम् (i) _________ नगरात् बहु दूरम् नय। ग्रामान्ते (अहम्) (ii) _________ नदी-पयः पूरम् प्रापश्यामि। (iii) _________ कान्तारे में क्षणम् अपि (iv) _________ स्यात्।

मञ्जूषा- सञ्चरणम्, अस्मात्, एकान्ते, निर्झर
उत्तराणि:
(i) अस्मात्
(ii) निर्झर
(iii) एकान्ते
(iv) सञ्चरणम्

(ङ) हरिततरूणां ललितलतानां माला रमणीया।
कुसुमावलिः समीरचालिता स्यान्मे वरणीया॥
नवमालिका रसालं मिलिता रुचिरं संगमनम्। शुचि …॥

अन्वयः
हरित तरूणाम् ललित (i) ________ रमणीया माला (ii) ________ चालिता कुसमावलिः मे वरणीया स्यात् (iii) ________ नवमालिका (iv) ________ संगमनम् मिलिता।

मञ्जूषा- रुचिरं, लतानां, रसालं, समीर
उत्तराणि:
(i) लतानां
(ii) समीर
(iii) रसालं
(iv) रुचिरं

(च) अयि चल बन्धो! खगकुलकलरव गुञ्जितवनदेशम्।
पुर-कलरव सम्भ्रमितजनेभ्यो धृतसुखसन्देशम्॥
चाकचिक्यजालं नो कुर्याज्जीवितरसहरणम्॥ शुचि …॥

अन्वयः
बन्धो! खगकुल (i) ________ गुञ्जितवनदेशम् (ii) ________ पुर-कलरव सम्भ्रमित (iii) ________धृत सुख सन्देशम्। चाकचिक्यजालं जीवित (iv) ________ हरणम् न कुर्यात्।

मञ्जूषा- जनेभ्यः, कलरव, रस, चल
उत्तराणि:
(i) कलरव
(ii) चल
(iii) जनेभ्यः
(iv) रस

(छ) प्रस्तरतले लतातरुगुल्मा नो भवन्तु पिष्टा।
पाषाणी सभ्यता निसर्गे स्यान्न समाविष्टा।
मानवाय जीवनं कामये नो जीवन्मरणम्। शुचि …॥

अन्वयः
लतातरु गुल्मा: (i) ________ न पिष्टाः भवन्तु। (ii) ________ पाषाणी सभ्यता (iii) ________ न स्यात्। (अहम्) मानवाय (iv) ________ कामये जीवन्मरणम् न।
मञ्जूषा- जीवन, प्रस्तरतले, निसर्ग, समाविष्टा
उत्तराणि:
(i) प्रस्तरतले
(ii) निसर्गे
(iii) समाविष्टा
(iv) जीवनं

4. श्लोकक्रमानुसारं वाक्यानि पुनः लेखनीयानि-

प्रश्न (अ).
(क) अमुना दुर्दान्तैः दशनौः जनग्रसनम् न स्यात्।
(ख) महानगरेषु कालायसचक्रम् अहर्निशम् चलति।
(ग) चक्रम सर्वदा वक्रम् भ्रमति।
(घ) अधुना प्रकृतिरेव शरणम् गन्तव्यम्।
(ङ) अस्मिन् संसारे जीवितं कठिन अस्ति।
(च) अस्मभ्यम्-पर्यावरणम् आवश्यकम्।
(छ) चक्रम् मनः शोषयति तनुः च पेषयति।
(ज) शुचि-पर्यावरणम् आवश्यकम् अस्ति।
उत्तराणि:
(क) अस्मिन् संसारे जीवितं कठिनं अस्ति।
(ख) महानगरेषु कालायसचक्रम् अहर्निशम् चलति।
(ग) चक्रम् मनः शोषयति तनुः च पेषयति।
(घ) चक्रम सर्वदा वक्रम् भ्रमति।
(ङ) अमुना दुर्दान्तः दशनैः जनग्रसनम् न स्यात्।
(च) अधुना प्रकृतिरेव शरणम् गन्तव्यम्।
(छ) अस्मभ्यम्-पर्यावरणम् आवश्यकम्।
(ज) शुचि-पर्यावरम् आवश्यकम् अस्ति।

प्रश्न (आ).
(क) शुचि-पर्यावरणम् आवश्यकम् अस्ति।
(ख) वायु-प्रदूषणम् भवति।
(ग) शकटीयानम् धूमं मुञ्चति।
(घ) महानगरेषु वाहनानाम् अन्नताः पङक्तयः धावन्ति।
(ङ) पर्यावरणम् प्रदूषितम् भवति।
(च) शतशकटीयानम् कज्जलमलिनं धूम मुञ्चति।
(छ) महानगरेषु चलनम् कठिनम् भवति।
(ज) वाष्पयानमाला ध्वानम् वितरन्ती सधावति।
उत्तराणि:
(क) शकटीयानम् धूमं मुज्जति।
(ख) शतशकटीयानम् कज्जलमलिनं धूमं मुञ्चति।
(ग) वाष्पयानमाला ध्वानम् वितरन्ती सधावति।
(घ) महानगरेषु वाहनानाम् अन्नताः पङक्तयः धावन्ति।
(ङ) वायु-प्रदूषणम् भवति।
(च) महानगनेषु चलनम् कठिनम् भवति।
(छ) पर्यावरणम् प्रदूषितम् भवति।
(ज) शुचि-पर्यावरणम् आवश्यकम् अस्ति।

5. समुचितानि पर्यायपदानि मेलनं कुरुत-

खण्ड ‘क’ – खण्ड ‘ख’
(क) जीतितम् – सुन्दरी
(ख) दुर्वहम् – पुष्पपक्तिः
(ग) तनुः – वायु:
(घ) वृक्षाणाम् – वरणीया
(ङ) रमणीया – त्यजति
(च) कुसमावलिः – अत्यधिकम्
(छ) चयनीया – कुटिलम्
(ज) समीरः – जीवनम्
(झ) चाकचिक्यजालम् – शरीरम्
(ञ) रसालम् – दुष्करम्
(ट) मुञ्चति – तरुणाम्
(ठ) वक्रम् – कृत्रिमप्रभावपूर्णजगत्
(ड) भक्ष्यम् – आम्रम्
(ढ) संसरणम् – मलेनयुक्तम्
(ण) भृषम् – सञ्चलनम्
(त) समलम् – खाद्यपदार्थ
(थ) शुचिः – मनसि
(द) यानानाम् – इच्छामि
(ध) धरातलम् – अवलोकयामि
(न) अन्तर्जगति – नहि
(प) बहु – वने
(फ) प्रपश्यामि – पवित्रम्
(ब) कान्तारे – मित्र
(भ) बन्धु – वाहनानाम्
(म) नो – पृथ्वी
(य) कामये – अत्यधिकम्
उत्तराणि:
(क) जीवनम्
(ख) दुष्करम्
(ग) शरीरम्
(घ) तरुणाम्
(ङ) सुन्दरी
(च) पुष्पपक्तिः
(छ) वरणीया
(ज) वायुः
(झ) कृत्रिमप्रभावपूर्ण जगत्
(ञ) आम्रम्
(ट) त्यजति
(ठ) कुटिलम्
(ड) खाद्यपदार्थ
(ढ) सञ्चलनम्
(ण) अत्यधिकम्
(त) मलेन युक्तम्
(थ) पवित्रम्
(द) वाहनानाम्
(ध) पृथ्वी
(न) मनसि
(प) अत्यधिकम्
(फ) अवलोकयामि
(ब) वने
(भ) मित्र
(म) नहि
(य) इच्छामि

