Prasanna

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book चित्रवर्णनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions चित्रवर्णनम्

प्रश्न 1.
प्रत्येकं चित्रं पश्यत। मुख्यवाक्यं पठित्वा मञ्जूषायाः सहायतया चतुर्पु वाक्येषु चित्रवर्णनम् कुरुत। (Look at the picture. Read the principal sentences and describe the picture in your sentences with help from the box.)

(क) एतत् वाटिकायाः चित्रम् अस्ति।

(पुष्पाणि, वृक्षाः, बालकाः, जनाः, चटकाः, वृक्षेषु, विकसन्ति, वाटिकायाम्, कूजन्ति, भ्रमणाय, अत्र वाटिकायाम्)
(i) ………..
(ii) ………..
(iii) ………….
(iv) ……….
(v) ……….
उत्तर:
(i) वाटिकायाम् पुष्पाणि विकसन्ति।
(ii) अत्र अनेके वृक्षाः सन्ति।
(iii) वृक्षेषु चटकाः कूजन्ति।
(iv) जनाः भ्रमणाय आगच्छन्ति।

(ख) एतत् क्रीडाक्षेत्रस्य चित्रम् अस्ति।

(क्रीडाक्षेत्रे, कंदुकेन, पादकंदुकखेलम्, पादेन. क्षिपति, बालकाः, क्षिपति, खेलन्ति, कंदुकम्, प्रसन्नाः,सन्ति।)
(i) ……………….
(ii) ……………..
(iii) …………….
(iv) ………………
उत्तर:
(i) क्रीडाक्षेत्रे बालकाः खेलन्ति।
(ii) ते पादकंदुकखेलं खेलन्ति।
(iii) एक: बालकः पादेन कंदुकं क्षिपति।
(iv) बालकाः प्रसन्नाः सन्ति।

(ग) एतत् जंतुशालायाः चित्रम् अस्ति।

(व्याघ्राः, भल्लूकाः, चित्रकाः, मृगाः, मयूरः, सिंह, नृत्यति, गर्जति, जलचराः, उपवने, पञ्जरे, उच्चैः)
(i) ……………….
(ii) ……………..
(iii) …………….
(iv) ………………
उत्तर:
(i) जंतुशालायाम् व्याघ्राः, चित्रकाः, भल्लूकाः वानराः च सन्ति।
(ii) पञ्जरे सिंहः उच्चैः गर्जति।
(iii) उपवने मयूरः नृत्यति।
(iv) अत्र जलचराः अपि सन्ति।

प्रश्न 2.
एकेन वाक्येन प्रत्येकम् चित्रं वर्णयत। (एक वाक्य में प्रत्येक चित्र का वर्णन कीजिए। Describe each picture in one sentence.)

उदाहरणम्-सिंहाः गर्जन्ति।

उत्तर:
(क) अश्वौ धावतः।
(ख) गजाः चलन्ति।
(ग) छात्रः पठति।
(घ) बालकः खेलति।
(ङ) वृदध/पितामहः भ्रमति।
(च) वानरः खादति।

प्रश्न 3.
मञ्जूषातः उचितम् पदम् आदाय चित्रवर्णनम् पूरयत। (मञ्जूषा से उचित पद लेकर चित्र-वर्णन पूरा कीजिए। Complete the picture’s description with the help of words given in the box.)

(क) भोजनम्, चमसेन, बालिका, चषकः।

उत्तरम्-
(i) बालिका, (ii) भोजनम्, (iii) चमसेन, (iv) चषक:

(ख) नमति, बालिका, हस्ताभ्याम्, पितामहम्।

उत्तर:
(i) बालिकाः (ii) नमति (iii) पितामहम् (iv) हस्ताभ्याम्

(ग) दण्डेन, उपवनस्य, भ्रमति, वृक्षाः।

उत्तर:
(i) उपवनस्य (ii) वृक्षाः (iii) भ्रमति (iv) दण्डेन ।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Grammar Book  चित्रवर्णनम् अथवा अनुच्छेदलेखनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 9 Solutions चित्रवर्णनम् अथवा अनुच्छेदलेखनम्

चित्रवर्णने ध्यातव्याः सामान्याः नियमाः

1. सर्वप्रथम चित्र को देखकर यह समझने का प्रयास करना चाहिए कि

• चित्र किससे संबंधित है? –
• चित्र से क्या जानकारी मिलती है?
• चित्र का क्या महत्व है?

2. चित्र-वर्णन की भाषा सरल और स्पष्ट होनी चाहिए।
3. वाक्य छोटे-छोटे होने चाहिए।
4. चित्र में अंतर्निहित भावों में से किसी एक ही भाव के विचार को आगे बढ़ाना चाहिए।
5. चित्र-वर्णन में संबंधित चित्र का केंद्रीय भाव वर्णन के प्रारंभ या अंत में अवश्य लिखना चाहिए।
6. प्रश्न के अंक भार एवं शब्द-सीमा को ध्यान में रखकर चित्र-वर्णन करना चाहिए।
चित्र का वर्णन मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से करना है तथा उन शब्दों का प्रयोग चित्र के अनुसार करना है। चित्र को ध्यान से देखकर शब्दों के लिंग, वचन और परुष में परिवर्तन किया जा सकता है।

उदाहरणम्

प्रश्न 1.
निम्न चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायाः सहायतया सरल संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत
(निम्न चित्र को देखकर और मञ्जूषा में दिए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्यों की रचना कीजिए।)
(Describe the picture in five sentences taking words form the box.)

मञ्जूषा-जनान्दोलनम्, जनाः, वृक्षाः, महिलाः, गृहाणि, जयघोषम्, पृष्ठे, गृहाणि, उग्राः जनाः
उत्तर:
(i) इदं चित्रं जनान्दोलनस्य अस्ति।
(ii) जनाः जयघोषं कृत्वा आन्दोलनं कुर्वन्ति।
(iii) आन्दोलने महिलाः पुरुषाः च सन्ति।
(iv) पृष्ठे अनेकानि गृहाणि वृक्षाः च सन्ति।
(v) जनाः उग्राः भूत्वा आन्दोलनं कुर्वन्ति।

प्रश्न 2.
इदं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां च प्रदत्तशब्दानाम् सहायतया पञ्चवाक्यानि रचयत
(यह चित्र देखकर और मञ्जूषा में दिए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्यों की रचना कीजिए।)
(Describe the picture in five sentences taking words from the box.)

मञ्जूषा-रक्तदुर्गस्य, अग्रिमे, ध्वजः, निर्मितः, रक्तः, इतस्ततः, स्मारकाः, जनाः
उत्तर:
(i) इदम् चित्रम् रक्तदुर्गस्य अस्ति।
(ii) रक्तदुर्गस्य अग्रिमे भागे भारतस्य ध्वजः शोभते।
(iii) अयम् दुर्ग: मुगलसम्राट्शाहजहाँ महोदयेन निर्मितः।
(iv) दुर्गस्य वर्णः रक्तः अस्ति।
(v) अस्मिन् स्मारके केचन जनाः इतस्ततः भ्रमन्ति।

प्रश्न 3.
इदं चित्रं दृष्ट्वा चित्रम् च आधृत्य मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानाम् सहायतया पञ्चवाक्यानि रचयत
(यह चित्र देखकर और मञ्जूषा में दिए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्यों की रचना कीजिए।)
(Describe the picture in five sentences taking words from the box.)

मञ्जूषा-भारतद्वारस्य, राष्ट्रपतिभवनम्, अमरजवानज्योतिः, वृक्षाः, विशालाः, चित्रे |
उत्तर:
(i) इदं चित्रं भारतद्वारस्य अस्ति।
(ii) चित्रे राष्ट्रपतिभवनम् अपि दृश्यते।
(iii) अत्र विशाला: मार्गाः सन्ति।
(iv) द्वारे एका अमरजवानज्योतिः अपि दृश्यते।
(v) चित्रे इतस्ततः वृक्षाः विराजन्ते।

प्रश्न 4.
इदं चित्रं दृष्ट्वा चित्रम् च आधृत्य मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानाम् सहायतया पञ्चवाक्यानि रचयत
(यह चित्र देखकर और चित्र को आधार मानकर मञ्जूषा में दिए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्यों की रचना कीजिए।)
(Describe the picture in five sentences taking words from the box.)

मञ्जूषा-महात्मागांधी, स्वतन्त्रम्, स्मरति, सत्यनिष्ठः, अभिधानेन
उत्तर:
(i) अस्मिन् चित्रे महात्मागांधी दृश्यते।
(ii) महात्मागांधी भारतं स्वतन्त्रम् अकारयत्।
(iii) सः ‘बापू’ इति अभिधानेन प्रसिद्धः अस्ति।
(iv) सः सत्यनिष्ठः, अहिंसायाः पूजकः च आसीत्।
(v) भारतदेशः तं सदा स्मरिष्यति।

प्रश्न 5.
मञ्जूषायाः शब्दान् नीत्वा चित्रस्य वर्णनं पञ्चवाक्येषु कुरुत।
(मञ्जूषा से शब्दों को लेकर चित्र का वर्णन पाँच वाक्यों में कीजिए।)
(Describe the picture in five sentences taking words from the box.)

मञ्जूषा-वनस्य, वृक्षम्, अधः, हस्ते, वानरं, हस्तौ, पोटलिका, कथयति।
उत्तर:
(i) इदं वनस्य चित्रम् अस्ति।
(ii) एकः वानरः वृक्षम् उपतिष्ठति।
(iii) तस्य हस्ते एका पोटलिका वर्तते।
(iv) वृक्षस्य अधः एकः जनः तिष्ठति।
(v) जनः हस्तौ उत्थाय वानरं कथयति।

प्रश्न 6.
मञ्जूषायाः प्रदत्तानां पदानां सहायतया पञ्चवाक्येषु चित्रस्य वर्णनं कुरुत।
(मञ्जूषा के शब्दों की सहायता से चित्र का वर्णन पाँच वाक्यों में कीजिए।)
(Describe the picture in five sentences with the help of the box.)

मञ्जूषा-झञ्झावातस्य, चित्रं, वर्तते, पतितः, वृक्षः, ख्रीस्तीनां, श्मशानस्य, मृतजनानाम्, स्मारकाः, अनेके पादपाः, वृक्षाः, दृश्यन्ते।
उत्तर:
(i) इदं चित्रं झञ्झावातस्य वर्तते।।
(ii) चित्रं ख्रीस्तीनां श्मशानस्य प्रतीयते।
(iii) अत्र अनेकेषां-मृतजनानाम् स्मारकाः सन्ति।
(iv) एकः वृक्षः पतितः अस्ति।
(v) चित्रे अनेके पादपाः वृक्षाः च दृश्यन्ते।

प्रश्न 7.
चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां दत्तानां पदानां सहायतया सरल संस्कृते पञ्चानां वाक्यानां रचनां कुरुत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा के शब्दों को लेकर पाँच वाक्यों की रचना कीजिए।)
(Describe the picture in five sentences with the help of the box.)

मञ्जूषा-चौराः, त्रयः, त्रयश्च, आरक्षकाः, सन्ति, कारागारस्य, चित्रम्, हस्तानि, ग्रहीताः, संविधानेन
उत्तर:
(i) इदं चित्रं कारागारस्य अस्ति।
(ii) अत्र त्रयः चौराः सन्ति।
(iii) त्रयश्च आरक्षकाः तेषां हस्तानि ग्रहीताः सन्ति।
(iv) चौराणां मुखानि कृष्णवस्त्रैः आच्छादितानि सन्ति।
(v) सर्वे चौराः संविधानेन बद्धाः सन्ति।

प्रश्न 8.
मञ्जूषायाः पदानि नीत्वा सरल संस्कृते पञ्चवाक्येषु चित्रस्य वर्णनं कुरुत।
(मञ्जूषा की सहायता से चित्र का वर्णन पाँच वाक्यों में कीजिए।)
(Describe the picture in five sentences with the help of the box.)

मञ्जूषा-उद्घाटनकार्यक्रमस्य, नेता, नेतारः, उद्घाटनं, भव्यं-भवनं, जनाः, तालिका वादनम्
उत्तर:
(i) इदं चित्रम् उद्घाटनकार्यक्रमस्य अस्ति।
(ii) एक: नेता उद्घाटनं करोति।
(iii) तत्र अनेके नेतारः जनाः च सन्ति।
(iv) निर्मितं भवनं भव्यं अस्ति।
(v) सर्वे जनाः तालिका वादनं कुर्वन्ति।

प्रश्न 9.
चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां च दत्तानि पदानि नीत्वा सरल संस्कृते पञ्च वाक्यानि रचयत।
(मञ्जूषा की सहायता से चित्र का वर्णन पाँच वाक्यों में कीजिए।)
(Describe the picture in five sentences with the help of the box.)

मञ्जूषा-महिलाम्, जन्मदिवस समारोहस्य, बालाः, केककर्तनम्, प्रसन्नाः, सन्ति, केकपदार्थ, खादयति, दृश्यन्ते ।
उत्तराणि-
(i) इदं चित्रं जन्मदिवस समारोहस्य अस्ति।
(ii) तत्र अनेके बालाः उपस्थिताः सन्ति।
(iii) एकः जनः केककर्तनं करोति।
(iv) बालिका महिला केकपदार्थ खादयति।
(v) सर्वे प्रसन्नाः सन्ति ।

प्रश्न 10.
चित्रं दष्टवा मञ्जषायाः च सहायतया सरल संस्कते पञ्च वाक्यानि लिखता
(मञ्जूषा की सहायता से चित्र का वर्णन पाँच वाक्यों में कीजिए।)
(Describe the picture in five sentences with the help of the box.)

मञ्जूषा-प्रदर्शनकक्षस्यः, स्त्रीवक्ता, अध्यापिका, ध्वनिप्रसारणयन्त्रेण, छात्रान्, छात्राः शृण्वन्ति, अवधानेन, प्रदर्शनपट्टानि
उत्तर:
(i) इदं विद्यालयस्य प्रदर्शनकक्षस्य चित्रम् अस्ति।
(ii) स्त्रीवक्ता अध्यापिका छात्रान् सम्बोधयति।
(iii) वक्ता ध्वनिप्रसारणयन्त्रेण छात्रान् उद्बोधयति।
(iv) छात्राः अवधानेन अध्यापिकां शृण्वन्ति।
(v) तत्र अनेकानि प्रदर्शनपट्टानि सन्ति।

प्रश्न 11.
निम्न चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि नीत्वा संस्कृत भाषायां पञ्चवाक्यानि रचयत।
(मञ्जूषा की सहायता से चित्र का वर्णन पाँच वाक्यों में कीजिए।) ।
(Describe the picture in five sentences with the help of the box.)

मञ्जूषा-वृक्षाः, जनाः, पर्यावरणं, प्रति, जागरुकान्, कुर्वन्ति, हरितं, वातावरणं, द्विचक्रिकावाहनम्
उत्तर:
(i) अस्मिन् चित्रे द्वौ जनौ द्विचक्रिकावाहनाभ्यां गच्छतः।
(ii) तत्र वातावरणं हरितं वर्तते।
(iii) तौ जनौ जनान् पर्यावरणं प्रति जागरुकान् कुर्वन्ति।
(iv) चित्रे अनेके पादपाः वृक्षाः च सन्ति।
(v) जनाः जीवनार्थं पर्यावरणं शुद्धं कुर्युः।

प्रश्न 12.
मञ्जूषायाः शब्दान् नीत्वा चित्रस्य वर्णनम् पञ्चवाक्येषु कुरुत।
(मञ्जूषा से शब्दों को लेकर चित्र का वर्णन पाँच वाक्यों में कीजिए।)
(Describe the picture in five sentences taking words from the box.)

मञ्जूषा-उपवनस्य, अनेके, भ्रमन्ति, द्वारे, वृक्षाः निकषा, वाहनानि, जनाः, भ्रमणेन्, स्वास्थ्यलाभम्, प्राप्नुवन्ति ।
उत्तर:
(i) एतत् उपवनस्य चित्रम् अस्ति।
(ii) उपवनम् निकषा अनेके वृक्षाः सन्ति।
(iii) तत्र अनेके जनाः भ्रमन्ति।
(iv) उपवनस्य द्वारे अनेकानि वाहनानि तिष्ठन्ति।
(v) जनाः भ्रमणेन स्वास्थ्यलाभं प्राप्तुवन्ति।

प्रश्न 13.
इदं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायाश्च सहायतया सरल संस्कृते पञ्च वाक्यानि रचयत।
(मञ्जूषा की सहायता से चित्र का वर्णन पाँच वाक्यों में कीजिए।)
(Describe the picture in five sentences with the help of the box.)

मञ्जूषा-बालिकाः, बालकाः, लैपटॉप यन्त्रेण, विवरणं, जानन्ति, सहायता, अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषद्, सदस्याः
उत्तर:
(i) अस्मिन् चित्रे अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषदः सदस्याः दृश्यन्ते।
(ii) तेषु अनेके बालकाः बालिकाश्च सन्ति।
(iii) ते छात्राणां सहायतां कुर्वन्ति।
(iv) एका बालिका लैपटॉप यन्त्रेण विवरणं दर्शयति।
(v) अन्ये छात्राः स्व विवरणं जानन्ति।

प्रश्न 14.
मञ्जूषायाः सहायतया चित्रस्य वर्णनम् पञ्चवाक्येषु कुरुत।
(मञ्जूषा की सहायता से चित्र का वर्णन पाँच वाक्यों में कीजिए।)
(Describe the picture in five sentences with the help of the box.)

मञ्जूषा-उपवनस्य, बालकाः, बालिकाः, पुष्पाणि पश्यन्ति, वृक्षाः, उपनेत्रम् (चश्मा), धारितः, शिक्षकः
उत्तर:
(i) इदम् उपवनस्य चित्रम् अस्ति।
(ii) उपवने अनेके बालकाः बालिकाः च सन्ति।
(iii) ते सर्वे पुष्पाणि पश्यन्ति।
(iv) उपनेत्रं धारितः शिक्षकः छात्रं पुष्प-विषये वदति।
(v) तत्र अनेके वृक्षाः सन्ति।

प्रश्न 15.
मञ्जूषायाः शब्दानाम् सहायतया चित्रस्य वर्णनं पञ्चवाक्येषु कुरुत।
(मञ्जूषा के शब्दों की सहायता से चित्र का वर्णन पाँच वाक्यों में कीजिए।)
(Describe the picture in five sentences with the help of the words from the box.)