6. ‘क’ स्तम्भे विशेषणपदं लिखितम् ‘ख’ स्तम्भे पुनः विशेष्यपदम्। तयोः मेलनं कुरुत-

‘क’ स्तम्भ – ‘ख’ स्तम्भ
(क) शुचि – (i) दशनः
(ख) दुर्दान्तः – (ii) वायुमण्डलम्
(ग) दूषितम् – (iii) कान्तरे
(घ) निर्मल – (iv) पर्यावरणम्
(ङ) समलं – (v) धरातलम्
(च) एकान्ते – (vi) धुर्म
(छ) मलिनं – (vii) पक्तयः
(ज) अनंताः – (viii) जलम्
उत्तराणि:
(क) (iv)
(ख) (i)
(ग) (ii)
(घ) (viii)
(ङ) (v)
(च) (iii)
(छ) (vi)
(ज) (vii)

7. निम्न ‘क’ वर्गीय पदार्थ ‘ख’ वर्गीय पदेषु विपर्यायपदानि चीयताम्-

‘क’ पदानि – ‘ख’ विपर्यायपदानि
(क) निर्मलम् – अदुर्दान्तः
(ख) भक्ष्यम् – निर्मलम्
(ग) बहु – ग्रहणति
(घ) करणीयम् – एकम्
(ङ) नगरात् – अन्ताः
(च) बहुदूरम् – सरलम्
(छ) कान्तारे – अकरणीयम्
(ज) रमणीया – ग्रामात्
(झ) रुचिरम् – समीपम्
(ञ) बन्धो! – नगरे
(ट) कुर्यात् – अरमणीया
(ठ) जीवितम् – मलम्
(ड) सभ्यता – अभक्ष्यम्
(ढ) मानवाय – न्यून
(ण) भृषम् – अरुचिरम्
(त) दूषितम् – शत्रों!
(थ) शुचि – अकुर्यात्
(द) वक्रम् – मरणम्
(ध) दुर्दान्तः – असभ्यता
(न) मलिनम् – दानवाय
(प) मुञ्चति – न्यूनम्
(फ) शतम् – अदूषितम्
(ब) अनन्ताः – अशुचि
(भ) कठिनम् – सरलम्
उत्तराणि:
(क) मलम्
(ख) अभक्ष्यम्
(ग) न्यून
(घ) अकरणीयम्
(ङ) ग्रामात्
(च) समीपम्
(छ) नगरे
(ज) अरमणीया
(झ) अरुचिरम्
(ञ) शत्रो!
(ट) अकुर्यात्
(ठ) मरणम्
(ड) असभ्यता
(ढ) दानवाय
(ण) न्यूनम्
(त) अदूषितम्
(थ) अशुचि
(द) सरलम्
(ध) अदुर्दान्तः
(न) निर्मलम्
(प) ग्रहणति
(फ) एकम्
(ब) अन्ताः
(भ) सरलम्

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 3 व्यायामः सर्वदा पथ्यः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 3 व्यायामः सर्वदा पथ्यः

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 3 व्यायामः सर्वदा पथ्यः Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत-

(क) परमम् आरोग्यं कस्मात् उपजायते?
उत्तराणि:
व्यायामात्

(ख) कस्य मांस स्थिरीभवति?
उत्तराणि:
व्यायामाभिरतस्य

(ग) सदा कः पथ्यः?
उत्तराणि:
व्यायामः

(घ) कै: पुभिः सर्वेषु ऋतुषु व्यायामः कर्तव्यः?
उत्तराणि:
आत्महितैषिभि

(ङ) व्यायामस्विन्नगात्रस्य समीपं के न उपसर्पन्ति?
उत्तराणि:
व्याधयो

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-

(क) कीदृशं कर्म व्यायामसंज्ञितम् कथ्यते?
उत्तराणि:
शरीरायासजननम् कर्म व्यायामसज्ञितम् कथ्यते।

(ख) व्यायामात् कि किमुपजायते?
उत्तराणि:
व्यायामात् श्रमक्लमपिपासा ऊष्म-शीतादीनां सहिष्णुता-परमं च आरोग्यम् उपजायते।

(ग) जरा कस्य सकाशं सहसा न समधिरोहति?
उत्तराणि:
जरा व्यायामिनस्य जनस्य सकाशं सहसा न समधिगच्छति।

(घ) कस्य विरुद्धमपि भोजनं परिपच्यते?
उत्तराणि:
व्यायाम कुर्वतो नित्य विरुद्धमपि भोजनं परिपच्यते।

(ङ) कियता बलेन व्यायामः कर्तव्यः?
उत्तराणि:
अर्धन बलेन व्यायामः कर्तव्यः।

(च) अर्धबलस्य लक्षणम् किम्?
उत्तराणि:
व्यायाम कुर्वतः जन्तोः यदा हृदिस्थानास्थितः वायुः वस्त्र प्रपद्यते तद् अर्धबलस्य लक्षणम् अस्ति।

प्रश्न 3.
उदाहरणमनुसृत्य कोष्ठकगतेषु पदेषु तृतीयाविभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पुरयत-

यथा- व्यायामः _________ होनमपि सुदर्शनं करोति (गुण)
व्यायामः गुणैः हीनमपि सुदर्शनं करोति।

(क) ________ व्यायामः कर्त्तव्यः। (बलस्याधं)
उत्तराणि:
बलस्यार्धन

(ख) ________ सदृशं किञ्चित् स्थौल्यापकर्षणं नास्ति। (व्यायाम)
उत्तराणि:
व्यायामेन

(ग) ________ विना जीवनं नास्ति। (विद्या)
उत्तराणि:
विद्यया

(घ) सः ________ खञ्जः अस्ति। (चरण)
उत्तराणि:
चरणेन

(ङ) सूपकारः ________ भोजनं जिघ्रति। (नासिका)
उत्तराणि:
नासिकया

प्रश्न 4(अ).
स्थूलपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) शरीरस्य आयासजननं कर्म व्यायामः इति कथ्यते।
उत्तराणि:
कस्य आयासजननं कर्म व्यायामः इति कथ्यते?

(ख) अरयः व्यायामिनं न अर्दयन्ति।
उत्तराणि:
के व्यायामिनं न अर्दयन्ति?

(ग) आत्महितैषिभिः सर्वदा व्यायामः कर्तव्यः।
उत्तराणि:
कैः सर्वदा व्यायामः कर्तव्यः?

(घ) व्यायाम कुर्वतः विरुद्धं भोजनम् अपि परिपच्यते।
उत्तराणि:
व्यायाम कुर्वतः कीदृशम् भोजनम् अपि परिपच्यते?

(ङ) गात्राणां सुविभक्तता व्यायामेन संभवति।
उत्तराणि:
केषाम् सुविभक्तता व्यायामेन संभवति?

प्रश्न 4(आ).
षष्ठ श्लोकस्य भावमाश्रित्य रिक्तस्थानानि पूरयत-

यथा- ________ समीपे उरगाः न ________ एवमेव व्यायामिनः जनस्य समीपं ________ न गच्छन्ति। व्यायामः वयोरूपेगुणहीनम् अपि जनम् ________ करोति।
उत्तराणि:
वैनतेयस्य, गच्छन्ति, व्याधयः (रोगाः), सुदर्शन (दर्शननीयम्)।

प्रश्न 5(अ).
‘व्यायामस्य लाभाः’ इति विषयमधिकृत्य पञ्चवाक्येषु ‘संस्कृतभाषया’ एकम् अनुच्छेद लिखत।
उत्तराणि:
(क) व्यायामः जनेभ्यः स्वस्थं यच्छति।
(ख) नित्यं व्यायाम कुर्वन्तः जनाः कदापि रोगिणः न भवन्ति।
(ग) व्यायामेन जनैः खादितं भोजनं पूर्णरुपेण पचति।
(घ) व्यायामः जनाम् सुदर्शनाम् करोति।
(ङ) जनैः यथाशक्ति एव व्यायामः करणीयः।

प्रश्न 5(आ).
यथानिर्देशमुत्तरत-

(क) ‘तत्कृत्वा तु सुखं देहम्’ अत्र विशेषणपदं किम्?
उत्तराणि:
सुखं

(ख) ‘व्याधयो नोपसर्पन्ति वैनतेयमिवोरगाः’ अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम्?
उत्तराणि:
उपसर्यन्ति

(ग) ‘पुम्भिरात्महितैषिभिः’ अत्र ‘पुरुषैः’ इत्यर्थे कि पदं प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
पुम्भि

(घ) ‘दीप्ताग्नित्वमनालस्य स्थिरत्वं लाघवं मजा’ इति वाक्यात ‘गौरवम्’ इति पदस्य विपरीतार्थकं पदं चित्वा लिखत।
उत्तराणि:
लाघवं

(ङ) न चास्ति सदृशं तेन किञ्चित् स्थौल्यापकर्षणम्’ अस्मिन् वाक्ये ‘तेन’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
व्यायामम्

प्रश्न 6(अ).
निम्नलिखितानाम् अव्ययानाम् रिक्तस्थानेषु प्रयोगं कुरुत-

सहसा, अपि, सदृशं, सर्वदा, यदा, सदा, अन्यथा

(क) _______ व्यायामः कर्त्तव्यः।
उत्तराणि:
सर्वदा

(ख) _______ मनुष्यः सम्यकूरूपेण व्यायाम करोति तदा सः _______ स्वस्थः तिष्ठति।
उत्तराणि:
यदा, सदा

(ग) व्यायामेन असुन्दराः _______ सुन्दराः भवति।
उत्तराणि:
अपि

(घ) व्यायामिनः जनस्य सकाशं वार्धक्यं _______ नायाति।
उत्तराणि:
सहसा

(ङ) व्यायामेन _______ किञ्चित् स्थौल्यापकर्षणं नास्ति।
उत्तराणि:
सदृश

(च) व्यायाम समीक्ष्य एवं कर्तव्यम् _______ व्याधयः आयान्ति।
उत्तराणि:
अन्यथा

प्रश्न 6(आ).
उदाहरणमनुसृत्य वाच्यपरिवर्तनं कुरुत-

उत्तराणि:
(क) बलवान् विरुद्धमपि भोजन पचति।
(ख) जनाः व्यायामेन कान्ति लभन्ते।
(ग) मोहनः पाठं पठति।
(घ) लता गीत गायति।

प्रश्न 7.
अधोलिखितेषु तद्धितपदेषु प्रकृति/प्रत्ययं च पृथक् कृत्वा लिखत-

उत्तराणि:
(क) पथ्य + तमप्
(ख) सहिष्णु + तल्
(ग) अग्नि – त्व
(घ) स्थिर + त्व
(ङ) लाघु + ष्यञ्

योग्यताविस्तारः
यह पाठ आयुर्वेद के प्रसिद्ध ग्रन्थ ‘सुश्रुतसंहिता’ के चिकित्सा स्थान में वर्णित 24वें अध्याय से संकलित है। इसमें आचार्य सुश्रुत ने व्यायाम की परिभाषा बताते हुए उससे होने वाले लाभों की चर्चा की है। शरीर में सुगठन, कान्ति, स्फूर्ति, सहिष्णुता, नीरोगता आदि व्यायाम के प्रमुख लाभ हैं।

(क) सुश्रुतः आयुर्वेदस्य, ‘सुश्रुतसंहिता’ इत्याख्यस्य ग्रन्थस्य रचयिता। अस्मिन् ग्रन्थे शल्यचिकित्सायाः प्राधान्यमस्ति। सुश्रुतः शल्यशास्त्रज्ञस्य दिवोदासस्य शिष्यः आसीत्। दिवोदासः सुश्रुत वाराणस्याम् आयुर्वेदम् अपाठयत्। सुश्रुतः दिवोदासस्य उपदेशान् स्वग्रन्थेऽलिखत्।

(ख) उपलब्धासु आयुर्वेदीय-संहितासु ‘सुश्रुतसंहिता’ सर्वश्रेष्ठः शल्यचिकित्साप्रधानो ग्रन्थः। अस्मिन् ग्रन्थे 120 अध्यायेषु क्रमेण सूत्रस्थाने मौलिकसिद्धान्तानां शल्यकर्मापयोगि-यन्त्रदीना, निदानस्थाने प्रमुखाणां रोगाणां, शरीरस्थाने शरीरशास्त्रस्य चिकित्सास्थाने, शल्यचिकित्सायाः कल्पस्थाने च विषाणां प्रकरणानि वर्णितानि। अस्य उत्तरतन्त्रे 66 अध्यायाः सन्ति।

(ग) वैनतेयमिवोरगा: – कश्यप ऋषि की दो पत्नियाँ थीं-कट्ठ और विनता। विनता का पुत्र गरुड़ था और कद्रु के पुत्र सर्प थे। विनता का पुत्र होने के कारण गरुड़ को वैनतेय कहा जाता है। (विनताया: अयम् वैनतेयः, ढक् (एय) प्रत्यये कृते)। गरुड़ सर्प से अधिक ताकतवर होता है, भयवश साँप गरुड़ के पास जाने का साहस नहीं करता। यहाँ व्यायाम करने वाले मनुष्य की तुलना गरुड़ से तथा व्याधियों की तुलना साँप से की गई है। जिस प्रकार गरुड़ के समक्ष साँप नहीं जाते। उसी प्रकार व्यायाम करने वाले व्यक्ति के पास रोग नहीं फटकते।

भाषिकविस्तारः
गुणवाचक शब्दों से भाव अर्थ में ष्यञ् अर्थात् य प्रत्यय लगाकर भाववाची पदों का निर्माण किया जाता है। शब्द के प्रथम स्वर में वृद्धि होती है और अन्तिम अ का लोप होता है।
(क) शूरस्य भावः शौर्यम् – शूर + ष्यञ्
(ख) सुन्दरस्य भावः सौन्दर्यम् – सुन्दर + ष्यञ्
(ग) सुखस्य भावः सौख्यम् – सुख + ष्यञ्
(घ) विदुषः भावः वैदुष्यम् – विद्वस् + ष्यञ्
(ङ) मधुरस्य भावः माधुर्यम् – मधुर + ष्यञ्
(च) स्थूलस्य भावः स्थौल्यम् – स्थूल + ष्यञ्
(छ) अरोगस्य भावः आरोग्यम् – अरोग + ष्यञ्
(ज) सहितस्य भावः साहित्यम् – सहित + ष्यञ्