मञ्जूषा-उपवनस्य, महिलाः, बालकः, यच्छति, पुष्पाणि, वृक्षाः, एकस्य, प्रसीदति ।
उत्तर:
(i) अत्र एकस्य उपवनस्य चित्रम् अस्ति।
(ii) तत्र अनेकाः महिलाः सन्ति।
(iii) एकः बालकः पुष्पाणि दृष्ट्वा प्रसीदति।
(iv) बालिका स्वमात्रे पुष्पं यच्छति।
(v) तत्र अनेके वृक्षाः सन्ति।

अथवा
अनुच्छेदलेखनम्

योगिता एक छात्रा है। उसने अपनी संस्कृत पाठ्यपुस्तक में ‘दीपावलिः’ के विषय से ये वाक्य पढ़ें दीपावलीपर्व भारतीयानां प्रमुखं पर्व वर्तते। दीपावलि इत्युक्ते दीपानाम् अवलिः। अयम् उत्सवः कार्तिकमासास्य अमावस्यायां भवति। जनाः अस्मिन् पर्वणि नवीनानि वस्त्राणि धारयन्ति। ते परस्परं उपहारन् अपि प्रयच्छन्तिकोचित् जनाः विस्फोटक पदर्थान प्रज्वाल्य पर्यावरणं प्रदूषयन्ति। ऊपर लिखी पंक्तियों में दीपावली के विषय में बताया गया है। किसी विषय के एक केंद्रीय भाव अथवा विचार | के आधार पर किया गया लघु निबंधात्मक चित्रण अनुच्छेद कहलाता है।

अनुच्छेदस्य सामान्याः विशेषताः

• अनुच्छेदलेखने भूमिका उपसंहारो वा न भवति।
अनुच्छेद लेखन में भूमिका या उपसंहार नहीं होता है।

• अनुच्छेदे एक एव भावः प्रस्तोतव्यः ।
अनुच्छेद में एक ही भाव प्रस्तुत करना चाहिए।

• अनुच्छेदलेखने विषयस्य सद्यः एवं आरंभ क्रियते।
अनुच्छेद लेखन में विषय तुरंत आरंभ किया जाता है।

• रोचकतागुणः अनुच्छेदस्य विशिष्टता।
रोचकता का गुण अनुच्छेद की विशेषता है।

• अनुच्छेदे प्रस्तुतविषयस्य केन्द्रीयभावः प्रारम्भे वा अन्ते वा अवश्यं दातव्यः।
अनुच्छेद में प्रस्तुत विषय का केन्द्रीय भाव आरम्भ में अथवा अन्त में अवश्य देना चाहिए।

• अस्य भाषा सरला सुबोधा च भवेत्।
इसकी भाषा सरल और सुबोध होनी चाहिए।

• अनुच्छेदः अतिविस्तृतः अति लघुः वा न स्यात् ।
अनुच्छेद बहुत बड़ा अथवा बहुत छोटा नहीं होना चाहिए।

उदाहरणम्

प्रश्न 1.
‘मम विद्यालयः’ इति विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषातः शब्दान् चित्वा संस्कृतभाषया पञ्चवाक्यानि लिखत। | मञ्जूषा-राजधान्याम्, स्थितः, समुचिता व्यवस्था, सुयोग्याः, स्नेहेन, क्रीडाक्षेत्रम्, प्रसीदन्ति, मनोयोगेन, पाठयन्ति, मृदुस्वभावाः |
उत्तर:

• मम विद्यालयः भारतस्य राजधान्यां स्थितः अस्ति
• मम विद्यालये प्रथम कक्षायाः आरभ्य द्वादशकक्षा पर्यन्तम् शिक्षायाः समुचिता व्यवस्था वर्तते।
• मम विद्यालयस्य प्रधानाचार्यः, अध्यापकाः अध्यापिकाः च सुयोग्याः मृदुस्वभावाः च सन्ति।
• ते मनोयोगेन स्नेहेन च सर्वान् छात्रान् पाठयन्ति।
• मम विद्यालयस्य क्रीडाक्षेत्रं विशालम् अस्ति यत्र छात्राः यथासमयम् क्रीडन्ति प्रसीदन्ति च।

प्रश्न 2.
‘विद्यालयस्य क्रीडा दिवसः’ इति विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषायाः प्रदाति नीत्या पञ्चवाक्यमितम् एकम् अनुच्छेदं रचयत मञ्जूषा-क्रीडा दिवसः, प्रमुदिताः, प्रधानाचार्यः, मार्गदर्शनं, क्रीडासु, स्वशरीराणि, पुरस्काराणि, अध्यक्षमहोदयः, ग्रहीत्वा
उत्तर:
प्रायः सर्वेष विद्यालयेष क्रीडा दिवसः भवति। अस्मिन अवसरे बालकाः बालिकाश्च प्रमदिताः सन्ति । अध्यक्षमहोदयः प्रधानाचार्यः वा छात्रेभ्यः पुरस्काराणि यच्छति । अध्यापकाः अध्यापिकाश्च क्रीडकानाम् मार्गदर्शनं कुर्वन्ति। क्रीडा दिवसे छात्राः विविधासु क्रीडासु भागं ग्रहीत्वा स्वशरीराणि स्वस्थानि कुर्वन्ति ।

प्रश्न 3.
‘भारतस्य राजधानी’ इति विषये मञ्जूषायाः सहायतया पञ्च वाक्यानि युक्तम् एकम् अनुच्छेदं लिखत
मञ्जूषा-यमुनातटे, अन्तरा, राजधानी, ऐतिहासिक-भवनानि, भारतद्वारम्, रक्तदुर्गः, दिल्ली,सर्वोच्च न्यायालयः, राष्ट्रपतिभवनम्, प्राचीना
उत्तर:
‘दिल्ली’ भारतस्य राजधानी अस्ति । इयं प्राचीना ऐतिहासिकी च नगरी यमुनातटे अस्ति। इयं नगरी उत्तरप्रदेश, हरियाणा प्रदेशं राजस्थान प्रदेशं च अन्तरा स्थिता अस्ति। अत्र अनेकानि ऐतिहासिक-भवनानि विराजन्ते। भारतं-सर्वकास्य सर्वे मुख्यालयाः अत्र एव वर्तन्ते। राष्ट्रपतिभवनम्, संसदभवनम्, भारतद्वारम्, सर्वोच्चन्यायालयः कुतुबमीनार स्मारकम्, रक्तदुर्गः, जन्तुशाला, शक्तिस्थलम्, राजघाटम्, शान्तिवनम्, बिरलामन्दिरम्, कमलदेवालयम्, मुगल-उद्यानम् इति अत्र अनेकानि दर्शनीयस्थलानि सन्ति।

प्रश्न 4.
‘मम प्रिय: अध्यापकः’ इति विषये
मञ्जूषातः पदानि नीत्वा सरल संस्कृते पञ्चवाक्यानाम् एकम् अनुच्छेदं लिखत
उत्तर:
मञ्जूषा-मुनीन्द्रः, आर्यः, मार्गदर्शनं, पाठयति, विनीतः, सभ्यः, पर्वतारोहणाय, संस्कृतं, सामान्यज्ञाने, अन्येषु विषयेषु उत्तराणि-मम प्रियः अध्यापक: ‘श्री मुनीन्द्रः आर्यः’ अस्ति। सः मां स्नेहेन संस्कृतं पाठयति। सः अन्येषु विषयेषु, विविधक्रीडासु सामान्यज्ञाने च अपि छात्राणां मार्गदर्शनं करोति। सः एकः अनुशासनप्रियः, विनीतः, सहृदयः, शिष्टः, सभ्यः विद्वान् च अस्ति। यदा-कदा सः अस्माभिः सह पर्वतारोहणाय अपि गच्छति।

प्रश्न 5.
‘मम प्रियः कविः’ इत्यस्मिन् विषये मञ्जूषायाः सहायतया सरल संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत
मञ्जूषा-कालिदासः, सप्तरचनाः, श्रेष्ठ, राजसभायाः शेक्सपियरः, सुरक्षिता, विक्रमादित्यस्य, कवि:
उत्तर:
मम प्रियः कविः कालिदासः अस्ति। सः सप्तरचनाः कृतवान्। तस्य सर्वासु रचनासु अभिज्ञानशाकुन्तलम् नाटकम् श्रेष्ठ मन्यते। सः चन्द्रगुप्त विक्रमादित्यस्य राजसभायाः कविः आसीत्। अस्य सर्वासु रचनासु प्राचीनभारतीया संस्कृतिः सुरक्षिता अभवत्। असौ भारतस्य ‘शेक्सपियरः’ इति मन्यते।

प्रश्न 6.
‘पुस्तकालयः’ इति विषयमाधृत्य मञ्जूषायाः सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानां निर्माणं करोतु भवान्
मञ्जूषा-पुस्तकालयः, अमूल्याः, आज्ञया, अभीष्टानि, आलयः, अध्यक्षस्य, तूष्णीम्, विद्यालयेषु, स्थातव्यम्
उत्तर:
पुस्तकानाम् आलयः इति पुस्तकालयः कथ्यते। प्रायः सर्वेषु विद्यालयेषु पुस्तकालयः भवति। पुस्तकालये अनेकानि पुस्तकानि नाना च अमूल्याः ग्रन्थाः अपि भवन्ति । छात्रा: अध्यापकाः च यथासमयं तत्र गत्वा अभीष्टानि पुस्तकानि प्राप्य पठन्ति ज्ञानं च अर्जन्ति । अस्माभिः पुस्तकालये तूष्णीम् स्थातव्यम् पुस्तकालयस्य अध्यक्षस्य च आज्ञया एव पुस्तकानि ग्रहीतव्यानि।

प्रश्न 7.
‘गङ्गा नदी’ इत्यस्मिन् विषये मञ्जूषायाः पदानि नीत्वा संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत
मञ्जूषा-हिमालयात्, पवित्रा, नदी, हरिद्वारात्, सागरे, बंगप्रान्तं, शस्यश्यामलं, कृषिक्षेत्रं, धार्मिकं
उत्तर:
गङ्गा नदी भारतस्य पवित्रा नदी मन्यते। एषा उत्तरे हिमालयात् निर्गत्य पूर्वदिशि बंगप्रान्तं गत्वा सागरे मिलति। इयं भारतस्य कृषिक्षेत्रं सिञ्चति तत् शस्यश्यामलं च करोति । भारतीयाः हरिद्वारात् गङ्गाजलम् आनीय स्व-स्व गृहेषु रक्षन्ति । गङ्गायाः धार्मिकं महत्त्वम् अपि अस्ति।

प्रश्न 8.
‘मम गृहोद्यानम्’ इति विषयमुपरि मञ्जूषातः पदानि चित्वा सरल संस्कृते पञ्च वाक्यानि रचयत
मञ्जूषा-पादपान्, गृहस्य, पश्चिम भागे, पारिवारिक-सदस्याः, परिवर्धन, फलवृक्षाः स्वच्छ, तरवे, जीवन
उत्तर:
मम गृहस्य पश्चिमे भागे अस्माकं लघुद्यानम् वर्तते। वयं सर्वे पारिवारिक-सदस्याः यथाकालम् तस्य रक्षणं परिवर्धनं च कुर्मः। अत्र अनेके पुष्प-पादपाः फलवृक्षाः च सन्ति। अहम् नित्यं तत्र भ्रमामि पादपान् सिञ्चामि तत् स्वच्छम् च करोमि। अस्माभिः सर्वैः अपि पादपाः रोपणीयाः रक्षणीयाः च यतोहि ते एव अस्माकं जीवनं संरक्षन्ति । तरवे नमोऽस्त।

Here we are providing Class 12 Maths Important Extra Questions and Answers Chapter 11 Three Dimensional Geometry. Class 12 Maths Important Questions are the best resource for students which helps in Class 12 board exams.

Class 12 Maths Chapter 11 Important Extra Questions Three Dimensional Geometry

Three Dimensional Geometry Important Extra Questions Very Short Answer Type

Question 1.
Find the acute angle which the line with direction-cosines \(<\frac{1}{\sqrt{3}}, \frac{1}{\sqrt{6}}, n>\) makes with positive direction of z-axis. (C.B.S.E. Sample Paper 2018-19)
Solution:
l² + m² + n² = 1
\(\left(\frac{1}{\sqrt{3}}\right)^{2}+\left(\frac{1}{\sqrt{6}}\right)^{2}\) + n² = 1
⇒ \(\frac{1}{3}+\frac{1}{6}\) + n² = 1
n² = 1 – \(\frac{1}{2}\)
n² = \(\frac{1}{2}\)
n = \(\frac{1}{\sqrt{2}}\)
Thus, cos α = \(\frac{1}{\sqrt{2}}\)
Hence, α = 45° or \(\frac{\pi}{4}\)

Question 2.
Find the direction-cosines of the line.
\(\frac{x-1}{2}=-y=\frac{z+1}{2}\) (C.B.S.E. Sample Paper 2018-19)
Solution:
The given line is \(\frac{x-1}{2}=\frac{y}{-1}=\frac{z+1}{2}\)
Its direction-ratios are <2,-1,2>.
Hence, its direction- cosine are:

Question 3.
If α, β, γ are direction-angles of a line, prove that cos 2a + cos 2P + cos 2y +1 = 0. (N.C.E.R.T.)
Solution:
Since α, β, γ are direction-angles of a line,
∴ cos² α + cos² β + cos²γ = 1

⇒ 1 + cos2α + 1 + cos2β + 1 + cos2γ = 2
⇒ cos 2α + cos 2β + cos 2γ + 1 = 0, which is true.

Question 4.
Find the length of the intercept, cut off by the plane 2x + y – z = 5 on the x-axis.   (C.B.S.E. Outside Delhi 2019)
Solution:
The given plane is2x + y – z = 5
⇒ \(\frac{x}{5 / 2}+\frac{y}{5}+\frac{z}{-5}=1\)
Its intercepts are \(\frac{x}{5 / 2}\), 5 and -5.
Hence, the length of the intercept on the x-axis is \(\frac{x}{5 / 2}\)

Question 37.
Find the length of the perpendicular drawn from the point P(3, -4,5) on the z-axis.
Solution:
Length of the perpendicular from P(3, -4,5) on the z-axis
= \(\sqrt{(3)^{2}+(-4)^{2}}\)
= \(\sqrt{9+16}=\sqrt{25}\) = 5 units.

Question 5.
Find the vector equation of a plane, which is at a distance of 5 units from the origin and whose
normal vector is \(2 \hat{i}-\hat{j}+2 \hat{k}\)
Solution:
Let \(\vec{n}=2 \hat{i}-\hat{j}+2 \hat{k}\)

Question 6.
If a line makes angles 90°, 135°, 45° with the x,y and z-axes respectively, find its direction cosines.
Solution:
Direction cosines of the line are :
< cos 90°, cos 135°, cos 45° >
<0, \(-\frac{1}{\sqrt{2}}, \frac{1}{\sqrt{2}}\)>

Question 7.
Find the co-ordinates of the point where the line through the points A (3,4,1) and B (5,1, 6) crosses the xy-plane.
The equations of the line through A (3,4,1) and B (5,1,6) are:

Any point on (1) is (3 + 2k,4- 3k, 1 + 5k) …………. (2)
This lies on xy-plane (z = 0).
∴ 1 + 5k = 0 ⇒ k = \(-\frac{1}{5}\)
Putting in (2), [ 3-\(\frac{2}{5}\), 4 + \(\frac{3}{5}\), 1-1)
i.e. (\(\frac{13}{5}\), \(\frac{23}{5}\), 0)
which are the reqd. co-ordinates of the point.

Question 8.
find the vector equation ofthe line which passes through the point (3,4,5) and is parallel to the vector \(2 \hat{i}+2 \hat{j}-3 \hat{k}\)
Solution:
The vector equation of the line is \(\vec{r}=\vec{a}+\lambda \vec{m}\)
i.e., \(\vec{r}=(3 \hat{i}+4 \hat{j}+5 \hat{k})+\lambda(2 \hat{i}+2 \hat{j}-3 \hat{k})\)

Three Dimensional Geometry Important Extra Questions Short Answer Type

Question 1.
Find the acute angle between the lines whose direction-ratios are:
< 1,1,2 > and <-3, -4,1 >.
Solution:

Question 2.
Find the angle between the following pair of lines:
and
\(\frac{-x+2}{-2}=\frac{y-1}{7}=\frac{z+3}{-3}\) and \(\frac{x+2}{-1}=\frac{2 y-8}{4}=\frac{z-5}{4}\)
and check whether the lines are parallel or perpendicular. (C.B.S.E. 2011)
Solution:
The given lines can be rewritten as :
\(\frac{-x+2}{-2}=\frac{y-1}{7}=\frac{z+3}{-3}\) ………….. (1)
\(\frac{x+2}{-1}=\frac{2 y-8}{4}=\frac{z-5}{4}\) ………..(2)
Here < 2,7, – 3 > and < -1,2,4 > are direction- ratios of lines (1) and (2) respectively.

Hence, the given lines aife perpendicular.

Question 3.
Find the vector equation of the line joining (1.2.3) and (-3,4,3) and show that it is perpendicular to the z-axis. (C.B.S.E. Sample Paper 2018-19)
Solution:
Vector equation of the line passing through
(1.2.3) and(-3,4,3)is \(\vec{r}=\vec{a}+\lambda(\vec{b}-\vec{a})\)
where \(\vec{a}=\hat{i}+2 \hat{j}+3 \hat{k}\) and \(\vec{b}=-3 \hat{i}+4 \hat{j}+3 \hat{k}\)
⇒ \(\vec{r}=(\hat{i}+2 \hat{j}+3 \hat{k})+\lambda(-4 \hat{i}+2 \hat{j})\) …(1)
Equation of z-axis is \(\vec{r}=\mu \hat{k}\) …(2)
Since \((-4 \hat{i}+2 \hat{j}) \cdot \hat{k}=0\) = 0,
∴ Line (1) is perpendicular to z-axis.