थाल्-प्रत्ययः – ‘प्रकार’ अर्थ में थाल् प्रत्यय का प्रयोग होता है। जैसे-
तेन प्रकारेण – तथा
येन प्रकारेण – यथा
अन्येन प्रकारेण – अन्यथा
सर्व प्रकारेण – सर्वथा
उभय प्रकारेण – उभयथा

भावविस्तारः
(क) शरीरमाद्यं खलु धर्मसाधनम्।

(ख) लाघवं कर्मसामर्थ्य स्थैर्य क्लेशसहिष्णुता।
दोषक्षयोऽग्निवृद्धिश्च व्यायामादुपजायते।।

(ग) यथा शरीरस्य रक्षायै उचितं भोजनम्, उचितश्च व्यवहारः आवश्यकोऽस्ति तथैव शरीरस्य स्वास्थ्याय व्यायामः अपि आवश्यकः।

(घ) युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु।
युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा।।

(ङ) पक्षिणः आकाशे उड्डीयन्ते तेषाम् उड्डयनमेव तेषां व्यायामः। पशवोऽपि इतस्ततः पलायन्ते, पलायनमेव तेषां व्यायामः। शैशवे शिशुः स्वहस्तपादौ चालयति, अयमेव तस्य व्यायामः।

वि + आ + यम् धातो: घञ् प्रत्ययात् निष्पन्नः व्यायाम शब्द: विस्तारस्य विकासस्य च वाचकः। यतो हि व्यायामेन अङ्गानां विकासः भवति। अत: सुखपूर्वकं जीवन यापयितुं मनुष्य: नित्यं व्यायामः करणीयः।

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 3 व्यायामः सर्वदा पथ्यः Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नाः

1. निम्न श्लोकान् पठित्वा तदाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत-

(क) शरीरायासजननं कर्म व्यायामसंज्ञितम्।
तत्कृत्वा तु सुखं देहं विमृद्नीयात् समन्ततः॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कस्य आयासजननं कर्म व्यायामः इति कथ्यते?
2. किम् कृत्वा सुखं प्रप्नोति?
3. व्यायामः कीदृशं कर्म अस्ति?

उत्तराणि:

1. शरीरस्य
2. व्यायामम्
3. शरीरायासजननम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. व्यायामात् पुरः किम् कर्त्तव्यम्?
2. व्यायामः कः कथितः?

उत्तराणि:

1. व्यायामात् पुरः विमृद्नीयात्।
2. शरीरायसजननम् कर्म व्यायामः कथितः।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘सर्वतः’ इत्यर्थे किम् पदं अत्र प्रयुक्तम्?
2. ‘दु:खम्’ इत्यस्य पदस्य विलोमपदं कि लिखितम्।
3. अत्र श्लोके ‘परिश्रमः’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः लिखितः?
4. श्लोके ‘सुखं देहम्’ अत्र विशेषणपदं किम्?

उत्तराणि:

1. समन्ततः
2. सुखम्
3. आयासः
4. सुखम्

(ख) शरीरोपचयः कान्तिर्गात्राणां सुविभक्तता।
दीप्ताग्नित्वमनालस्यं स्थिरत्वं लाघवं मजा॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कान्तिः गात्राणां कथम् भवति?
2. शरीरस्य मृजायै कः कर्त्तव्यम्?
3. कस्य उपचयः व्यायामेन भवति?

उत्तराणि:

1. व्यायामेन
2. व्यायामः
3. शरीरस्य

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. व्यायामेन किम्-किम् भवति?
2. व्यायामेन कि दीप्तं भवति?

उत्तराणि:

1. व्यायामेन शरीरोपचयः, कान्तिर्गात्राणां, सुविभक्तता दीप्ताग्नित्वमनालस्य स्थिरत्वं लाघवं मजा।
2. व्यायामेन अग्नित्वं दीप्तं भवति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘अस्थिरत्वम्’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
2. ‘सुविभक्ता’ अस्मिन् पदे उपसर्ग पृथक् कृत्वा लिखत।
3. श्लोक ‘स्वच्छता’ अस्य पदस्य पर्यायपदं किम् अस्ति?
4. ‘सुन्दरता’ इति पदस्य अर्थे श्लोके किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तराणि:

1. स्थिरत्वम्
2. सु + विभक्तता
3. मृजा
4. कान्ति:

(ग) श्रमक्लमपिपासोष्ण-शीतादीनां सहिष्णुता।
आरोग्यं चापि परमं व्यायामादुपजायते॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. उष्णशीतादीनाम् सहिष्णुता कथम् जायते?
2. श्रमेण किम् भवति?
3. व्यायामेन केषां सहिष्णता भवति?

उत्तराणि:

1. व्यायामेन
2. क्लमम्
3. श्रमक्लमपिपासाण्ण-शीतादीनाम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. शरीर व्यायामात् किं किमुपजायते?
2. परमम् आरोग्य केन भवति?

उत्तराणि:

1. श्रमक्लमपिपासोष्ण-शीतादीनां सहिष्णुता आरोग्यं चापि परमं व्यायामादुपजायते।
2. परमम् आरोग्यं व्यायामेन भवति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘निरोग्यम्’ इति पदस्य किम् पर्यायपदम् अत्र प्रयुक्तम्?
2. ‘व्यायामादुपजायते’ अत्र क्रियापदं किम् अस्ति?
3. ‘आरोग्यं चापि परमं’ अत्र विशेष्यपदं किम् अस्ति?
4. श्लोके ‘उष्ण’ पदस्य विपर्ययः को वर्तते?

उत्तराणि:

1. आरोग्यम्
2. उपजायते
3. आरोग्यम्
4. शीत

(घ) न चास्ति सदृशं तेन किञ्चित्स्थौल्यापकर्षणम्।
न च व्यायामिनं मर्त्यमर्दयन्त्यरयो बलात्॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. स्थौल्यापकर्षणम् कथम् भवति?
2. के व्यायामिनं न अर्दयन्ति?
3. व्यायामेन सदृशं किम् नास्ति?

उत्तराणि:

1. व्यायामेन
2. अरयः
3. स्थौल्पायकर्षणम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. किम् शत्रवः बलपूर्वकं व्यायामिनम् अर्दयन्ति?
2. व्यायामः कस्य आकर्षणं करोति?

उत्तराणि:

1. न शत्रवः बलपूर्वक व्यायमिनम् न अर्दयन्ति।
2. व्यायामः स्थौल्यस्य आकर्षणं करोति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘बलपूर्वकम्’ इत्यर्थे किं पदम् अत्र प्रयुक्तम्?
2. ‘मर्त्यमर्दयन्त्यरयो’ अस्मिन् पदे क्रियापदं किम् अस्ति?
3. ‘मित्राणि’ इति पदस्य कि विलोमपदं अत्र प्रयुक्तम्?
4. श्लोके ‘शत्रवः’ इति पदस्य कः पर्यायः आगतः?

उत्तराणि:

1. बलात्
2. अर्दयन्ति
3. अरयः
4. अरयः

(ङ) न चैनं सहसाक्रम्य जरा समधिरोहति।
स्थिरीभवति मांसं च व्यायामाभिरतस्य च॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. मनुष्यस्य जीवने का सहसा आक्रम्यति?
2. जरा कीदृशस्य जनस्य समीपम् सहसा न समधिगच्छति?
3. जरा कथं मनुष्यजीवनम् आक्रम्यति?

उत्तराणि:

1. जरा
2. व्यायामाभिरतस्य
3. सहसा

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. जनस्य मांस कथम् स्थिरी भवति?
2. केन कारणंन मनुष्यस्य मांस स्थिर जायत?

उत्तराणि:

1. व्यायामेन मांस स्थिरीभवति।
2. व्यायामाभिरतेन मनुष्यस्य मांस स्थिर जायते।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. अत्र ‘चैनं’ एनम् पदं कस्मै प्रयुक्तम्?
2. ‘अवरोहति’ इति पदस्य विपर्ययपदं श्लोके किम्?
3. संलग्नस्य’ इति पदस्य पर्यायपदं श्लोके किम्?
4. श्लोके ‘जरा’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किमस्ति?

उत्तराणि:

1. व्यायामशीलाय
2. आरोहति
3. अभिरतस्य
4. समधिरोहति

(च) व्यायामस्विन्नगात्रस्य पद्भ्यामुवर्तितस्य च।
व्याधयो नोपसर्पन्ति वैनतेयमिवोरगा:
वयोरूपगुणीनमपि कुर्यात्सुदर्शनम्॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. वैनतेयस्य समीपे कः न आगच्छति?
2. गुणहीनः जनः केन सुदर्शनः क्रियत?
3. पद्भ्याम् उद्वर्तितस्य जनस्य समीप के न आगच्छन्ति?

उत्तराणि:

1. सर्पः
2. व्यायामेन
3. व्याधयः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. जना रोगैः आक्रान्ताः कदा न भवन्ति?
2. व्यायामः कान् जनान् सुदर्शनान् करोति?

उत्तराणि:

1. यदा जनाः नियमित रूपेण व्यायाम कुवन्ति तदा ते रोगः आक्रान्ताः न भवन्ति।
2. व्यायामः वयोरूपगुणैः हीनान् जनान् सुदर्शनान् करोति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘कुर्यात्सुदर्शनम्’ अत्र क्रियापदं किम्?
2. ‘गुणैयुक्तः’ इति पदस्य विपर्ययपदं गद्यांशे किम्?
3. ‘सर्पाः इति पदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किम्?
4. ‘व्याधयो नोपसर्पन्ति’। अत्र कर्तृपदं किम्?

उत्तराणि:

1. कुर्यात्
2. गुणहीनः
3. उरगाः
4. व्याधयः

(छ) व्यायाम कुर्वतो नित्यं विरुद्धमपि भोजनम्।
विदग्धमविदग्धं वा निर्दोष परिपच्यते॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. प्रतिदिनं कम् कर्त्तव्यम्?
2. सुचारुरूपेण भोजनम् पाचयितुम् कः कर्त्तव्यः?
3. व्यायामेन विदग्धमविदग्धं वा भोजनं कथं परिपच्यते?

उत्तराणि:

1. व्यायामम्
2. व्यायामः
3. निर्दोषम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येनउत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. अस्माकं शरीरे व्यायामेन कीदृशं भोजनं परिपच्यते?
2. जनः नित्यं कम् कुर्यात्?

उत्तराणि:

1. अस्माकं शरीरे व्यायामेन विदग्धम् अविदग्धम् वा भोजनम् परिपच्यते।
2. जनाः नित्यं व्यायाम कुर्यात्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘विदग्धम्’ इति पदस्य विपर्ययपदं गद्यांशे किम्?
2. ‘पच्यते’ अत्र क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
3. ‘सुपक्वम्’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
4. विरुद्धमपि भोजनम्’ अत्र विशेष्यपदं किम्?

उत्तराणि:

1. अविदग्धम्
2. भोजनम्
3. विदग्धम्
4. भोजनम्

(ज) व्यायामो हि सदा पथ्यो बलिनां स्निग्धभोजिनाम्।
स च शीते वसन्ते च तेषां पथ्यतमः स्मृतः॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. बलवते पथ्यः कः अस्ति?
2. स्निग्ध भोजिने’ क: औषिधि-सदृशं अस्ति?
3. केषां सदा व्यायामः पथ्यः वर्तते?

उत्तराणि:

1. व्यायामः
2. व्यायामः
3. बलिनाम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. व्यायामः कदा पथ्यतमः भवति?
2. कः सर्वेभ्यः ओषधिः वर्तते?

उत्तराणि:

1. शीते वसन्ते च व्यायामः सदा पथ्यतमः भवति।
2. व्यायामः सर्वेभ्यः औषधिः वर्तते।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘लाभदायकः’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
2. ‘अपथ्यः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् प्रयुक्तम्?
3. ‘तेषां पथ्यतमः स्मृतः’ अत्र क्रियापदं किम्?
4. ‘व्यायामों’ हि सदा पथ्यः’। अत्र विशेषणपदं किमस्ति?

उत्तराणि:

1. पथ्यतमः
2. पथ्यः
3. स्मृतः
4. पध्यः

(झ) सर्वेष्वृतुष्वहरहः पुम्भिरात्महितैषिभिः।
बलस्यार्धेन कर्त्तव्यो व्यायामो हन्त्यतोऽन्यथा।।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. व्यायामः केषु ऋतुषु कर्त्तव्यः?
2. मनुष्यः कस्य हितैषी अस्ति?
3. कस्य हितैषिभिः व्यायामः कर्तव्य?

उत्तराणि:

1. सर्वेषु
2. आत्मनः
3. आत्मनः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. व्यायामः कदा हानिकारकः न भवति?
2. व्यायामः कदा जनान् हन्ति?

उत्तराणि:

1. सर्वेषु ऋतुषु बलस्यार्धन व्यायामः कर्त्तव्यः तदा व्यायामः हानिकारकः न भवति।
2. यदा व्यायामः पूर्णबले क्रियते तदा सः जनान् हन्ति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘पुरुषैः’ इति पदस्य पर्यायपदं लिखत।
2. सर्वेष्वृतुषु’ अत्र विशेष्यपदं किम् अस्ति?
3. ‘पूर्णतया’ इति पदस्य विलोमपदं किम्।
4. ‘बलस्यार्धन व्यायामः कर्तव्यः।’ अत्र क्रियापदं किम्?

उत्तराणि:

1. पुम्भिः
2. ऋतुषु
3. अर्धन
4. कर्तव्यः

(ञ) विस्थानस्थितो वायुर्यदा वक्त्रं प्रपद्यते।
व्यायाम कुर्वतो जन्तोस्तबलार्धस्य लक्षणम्॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. हृदिस्थाने कः भवति?
2. हदिस्थाने स्थितो वायुः कुत्र प्रपद्यते?
3. अत्र कस्य लक्षणम् कथितम्?

उत्तराणि:

1. वायुः
2. वक्त्रम्
3. बलार्धस्य

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. जन्तोः बलार्धस्य लक्षणम् किम् भवति?
2. वायुः कुत्र स्थितो भवति?