Question 4.
Find the vector equation of the plane, which is \(\frac{6}{\sqrt{29}}\) at a distance of
units from the origin and its normal vector from the origin is \(2 \hat{i}-3 \hat{j}+4 \hat{k}\) . Also, find its cartesian form. (N.C.E.R.T.)
Solution:

Question 5.
Find the direction-cosines of the unit vector perpendicular to the plane \(\vec{r} \cdot(6 \hat{i}-3 \hat{j}-2 \hat{k})\) +1 = 0 through the origin. (N.C.E.R.T.)
Solution:
The given plane is \(\vec{r} \cdot(6 \hat{i}-3 \hat{j}-2 \hat{k})\) + 1 = 0
\(\vec{r} \cdot(6 \hat{i}-3 \hat{j}-2 \hat{k})\) = 1 ………… (1)
Now \(|-6 \hat{i}+3 \hat{j}+2 \hat{k}|=\sqrt{36+9+4}\)
\(=\sqrt{49}=7\)
Dividing (1) by 7,
\(\vec{r} \cdot\left(-\frac{6}{7} \hat{i}+\frac{3}{7} \hat{j}+\frac{2}{7} \hat{k}\right)=\frac{1}{7}\)
which is the equation of the plane in the form \(\vec{r} \cdot \hat{n}=p\)
Thus, \(\hat{n}=-\frac{6}{7} \hat{i}+\frac{3}{7} \hat{j}+\frac{2}{7} \hat{k}\)
which is the unit vector perpendicular to the plane through the origin.
Hence, the direction-cosines of \(\hat{n}\) are \(<-\frac{6}{7}, \frac{3}{7}, \frac{2}{7}>\)

Question 6.
Find the acute angle between the lines
\(\frac{x-4}{3}=\frac{y+3}{4}=\frac{z+1}{5}\) and \(\frac{x-1}{4}=\frac{y+1}{-3}=\frac{z+10}{5}\)
Solution:
Vector in the direction of first line
\(\frac{x-4}{3}=\frac{y+3}{4}=\frac{z+1}{5}\) ,
\(\vec{b}=(3 \hat{i}+4 \hat{j}+5 \hat{k})\)

Vector in the direction of second line
\(\frac{x-1}{4}=\frac{y+1}{-3}=\frac{z+10}{5}\) ,
\(\vec{d}=4 \hat{i}-3 \hat{j}+5 \hat{k}\)
∴ θ, the angle between two given lines is given by:

Question 7.
Find the angle between the line:
\(\vec{r}=(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})+\lambda(2 \hat{i}-\hat{j}+3 \hat{k})\) and the plane \(\vec{r} \cdot(2 \hat{i}+\hat{j}-\hat{k})=4\) Also, find whether the line is parallel to the plane or not .
Solution:
The given line is :
\(\vec{r}=(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})+\lambda(2 \hat{i}-\hat{j}+3 \hat{k})\)
and the given plane is \(\vec{r} \cdot(2 \hat{i}+\hat{j}-\hat{k})\) = 4.
Now the line is parallel to 2\(\hat{i}\) – \(\hat{j}\) + 3\(\hat{k}\) and nor¬mal to the plane 2\(\hat{i}\) + \(\hat{i}\) – \(\hat{k}\)
If ‘θ’ is the angle between the line and the plane,
then \(\left(\frac{\pi}{2}-\theta\right)\) is the angle between the line and normal to the plane.
Then

Hence, the line is parallel to the plane.

Question 8.
Find the value of ‘λ’, so that the lines:
\(\frac{1-x}{3}=\frac{7 y-14}{\lambda}=\frac{z-3}{2}\) and \(\frac{7-7 x}{3 \lambda}=\frac{y-5}{1}=\frac{6-z}{5}\) are at right angles. Also, find whether the lines are intersecting or not
Solution:
(i) The given lines are
\(\frac{1-x}{3}=\frac{7 y-14}{\lambda}=\frac{z-3}{2}\) ……………….(1)
and \(\frac{7-7 x}{3 \lambda}=\frac{y-5}{1}=\frac{6-z}{5}\) ……….. (2)
These are perpendicular if:

Hence λ = 1.

(ii) The direction cosines ofline(1) are <-3,1,2>
The direction cosines of line (2) are < -3,1, -5 >
Clearly, the lines are intersecting.

Question 9.
Find the angle between the line: \(\frac{x-2}{3}=\frac{y+1}{-1}=\frac{z-3}{-2}\) and the plane: 3x + 4y + z + 5 = 0.
x-2 y+1 z-3
Sol. The given line is \(\frac{x-2}{3}=\frac{y+1}{-1}=\frac{z-3}{-2}\) ………..(1)
and the given plane is :
3x + 4y + z + 5 = 0 …(2)
If the line (1) makes an angle ‘0’ with the plane (2), then the line (1) will make angle (90° – 0) with the normal to the plane (2).
Now direction-ratios of line (1) are:
<3, -1,-2>
and direction-ratios of normal to plane (2) are <3,4,1>.
∴ cos (90° – θ)

Question 10.
State when the line \(\vec{r}=\vec{a}+\lambda \vec{b}\) is parallel to the plane \(\vec{r} \cdot \vec{n}=\vec{d}\) . Show that the line \(\vec{r}=\hat{i}+\hat{j}+\lambda(\hat{2}+\hat{j}+4 \hat{k})\) is parafiel to the plane \(\vec{r} \cdot(-2 \hat{i}+\hat{k})\) = 5. Also, find the distance between the line and the plane.
Solution:
(i) A line is parallel to the plane if it is perpendicular to the normal to the plane.
The given line is \(\vec{r}=\vec{a}+\lambda \vec{b}\)
⇒ \(\vec{b}\) is parallel to the line.
The given plane is \(\vec{r} \cdot \vec{n}=\vec{d}\)

⇒ \(\vec{n}\) is normal to the plane.
Thus the line is parallel to the plane when
\(\vec{b} \cdot \vec{n}\) =0.

(ii) Here \(\vec{b}=2 \hat{i}+\hat{j}+4 \hat{k}\) and \(\vec{n}=-2 \hat{i}+\hat{k}\)
Now \(\vec{b} \cdot \vec{n}\) = (2) (- 2) + (1) (0) + (4) (1)
= -4 + 0 + 4 = 0.
Hence, the given line is parallel to the given plane.

(iii) (1,1,0) is a point on the given line.
Equation of the plane is-2x + z- 5= 0.
∴ Reqd. distance
= \(\left|\frac{-2(1)+0-5}{\sqrt{4+0+1}}\right|=\frac{7}{\sqrt{5}}=\frac{7 \sqrt{5}}{5}\)units.

Three Dimensional Geometry Important Extra Questions Very Long Answer Type 2

Question 1.
Find the shortest distance between the lines:\(\vec{r}=(4 \hat{i}-\hat{j})+\lambda(\hat{i}+{2} \hat{j}-{3} \hat{k})\) and \(\vec{r}=(\hat{i}-\hat{j}+2 \hat{k})+\mu(2 \hat{i}+4 \hat{j}-5 \hat{k})\) (C.B.S.E. 2018)
Solution:
Comparing given equations with:

Question 2.
A line makes angles α, β, γ, δ with the four diagonals of a cube, prove that:
cos² α + cos² β + cos² γ + cos² δ= \(\frac{4}{3}\). (N.C.E.R.T.)
Solution:
Let O be the origin and OA, OB, OC (each = a) be the axes.

Thus the co-ordinates of the points are :
O (0,0,0), A (a, 0,0), B (0, a, 0), C (0,0, a),
P (a, a, a), L (0, a, a), M (a, 0, a), N (a, a, 0).
Here OP, AL, BM and CN are four diagonals.
Let < l, m, n > be the direction-cosines of the given line.

Now direction-ratios of OP are:
<a-0,a-0,a-0>i.e.<a,a,a>
i.e. < 1,1,1 >,
direction-ratios of AL are:
<0-a, a-0, a-0> i.e. <-a,a,a>
i.e. <-l, 1,1 >,
direction-ratios of BM are:
<a-0,0-a, a-0>
i.e. <a,-a,a> i.e. < 1,-1, 1 >
and direction-ratios of CN are:
<a-0,a-0,0-a> i.e. <a,a,-a>
i.e. < 1,1,-1 >.

Thus the direction-cosines of OP are :
\(<\frac{1}{\sqrt{3}}, \frac{1}{\sqrt{3}}, \frac{1}{\sqrt{3}}>\)
the direction-cosines of AL are:
\(<-\frac{1}{\sqrt{3}}, \frac{1}{\sqrt{3}}, \frac{1}{\sqrt{3}}>\)
the direction-cosines of BM are :
\(<\frac{1}{\sqrt{3}}, -\frac{1}{\sqrt{3}}, \frac{1}{\sqrt{3}}>\)
and the direction-cosines of CN are :
\(<\frac{1}{\sqrt{3}}, \frac{1}{\sqrt{3}}, -\frac{1}{\sqrt{3}}>\)
If the given line makes an angle ‘a’ with OP, then :

and cos δ = \(\frac{|l+m-n|}{\sqrt{3}}\) ………… (4)
Squaring and adding (1), (2), (3) and (4), we get:
cos² α + cos² β + cos² γ + cos²δ
= \(\frac { 1 }{ 3 }\) [(l + m + n)² + (-l + m + n)²
+ (l-m + n)² + (l + m — n)²]
= \(\frac { 1 }{ 3 }\) [4(l² + m² + n²)] = \(\frac { 1 }{ 3 }\) [4(1)].
Hence,cos² α + cos² β + cos² γ + cos²δ = \(\frac { 4 }{ 3 }\)

Question 3.
Find the equation of the plane through the line \(\frac{x-1}{3}=\frac{y-4}{2}=\frac{z-4}{-2}\) and parallel to the line:
\(\frac{x+1}{2}=\frac{1-y}{4}=\frac{z+2}{1}\)
Hence, find the shortest distance between the lines. (C.B.S.E. Sample Paper 2018-19)
Solution:
The two given lines are:
\(\frac{x-1}{3}=\frac{y-4}{2}=\frac{z-4}{-2}\) ………… (1)
and \(\frac{x+1}{2}=\frac{1-y}{4}=\frac{z+2}{1}\) ………….. (2)
Let <a, b, c> be the direction-ratios of the normal to the plane containing line (1).
∴ Equation of the plane is:
a(x- l) + b(y-4) + c(z-4) …(3),
where 3a + 2b – 2c = 0 …(4)
[∵ Reqd. plane contains line (1)] and 2a – 4b + 1.c = 0
[∵ line (1) a parallel to the reqd. plane] Solving (4) and (5),

Putting in (3),
6k(x- 1) + 7k(y – 4) + 16k(z – 4) = 0
= 6(x – 1) + 7(y – 4) + 16(z – 4) =0
[∵k ≠ 0]
⇒ 6x + 7y+ 16z-98 = 0,

which is the required equation of the plane.
Now, S.D. between two lines = perpendicular distance of (-1,1, – 2) from the plane

6(—1) + 7(1) +16(-2) – 98
V(6)2+(7)2+(16)2
-6 + 7-32-98 V36 + 49 + 256

Question 4.
Find the Vector and Cartesian equations of the plane passing through the points (2, 2, -1), (3,4,2) and (7,0,6). Also, find the vector equa¬tion of a plane passing through (4,3,1) and parallel to the plane obtained above. (C.B.S.E. 2019)
Solution:
(i) Cartesian equations
Any plane through (2,2, -1) is :
a(x – 2) + b(y- 2) + c(z + 1) = 0 … (1)
Since the plane passes through the points (3,4,2) and (7,0,6),
∴ a(3 – 2) + b(4 – 2) + c(2 +1) = 0
and a(7 – 2) + b(0 – 2) + c(6 + 1) = 0
⇒ a + 2b + 3c = 0 …(2)
and 5a – 2b + 7c = 0 …(3)
Solving (2) and (3),\(\frac{a}{14+6}=\frac{b}{15-7}=\frac{c}{-2-10}\)
⇒ \(\frac{a}{20}=\frac{b}{8}=\frac{c}{-12}\)
⇒ \(\frac{a}{5}=\frac{b}{2}=\frac{c}{-3}\) = k (say), value k ≠ 0.
∴ a = 5k,b = 2k and c = -3k,
Putting the values of a, b, c in (1), we get:
5k(x – 2) + 2k(y – 2) – 3k(z + 1) = 0
⇒ 5(x-2) + 2(y-2)-3(z+ 1) =0[∵ k ≠ 0]
=» 5x- 10 + 2y-4-3z-3 = 0
=» 5x + 2y-3z-17 = 0, …(4)
which is the reqd. Cartesian equation.
Its vector equation is \(\vec{r} \cdot(5 \hat{i}+2 \hat{j}-3 \hat{k})\) =17.

(ii) Any plane parallel to (4) is
5x + 2y – 3z + λ – 0 … (5)
Since it passes through (4, 3,1),
5(4) + 2(3) – 3(1) + λ = 0
⇒ 20 + 6 — 3 + λ = 0
⇒ λ = -23.
Putting in (5), 5x + 2y – 3z – 23 = 0, which is the reqd. equation.
Its vector equation is \(\vec{r} \cdot(5 \hat{i}+2 \hat{j}-3 \hat{k})\) = 23.

Question 5.
Find the co-ordinates of the foot of the perpendicular drawn from the point A (1,8,4) to the line joining B (0, -1,3) and C (2,-3,-1). (A.I.C.B.S.E. 2016)
Solution:
Any point on BC, which divides [BC] in the ratio k: 1,is:

This becomes M, the foot of perp. from A on BC
if AM⊥BC …(2)
But direction-ratios of BC are:
<2-0,- 3 + 1,-1 -3 > i.e. < 2,-2,-4 >
i.e, <1, -1 > -2>
and direction-ratio of AM are:
\(<\frac{2 k}{k+1}-1, \frac{-3 k-1}{k+1}-8, \frac{-k+3}{k+1}-4>\)
i.e. < k- 1,- 11k:-9, -5k— 1 >
∴ Due to (2), (1) (k- 1) + (- 1) (-1 1k-9) + (-2)(-5k- 1) = 0
⇒ k – 1 + 11k + 9 + 10k + 2 = 0
⇒ 22k + 10 = 0
⇒ k = \(-\frac{5}{11}\)
∴ From (1), the co-ordinates of M, the foot of perp. are:

Question 6.
(a) Find the image of the point (1,6,3) in the line:
\(\frac{x}{1}=\frac{y-1}{2}=\frac{z-2}{3}\)
(C.B.S.E. 2010 C)
(b) Also, write the equation of the line joining the given point and its image and find the length of the segment joining the given point and its image. (C.B.S.E. 2010 C)
Solution:
(a) Let P be the given point (1, 6, 3) and M, the foot of perpendicular from P on the given line AB:

Any point on the given line is:
(k, 1+2k, 2+3k)
For some value of k, let the point be M.
∴ Direction-ratios of PM are:
<k-1,1+2k-6, 2 + 3k – 3> i.e. .
Since PM ⊥AB ,
∴ (1) (k-1) + (2)(2k-5) + (3) (3k-1) = 0
⇒ k-l +4k – 10 + 9&-3 = 0
⇒ 14 k = 14
⇒ k = 1.

∴ Foot of perpendicular M is (1,1 + 2,2 + 3) i.e. (1,3,5).
Let P'(α, β, γ) be the image of P in the given line. Then M is the mid-point of [PP’].
∴ \(\)
⇒α + 1 = 2, β + 6 = 6, γ+3 = 10
⇒ α = 1, β = 0, γ = 7.
Hence, the reqd. image is (1,0,7).

(b) (i) The equations of the line PP’ are :

(ii) Length of segment [PP’]

Question 7.
Find the co-ordinates of the foot of perpendicu¬lar and the length of the perpendicular draw n from the point P (5,4,2) to the line:
\(\vec{r}=-\hat{i}+3 \hat{j}+\hat{k}+\lambda(2 \hat{i}+3 \hat{j}-\hat{k})\)
Also, find the image of P in this line. (A.I.C.B.S.E. 2012)
Solution:
(i) The given line is :
\(\vec{r}=-\hat{i}+3 \hat{j}+\hat{k}+\lambda(2 \hat{i}+3 \hat{j}-\hat{k})\)
i.e, \(\frac{x+1}{2}=\frac{y-3}{3}=\frac{z-1}{-1}\) …………… (1)
The given point is P (5,4,2).

Let M be the foot of perpendicular from P on the given line AB.
Any point on (1) is (-1 + 2k, 3 +3k, l – k).
For some value of k, let the point be M.
Direction-ratios of PM are:
<-1+2k-5, 3+3k-4, 1-k-2>
i.e, <2k – 6, 3k – 1, -k – 1>
Since PM ⊥ AB ,
∴ 2(2k – 6) + 3 (3k – 1) + (-1)(-k – 1) = 0
⇒4k – 12 + 9k – 3 + k + 1 = 0
⇒14k – 14 = 0
⇒ k = 1

Foot of perpendicular M is
(-1+2, 3+3, 1,-1) i.e (1,6,0)
(ii) Length of Perpendicular
= \(\sqrt{(5-1)^{2}+(4-6)^{2}+(2-0)^{2}}\)
= \(\sqrt{16+4+4}=\sqrt{24}=2 \sqrt{6}\) units

(iii) Let P’ (α, β, γ) be the image of P in the given line.
Then M is the mid-points of [PP’].
∴ \(\frac{\alpha+5}{2}=1, \frac{\beta+4}{2}=6, \frac{\gamma+2}{2}=0\)
⇒ α+5 = 2, β + 4=12, γ+2 = 0
⇒ α = -3,β = 8,γ=-2.
Hence, the reqd. image is (-3,8, -2).

Question 8.
Find the distance between the lines L₁ and L₂ given by:
\(\vec{r}=\hat{i}+2 \hat{j}-4 \hat{k}+\lambda(2 \hat{i}+3 \hat{j}+6 \hat{k})\) and
\(\vec{r}=3 \hat{i}+3 \hat{j}-5 \hat{k}+\mu(2 \hat{i}+3 \hat{j}+6 \hat{k})\) (N.C.E.R.T.)
Solution:
Clearly, L₁ and L₂ are parallel.
Comparing given equations with:
\(\vec{r}=\vec{a}_{1}+\lambda \vec{b}\) and \(\vec{r}=\vec{a}_{2}+\mu \vec{b}\), we have:
\(\vec{b}=2 \hat{i}+3 \hat{j}+6 \hat{k}\), so that
\(|\vec{b}|=\sqrt{4+9+36}=\sqrt{49}=7\)

∴ d, the distance between the given lines is given by:

Question 9.
Find the vector equation of the plane that contains the lines \(\vec{r}=(\hat{i}+\hat{j})+\lambda(\hat{i}+2 \hat{j}-\hat{k})\) and the points (-1, 3, -4). Also find the length of the perpendicular from the point (2,1,4) to the plane, thus obtained. (Delhi 2019)
Solution:
Let required plane be
a(x+ l) + b(y-3) + c(z + 4) = 0 …(1)

Plane contains the given line, so it will also con-tain the point (1,1,0).
So, 2a – 2b + 4c = 0
or a-b + 2c = 0
Also, a + 2b – c = 0
From (2) and (3),
\(\frac{a}{-3}=\frac{b}{3}=\frac{c}{3}\) …………(4)

From (1) and (4), required plane is
-3(x + l) + 3(y-3) + 3(z + 4) = 0
⇒ -x-l+;y-3 + z + 4 = 0
⇒ -x + y + z = 0.
Its vector equation is :
\(\vec{r} \cdot(-\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})\) = 0.
Length of perpendicular from
\((2,1,4)=\frac{|-2+1+4|}{\sqrt{(-1)^{2}+1^{2}+1^{2}}}=\sqrt{3}\)

Question 10.
Find the vector equation of the plane which contains the line of intersection of the planes:
\(\vec{r} \cdot(\hat{i}+{2} \hat{j}+{3} \hat{k})\) – 4 = 0,
\(\vec{r} \cdot(2 \hat{i}+\hat{j}-\hat{k})\) + 5 = 0
and which is perpendicular to the plane \(\vec{r} \cdot(5 \hat{i}+3 \hat{j}-6 \hat{k})\) + 8 = 0
(Outside Delhi 2019)
Solution:
Required equation of the plane is :

This is perpendicular to the plane
\(\vec{r}\) (5 \(\hat{i}\) + 3 \(\hat{j}\) — 6\(\hat{k}\)) + 8 = 0
⇒ (1+2λ) (5) + (2 + λ) (3) + (3 – λ.) (-6)=0
⇒ 5 + 10λ + 6 + 3λ – 18 + 6λ = 0 ⇒ 191 = 7
⇒19λ = 7
⇒λ = \(\frac { 7 }{ 19 }\)
Puttiong in (1),

Question 11.
Show that die line of intersection of the planes: x + 2y + 3z = 8 and 2x + 3y + 4z = 11 is coplanar with the line:
\(\frac{x+1}{1}=\frac{y+1}{2}=\frac{z+1}{3}\)
Also, find the equation of die plane containing them. (C.B.S.E. Sample Paper 2018-19)
Solution:
The given line is \(\frac{x+1}{1}=\frac{y+1}{2}=\frac{z+1}{2}\) ………. (1)
This is coplanar with the line determined by the planes:
x + 2y + 3z – 8 = 0 …(2)
and 2x + 3y + 4z – 11 =0 …(3)
Here, we show that there exists a plane, which passes through the intersection of (2) and (3) and contains line (1).
Now equation of the plane through the intersection of (2) and (3) is:
(x+2y + 3z-8) + 1(2x+3y+ 4z-11) = 0 …(4)
This passes through 1, -1),
∴ (-1 -2-3-8) + k(-2-3-4-11) = 0
∴ -14-20k = 4
k = \(-\frac { 7 }{ 10 }\)
Putting in (4),
(x + 2y + 3z-8) – \(\frac { 7 }{ 10 }\)(2x + 3y + 4z – 11) = 0
=» (10x + 20y + 30z – 80)
-7 (2x + 3y + 4z – 11) = 0
⇒ 4x + y – 2z + 3 = 0 …(5)
If < a₁ , b₁ , c₁ > are direction-ratios of line (1)
and < a₂, b₂, c₂ > are direction-ratios of normal to plane (5), then
a₁a₂+ b₁b₂+ c₁ c₂ = (1) (4) + 2 (1) + 3 (-2) = 0,
which implies that line (1) lies in plane (5). Hence, the two lines are coplanar and the equation of the plane containing them is 4x + y-2z + 3=0.

Question 12.
Find the vector equation of the line passing through the point (2,3, -1) and parallel to the planes:
\(\vec{r} \cdot(3 \hat{i}+4 \hat{j}+2 \hat{k})\) = 5 andr \(\vec{r} \cdot(3 \hat{i}-2 \hat{j}-2 \hat{k})\) = 4.
Solution:
The given planes are:
\(\vec{r} \cdot(3 \hat{i}+4 \hat{j}+2 \hat{k})\) = 5 and \(\vec{r} \cdot(3 \hat{i}-2 \hat{j}-2 \hat{k})\) = 4
i.e. 3x + 4y + 2z = 5 and 3x- 2y – 2z = 4
⇒3x + 4y + 2z-5 = 0 ……(1)
and 3x – 2y – 2z – 4 = 0 …………. (2)
Let the line through (2,3, -1) be:
\(\frac{x-2}{a}=\frac{y-3}{b}=\frac{z+1}{c}\) …………. (3)

Since (3) is parallel to (1),
∴ a(3) + h(4) + c(2) = 0 -(3)
i.e. 3a + 4b + 2c = 0
Since (3) is parallel to (2), …(4)
∴ (a) (3) + b (-2) + c (-2) = 0 …(5)
⇒ 3a -2b -2c = 0

Question 13.
Find the equation of a plane passing through the points A (2,1,2) and B(4, – 2,1) and per-pendicular to plane \(\vec{r} \cdot(\hat{i}-2 \hat{k})\) = 5. Also, find
the coordinates of the point, where the line pass-ing through the points (3,4,1) and (5,1, 6) crosses the plane thus obtained.
Solution:
Let P(x, y, z) be any point on the plane, which
passes through A(2,1,2) and B(4, -2,1).
∴ \(\overrightarrow{\mathrm{AP}}\) and \(\overrightarrow{\mathrm{AB}}\) lie on the required plane.
Also, the required plane is perpendicular to the
given plane \(\vec{r} \cdot(\hat{i}-2 \hat{k})\) = 5.
∴ Normal to the given plane \(\overrightarrow{n_{1}}=(\hat{i}-2 \hat{k})\) lies on the required plane
⇒ \(\overrightarrow{\mathrm{AP}}\), \(\overrightarrow{\mathrm{AB}}\) and \(\overrightarrow{n_{1}}\) are coplanar,
where \(\overrightarrow{\mathrm{AP}}\) = (x-2) \(\hat{i}\) +(y-1)\(\hat{j}\) + (z-2)\(\hat{k}\)
and \(\overrightarrow{\mathrm{AB}}\) = 2\(\hat{i}\) – 3\(\hat{j}\) – \(\hat{k}\)

⇒ (x-2)(6-0)-(y-1)(-4 + 1) + (z-2)(0 + 3) =0
⇒ 6x – 12 + 3y -3 + 3z – 6 =0
⇒ 2x + y + z = 7 …(1)
Line passing through L(3,4,l) and M(5,1,6) is:

General point on the line is Q(2λ,+ 3, -3λ,+4, 5λ.+1).
Since the line (2) crosses plane (1),
∴ the points Q should satisfy (1).
2(2λ+3) + (-3λ+4) + (5λ,+1) = 7
⇒ 4λ + 6 – 3λ,+4 + 5λ,+ l =7
⇒ 6λ = -4
λ = \(-\frac{2}{3}\)
Hence, the point Q is (\(-\frac{4}{3}\)+3, 2+4, \(-\frac{10}{3}\)+1)
i.e, (\(-\frac{5}{3}\), 6, \(-\frac{7}{3}[latex])

Question 14.
Find the co-ordinates of the point P, where the line through A(3, -4,-5) and B (2, – 3, 1) crosses the plane passing through three points L(2,2,1), M(3,0,1) and N(4, -1,0). Also, find the ratio in which P divides the line segment AB. {C.B.S.E. 2016)
Solution:
Any plane through L(2,2,1) is:
a(x-2) + b(y-2) + c(z-1) = 0 …(1)
Since (1) passes through M(3,0,1),
∴ a(3-2) + b(0-2) + c(1 – 1) = 0
⇒ a-2b + 0 .c = 0 …(2)
Since (1) passes through N (4, – 1,0),
∴ a(4 – 2) + b(- 1 – 2) -(- c(0 – 1) – 0
⇒ 2a – 3b – c = 0 …(3)
Solving (2) and (3),
[latex]\frac{a}{2+0}=\frac{b}{0+1}=\frac{c}{-3+4}=k \text { (say) }\)
⇒ a = 2k,b = k,c = k.
Putting in (1),
2k(x-2) + k(y-2) + k(z- 1) = 0 ⇒ 2(x-2) + (y-2) + (z-l) = O[\-fc*0]
⇒ 2x + y + z-l = 0 …(4)
Now equations of AB are:

and z = -5 + 6r.
Any point on AB is
P(-r+3, r-4,6r-5) …(5)
This lies on plane (4).
∴ 2(-r + 3) + (r-4) + (6r-5)-7 = 0
⇒ 5r = 10
⇒ r= 2.
Putting in (5), the co-ordinates of P are (1,-2,7).
Let P divide the segment [AB] in the ratio of k: 1.

Comparing \(\frac{3+2 k}{k+1}\) = 1
3 + 2k = k + 1
k = -2
Hence, P divides the line segment [AB] in the ratio 2:1 externally.

Question 15.
Find the distance of the point (-1,-5, -10) from the point of intersection of the line \(\vec{r} =2 \hat{i}-\hat{j}+2 \hat{k}+\lambda(3 \hat{i}+4 \hat{j}+\mathbf{1 2} \hat{k})\) and the plane \(\vec{r} \cdot(\hat{i}-\hat{j}+\hat{k})\) = 5. (C.B.S.E. 2018)
Solution:
The given lines is :
\(\vec{r}=2 \hat{i}-\hat{j}+2 \hat{k}+\lambda(3 \hat{i}+4 \hat{j}+12 \hat{k})\)
i.e , \(\frac{x-2}{3}=\frac{y+1}{4}=\frac{z-2}{12}\) ……….(1)
and the given plane is r • (J — j + k) = 5
i.e. x – y + z = 5 …(2)
Any point on (1) is (2 + 3k, – 1 + 5k, 2 + 12k)
This lies on (2) if
2 + 3k + 1 – 4k + 2+12k) = 5
⇒ 11k = 0
⇒ k = 0.
Putting in (3), the point of intersection is (2,-1,2).
Its distance from (-1, -5, -10)
= \(\sqrt{(-1-2)^{2}+(-5+1)^{2}+(-10-2)^{2}}\)
= \(\sqrt{9+16+144}=\sqrt{169}\) = 13 units.

Question 16.
Find the vector equation of a line passing through the point (2,3,2) and parallel to the line:
\(\vec{r}=(-2 \hat{i}+3 \hat{j})+\lambda(\hat{2} \hat{i}-3 \hat{j}+6 \hat{k})\)
Also, find the distance between these two lines. Sol. The given line is
r = (-2i + 3j) + X{2i -3j + 6k) …(1)
The required line is :
\(\vec{r}=(2 \hat{i}+3 \hat{j}+2 \hat{k})+\mu(2 \hat{i}-3 \hat{j}+6 \hat{k})\) …(2)
Now, \(\overrightarrow{a_{1}}=-2 \hat{i}+3 \hat{j}\) , \(\overrightarrow{a_{2}}=2 \hat{i}+3 \hat{j}+2 \hat{k}\) and \(\vec{b}=2 \hat{i}-3 \hat{j}+6 \hat{k}\)
\(\vec{b}=2 \hat{i}-3 \hat{j}+6 \hat{k}\)
\(\overrightarrow{a_{2}}-\overrightarrow{a_{1}}=4 \hat{i}+2 \hat{k}\)
Reqd. distance,

Question 17.
Find the co-ordinates of the foot of the perpendicular Q drawn from P(3,2,1) to the plane 2x – y + z + 1 = 0. Also,find the distance PQ and the image of the point P treating this plane as a mirror.
Solution:
(i) Equation of PQ is \(\frac{x-3}{2}=\frac{y-2}{-1}=\frac{z-1}{1}=\lambda\)

∴ Co-ordinates of Q are (2λ + 3, – λ + 2, λ + 1).
Since Q lies on the plane 2x-y + z+ 1=0,
4λ + 6 + λ – 2 + λ + 1 + 1 = 0
⇒ 6λ + 6 = 0
⇒ λ = – 1.
∴ Co-ordinates of Q are (- 2 + 3,1 + 2, -1 + 1)
i.e.,{ 1,3,0).

(ii) PQ = \(\sqrt{(1-3)^{2}+(3-2)^{2}+(0-1)^{2}}\)
= \(\sqrt{4+1+1}=\sqrt{6}\) units

(iii) Let P'(x’, y’, z’) be the image
∴ \(\frac{x^{\prime}+3}{2}=1, \frac{y^{\prime}+2}{2}=3, \frac{z^{\prime}+1}{2}=0\)
= x’ = -1, y’ = 4, z’ = -1.
Hence, the image of the point P is (- 1,4, – 1).

Question 18.
Find the vector equation of the plane determined by the points A(3, -1, 2), B(5, 2, 4) and C(-l, -1, 6). Hence, find the distance of the plane, thus obtained, from the origin.
Solution:
The equation of the plane is

⇒ (x-3) (12 – 0) – (y+1) (8 + 8) + (z-2) (0+12) = 0
⇒ 12(x-3)-16(y+1) +12(z-2) = 0
⇒ 3(x-3)-4(y + 1) + 3(z-2) = 0
⇒ 3x – 4y + 3z = 19.
Its vector equation is r \(\vec{r} \cdot(3 \hat{i}-4 \hat{j}+3 \hat{k})\) = 19. Distance of the plane from the origin
= \(\frac{|0-19|}{\sqrt{9+16+9}}=\frac{19}{\sqrt{34}}=\frac{19 \sqrt{34}}{34}\) = units.

Question 19.
Find the co-ordinates of the point where the line \(\frac{x-8}{4}=\frac{y-1}{1}=\frac{z-3}{8}\) intersects the plane 2x + 2y + z=3. Also, find the angle between the line and the plane.
Solution:
(i) The given line is \(\frac{x-8}{4}=\frac{y-1}{1}=\frac{z-3}{8}\)…(1)
and the given plane is2x + 2y + z- 3 = 0 …(2)
Any point on line (1) is (8 + 4-k, l + k, 3 + 8k) …(3)
This lies on plane (2).
∴ 2(8 + 4k) + 2(1 + k) + (3 + 8k) -3 = 0
16 + 8k + 2 + 2k +3 + 8 k – 3 = 0
⇒ 18k + 18 = 0 ⇒ k =-1.
Putting in (3), (4, 0, – 5), which are the required co-ordinates of the point.

(ii) If the line (1) makes an angle ‘θ’ with the plane (2), then the line (1) will make an angle of (90° – θ) with the normal to the plane (2).
Now, direction-ratios of the line (1) are <4,1, 8> and direction-ratios of the normal to the plane (2) are < 2,2,1 >.

Question 20.
Find x such that the four points:
A(5,x, 4), B(4,4,6), C(5,4, -3) and D(7,7, -2) are coplanar.
Solution:
Here,
\(\overrightarrow{\mathrm{AB}}\) = (4\(\hat{i}\) +4\(\hat{j}\) + 6\(\hat{k}\)) – (5\(\hat{i}\) +x\(\hat{j}\) + 4\(\hat{k}\))
= –\(\hat{i}\) +(4-x)\(\hat{j}\) + 2\(\hat{k}\) ,
\(\overrightarrow{\mathrm{BC}}\) = (5\(\hat{i}\) + 4\(\hat{j}\) – 3\(\hat{i}\))-(4\(\hat{i}\) + 4\(\hat{j}\) + 6\(\hat{k}\))
= \(\hat{i}\) – 9\(\hat{k}\)
and \(\overrightarrow{\mathrm{CD}}\) = (7\(\hat{i}\) + 7\(\hat{j}\) -2\(\hat{k}\))-(5\(\hat{i}\) + 4\(\hat{j}\) – 3\(\hat{k}\))
= 2\(\hat{i}\) + 3\(\hat{k}\) + \(\hat{k}\).
The four points are collinear if

⇒ (-1)(0 + 27)-(4-x)(l + 18) + 2(3-0) = 0
⇒ -27-76 + 19x +6=0
⇒ 19x=97.
Hence, x = \(\frac { 97 }{ 19 }\)

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Grammar Book  सन्धिः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 9 Solutions सन्धिः

I.
प्रश्न 1.
अधोलिखितेषु समुचितं सन्धिपदं चित्वा लिखत

यथा- चन्द्र + उदयः = चन्द्रोदयः/ चन्द्रौदयः/ चन्द्रुदयः
उत्तर:
चन्द्रोदयः


उत्तर:
(i) मातृणम्
(ii) यद्यपि
(iii) मतैक्यम्
(iv) भानूदयः
(v) गङ्गव
(vi) सर्वेऽत्र

प्रश्न 2.
अधोलिखितेषु सन्धिविच्छेदं रूपं पूरायित्वा सन्धेः नाम अपि लिखत

उत्तर:
(i) तव + एव — वृद्धि संधि
(ii) नदी + इव — दीर्घ संधि
(iii) अति + आचारः — यण संधि
(iv) यथा + उचितम् — गुण संधि

प्रश्न 3.
अधोलिखितेषु स्थूलपदेषु सन्धिविच्छेदं कृत्वा लिखत
(i) कवीन्द्रः अथ नवीनां कविता श्रावयति।
(ii) करनः सर्वेषु अत्याचारम् करोति स्म।
(iii) गंगा गंगेति यो ब्रूयात् योजनानां शतैरपि सः पापेभ्यः विमुच्यते।
(iv) यथा रामः पठति तथैव श्यामः पठति।
उत्तर:
(i) कवि + इन्द्रः
(ii) अति + आचारम्
(iii) गंगा + इति
(ii) तथा + एव

II. समुचितं सन्धिविच्छेदं रूपं पूरयत

(i) दिगम्बरः – ……….. + अम्बरः (दिक/दिग्)
(ii) जगदीशः – …….. + ईशः (जगत्/जगद्)
(iii) अयं गच्छति – ………..+ गच्छति (अयं/अयम्)
उत्तर:
(i) दिक्
(ii) जगत्
(iii) अयम्

III. समुचितं सन्धिपदं चित्वा लिखत

(i) शिवः + अवदत — शिवावदत्/शिवोऽवदत्
(ii) छात्रः + अयम् – छात्रोऽयम्/छात्रायम्
उत्तर:
(i) शिवोऽवदत्
(ii) छात्रोऽयम्

IV . सन्धिं कृत्वा लिखत

(i) अहः + अहः = …………..
(ii) जीविति + अनाथः + अपि = …………..
(iii) गृहे + अपि = …………..
(iv) जगत् + माता = …………..
(v) यत् + भविष्यः = …………..
उत्तर:
(i) अहोऽह:
(ii) जीवत्यनाथोऽपि
(iii) गृहेऽपि
(iv) जगन्माता
(v) यद्भविष्यो

अतिरिक्त कार्यम्

प्रश्न 1.
अधोलिखितेषु स्थूलपदेषु सन्धि अधौदतैः पदैः अवचित्य लिखत
(निम्नलिखित स्थूल पदों की सन्धि दिए गए पदों में से चुनकर लिखिए।) (Choose the correct join bold words from the given options.)