उत्तराणि:

1. हदिस्थान स्थितो वायुयंदा वक्त्रं प्रपद्यते व्यायाम कुर्वता जन्तोः तद् बलार्धस्य लक्षणम्।
2. वायुः हृदिस्थाने स्थिता भवति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. अत्र श्लोके ‘प्रपद्यते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
2. श्लोके ‘पूर्णबलस्य’ इति पदस्य विलोमपदं किम्?
3. अत्र ‘जीवस्य’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
4. ‘कुर्वतः जन्तोः’ अनयोः विशेषणपदं किम्?

उत्तराणि:

1. वायुः
2. बलार्धस्य
3. जन्तोः
4. कुवंत:

(ट) वयोबलशरीराणि देशकालाशनानि च।
समीक्ष्य कुर्याद् व्यायाममन्यथा रोगमाप्नुयात्।।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. व्यायामशीलः कीदृशं भोजनं कुर्यात्?
2. सूर्यासनम् कदा करणीयम्?
3. कानि दृष्ट्वा व्यानाम कुर्यात्?

उत्तराणि:

1. अनुकूलम्
2. प्रात:काले
3. वयोबलशरीराणि

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवल प्रश्नमेकमेव)-

1. व्यायामशीलः कदा रुग्णः न भवति?
2. यदि नियमत: व्यायामः न क्रियते तदा कि प्राप्यते?

उत्तराणि:

1. वयोबलशरीराणि देशकालाशनानि च समीक्ष्य व्यायाम कुर्यात् तदा व्यायामशीलः रुग्णः न भवति।
2. यदि नियमतः व्यायामः न क्रियते तदा रोगं प्राप्यते।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘कुर्याद्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
2. ‘आयुः’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
3. ‘रोगमाप्नुयात्’ अत्र क्रियापदं किम्?
4. श्लोके ‘स्वास्थ्यम्’ इति पदस्य कः विपर्ययः आगतः?

उत्तराणि:

1. व्यायामम्
2. वयः
3. आप्नुयात्
4. रोगम्

2. निम्नवाक्येषु रेखांकितपदानां स्थानेषु प्रश्नवाचकपदं लिखत-

(क) व्यायामं कृत्वा सुखं प्राप्नोति।
(i) किम्
(ii) कम्
(iii) काम्
(iv) के
उत्तराणि:
(ii) कम्

(ख) व्यायामात् आरोग्यम् उपजायते।
(i) कम्
(ii) किम्
(iii) कथम्
(iv) केषाम्
उत्तराणि:
(ii) किम्

(ग) शरीरस्य मृजायै व्यायामः कर्त्तव्यः।
(i) कः
(ii) कम्
(iii) किम्
(iv) केन्
उत्तराणि:
(i) कः

(घ) गात्राणां सुविभक्तता व्यायामेन संभवति।
(i) कम्
(ii) कान्
(iii) केन
(iv) कः
उत्तराणि:
(iii) केन

(ङ) जनैः व्यायामेन कान्तिः लभ्यते।
(i) कः
(ii) को
(iii) के
(iv) केन
उत्तराणि:
(iv) केन

(च) सर्वदा व्यायाम् कर्त्तव्यः।
(i) का
(ii) कः
(iii) कदा
(iv) कस्मिन्
उत्तराणि:
(iii) कदा

(छ) व्यायामेन सुन्दराः भवन्ति।
(ii) का:
(iii) किम
(iv) क:
उत्तराणि:
(ii) काः

(ज) अरयः व्यायामिनं न अर्दयन्ति।
(i) कयाः
(ii) के
(iii) कः
(iv) काः
उत्तराणि:
(ii) के

(झ) शरीरस्य मृजायै व्यायामः कर्त्तव्यः।
(i) कः
(ii) कम्
(iii) कने
(iv) कस्य
उत्तराणि:
(iv) कस्य

(ज) व्यायामेन सुन्दराः किञ्चित् स्थौल्यापकर्षणं नास्ति।
(i) कम्
(ii) कान्
(iii) केन
(iv) कः
उत्तराणि:
(iii) केन

(ट) व्यायामः गुणैः हीनमपि सुदर्शनं करोति।
(i) कः
(ii) कौ
(iii) कैः
(iv) के
उत्तराणि:
(iii) कैः

(ठ) बलस्यार्धन व्यायामः कर्त्तव्यः।
(i) क:
(ii) केन
(iii) कान्
(iv) कम्
उत्तराणि:
(ii) केन

(ड) मनुष्यस्य जीवने जरा सहसा आक्रम्यति?
(i) कः
(ii) का
(iii) किम्
(iv) काम्
उत्तराणि:
(ii) का

(ढ) मनुष्यस्य मासं व्यायामेन परिपक्वं भवति।
(i) कीदृशं
(ii) किम्
(iii) कीदृशः
(iv) कीदृशी
उत्तराणि:
(i) कीदृशं

(ण) व्यायामिनः विरुद्धम् भोजनम् अपि परिपच्यते।
(i) कः
(ii) काः
(iii) के
(iv) कस्य
उत्तराणि:
(iii) के

(त) व्यायामः वसन्तऋतौ अतीव लाभदायकः भवति।
(i) को
(ii) कदा
(iii) काम्
(iv) कैः
उत्तराणि:
(ii) कदा

(थ) वैनतेयस्य समीपे सर्पः न आगच्छति।
(i) कस्य
(ii) कः
(iii) कदा
(iv) किम्
उत्तराणि:
(i) कस्य

(द) व्यायामः बलस्यार्धन कर्त्तव्यः।
(i) कः
(ii) कम्
(iii) केन
(iv) कान्
उत्तराणि:
(ii) केन

(ध) हृदिस्थाने वायुः भवन्ति।
(i) कुत्र
(ii) का
(iv) किम्
(iv) के
उत्तराणि:
(i) कुत्र

(न) व्यायामशीलः पौष्टिकं भोजनं कुर्यात।
(i) कीदृशः
(ii) कीदृश
(iv) कीदृशी
(iv) कम्
उत्तराणि:
(ii) कीदृश

3. अधोलिखितश्लोकानाम् अन्वयं मञ्जूषातः उचितं पद चित्वा पूरयत-

(क) शरीरायासजननं कर्म व्यायामसंज्ञितम्।
तत्कृत्वा तु सुखं देहं विमृद्नीयात् समन्ततः॥

अन्वयः
शरीर आयासजननम् (i) ________ व्यायामसंज्ञितम् (ii) ________ तु (iii) ________ सुख (iv) ________ विमृनीयात्।
मञ्जूषा- देहम्, समन्ततः कर्म, तत्कृत्वा
उत्तराणि:
(i) कर्म
(ii) तत्कृत्वा
(iii) देहम्
(iv) समन्ततः

(ख) शरीरोपचयः कान्तिर्गात्राणां सुविभक्तता।
दीप्ताग्नित्वमनालस्यं स्थिरत्वं लाघवं मजा।।

अन्वयः
(i) ________ गात्राणाम् (ii) ________ सुविभक्तता दीप्ताग्नित्वम् (iii) ________ स्थिरत्वं (iv) ________ मजा।
मञ्जूषा- लाघवं, कान्तिः, अनालस्यं, शरीरोपचयः
उत्तराणि:
(i) शरीरोपचयः
(ii) कान्तिः
(iii) अनालस्यं
(iv) लाघवं