(i) द्रोणाचार्यः प्रीतः भूत्वा कं ब्रह्म + अस्त्रम् अशिक्षत्?
(क) ब्रह्मअस्त्रम्
(ख) ब्रह्मास्त्रम्
(ग) बास्त्रम्
(घ) बह्मास्त्रम्
उत्तर:
(ख) ब्रह्मास्त्रम्

(ii) अये! किमयः देव + आलयः?
(क) देआलय
(ख) दैवआलय
(ग) देवालयः
(घ) दैआलय
उत्तर:
(ग) देवालयः

(iii) चक्रस्य प्रति + एकम् अरमपि उत्कीर्णम्।
(क) प्रतीकम्
(ख) प्रतिकम्
(ग) प्रत्यिकम्
(घ) प्रत्येकम्
उत्तर:
(घ) प्रत्येकम्

(iv) न + एव! तर्ति शृणुत ध्यानेन।
(क) नेव
(ख) नैव
(ग) नएव
(घ) एंव
उत्तर:
(ख) नैव

(v) चदुर्दश मनु + अन्तराणाम् समूह कल्पः।
(क) मनोन्तराणाम्
(ख) मन्वन्तराणाम्
(ग) मनवन्तराणाम्
(घ) मनुअन्तरणाम्
उत्तर:
(घ) मनुअन्तरणाम्

(vi) तदा + एव समारोहारम्भे कश्चन विद्वान् सङ्कल्पवाचन करोति।
(क) तदाव
(ख) तदेव
(ग) तदैव
(घ) तदव
उत्तर:
(ग) तदैव

(vii) राज्ञः नेत्रदान + अर्थम् निश्चयं ज्ञात्वा अमात्याः विषण्णाः भूत्वा अवदन्।
(क) नेत्रदानार्थम्
(ख) नेत्रदानर्थम्
(ग) नेत्रदाअर्थम्
(घ) नेत्रदानार्थम्
उत्तर:
(घ) नेत्रदानार्थम्

(viii) यथा + उचितम् क्रियताम्।
(क) यथाचितम्
(ख) यथोचितम्
(ग) यथोचीतम्
(घ) यथुचितम्
उत्तर:
(ख) यथोचितम्

प्रश्न 2.
अधोलिखितेषु रेखाङ्किकतपदेषु सन्धिच्छेदं अधोलिखितैः शुद्धपदैः चित्वा लिखत
(निम्नलिखित रेखांकित पदों का सन्धि-विच्छेद नीचे लिखे पदों में से शुद्ध पद चुनकर लिखिए।)
(Choose the correct answer words from the given options.)
(i) राजवैद्यः प्रोवाच।
(क) प्र + ओवाच
(ख) प्रो + वाच
(ग) प्र + उवाच
(घ) प्राव + वाच
उत्तर:
(ग) प्र + उवाच

(ii) स बाल्यात् एव वृद्धोपसेवी, विनयशीलः शास्त्रपारङ्गतः च आसीत्।।
(क) वृद्ध + अपसेवी
(ख) वृद्ध + उपसेवी
(ग) वृद्धा + सेवा
(घ) वद्धाय + सेवी
उत्तर:
(ख) वृद्ध + उपसेवी

(iii) तस्य उपदेशस्यैव एकम् अंशम् अद्य वयं पठामः किल।
(क) उपदेश + अस्यैव
(ख) उपदेश्य + ऐव
(ग) उपदेशस्य + एव
(घ) उप + देशस्य
उत्तर:
(ग) उपदेशस्य + एव

(iv) प्रत्यक्षं किं प्रमाणम्?
(क) प्रति + अक्ष
(ख) प्रति + यक्ष
(ग) प्रति + अक्षम्
(घ) प्र + अत्यक्षम्
उत्तर:
(ग) प्रति + अक्षम्

(v) अत्र अनेके प्रमुखोत्सवाः।
(क) प्रमुख + उत्सवाः
(ख) प्रमुख + उत्सवः
(ग) प्रमुख + अतिशय
(घ) प्रमुख + ओत्सवाः
उत्तर:
(क) प्रमुख + उत्सवाः

प्रश्न 3.
अधोलिखितेषु स्थूलपदेषु सन्धिविच्छेदम् अथवा सन्धि कृत्वा लिखत
(नीचे लिखे स्थूल शब्दों का सन्धि-विच्छेद अथवा सन्धि लिखिए।)
(Join or Separate the given bold words and write.)
(i) लते! पश्य, सूर्य + उदयः भवति।
(ii) मातृ + आज्ञा सर्वदा पालनीया।
(iii) अहम् वनोत्सव द्रष्टुम् गच्छामि।।
(iv) त्वमपि देवालयम् गच्छ।
(v) अद्य + अवकाशः अस्ति।
(vi) अहम् + वाटिकां गमिष्यामि।
(vii) रमेशः छात्राणाम् नायकः अस्ति।
(viii) तत्र + एव मम मित्रम् आगमिष्यति।
(ix) अम्ब! अद्याहम् मित्रेण सह शुक्रतालम् गतवान्।
(x) तरुच्छायां सुघना अस्ति।
(xi) राष्ट्रपते भो + अनम् द्रष्टुम् गमिष्यति।
(xii) सहसा + एव वृष्टिः आगता।
(xiii) पर + उपदेशे पाण्डित्यं सर्वेषां सुकरं नृणाम्।
(xiv) विद्यालये वार्षिकोत्सवः अस्ति।
(xv) गणेशः शंकरः सुतः अस्ति।
(xvi) केऽपि जनाः केवलं सुखम् इच्छन्ति परं।
(xvii) इदं एव भवति।
(xviii) विशालौ पर्वताविव।
(xix) सह नाववतु।
(xx) नाहं स्वर्ग कामये।
(xxi) सः विशालं भवनम् दृष्ट्वाविस्मितः अभवत्।
(xxii) मुनीन्द्राः वने वसन्ति।
(xxiii) अस्माकं कक्षाया नायकः अतिस्निग्धः अस्ति।
(xxiv) द्वावेव मुनी आसने तिष्ठतः।
(xxv) त्वम् इन्द्रियाण्मादौ नियम्य कामं जहि।
(xxvi) त्वाम् अत्र प्राप्य अतीव प्रसन्न + अस्मि।
(xxvii) सा प्रात: देव + आलयं गच्छति।
(xxviii) कामात् क्रोधाऽभिजायते।
(xxix) अनिच्छन् अपि वायेंय! बलादिव नियोजितः।
(xxx) सर्वथा जागरूकोऽहं छात्राणां कृते आदर्शः।
(xxxi) सः चिन्निरर्थक नीतिः।
उत्तर:
(i) सूर्योदयः
(ii) मात्राज्ञा
(iii) वन + उत्सव
(iv) देव + आलयम्
(v) अद्यावकाशः
(vi) अहंवाटिका
(vii) नै + अकः
(viii) तत्रैव
(ix) अद्य + अहम्
(x) तरु + छाया
(xi) भवनम्
(xii) सहसैव
(xiii) परोपदेशे
(xiv) वार्षिक + उत्सवः
(xv) गण + ईशः
(xvi) के + अपि
(xvii) भो + इति
(xviii) पर्वतौ + इवं
(xix) नौ + अपतु
(xx) न + अहम्
(xxi) भौ + अनम्
(xxii) मुनि + इन्द्राः
(xxiii) नै + अकः
(xxiv) द्वौ + एव
(xxv) इन्द्रियाणि + आदौ
(xxvi) प्रसन्नोऽस्मि
(xxvii) देवालयं
(xxviii) क्रोधो + अभिजायते
(xxix) बलात् + इव
(xxx) जागरूको + अहं
(xxxi) चेत् + निरर्थकं

प्रश्न 4.
शुद्धं सन्धिपदं (✓) इति चिह्नन अङ्कयत

उत्तर:

प्रश्न 5.
अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलाक्षरपदेषु सन्धिं कृत्वा लिखत।

(i) अहम् + वाटिका गमिष्यामि।
(ii) सः + अपि महा सहगमिष्यति।
(iii) तेन सह श्यामः + अपि अस्ति।
(iv) मुखात् + अमृतं वचः श्रोतुं जनाः आगच्छन्ति।
(v) तेन सह जगत् + ईश अपि अस्ति।
(vi) त्वाम् अत्र प्राप्य अहम् अतीव प्रसन्न + अस्मि।
(vii) सुधे! कथं त्वं विलम्बात् + आगतः।
(viii) भवेत् अत्र नित्यं प्रभो + अनुग्रहः ते।
(ix) प्रभो + अत्र स्वानुग्रहं करोतु।
(x) हे प्रभो! मह्यं सत् + मतिं देहि।
(xi) केचन जनाः विद्याम् इच्छन्ति केचन धनम् + च।
(xii) सन्तोषः एव सत् + निधानम्।
उत्तर:
(i) अहंवाटिकां।
(ii) सोऽपि।
(iii) श्यामोऽपि।
(iv) मुखादमृत।
(v) जगदीशः
(vi) प्रसन्नोऽस्मि।
(vii) विलम्बादागता।
(viii) प्रभोऽनुग्रहः।
(ix) प्रभोऽत्र।
(x) सन्मतिम्।
(xi) धनञ्च अथवा धनं च।
(xii) सन्निधानम्।

प्रश्न 6.
उदाहरणानुसारम् सन्धिं कुरुत। (उदाहरण के अनुसार सन्धि करें)

उत्तर:
(iii) ए + अ = पुस्तकेऽत्र
(iv) ए + अ = देशेऽभावः
(v) ओ + अ = विज़्णोऽत्र
(vi) ओ + अ = विभोऽस्मान्
(vii) ए + अ = सेवेतेऽधुना
(viii) ए + अ = मोदेऽहम्
(ix) ए + अ = लज्जतेऽयम

प्रश्न 7.
उदाहरणम् अनुसृत्य सन्धि-विच्छेदः क्रियताम्। (उदाहरण के अनुसार सन्धि-विच्छेद करें)

प्रश्न 8.
स्थूलपदेषु सन्धिच्छेदम् दत्तेभ्यः विकल्पेभ्यः शुद्ध चित्त्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत
(स्थूल पदों में सन्धिच्छेदयुक्त पद को दिए गए विकल्पों में से शुद्ध चुनकर उत्तर-पुस्तिका में लिखिए।
Separate bold words and choose the appropriate answer from the options given below and write the answer in the answer sheet.)

1. पश्य पश्य तत् रमणीयं भवनम्।
(क) भव + अनम्
(ख) भौ + अनम्
(ग) भू + अनम्
(घ) भो + अनम्।
उत्तर:
(घ) भो + अनम्।

2. विशालौ पर्वताविव। ___
(क) पर्वतौ + इव
(ख) पर्वतो + इव
(ग) पर्वताः + विव
(घ) पर्वत + आविव।
उत्तर:
(क) पर्वतौ + इव

3. राज्ञः स्वेषु गात्रेष्वपि निरासक्तिं विज्ञाय ब्रह्माण्ड व्याकुलम् अभवत्।
(क) गात्रे + ष्वपि
(ख) गात्रेष् + वपि
(ग) गात्रेः + वपि
(घ) गात्रेषु + अपि।
उत्तर:
(घ) गात्रेषु + अपि।

4. त्वमिन्द्रियाण्यादौ नियम्य।
(क) इन्द्रियाणी + आदौ
(ख) इन्द्रियाणि + आदौ
(ग) इन्द्रियाणी + यादौ
(घ) इन्द्रियाण्य + आदौ।
उत्तर:
(ख) इन्द्रियाणि + आदौ

5. त्वम् तथैव कार्यं कुरु।
(क) तथ + एव
(ख) तथा एव
(ग) तथा ऐव
(घ) तथा + ऐव।
उत्तर:
(ख) तथा एव

6. नाहं स्वर्गं कामये।
(क) न + आहं
(ख) न + अहं
(ग) ना + हं
(घ) ना + आहे।
उत्तर:
(ख) न + अहं

7. मुनीन्द्राः वने वसन्ति।
(क) मुनि + ईन्द्राः
(ख) मुनी + इन्द्राः
(ग) मुनि + इन्द्रः
(घ) मुनि + इन्द्राः।
उत्तर:
(घ) मुनि + इन्द्राः।

8. अहो सत्त्वहितैषिता!
(क) सत्त्वहित + एषिता
(ख) सत्त्वहित + ऐषिता
(ग) सत्त्वहित + इषिता
(घ) सत्त्वहित + ईषिता।
उत्तर:
(क) सत्त्वहित + एषिता

9. गुरूपदेशेन इव मम चक्षुषी समुन्मीलिते।
(क) गुरु + उपदेशेन
(ख) गुरु + ऊपदेशेन
(ग) गुरु + ओपदेशेन
(घ) गुरु + पदेशेन।
उत्तर:
(क) गुरु + उपदेशेन

10. सुप्तोत्थितः प्रछन्नभाग्यः अवदत्।
(क) सुप्त + ओत्थितः
(ख) सुप्तो + त्थिताः
(ग) सुप्त + उत्थितः
(घ) सुप्ता + उत्थिताः।
उत्तर:
(ग) सुप्त + उत्थितः

11. पापिनाम् च सदैव दु:खं भवति।
(क) सद् + ऐव
(ख) सदा + एव
(ग) सत् + एव
(घ) सत् + ऐव।
उत्तर:
(ख) सदा + एव

12. यथोचितं क्रियताम् इति नृपः अवदत् ।
(क) यथा + ओचितम्
(ख) यथ + ओचितम्
(ग) यथा + औचितम्
(घ) यथा + उचितम्।
उत्तर:
(घ) यथा + उचितम्।

13. आगच्छतु + अत्र मोहन!
(क) आगच्छत्वत्र
(ख) आगच्छत्वात्र
(ग) आगच्छतुऽत्र
(घ) आगच्छतु अत्र।
उत्तर:
(क) आगच्छत्वत्र

14. उभौ + एव तत्र आगमिष्यतः।
(क) उभावैव
(ख) उभौवेव
(ग) उभावेव
(घ) उभौवैव।
उत्तर:
(ग) उभावेव

15. आश्रमे उभौ + अपि अतिथी तिष्ठतः।
(क) उभवपि
(ख) उभवापि
(ग) उभावपि
(घ) उभौअपि।
उत्तर:
(ग) उभावपि

16. यः इच्छति + आत्मनः श्रेयः।
(क) इच्छत्यत्मनः
(ख) इच्छत्यात्मनः
(ग) इच्छतिआत्मनः
(घ) इच्छत्यात्मानः।
उत्तर:
(ख) इच्छत्यात्मनः

17. यद्यपि सः पाठं पठति तथा + अपि स्मरणं न भवति।
(क) तथपि
(ख) तथाऽपि
(ग) तथापि
(घ) तथाअपि।
उत्तर:
(ग) तथापि

18. हित + उपदेश: नारायणपण्डितस्य कृतिः ।
(क) हितोपदेशः
(ख) हितापदेशः
(ग) हितपोदेशः
(घ) हितुपदेशः।
उत्तर:
(क) हितोपदेशः

19. याचक: अभि + इच्छितानि वस्तूनि प्राप्य सन्तुष्टः अभवत्।
(क) अभीच्छतानि
(ख) अभीच्छितानि
(ग) अभिच्छतानि
(घ) अभिच्छितानि।
उत्तर:
(ख) अभीच्छितानि

20. अभि + इष्टानि वस्तूनि प्राप्य सन्तुष्टः अभवत्।
(क) अभीष्टानि
(ख) अभिष्टानि
(ग) अभ्यिष्टानि
(घ) अभ्युष्टानि।
उत्तराणि-
(क) अभीष्टानि

सन्धि के उदाहरण

 

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book सरलवाक्यानां संस्कृतभाषायाम् अनुवाद: Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions सरलवाक्यानां संस्कृतभाषायाम् अनुवाद:

आवश्यकं निर्देशम्

1. सबसे पहले वाक्यों को पढ़कर कर्ता व क्रिया की पहचान करनी चाहिए।
2. विशेषण व विशेष्य को एक ही लिंग, विभक्ति तथा वचन में लिखना चाहिए।
3. अव्ययों का प्रयोग भी यथास्थान करना चाहिए।
4. कारक-चिह्नों के अनुसार ही विभक्तियों तथा नियमानुसार उपपद विभक्तियों का प्रयोग करना चाहिए।
5. यदि संभव हो तो यथास्थान सन्धि युक्त तथा समास युक्त शब्दों का भी प्रयोग करना अच्छा रहेगा।

कुछ वाक्यों का उदाहरणार्थ अनुवाद-

1. वे सब देवालय को गए।
They all went to the temple.
उत्तराणि:
ते सर्वे देवालयम् अगच्छन्।

2. देव सदैव उपकार करते हैं।
God always does good.
उत्तराणि:
देवाः सदैव उपकारं कुर्वन्ति।

3. राम रावण का युद्ध असत्य पर सत्य की विजय था।
The war of Ram and Ravans was a victory of truth over evils.
उत्तराणि:
रामरावणयोः युद्धः असत्ये सत्यस्यविजयः आसीत्।

4. परिश्रमी छात्र ही सफलता प्राप्त करते हैं।
Only industrious students achieve success.
उत्तराणि:
परिश्रमिणः छात्राः एव सफलता प्राप्नुवन्ति।

5. ईश्वर सदा कर्मशीलों के साथ होते हैं।
God helps those who are hard. working/laborioius.
उत्तराणि:
ईश्वरः सदा कर्मशीलैः सह भवन्ति।

6. तुम यहाँ क्यों आए हो?
Why did you come here?
उत्तराणि:
त्वम् अत्र कथम् आगच्छ:?

7. श्रेष्ठ अध्यापक सदा छात्रों का हित करते हैं।
Senior teachers always do good to students.
उत्तराणि:
श्रेष्ठाः अध्यापकाः सदा छात्राणां हितं कुर्वन्ति।

8. मोहन अब कहाँ जाएगा?
Where will go now, Mohan?
उत्तराणि:
मोहन:अधुना कुत्र गामिष्यति?

9. कर्ण दुर्योधन का मित्र था।
Karana was Duryodhans friend.
उत्तराणि:
कर्णः दुर्योधनस्य मित्रम् आसीत्।

10. श्रीकृष्ण ने अर्जुन को गीता का ज्ञान दिया था।
Sri Krishna gave Arjuna lesson in the Geeta.
उत्तराणि:
श्रीकृष्णः अर्जुनाय गीतायाः ज्ञानम् अगच्छत्।

Here we are providing Class 12 Maths Important Extra Questions and Answers Chapter 10 Vectors. Class 12 Maths Important Questions are the best resource for students which helps in Class 12 board exams.

Class 12 Maths Chapter 10 Important Extra Questions Vectors

Vectors Important Extra Questions Very Short Answer Type

Question 1.
Classify the following measures as scalar and vector quantities:
(i) 40°
(ii) 50 watt
(iii) 10gm/cm³
(iv) 20 m/sec towards north
(v) 5 seconds. (N.C.E.R.T.)
Solution:
(i) Angle-scalar
(ii) Power-scalar
(iii) Density-scalar
(iv) Velocity-vector
(v) Time-scalar.

Question 2.
In the figure, which of the vectors are:
(i) Collinear
(ii) Equal
(iii) Co-initial. (N.C.E.R.T.)

Solution:
(i) \(\vec{a}, \vec{c}\) and \(\vec{a}\) are collinear vectors.
(ii) \(\vec{a}\) and \(\vec{c}\) are equal vectors.
(iii) \(\vec{b}\), \(\vec{c}\) and \(\vec{d}\) are co-initial vectors.

Question 3.
Find the sum of the vectors:
\(\vec{a}\) = \(\hat{i}-2 \hat{j}+\hat{k}\), \(\vec{a}\) = \(-2 \hat{i}+4 \vec{j}+5 \hat{k}\) and \(\vec{c}\) = \(\hat{i}-6 \hat{j}-7 \hat{k}\). (C.B.S.E. 2012)
Solution:
Sum of the vectors = \(\hat{a}+\hat{b}+\hat{c}\)

Question 4.
Find the vector joining the points P (2,3,0) and Q (-1, – 2, – 4) directed from P to Q. (N.C.E.R.T.)
Solution:
Since the vector is directed from P to Q,
∴ P is the initial point and Q is the terminal point.
∴ Reqd. vector = \(\overrightarrow{\mathrm{PQ}}\)

Question 5.
If \(\vec{a}=x \hat{i}+2 \hat{j}-z \hat{k}\) and \(\vec{b}=3 \hat{i}-y \hat{j}+\hat{k}\) are two equal vectors, then write the value of x + y + z. (C.B.S.E. 2013)
Solution:
Here
\(\vec{a}=\vec{b} \Rightarrow x \hat{i}+2 \hat{j}-z \hat{k}=3 \hat{i}-y \hat{j}+\hat{k}\)
Comparing,A: = 3,2 = -y i.e.y = -2,~z= 1 i.e. z = -1.
Hence, x + y + z = 3 – 2 – 1 = 0.

Question 6.
Find the unit vector in the direction of the sum of the vectors:
\(\vec{a}=2 \hat{i}-\hat{j}+2 \hat{k}\) and \(\vec{b}=-\hat{i}+\hat{j}+3 \hat{k}\) (N.C.E.R.T.)
Solution:

Question 7.
Find the value of ‘p’ for which the vectors : \(3 \hat{i}+2 \hat{j}+9 \hat{k}\) and \(\hat{i}-2 p \hat{j}+3 \hat{k}\) are parallel. (A.I.C.B.S.E. 2014)
Solution:
The given vectors \(3 \hat{i}+2 \hat{j}+9 \hat{k}\) and \(\hat{i}-2 p \hat{j}+3 \hat{k}\) are parallel
If \(\frac{3}{1}=\frac{2}{-2 p}=\frac{9}{3}\) if 3 = \(\frac{1}{-p}\) = 3
if p = \(-\frac{1}{3}\)

Question 8.
If \(\vec{a}\) and \(\vec{b}\) are perpendicular vectors, \(|\vec{a}+\vec{b}|\) = 13 and \(|\vec{a}|\) =5, find the value of \(|\vec{b}|\) (A.I.C.B.S.E. 2014)
Solution:

[∵ \(\vec{a}\) and \(\vec{b}\) are perpendicular ⇒ \(\vec{a}\) \(\vec{b}\) = 0 ]

⇒ \(|\vec{b}|^{2}\) = 169 – 25 = 144.
Hence, \(|\vec{b}|\) = 12.

Question 9.
Find the magnitude of each of the two vectors \(\vec{a}\) and \(\vec{b}\) , having the same magnitude such that the angle between them is 60° and their scalar product is \(\frac { 9 }{ 2 }\) (C.B.S.E. 2018)
Solution:
By the question, \(|\vec{a}|=|\vec{b}|\) …(1)
Now \(\vec{a} \cdot \vec{b}=|\vec{a}||\vec{b}|\) cos θ
⇒ \(\frac { 9 }{ 2 }\) = \(|\vec{a}||\vec{a}|\) cos 60° [Using (1)]
⇒ \(\frac{9}{2}=|\vec{a}|^{2}\left(\frac{1}{2}\right)\)
⇒ \(|\vec{a}|^{2}\) = 9.
Hence, \(|\vec{a}|=|\vec{b}|\) = 3.

Question 10.
Find the area of the parallelogram whose diagonals are represented by the vectors: \(\vec{a}=2 \hat{i}-3 \hat{j}+4 \hat{k}\) and \(\vec{b}=2 \hat{i}-\hat{j}+2 \hat{k}\) (C.B.S.E. Sample Paper 2018-19)
Solution:

= \(\hat{i}\)(-6 + 4) – \(\hat{j}\)(4 – 8) + \(\hat{k}\)( – 2 + 6)
= – 2\(\hat{i}\) + 4\(\hat{j}\) + 4\(\hat{k}\).
∴ \(|\vec{a} \times \vec{b}|=\sqrt{4+16+16}=\sqrt{36}\)= 6.
∴ Area of the parallelogram = \(\frac{1}{2}|\vec{a} \times \vec{b}|\)
= \(\frac{1}{2}\) (6) = 3 sq. units.

Question 11.
Find the angle between the vectors: \(\vec{a}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) and \(\vec{b}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\) (C.B.S.E. Sample Paper 2018-19)
Solution:
We have:\(\vec{a}=\hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\) and \(\vec{b}=\hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
If ‘θ’ be the angle between \(\vec{a}\) and \(\vec{b}\)

Question 12.
Find \(\vec{a} \cdot(\vec{b} \times \vec{c})\), if : \(\vec{a}=2 \hat{i}+\hat{j}+3 \hat{k}, \vec{b}=-\hat{i}+2 \hat{j}+\hat{k}\), and \(\vec{c}=3 \hat{i}+\hat{j}+2 \hat{k}\) (A.I.C.B.S.E. 2014)
Solution:
We have:

= 2 (4 – 1) – (1) (-2 – 3) + 3 (-1 – 6)
= 6 + 5-21 = 11 – 21 = -10.

Vectors Important Extra Questions Short Answer Type

Question 1.
If θ is the angle between two vectors:
\(\hat{i}-2 \hat{j}+3 \hat{k}\) and \(3 \hat{i}-2 \hat{j}+\hat{k}\) ,find sinθ.   (C.B.S.E. 2018)
Solution:

Question 2.
X and Y are two points with position vectors \(\overrightarrow{3 a}+\vec{b}\) and \(\vec{a}-3 \vec{b}\) respectively. Write the po-sition vector of a point Z which divides the line segment XY in the ratio 2:1 externally. (C.B.S.E. Outside Delhi 2019)
Solution:
Position vector of
A = \(\frac{2(\vec{a}-3 \vec{b})-(3 \vec{a}+\vec{b})}{2-1}\) = \(-\vec{a}-7 \vec{b}\)

Question 3.
Find the unit vector perpendicular to both \(\overrightarrow{a}\) and \(\overrightarrow{b}\), where:
\(\vec{a}=4 \hat{i}-\hat{j}+8 \hat{k}\) and \(\vec{b}=-\hat{j}+\hat{k}\)
(C.B.S.E. 2019 C)
Solution:

Hence, the unit vector perpendicular to both \(\vec{a}\) and \(\vec{b}\)

Question 4.
If \(\vec{a}=2 \hat{i}+2 \hat{j}+\hat{k}\) , \(\vec{b}=-\hat{i}+{2} \hat{j}+\hat{k}\) and \(\vec{c}=3 \hat{i}+\hat{j}\) are such that \(\vec{a}+\lambda \vec{b}\) is perpendicular to \(\vec{c}\), then find the value of λ . (C.B.S.E. 2019 C)
Solution:
We have:
a = \(\vec{a}=2 \hat{i}+2 \hat{j}+\hat{k}\) and \(\vec{b}=-\hat{i}+{2} \hat{j}+\hat{k}\)
∴ \(\vec{a}+\lambda \vec{b}=(2 \hat{i}+2 \hat{j}+3 \hat{k})+\lambda(-\hat{i}+2 \hat{j}+\hat{k})\)
= (2 – λ)\(\hat{i}\)+(2 + 2λ)\(\hat{j}\) + (3+λ)\(\hat{k}\).
Now, (\(\vec{a}+\lambda \vec{b}\)) is perpendicular to c ,
∴ \((\vec{a}+\lambda \vec{b}) \cdot \vec{c}=0\)
⇒ ((2 – λ) \(\hat{i}\) + (2 + 2λ)\(\hat{j}\) + (3 + λ\(\hat{k}\)). (3\(\hat{i}\) + \(\hat{j}\)) = 0
⇒ (2 – λ)(3) + (2 + 2λ) (1) + (3 + λ)(0) = 0
⇒ 6 – 3λ + 2 + 2λ = 0
⇒ -λ, + 8 =0.
Hence, λ,=8.

Question 5.
Let \(\vec{a}=\hat{i}+2 \hat{j}-3 \hat{k}\) and \(\vec{b}=3 \hat{i}-\hat{j}+2 \hat{k}\) be two vectors. Show that the vectors (\(\vec{a}+\vec{b}\)) and
(\(\vec{a}-\vec{b}\)) are perpendicular to each other. (C.B.S.E. Outside Delhi 2019)
Solution:
Here, \(\vec{a}+\vec{b}\) = (\(\hat{i}\) + 2\(\hat{j}\) – 3\(\hat{k}\)) + (3\(\hat{i}\) – \(\hat{j}\) + 2\(\hat{k}\))
= 4\(\hat{i}\) + \(\hat{j}\) –\(\hat{k}\)
and \(\vec{a}-\vec{b}\) = (\(\hat{i}\) + 2\(\hat{j}\) – 3\(\hat{k}\)) – (3\(\hat{i}\) – j + 2k)
= -2\(\hat{i}\) + 3\(\hat{j}\) – 5\(\hat{k}\).
Now
\(\vec{a}+\vec{b}\) . \(\vec{a}-\vec{b}\) = (4\(\hat{i}\) + \(\hat{j}\) – \(\hat{k}\))- (-2\(\hat{i}\) + 3 \(\hat{j}\) – 5\(\hat{k}\))
= (4) (- 2) + (1) (3)+(-1) (- 5)
= – 8 + 3 + 5 = 0.
Hence \(\vec{a}+\vec{b}\) is perpendicular to \(\vec{a}-\vec{b}\).

Question 6.
If the sum of two unit vectors is a unit vector, prove that the magnitude of their difference
is √3 . (C.B.S.E. 2019)
Solution:

By the question,
\(|\overrightarrow{\mathrm{AB}}|=|\overrightarrow{\mathbf{B C}}|=|\overrightarrow{\mathrm{AC}}|=1\)
⇒ ΔABC is equilateral, each of its angles be¬ing 60°
⇒ ∠DAB = 2 x 60° = 120° and ∠ADB = 30°.
By Sine Formula,
\(\frac{\mathrm{DB}}{\sin \angle \mathrm{DAB}}=\frac{\mathrm{AB}}{\sin \angle \mathrm{ADB}}\)

Question 7.
If \(\vec{a}+\vec{b}+\vec{c}=\overrightarrow{0}\) and \(|\vec{a}|\) = 3, \(|\vec{b}|\) = 5 and \(|\vec{a}|\) = 7, then find the value of \(\overrightarrow{a} \cdot \overrightarrow{b}+\overrightarrow{b} \cdot \overrightarrow{c}+\overrightarrow{c} \cdot \overrightarrow{a}\)
(C.B.S.E. Sample Paper 2019-20)
Solution:

Question 8.
Find \(|\vec{a}-\vec{b}|\), if two vectors a and b are such that \(|\vec{a}|\) = 2,\(|\vec{b}|\) = 3 and \(\vec{a} \cdot \vec{b}\) = 4. (N.C.E.R.T.)
Solution:

Question 9.
Find the work done by the force \(\overrightarrow{\mathbf{F}}=2 \hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) acting on a particle, if the particle is displaced from the point with position vector \(2 \hat{i}+\hat{j}+2 \hat{k}\) to the point with position vector \(3 \hat{i}+4 \hat{j}+5 \hat{k}\)
Solution:
Here F = 2 \(\hat{i} \)+ \(\hat{j} \) + \(\hat{k} \)
and d = (3 \(\hat{i} \) + 4\(\hat{j} \) + 5k) – (2 \(\hat{i} \) + 2\(\hat{j} \) + 2\(\hat{k} \) )
– \(\hat{i} \) +2\(\hat{j} \) + 3\(\hat{k} \) .
∴ Work done = \(\overrightarrow{\mathrm{F}} \cdot \vec{d}\)
= (2 \(\hat{i} \) + \(\hat{j} \) + \(\hat{k} \) ). ( \(\hat{i} \) + 2\(\hat{j} \) + 3\(\hat{k} \) )
= (2) (1) + (1) (2) + (1) (3)
= 2 + 2 + 3
= 7 units.

Question 10.
Find ‘λ’ if
(2\(\hat{i} \) + 6\(\hat{j} \) + 14\(\hat{k} \)) x (\(\hat{i} \) – λ\(\hat{j} \) + 7\(\hat{k} \)) = 0. (A.I.C.B.S.E. 2010)
Solution:
We have:
(2\(\hat{i}\) + 6\(\hat{j}\) + 14\(\hat{k}\)) x (\(\hat{i}\) – λ\(\hat{j}\) + 7\(\hat{k} \)) = 0
⇒ \(\hat{i} \) (42 + 14λ) – \(\hat{j}\)(14-14) + \(\hat{k}\) (-2λ – 6) = 0
⇒ 14\(\hat{i} \)(λ + 3)-2(λ + 3) ifc = o
= λ+3 = 0.
Hence, λ = -3.

Question 11.
If \(\vec{a}\) and \(\vec{b}\) are two vectors such that \(|\vec{a} \cdot \vec{b}|\)
=\(|\vec{a} \times \vec{b}|\), then what is the angle between \(\vec{a}\) and b ? (A.I.C.B.S.E. 2010)
Solution:
We have \(|\vec{a} \cdot \vec{b}|=|\vec{a} \times \vec{b}|\)
⇒ \(|\vec{a}||\vec{b}| \cos \theta=|\vec{a}||\vec{b}| \sin \theta\)
⇒ cos θ = sin θ ⇒ tan θ = 1 ⇒ θ = 45°.
Hence, the angle between \(\vec{a}\) and \(\vec{a}\) = 45°.

Question 12.
If \(\vec{a}=2 \hat{i}+3 \hat{j}+\hat{k}\), b = \(\vec{b}=\hat{i}-2 \hat{j}+\hat{k}\) and \(\vec{c}=-3 \hat{i}+\hat{j}+2 \hat{k}\) ,find \([\vec{a} \vec{b} \vec{c}]\).   (C.B.S.E. 2019)
Solution:
We have : \(\vec{a}\) = 2\(\hat{i}\) + 3\(\hat{j}\) + \(\hat{k}\), \(\vec{b}\) = \(\hat{i}\) – 2\(\hat{j}\) + \(\hat{k}\) and \(\vec{c}\) = – 3\(\hat{i}\) + \(\hat{j}\) + 2\(\hat{k}\)
∴ \([\vec{a} \vec{b} \vec{c}]=\left|\begin{array}{rrr}
2 & 3 & 1 \\
1 & -2 & 1 \\
-3 & 1 & 2
\end{array}\right|\)
= 2 (-4-1)-3(2 + 3)+ 1.(1 -6)
= 2(-5)-3(5)+ 1(-5)
= -10-15-5 = -30.