(ग) श्रमक्लमपिपासोष्ण-शीतादीनां सहिष्णुता।
आरोग्यं चापि परमं व्यायामादुपजायते॥

अन्वयः
श्रमक्लमपिपासोष्ण (i) ________ सहिष्णता (ii) ________ आरोग्य (iii) ________ व्यायामाद् (iv) ________।
मञ्जूषा- परमं, उपजायते, शीतादीनां, चापि
उत्तराणि:
(i) शीतादीनां
(ii) परमं
(iii) चापि
(iv) उपजायते

(घ) न चास्ति सदृशं तेन किञ्चित्स्थौल्यापकर्षणम्।
न च व्यायामिनं मर्त्यमर्दयन्त्यरयो बलात्॥

अन्वयः
(i) ________ तेन (ii) ________ किञ्चित्स्थौल्यापकर्षणम् न (iii) ________ च व्यायामिनं मर्त्यम् अरयः (iv) ________ न अर्दयन्ति।
मञ्जूषा- बलात्, सदृशं, अस्ति, च
उत्तराणि:
(i) च
(ii) सदृशं
(ii) अस्ति
(iv) बलात्

(ङ) न चैनं सहसाक्रम्य जरा समधिरोहति।
स्थिरीभवति मांसं च व्यायामाभिरतस्य च॥

अन्वयः
चैन (i) ________ सहसाक्रम्य (ii) ________ समधिरोहति च व्यायामाभिरतस्य (iii) ________ च (iv) ________
मञ्जूषा- मांस, जरा, न, स्थिरीभवति
उत्तराणि:
(i) जरा
(ii) न
(iii) मांस
(iv) स्थिरीभवति

(च) व्यायामस्विन्नगात्रस्य पद्भ्यामुवर्तितस्य च।
व्याधयो नोपसर्पन्ति वैनतेयमिवोरगाः
वयोरूपगुणहीनमपि कुर्यात्सुदर्शनम्॥

अन्वयः
व्यायामस्विन्नगात्रस्य पद्भ्यामुवर्तितस्य (i) ________ (ii) ________ वैनतेयमिवोरगाः (iii) ________ वयोरूपगुणैीनमपि (iv) ________ कुरयात्।
मञ्जूषा- नोपसर्पन्ति, सुदर्शनम्, व्याधयो, च
उत्तराणि:
(i) च
(ii) व्याधयो
(iii) नोपसर्पन्ति
(iv) सुदर्शनम्

(छ) व्यायाम कुर्वतो नित्यं विरुद्धमपि भोजनम्।
विदग्धमविदग्धं वा निर्दोष परिपच्यते॥

अन्वयः
नित्यं (i) ________ कुर्वतो विरुद्धमपि (ii) ________ विदग्धमविदग्धं (iii) ________ निर्दोष (iv) ________|
मञ्जूषा- वा, व्यायाम, परिपच्यते, भोजनम्
उत्तराणि:
(i) व्यायाम
(ii) भोजनम्
(iii) वा
(iv) परिपच्यते

(ज) व्यायामो हि सदा पथ्यो बलिनां स्निग्धभोजिनाम्।
स च शीते वसन्ते च तेषां पथ्यतमः समृतः॥

अन्वयः
हि व्यायामो (i) ________ बलिनां स्निग्धभोजिनाम् (ii) ________ शीते च (iii) ________ च तेषां (iv) ________ स्मृतः।
मञ्जूषा- सदा, पथ्यो, वसन्ते, पथ्यतमः
उत्तराणि:
(i) सदा
(ii) पथ्यो
(iii) वसन्ते
(iv) पथ्यतमः

(झ) सर्वेष्वृतुष्वहरहः पुम्भिरात्महितैषिभिः।
बलस्यार्धेन कर्त्तव्यो व्यायामो हन्त्यतोऽन्यथा॥

अन्वयः
आत्महितैषिभिः (i) ________ सर्वेषु ऋतुष अरहरः (ii) ________ अर्धन (iii) ________ कर्त्तव्यो (iv) ________ हन्त्यतः।
मञ्जूषा- अन्यथा, पुम्भिः, बलस्य, व्यायामो
उत्तराणि:
(i) पुम्भिः
(ii) बलस्य
(iii) व्यायामो
(iv) अन्यथा

(ञ) हृदिस्थानस्थितो वायुर्यदा वक्त्रं प्रपद्यते।
व्यायाम कुर्वतो जन्तोस्तबलार्धस्य लक्षणम्॥

अन्वयः
यदा हदिस्थानस्थितो (i) ________ वक्त्र (ii) ________ व्यायाम कुर्वतो (ii) ________ तबलार्धस्य (iv) ________।
मञ्जूषा- वायुः, प्रपद्यते, लक्षणम्, जन्तोः
उत्तराणि:
(i) वायुः
(ii) प्रपद्यते
(iii) जन्तोः
(iv) लक्षणम्

(ट) वयोबलशरीराणि देशकालाशनानि च।
समीक्ष्य कुर्याद् व्यायाममन्यथा रोगमाप्नुयात्॥

अन्वयः
वयोबलशरीराणि (i) ________ च व्यायाम (ii) ________ कुर्याद् (ii) ________ रोगम् (iv) ________
मञ्जूषा- देशकालाशनानि, आप्नुयात्, समीक्ष्य, अन्यथा
उत्तराणि:
(i) देशकालाशनानि
(ii) समीक्ष्य
(iii) अन्यथा
(iv) आप्नुयात्

4. अधोलिखित श्लोकानाम् भावार्थम् मञ्जूषायाः सहायत्या उचित-क्रमेण पूरयत्-

(क) शरीरायासजननं कर्म व्यायामसंज्ञितम्।
तत्कृत्वा तु सुखं देह विमृद्नीयात् समन्ततः॥

भावार्थ:
अस्यभावेऽस्ति यत् शरीरस्य (i) _______ कार्यं (ii) _______ कथ्यते। तं कृत्वा जनाः (iii) _______ सुखं प्राप्नुवन्ति अतः समन्ततः शरीरस्य (iv) _______ अवश्यमेव नित्यं कर्तव्यम्।
मञ्जूषा- मर्दनम्, परिश्रमस्य, व्यायामः, दैहिकं
उत्तराणि:
(i) परिश्रमस्य
(ii) व्यायामः
(iii) दैहिक
(iv) मर्दनम्

(ख) शरीरोपचयः कान्तिर्गात्राणां सुविभक्तता।
दीप्ताग्नित्वमनालस्य स्थिरत्वं लाघवं मजा॥

भावार्थ:
व्यायात् जनानां (i) _______ शारीरिकसौन्दर्य जठाराग्नेश्च (ii) _______वति। सहैव निरालस्यता (iii) _______ सूक्ष्मता (iv) _______ स्वच्छता चापिव्यायामात् भवति।
मञ्जूषा- स्थिरता, शरीरवृद्धि:, शरीरस्य, प्रकाशः (तेजः)
उत्तराणि:
(i) शरीरवृद्धि:
(ii) प्रकाशः (तेज:)
(iii) स्थिरता
(iv) शरीरस्य

(ग) श्रमक्लमपिपासोष्ण-शीतादीनां सहिष्णुता।
आरोग्यं चापि परमं व्यायामादुपजायते॥

भावार्थ:
आचार्यः सुश्रुतः कथयति यत् व्यायामात् (i) _______ क्लमम् (ii) _______ ऊष्म तापशीतादीनां (iii) _______ एवम् (iv) _______ स्वास्थ्यं भति।
मञ्जूषा- पिपासा, शारीरिकपरिश्रम, उत्तम, सहनम्
उत्तराणि:
(i) शारीरिकपरिश्रमं
(ii) पिपासा
(iii) सहनम्
(iv) उत्तम