Question 13.
For three non-zero vectors \(\vec{a}\), \(\vec{b}\) and \(\vec{c}\), prove that \([\vec{a}-\vec{b}, \vec{b}-\vec{c}, \vec{c}-\vec{a}]\) = 0. (C.B.S.E. 2019)
Solution:

Vectors Important Extra Questions Long Answer Type

Question 1.
Let \(\vec{a}=4 \hat{i}+5 \hat{j}-\hat{k}\) and \(\vec{b}=\hat{i}-4 \hat{j}+5 \hat{k}\) and \(\vec{c}=3 \hat{i}+\hat{j}-\hat{k}\). Find a vector \(\vec{a}\) which is perpendicular to both \(\vec{c}\) and \(\vec{b}\) and
\(\vec{d} \cdot \vec{a}\) =21. (C.B.S.E. 2018)
Solution:
Wehave: \(\vec{a}\) = 4\(\hat{i}\) + 5\(\hat{j}\) – \(\hat{k}\)
\(\vec{b}\) = \(\hat{i}\) – 4\(\hat{j}\) + 5\(\hat{k}\) and
\(\vec{c}\) = 3\(\hat{i}\) + \(\hat{j}\) – \(\hat{k}\)
Let \(\vec{d}\) = x\(\hat{i}\) + y\(\hat{j}\) + z\(\hat{k}\)

since \(\vec{d}\) is perpendicular to both \(\vec{c}\) and \(\vec{b}\)
\(\vec{d} \cdot \vec{c}\) = 0 and \(\vec{d} \cdot \vec{b}\) = 0
⇒ (x\(\hat{i}\) + y\(\hat{j}\) + z\(\hat{k}\)) . (3\(\hat{i}\) + \(\hat{j}\) – \(\hat{k}\)) = 0

and (x\(\hat{i}\) + y\(\hat{j}\) + z\(\hat{k}\)) . (\(\hat{i}\) -4\(\hat{j}\)+5\(\hat{j}\)) = 0
⇒ 3x + y-z = 0 …(1)
and x-4y + 5z = 0 …(2)
Also, \(\vec{d} \cdot \vec{a}\) = 21
⇒ (x\(\hat{i}\) + y\(\hat{j}\) + z\(\hat{k}\)). (4\(\hat{i}\) + 5\(\hat{j}\) – \(\hat{k}\)) =21
⇒ 4x + 5y-z = 21 …(3)
Multiplying (1) by 5,
1 5x + 5y – 5z = 0 …(4)
Adding (2) and (4),
16x + y = 0 …(5)
Subtracting (1) from (3),
x + 4y = 21 …(6)
From (5),
y = -16x …(7)
Putting in (6),
x – 64x = 21
-63x: = 21
Putting in (7), y = \(-16\left(-\frac{1}{3}\right)=\frac{16}{3}\)
Putting in (1), \(3\left(-\frac{1}{3}\right)+\frac{16}{3}\) – z = 0
z = 13/3
Hence \(\vec{d}=-\frac{1}{3} \hat{i}+\frac{16}{3} \hat{j}+\frac{13}{3} \hat{k}\)

Question 2.
If \(\vec{p}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}\) and \(\vec{q}=\hat{i}-2 \hat{j}+\hat{k}\) ,find a vector of magnitude 5√3 units perpendicular to the vector \(\vec{q}\). and coplanar with vector \(\vec{p}\) and \(\vec{q}\). (C.B.S.E. 2018)
Solution:
Let \(\vec{r}=a \hat{i}+b \hat{j}+c \hat{k}\) be the vector.
Since \(\vec{r} \perp \vec{q}\)
(1) (a) + (-2) (b) + 1 (c) = 0
⇒ a – 2b + c = 0
Again, \(\vec{p}\) , \(\vec{q}\) and \(\vec{r}\) and coplanar,

⇒ (1) (-2c – b) – (1) (c – a) + (1) (b + 2a) = 0
⇒ -2c-b-c + a + b + 2a = 0
⇒ 3a – 3c = 0
⇒ a – c – 0
Solving (1) and (2),

Question 3.
If \(\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}, \quad 2 \hat{i}+5 \hat{j}, \quad 3 \hat{i}+2 \hat{j}-3 \hat{k}\) and \(\hat{i}-6 \hat{j}-\hat{k}\) respectively are the position vectors of points A, B, C and D, then find the angle between the straight lines AB and CD. Find
whether \(\overrightarrow{\mathbf{A B}}\) and \(\overrightarrow{\mathbf{CD}}\) arecollinearornot
(C.B.S.E. 2019)
Solution:
Note : If ‘θ’ is the angle between AB and CD,
then θ is also the angle between \(\overrightarrow{\mathbf{A B}}\) and \(\overrightarrow{\mathbf{C D}}\) .
Now \(\overrightarrow{\mathbf{A B}}\) = Position vector of B – Position vector of A

Since 0 ≤ θ ≤ π, it follows that θ = π. This shows that \(\overrightarrow{\mathbf{A B}}\) and \(\overrightarrow{\mathbf{C D}}\) are collinear.
Alternatively, \(\overrightarrow{\mathrm{AB}}=-\frac{1}{2} \overrightarrow{\mathrm{CD}}\) which implies
that \(\overrightarrow{\mathrm{AB}}\) and \(\overrightarrow{\mathrm{CD}}\) are collinear vectors.

Question 4.
If \(\vec{a}+\vec{b}+\vec{c}=\overrightarrow{0}\) and \(|\vec{a}|\) = 3, \(|\vec{b}|\) = 5, and \(|\vec{c}|\) =7, find the angle between \(\vec{a}\) and \(\vec{b}\) . (C.B.S.E. 2014)
Solution:

where ‘θ’ is the angle between a and b
⇒ (3)² + (5)² + 2 (3) (5) cos θ = (7)²
⇒9 + 25 + 30 cos θ = 49
⇒ 30 cos θ = 49 – 34 ⇒ cos θ = \(\frac{1}{2}\)
⇒ θ = 60°.
Hence, the angle between \(\vec{a}\) and \(\vec{b}\) is 60°.

Question 5.
If \(\vec{a}, \vec{b}, \vec{c}\) are mutually perpendicular vectors of equal magnitude, show that \(\vec{a}+\vec{b}+\vec{c}\) is equally inclined to \(\vec{a}, \vec{b}\) and \(\vec{c}\) . Also, find the angle, which \(\vec{a}+\vec{b}+\vec{c}\) makes with \(\vec{a}\) or \(\vec{b}\) or \(\vec{c}\) . (C.B.S.E. 2017)
Solution:

Let α, β and γ be the angles which \(\vec{a}+\vec{b}+\vec{c}\)
makes with \(\vec{a}, \vec{b}\) and \(\vec{c}\) respectively.

From (1), (3), (4) and (5),
cos α = cos β = cos γ ⇒ α = β = γ
Hence, \(\vec{a}+\vec{b}+\vec{c}\) is equally inclined to \(\vec{a}, \vec{b}\) and \(\vec{b}\)

Question 6.
If with reference to a right-handed system of mutually perpendicular unit vectors
\(\hat{i}, \hat{j}, \hat{k}, \vec{\alpha}=3 \hat{i}-\hat{\jmath}\) where \(\vec{\beta}=2 \hat{i}+\hat{j}-3 \hat{k}\) then express \(\vec{\beta}\) in the form \(\vec{\beta}=\vec{\beta}_{1}+\vec{\beta}_{2}\) ,
where \(\vec{\beta}_{1}\) is parallel to \(\vec{\alpha}\) and \(\vec{\beta}_{2}\) is perpendicular to \(\vec{\alpha}\) . (N.C.E.R.T.; C.B.S.E. (F) 2013)
Solution:

Comparing co-efficients, 2 = 3λ + a₁
1= – λ + a₂ , – 3 = a3
⇒ a₁= 2 – 3λ, a₂ = 1 + λ,
a₃ = -3 …(4)
Putting in (3), 3 (2-3λ)-(1 + λ) = 0
⇒ – 10λ +5 = 0
= λ = \(\frac { 1 }{ 2 }\)
From (4) a₁ = 2 – 3\(\frac { 1 }{ 2 }\) = 2-\(\frac { 3 }{ 2 }\) = \(\frac { 1 }{ 2 }\)
and a₂ = 1 + \(1+\frac{1}{2}=\frac{3}{2}\)

Question 7.
If \(\vec{r}=x \hat{i}+y \hat{j}+z \hat{k}\) find: \((\vec{r} \times \hat{i}) \cdot(\vec{r} \times \hat{j})+x y\) (C.B.S.E 2015)
Solution:

Question 8.
Show that the points A, B, C with position vectors \(2 \hat{i}-\hat{j}+\hat{k}, \hat{i}-3 \hat{j}-5 \hat{k}\) and \(3 \hat{i}-4 \hat{j}-4 \hat{k}\) respectively, are the vertices of a right angled triangle. Hence, find the area of the triangle. (A.I.C.B.S.E. 2017)
Solution:
Let(2\(\hat{i}\) – \(\hat{i}\) + \(\hat{k}\)), \(\hat{i}\) -3\(\hat{j}\) – 5\(\hat{k}\))
and (3\(\hat{i}\) -4\(\hat{j}\) -4\(\hat{k}\)) be the position vectors of the vertices A, B and C respectively.
.-. AB = (\(\hat{i}\) – 3\(\hat{j}\) – 5\(\hat{k}\)) – (2\(\hat{i}\) – \(\hat{j}\) + \(\hat{k}\))
= – \(\hat{i}\) – 2\(\hat{j}\) – 6\(\hat{k}\)
BC = (3\(\hat{i}\) -4\(\hat{j}\) – 4\(\hat{k}\))-(\(\hat{i}\) -3\(\hat{j}\) – 5\(\hat{k}\))
= 2\(\hat{i}\) – \(\hat{j}\) + \(\hat{k}\)
and = (2\(\hat{i}\) – \(\hat{j}\) + \(\hat{k}\)) -(3\(\hat{i}\) – 4\(\hat{j}\) – 4\(\hat{k}\))
= – \(\hat{i}\) + 3 \(\hat{j}\) + 5\(\hat{k}\).
Now, \(\overrightarrow{\mathrm{BC}} \cdot \overrightarrow{\mathrm{CA}}\) = (2\(\hat{i}\) – \(\hat{j}\) + \(\hat{k}\)). ( – \(\hat{i}\) + 3\(\hat{j}\) + 5\(\hat{k}\))
= (2)(-1) + (-1)(3) + (1)(5) = -2 -3 + 5 = 0.
Thus, \(\overrightarrow{\mathrm{BC}} \perp \overrightarrow{\mathrm{CA}}\)
⇒ ∠C = 90°.
Hence, AABC is rt. angled.

And, area of triangle = \(\frac{1}{2}|\overrightarrow{\mathrm{CA}} \times \overrightarrow{\mathrm{CB}}|\) ………… (1)
But \(\overrightarrow{\mathrm{CA}} \times \overrightarrow{\mathrm{CB}}=\left|\begin{array}{rrr}
\hat{i} & \hat{j} & \hat{k} \\
-1 & 3 & 5 \\
-2 & 1 & -1
\end{array}\right|\)
= \(\hat{i}\)(-3-5) – \(\hat{j}\)(1 + 10) + \(\hat{k}\)(-1 + 6)
= -8\(\hat{i}\) – 11\(\hat{i}\) + 5\(\hat{i}\)
∴ \(|\overrightarrow{\mathrm{CA}} \times \overrightarrow{\mathrm{CB}}|=\sqrt{64+121+25}=\sqrt{210}\)
Hence, area of triangle = \(\frac{1}{2} \sqrt{210}\) sq. units

Question 9.
Find the value of ‘λ’ if four points with position vectors \(\mathbf{3} \hat{i}+6 \hat{j}+9 \hat{k}, \hat{i}+2 \hat{j}+3 \hat{k}\), \(2 \hat{i}+3 \hat{j}+\hat{k}\) and \(4 \hat{i}+6 \hat{j}+\lambda \hat{k}\) are coplanar.   (A.I.C.B.S.E. 2017)
Solution:
Let A, B, C and D be the points with position

The four points are coplanar if \(\overrightarrow{\mathrm{AB}}, \overrightarrow{\mathrm{BC}}, \overrightarrow{\mathrm{CD}}\) are coplanar

if – 2(λ – 1 +6) + 4(λ – 1 + 4) -6 (3 – 2) = 0
if -2λ.-10 + 4λ + 12 – 6 = 0
if 2λ,- 4 = 0 if λ = 2.
Hence, λ, = 2.

Question 10.
Let \(\vec{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}, \vec{b}=\hat{i}\) and \(\vec{c}=c_{1} \hat{i}+c_{2} \hat{j}+c_{3} \hat{k}\). Then :
(a) Let c₁ = 1 and c₂ = 2, find c₃ which makes \(\vec{a}, \vec{b} \text { and } \vec{c}\) coplanar
(b) Let c₂ = -1 and c₃ = 1, show that no value of c₁ can make \(\vec{a}, \vec{b} \text { and } \vec{c}\) coplanar. (C.B.S.E. 2017)
Solution:
We have : \(\vec{a}=\hat{i}+\hat{j}+\hat{k}, \vec{b}=\hat{i}\) and
\(\vec{c}=c_{1} \hat{i}+c_{2} \hat{j}+c_{3} \hat{k}\)
(a) Here c₁ = 1 and c₂ = 2.
∴ \(\vec{c}=\hat{i}+2 \hat{j}+c_{3} \hat{k}\)
Since \(\vec{a}, \vec{b} \text { and } \vec{c}\) are coplanar, [Given]
∴ \(\left|\begin{array}{lll}
1 & 1 & 1 \\
1 & 0 & 0 \\
1 & 2 & c_{3}
\end{array}\right|=0\)
⇒ (-1) [c₃ – 2] = 0
⇒ c₃ – 2 = 0
⇒ c₃ = 2.

(b) Here c₂ = -1, c₃ = 1.
∴ \(\vec{c}=c_{1} \hat{i}-\hat{j}+\hat{k}\)
Since \(\vec{a}, \vec{b} \text { and } \vec{c}\) are coplanar, [Given]
∴ \(\left|\begin{array}{lll}
1 & 1 & 1 \\
1 & 0 & 0 \\
c_{1} & -1 & 1
\end{array}\right|=0\)
⇒ (-1) [1 +1] = 0
⇒ -2 = 0, which is false.
Hence, no value of c₁ can make \(\vec{a}, \vec{b} \text { and } \vec{c}\) coplanar.

Question 11.
Show that the vectors \(\vec{a}, \vec{b} \text { and } \vec{c}\)are coplanar if \(\vec{a}+\vec{b}, \vec{b}+\vec{c}\) and \(\vec{c}+\vec{a}\) are coplanar. (N.C.E.R.T. (Supplement); (C.B.S.E. 2016)
Solution:

Question 12.
Prove that \([\overrightarrow{\mathbf{a}}+\overrightarrow{\mathbf{b}}, \overrightarrow{\mathbf{b}}+\overrightarrow{\mathbf{c}}, \overrightarrow{\mathbf{c}}+\overrightarrow{\mathbf{a}}]=\mathbf{2}\left[\begin{array}{ccc}
\rightarrow & \overrightarrow{\mathbf{b}} & \overrightarrow{\mathbf{c}}
\end{array}\right]\)
(N.C.E.R.T. (Supplement); C.B.S.E. 2014)
Solution:

Question 13.
Show that the four points A, B, C and D with position vectors: \(\hat{i}+2 \hat{j}-\hat{k}, 3 \hat{i}-\hat{j}, 2 \hat{i}+3 \hat{j}+2 \hat{k}\) and \(4 \hat{i}+3 \hat{k}\) respectively are coplanar. (C.B.S.E. 2019 C)
Solution:

The four points A, B, C and D are coplanar ⇒ [AB,BC,CD]=O
⇒ \([\overrightarrow{\mathrm{AB}}, \overrightarrow{\mathrm{BC}}, \overrightarrow{\mathrm{CD}}]=0\)
⇒ \(\left|\begin{array}{ccc}
2 & -3 & 1 \\
-1 & 4 & 2 \\
2 & -3 & 1
\end{array}\right|=0\)
⇒ 2(4 + 6) + 3 (-1 – 4) + 1.(3 – 8) = 0
⇒ 20 – 15 – 5 = 0
⇒ 0 = 0, which is true.

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book चित्रवर्णनम् अथवा अनुच्छेदलेखनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions चित्रवर्णनम् अथवा अनुच्छेदलेखनम्

चित्रवर्णनम्

चित्रवर्णने ध्यातव्याः सामान्याः नियमाः

• चित्र में एक ही भाव अथवा विचार प्रस्तुत करना चाहिए।
• भूमिका अथवा उपसंहार नहीं होना चाहिए।
• विषय का प्रारंभ शीघ्र ही करना चाहिए।
• वाक्य आपस में संबद्ध होने चाहिए।
• रोचकता गुण इसकी विशेषता होनी चाहिए।
• भाषा सरल, सुबोध और प्रवाहयुक्त होनी चाहिए।
• वाक्य बहुत बड़े अथवा बहुत छोटे नहीं होने चाहिए।
• केवल पाँच वाक्य ही लिखने चाहिए।

चित्र का वर्णन मंजूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से करना है तथा उन शब्दों का प्रयोग चित्र के अनुसार करना है। चित्र को ध्यान से देखकर शब्दों के लिंग, वचन और पुरुष में परिवर्तन किया जा सकता है।

उदाहरणम्

प्रश्न 1.

उपरिदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि अवचित्य रिक्तस्थानानि पूरयन्तु-
1. इदं चित्रम् _____________ अस्ति।
2. अत्र वृक्षौ _____________।
3. बालक: _____________ सह क्रीडत।
4. _____________ कन्या रज्ज्वा क्रीडति।
5. _____________ बालकाः वेगेन धावन्ति।
6. _____________ एकं पुष्पभाजनम् अपि अस्ति।
7. महिला _____________ धारयति।
8. _____________ घासस्य उपरि उपविशतः।
9. समीपे एव एकः _____________ अस्ति।
10. जलाशये मीनाः _____________।
मञ्जूषा – तरन्ति, उद्यानस्य, मित्रैः, एका, स्तः, चत्वारः, शाटिका, कोणे, दम्पती, जलाशयः।
उत्तराणि:
1. उद्यानस्य
2. स्तः
3. मित्रैः
4. एका
5. चत्वारः
6. कोणे
7. शाटिकाम्
8. दम्पती
9. जलाशयः
10. तरन्ति

प्रश्न 2.

उपरिदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि अवचित्य रिक्तस्थानानि पूरयन्तु-
1. अस्मिन् चित्रे एकः _____________ परिवारः वर्णितः।
2. _____________ पुस्तकानि सन्ति।
3. प्रकोष्ठे मंचस्य _____________ समाचारपत्रम् अस्ति।
4. एका बालिका स्वपुस्तकानि _____________ स्थापयति।
5. माता स्वसन्ततिं कार्यरतां दृष्ट्वा _____________।
मञ्जूषा – प्रसीदति, दत्तचित्तः, आदर्शः, पितुः, चरणस्पर्शम्, कापाटिकायाम्, उपरि।
उत्तराणि:
1. आदर्शः
2. कापाटिकायाम्
3. उपरि
4. कापाटिकायाम्
5. प्रसीदति

प्रश्न 3.

उपरिदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि अवचित्य रिक्तस्थानानि पूरयन्तु-
1. अस्मिन् चित्रे एकः द्रुमः एव _____________।
2. _____________ वृक्षाः तु काष्ठकारैः छिन्नाः।
3. अत्र एकः बालक: मात्रा _____________ आगतः, भयभीतः च।
4. राजमार्गे धूम्र _____________ एकं कारयानम् अपि गच्छति।
5. वृक्षाणां संरक्षणेन हि पर्यावरणं _____________।
मञ्जूषा- रक्षणीयम्,अन्ये, क्षिपत्, सह, अवशिष्टः, अङ्कितम्।
उत्तराणि:
1. अवशिष्टः
2. अन्ये
3. सह
4. क्षिपत्
5. रक्षणीयम्

प्रश्न 4.

उपरिदत्तं चित्रं ध्यानेन दृष्ट्वा अधोदत्त-मञ्जूषातः पदानि चित्वा वाक्यानि रचयन्तु-
मञ्जूषा – दर्दुराः, वर्षा-ऋतोः, गृहीत्वा, मेघाच्छन्नम्, धारयति, कर्गदनौकाः, उपविष्टाः, आतपत्रम्
उत्तराणि:
1. चित्रम् इदम् वर्षा-ऋतोः अस्ति।
2. बालकाः वर्षायाम् क्रीडित्वा खेलन्ति।
3. ते कर्गदनौकाः जले तारयन्ति।
4. दर्दुराः प्रसन्नाः भवन्ति ‘टर-टरम्’ च कुर्वन्ति।
5. गगनम् मेघाच्छन्नं भवति।

प्रश्न 5.