(घ) न चास्ति सदृशं तेन किञ्चित्स्थौल्यापकर्षणम्।
न च व्यायामिनं मर्त्यमर्दयन्त्यरयो बलात्।।

भावार्थ:
व्यायामात् अतिरिक्तं (i) _______ दूरीकरणस्य अन्यः कोऽपि (ii) _______ नास्ति। व्यायाम च कुर्वन्तं (iii) _______ शत्रवः बलात् (iv) _______ समर्थाः न भवन्ति।
मञ्जूषा- मर्दयितुम्, उपायः, जनं, स्थूलताम्।
उत्तराणि:
(i) स्थूलताम्
(ii) उपाय:
(iii) जन
(iv) मर्दयितुम्

(ङ) न चैनं सहसाक्रम्य जरा समधिरोहति।
स्थिरीभवति मांसं च व्यायामाभिरतस्य च॥

भावार्थ:
व्यायामे नित्यं (i) _______ जगस्य समीपे (ii) _______ सहसैव कदापि आक्रमणं न करोति, एवमेव (iii) _______ जनस्य मांसम् अपि (iv) _______ निरन्तरम् भवन्ति।
मञ्जूषा- रतस्य, व्यायामिनः, जरावस्था (वृद्धावस्था), परिपक्वम्
उत्तराणि:
(i) रतस्य
(ii) जरावस्था (वृद्धावस्था)
(iii) व्यायामिनः
(iv) परिपक्वम्

(च) व्यायामस्विन्नगात्रस्य पद्भ्यामुवर्तितस्य च।
व्याधयो नोपसर्पन्ति वैनतेयमिवोरगाः
वयोरुपगुणहीनमपि कुर्यात्सुदर्शनम्॥

भावार्थ:
अस्यभावोऽस्ति यत् येजनाः व्यायाम कुर्वन्तः स्वशरीराणि (i) _______ कुर्वन्ति एवं पादाभ्याम् (ii) _______ भवन्ति। तेषां समीपे रोगाः तथैव नागच्छन्ति यथा (iii) _______  समीपे सर्पाः न आयान्ति। व्यायामन जनाः आयुषा, रुपेण (iv) _______ च हीनाः भूत्वा अपि दर्शनीयाः (सुन्दराः) भवन्ति।
मञ्जूषा- गृध्रस्य, स्वेदयुक्तानि, गुणैः, उत्थिताः
उत्तराणि:
(i) स्वेदयुक्तानि
(ii) उत्थिताः
(iii) गृध्रस्य
(iv) गुणः

(छ) व्यायाम कुर्वतो नित्यं विरुद्धमपि भोजनम्
विदग्धमविदग्धं वा निर्दोषं परिपच्यते॥

भावार्थ:
ये जनाः (i) _______ व्यायाम कुर्वन्ति तेषां (ii) _______ पूर्णतया पक्वं (iii) _______ वा अन्नं (iv) _______ विना एव पचति। मञ्जूषा- कष्टम्, अपक्वं, नित्यं, अनुपयोगि
उत्तराणि:
(i) नित्यं
(ii) अनुपयोगि
(iii) अपक्वं
(iv) कष्टम्

(ज) व्यायामो हि सदा पथ्यो बलिनां स्निग्धभोजिनाम्।
स च शीते वसन्ते च तेषां पथ्यतमः समृतः॥

भावार्थ:
नूनम् व्यायामः सदैव (i) _______ स्निग्धभोजिनाम् च (ii) _______ वर्तते। सः च (iii) _______ वसन्तौ च तेभ्यः अतीव (iv) ______ कथितः।
मञ्जूषा- लाभदायकः, औषधिः, शीतकाले, बलशालिनां
उत्तराणि:
(i) बलशालिनां
(ii) ओषधिः
(iii) शीतकाले
(iv) लाभदायक:

(झ) सर्वेष्वतुष्वहरहः पुम्भिरात्महितैषिभिः।
बलस्यार्धेन कर्त्तव्यो व्यायामो हन्त्यतोऽन्यथा।।

भावार्थ:
स्वहितं इच्छन् (i) _______ सदैव सर्वेषु (ii) _______ अर्घन बलेन एव (iii) _______ करणीयः। अन्यथा अत्यधिकस्य बलस्य प्रयोगण व्यायामः (iv) _______ भवति।
मञ्जूषा- हानिकरः, नरः, ऋतुषु, व्यायामः
उत्तराणि:
(i) नरः
(ii) ऋतुषु
(iii) व्यायामः
(iv) हानिकरः

(ज) हृदिस्थानस्थितो वायुर्यदा वक्त्रं प्रपद्यते।
व्यायाम कुर्वतो जन्तोस्तबलार्धस्य लक्षणम्॥

भावार्थ:
यदा व्यायाम-काले (i) _______ स्थितः वायु मुखं (ii) _______ अधिगच्छति। तदा सः व्यायामिनः (iii) _______ अर्धस्य बलस्य (iv) _______ भवति।
मञ्जूषा- यावत्:, हृदयस्थाने, लक्षणं, जनस्य
उत्तराणि:
(i) हृदयस्थाने
(ii) यावत्
(iii) जनस्य
(iv) लक्षण

(ट) वयोबलशरीराणि देशकालाशनानि च।
समीक्ष्य कुर्याद् व्यायाममन्यथा रोगमाप्नुयात्॥

भावार्थ:
अस्यभवोऽस्ति यत् जनस्य कर्तव्यम् अस्तियत् सः स्व आयुः (i) _______ शरीरं देश (ii) _______ भोजनञ्च दृष्ट्वा एवं (iii) _______ कुर्यात्। अन्यथा तु सः शीघ्रमेव (iv) _______ प्राप्स्यर्यत।
मञ्जूषा- रोगान्, बलम्, व्यायाम, समयम्
उत्तराणि:
(i) बलम्
(ii) समयम्
(iii) व्यायामम्
(iv) रोगान्

5. निम्न ‘क’ वर्गीयपदानाम् ‘ख’ वर्गीयपर्यायपवैः सह मेलनं कुर्यात-


उत्तराणि:

6. ‘क’ स्तम्भे विशेषणपदं लिखितम् ‘ख’ स्तम्भे पुनः विशेष्यपदम्। तयोः मेलनं कुरुत-

उत्तराणि:
(क) (v), (ख) (ii), (ग) (ii), (घ) (iii), (ङ) (iv)

7. अधोलिखितपदानां तेषां विपर्ययपदैः सह मेलनं कुरुतः-

उत्तराणि:

8. अधोलिखितेभ्यः पदेभ्यः उपसर्गान् पृथक् कृत्वा लिखत-

यथा- सुदर्शनम् – सु + दर्शनम्
(क) उपजायते – ______ + ______
(ख) अपकर्षणम् – ______ + ______
(ग) अधिरोहति – ______ + ______
(घ) प्रपद्यते – ______ + ______
(ङ) सुविभक्तता – ______ + ______
उत्तराणि:
(क) उप + जायते
(ख) अप + कर्षणम्
(ग) अधि + रोहति
(घ) प्र + पद्यते
(ङ) सु + वि + भक्तता