उपरिदत्तं चित्रं विलोक्य मञ्जूषातः पदानि चित्वा वाक्यानि रचयन्तु-
मञ्जूषा – चित्रे, शुकः, अनेके, पक्षिपरिषद्, काकः, मयूरः।
उत्तराणि:
1. अत्र चित्रे पक्षिपरिषद् भवति।
2. बहवः खगाः वृक्षे तिष्ठन्ति।
3. काकः, मयूरः, शुकः च परस्परम् वार्तायन्ति।
4. मयूरः नृत्यम् करोति।
5. एकः पुरुषः जले तिष्ठति।

परीक्षोपयोगिनि विविध चित्रवर्णनानि

प्रश्न 1.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषा-सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- उद्यानस्य, केचन, क्रीडन्ति, उद्याने, वृक्षाः, भ्रमणम्, मालाकारः, वृक्षान्, पुष्पाणि, बालकाः।
उत्तराणि:
1. इदम् एकस्य उद्यानस्य चित्रम् अस्ति।
2. अत्र अनेके बालकाः बालिकाः च सन्ति।
3. तैः सह शिक्षिका अपि वर्तते।
4. बालाः वृक्षेषु फलानि पश्यन्ति।
5. तडागे अनेकानि पुष्पाणि विकसन्ति।

प्रश्न 2.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषा-सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- क्रीडकाः, क्रीडाक्षेत्रे, त्रयः, पादेन, पादकन्दुकम्, दर्शकाः, पश्यन्ति, उत्साहेन, क्रीडन्ति, प्रसन्नाः, द्वे, दले।
उत्तराणि:
1. इदं क्रीडाक्षेत्रस्य चित्रम् अस्ति।
2. क्रीडाक्षेत्रे पञ्च बालाः क्रीडन्ति।
3. बालाः पादकन्दुकं खेलन्ति।
4. अनेके दर्शकाः तान् पश्यन्ति।
5. क्रीडाक्षेत्रे द्वे दले स्तः।

प्रश्न 3.
इदं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायाः च पदानि नीत्वा संस्कृते पञ्च वाक्यानि रचयत।
चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- अनेके जनाः, आन्दोलनं, कुर्वन्ति, जयघोषं, कुर्वन्ति, एकं प्रदर्शनपट्टम्, विरोधरूपेण आन्दोलनं, भवति, क्रोधिताः।
उत्तराणि:
1. इदं जनान्दोनस्य चित्रम् अस्ति।
2. जनाः क्रोधिताः भूत्वा आन्दोलनं कुर्वन्ति।
3. अनेके जनाः हस्तम् उत्थाय जयघोष कुर्वन्ति।
4. पृष्ठे एकं प्रदर्शनपट्टम् अस्ति।
5. जनाः विरोधरूपेण आन्दोलनं कुर्वन्ति।

प्रश्न 4.
इदं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायाश्च पदानां सहायतया सरल संस्कृते पञ्चवाक्यानि रचयत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से सरल संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five simple Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- सभागारस्य, दृश्यम्, सावधानाः, त्रिवर्णपट्टम्, धारयन्ति, राष्ट्रगीतम्, गायन्ति, पुष्पपात्रम्
उत्तराणि:
(1) इदं चित्रम् एकस्य सभागारस्य अस्ति।
(2) अत्र अनेके जनाः सन्ति।
(3) सर्वे त्रिवर्णपट्टम् धारयन्ति।
(4) ते सर्वे सावधानाः भूत्वा राष्ट्रगीतं गायन्ति।
(5) तत्र एकं पुष्पपात्रम् अपि अस्ति।

प्रश्न 5.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषायाश्च सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर और मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- विद्यालयः, प्रधानाचार्यः, अध्यापिका, छात्रा, ध्वनिविस्तारकयन्त्रम्, प्रार्थनासभा, सुन्दरम्, भवनम्, प्रात:काले, शिक्षिका, प्रार्थना, एक: बालः, कुर्वन्ति, उत्थिता।
उत्तराणि:
1. इदं चित्रं विद्यालयस्य-प्रार्थनासभायाः अस्ति।
2. तत्र अनेके छात्राः शिक्षकाः च सन्ति।
3. एक: बालः ध्वनिविस्तारकयन्त्रेण वदति।
4. विद्यालयस्य प्रधानाचार्यः अपि तत्र तिष्ठति।
5. भित्तौ अनेकानि चित्राणि सन्ति।

प्रश्न 6.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषा-सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- भवने प्रीतिभोजः, जनाः पङ्क्तिद्वये, अनेके, भोजनं कुर्वन्ति, एकः परिवेशयति, सर्वेषाम् अग्रे, स्थाल्यः, मग्नाः, जनद्वयम् भोजनम् आनयतः, पृष्ठे, एक: वृक्षः, हरिते पट्टे उपविष्टाः।
उत्तराणि:
1. इदं प्रीतिभोजस्य चित्रम् अस्ति।
2. जनाः पङ्क्तिद्वये उपविष्टाः सन्ति।
3. जनद्वयं भोजनं वितरति।
4. सर्वे जनाः मोदित्वा भोजनं खादन्ति।
5. पृष्ठे अनेकाः लताः अपि सन्ति।

प्रश्न 7.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषापद-सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- उद्याने, हरिततृणानि, नलयन्त्रम्, पिपासिता, बालिका, पतति, जलम्, एकेन हस्तेन, पिबति, एकेन, गृह्णाति, हस्तयोः, बालिकायाः, केशाः, अस्तव्यस्ताः।
उत्तराणि:
1. इदम् एकस्य उद्यानस्य चित्रम् अस्ति।
2. तत्र एकं नलयन्त्रम् अपि अस्ति।
3. एका पिपासिता कन्या तत्र जलं पिबति।
4. बालिकायाः केशाः अस्तव्यस्ता: न सन्ति।
5. तत्र अनेके वृक्षाः सन्ति।

प्रश्न 8.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषायाः सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- गुरुकुलम्, शिष्याः, कुटीरम्, खगाः, सरणिः, उपविशति, पाठयति, पठन्ति, वृक्षः, पर्वतः।
उत्तराणि:
1. इदं चित्रं गुरुकुलस्य अस्ति।
2. गुरुकुले शिष्याः पठन्ति।
3. वृक्षे एक: खगः उपतिष्ठति।
4. गुरुः शिष्यान् सम्यक् पाठयति।
5. तत्र एकः मृगः शशकः च स्तः।

प्रश्न 9.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषायाः सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- वायुयानम्, नीले आकाशे, पर्वतशिखराणि, सर्वत्र, हिमपातः, उच्चैः, उड्डयति, मध्ये वृक्षाः, पक्षद्वयम्, विस्तीर्णम्, स्वच्छः आकाशः, द्वौ पक्षौ, पुच्छे त्रिवर्णाः।
उत्तराणि:
1. अस्मिन् चित्रे एकं वायुयानम् उड्डयति।
2. आकाशे बद्दलाः सन्ति।
3. पर्वत शिखराणि हिमाच्छादितानि सन्ति।
4. वायुयानस्य द्वौ पक्षौ स्तः।
5. आकाशः स्वच्छः प्रतीयते।

प्रश्न 10.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषापद-सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- विश्वस्य सप्त-आश्चर्येषु, चीनदेशीया भित्तिः, विस्तृता, द्वौ जनौ, एकः, अधः पश्यति, महिला अवतरति, पर्वतम्, उपरि, देशस्य रक्षणार्थम्, एकतया, विचित्रा, आश्चर्यमयी, गण्यते।
उत्तराणि:
1. अस्मिन् चित्रे चीनदेशीया भित्तिः दृश्यते।
2. इयम् अतीव विशाला विस्तृता च वर्तते।
3. इयं विश्वस्य सप्तआश्चर्येषु गण्यते।
4. चीन देशस्य राजा इमां देश-रक्षार्थम् निर्मितवान्।
5. चित्रे त्रयः जनाः दृश्यन्ते।

प्रश्न 11.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषायाः सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- संस्कृतसम्भाषणशिविरम्, महिलाः, पाठयति, अनेके, पुरुषाः, एकपक्षे, एकः अध्यापकः, श्रावयति, समाचारान्, परितः, वृक्षाः, पृष्ठे भवनानि, सर्वे, भूमौ, अनेके।
उत्तराणि:
1. अस्मिन् चित्रे संस्कृतसम्भाषण-शिविरम् अस्ति।
2. तत्र अनेके पुरुषाः महिलाः च सन्ति।
3. एक: अध्यापकः तान् प्रशिक्षयति।
4. सर्वे सावधानाः भूत्वा तान् शृण्वन्ति।
5. पृष्ठे अनेके वृक्षाः भवनानि च सन्ति।

प्रश्न 12.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषा-सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- कारयानानि, द्विचक्रिका, जनाः, यातायातः, व्याकुलाः, मार्गः, अवरुद्धः, बसयानानि, अस्त-व्यस्तः।
उत्तराणि:
1. इदं चित्रम् एकस्य चतुष्पथस्य अस्ति।
2. अत्र अनेकानि कारयानानि बसयानानि च दृश्यन्ते।
3. केचिज्जनाः द्विचक्रिकाभिः अपि गच्छन्ति।
4. तत्र अतीव जनसम्मर्दः अपि दृश्यते।
5. तत्र अनेकानि भवनानि अपि सन्ति।

प्रश्न 13.
चित्रम् दृष्ट्वा मञ्जूषा-सहायतया संस्कृते पञ्चवाक्यानि लिखत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- बालमेलकम्, रमणीयम्, परिधानानि, विक्रयः, विविधाः क्रीडाः, फलानि, दोला, पयोहिमम् (Ice cream)।
उत्तराणि:
1. इदम् एकस्य बाल मेलकस्य चित्रम् अस्ति।
2. तत्र बालाः सुन्दराणि परिधानानि धृत्वा प्रसीदन्ति।
3. चित्र एका दोला अपि अस्ति।
4. एकः बालः वातपुटकं (गुब्बारा) क्रीणाति।
5. तत्र वृक्षाः अपि सन्ति।

प्रश्न 14.
अधोदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः च पदानि नीत्वा संस्कृत्भाषायां पञ्चवाक्यानि रचयत।
(चित्र को देखकर मञ्जूषा की सहायता से संस्कृत में पाँच वाक्य लिखिए। Look at the picture and write five Sanskrit sentences with the help of words given in box.)

मञ्जूषा- जनाः, महिलाः, वार्तालापम्, कार्यालयस्य दृश्यम्, विचारान्, शृण्वन्ति समाधानं च कुर्वन्ति, अधिकारिणः, पुष्पपात्राणि।
उत्तराणि:
1. इदम् एकस्य कार्यालयस्य दृश्यम् अस्ति।
2. तत्र अनेके जनाः महिलाः च सन्ति।
3. ते अधिकारिभिः सह वार्तालापं कुर्वन्ति।
4. अधिकारिणः तेषां विचारान् शृण्वन्ति समाधानं च कुर्वन्ति।
5. तत्र अनेकानि पुष्पपात्राणि सन्ति।

अनुच्छेदलेखनम्

योगिता एक छात्रा है। उसने अपनी संस्कृत पाठ्यपुस्तक में ‘दीपावलिः’ के विषय से ये वाक्य पढ़ें-
दीपावलीपर्व भारतीयानां प्रमुख पर्व वर्तते। दीपावलि इत्युक्ते दीपानाम् अवलिः। अयम् उत्सवः कार्तिकमासास्य अमावस्यायां भवति। जनाः अस्मिन् पर्वणि नवीनानि वस्त्राणि धारयन्ति। ते परस्परं उपहारन् अपि प्रयच्छन्तिकोचित् जनाः विस्फोटक पदर्थान प्रज्वाल्य पर्यावरणं प्रदूषयन्ति।

ऊपर लिखी पंक्तियों में दीपावली के विषय में बताया गया है। किसी विषय के एक केंद्रीय भाव अथवा विचार | के आधार पर किया गया लघु निबंधात्मक चित्रण अनुच्छेद कहलाता है।

अनुच्छेदस्य सामान्याः विशेषताः
• अनुच्छेदलेखने भूमिका उपसंहारो वा न भवति।
अनुच्छेद-लेखन में भूमिका या उपसंहार नहीं होता है।

• अनुच्छेदे एक एव भावः प्रस्तोतव्यः।
अनुच्छेद में एक ही भाव प्रस्तुत करना चाहिए।

• अनुच्छेदलेखने विषयस्य सद्यः एवं आरंभ क्रियते।
अनुच्छेद-लेखन में विषय तुरंत आरंभ किया जाता है।

• रोचकतागुणः अनुच्छेदस्य विशिष्टता।
रोचकता का गुण अनुच्छेद की विशेषता है।

• अनुच्छेदे प्रस्तुतविषयस्य केन्द्रीयभावः प्रारम्भे वा अन्ते वा अवश्यं दातव्यः ।
अनुच्छेद में प्रस्तुत विषय का केन्द्रीय भाव आरम्भ में अथवा अन्त में अवश्य देना चाहिए।

• अस्य भाषा सरला सुबोधा च भवेत्।
इसकी भाषा सरल और सुबोध होनी चाहिए।

• अनुच्छेदः अतिविस्तृतः अति लघुः वा न स्यात् ।
अनुच्छेद बहुत बड़ा अथवा बहुत छोटा नहीं होना चाहिए।

उदाहरणम्

1. मञ्जूषातः पदानि चित्वा पञ्चवाक्येषु एकम् अनुच्छेदं लिखत।
जलम्, क्षेत्राणाम्, विना, जीवने, स्नानाय, भोजनस्य, अस्माभिः, महत्त्वपूर्णम्, कर्तुः, क्षालनाय, दूषितेन, जायन्ते।
उत्तराणि:
1. जलम् अस्माकं जीवनम् अस्ति।
2. जलेन एव क्षेत्राणाम् सेचनम् भवति।
3. वस्त्र क्षालनाय अपि जलस्य प्रयोगः भवति।
4. जलेन विना अस्माकं जीवनम् निष्प्राणम् भवति।
5. दूषितेन जलेन बहवः रोगाः जायन्ते।

2. मञ्जूषातः पदानि विचित्य पञ्चवाक्येषु एकम् अनुच्छेदं लिखत।
अस्माभिः, पोषणम्, स्वर्गादपि, येन-केन-प्रकारेण, सत्यम्, मातृभूमिः, अहम्, माता, यच्छति, वन्दनीया।
उत्तराणि:
1. मम मातृभूमिः मम प्रिया अस्ति।
2. सा अस्मान् पोषयति वर्धयति च।
3. सत्यम् इदम् यत् सा पोषिका।
4. सा तु सर्वेभ्यः भारतीय-जनेभ्यः वन्दनीया अस्ति।
5. सा स्वर्गादपि गरीयसी अस्ति।

3. मञ्जूषातः पदानि विचित्य पञ्चवाक्येषु एकम् अनुच्छेदं लिखत।
चतुर्वादने, एकाकी, प्रतिवेशिनां, स्निह्यति, महिला, विज्ञानस्य, परिश्रमी, मयि, करोति, अस्मि, अध्यापयति।
उत्तराणि:
1. मम जननी एका परिश्रमी महिला अस्ति।
2. सा प्रातः चतुर्वादने उत्तिष्ठति।
3. सा विज्ञानस्य विज्ञात्री अस्ति।
4. सा प्रतिवेशिनां सहायतां करोति।
5. सा मयि स्निह्यति।

4. मञ्जूषातः पदानि विचित्य पञ्चवाक्येषु एकम् अनुच्छेदं लिखत।
प्रसिद्धसंगीतगायकस्य, अहम्, पञ्चवर्षीयः, रोचते, इच्छामि, संगीतश्रवणे, मह्यम्, आरब्धम्, स्वगुरुं, संगीतशिक्षकरूपे, भैरवीरागः।
उत्तराणि:
1. अहम् प्रसिद्धसंगीतगायकस्य रूपे प्रसिद्धिम् इच्छामि।
2. संगीतश्रवणे मम रुचिः वर्तते।
3. अहम् पंचवर्षीयः अस्मि।
4. भैरवीरागः मह्यम् अतीव रोचते।
5. संगीतशिक्षकरूपे अपि अहम् स्वकर्त्तव्यान् पूरीकर्तुम् इच्छामि।

5 मञ्जूषातः पदानि विचित्य पञ्चवाक्येषु एकम् अनुच्छेदं लिखत।
रुग्णः, वर्धते, व्यायामः, अहम्, चतुर्दशवर्षीयः, एकः, प्रातः-भ्रमणेन, मया, कस्मिन्, चत्वारि।
उत्तराणि:
1. अहम् चतुर्दशवर्षीयः छात्रः अस्मि।
2. अहम् प्रतिदिनम् प्रातः भ्रमणम् करोमि।
3. प्रातः भ्रमणेन अहम् स्वस्थः अस्मि।
4. अहम् प्रातः भ्रमणाय एकस्मिन् उद्याने गच्छामि।
5. सर्वैः प्रातः भ्रमणम् करणीयम्।

परीक्षोपयोगिनः अन्य-प्रश्नाः

1. मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानाम् सहायतया वृक्षाणाम् महत्त्वम्’ इति विषयम् अधिकृत्य पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत।
मञ्जूषा
आश्रमस्थलम्, औषधम् , काष्ठम् सहायकाः, फलानि, मेघवर्षणे, विहगानाम्, पुष्पाणि, प्रकृतेः, यच्छन्ति, रक्षकाः प्राणवायुम्, शोभा, पर्यावरणस्य, छायाम्।
उत्तराणि:
वृक्षाः न केवलम् प्रकृतेः शोभां वर्धयन्ते अपितु सर्वेषाम् प्राणिनाम् कृते जीवनदायकाः खलु। वृक्षाः अस्मभ्यम् औषधम्,
काष्ठम्, पुष्पाणि फलानि च यच्छन्ति। इमे मेघवर्षणे सहायकाः प्राणिनाम् उपजीवनञ्च सन्ति। वृक्षाः स्वयम् आतपे स्थित्वा अपि आश्रितेभ्यः प्राणिभ्यः छायाम् यच्छन्ति। अत्र अस्माभिः सर्वैरपि वृक्षाः आरोपणीयाः।

2. “मम प्रियं पुस्तकं-शेमुषी-II” इति विषयम् अधिकृत्य संस्कृतेन उत्तरपुस्तिकायां पञ्चवाक्यानि लिखत। अधः सहायतायै मञ्जूषा दत्ता।|
मञ्जूषा
अभ्यासवशगं मनः, एकादशपाठाः, रटनकार्यम्, सम्प्रेषणाधारितम्, न, रोचते, रमणीया हि सृष्टिरेषा, महाभारतात्, प्रश्ननिर्माणम्, घटनाक्रमनिर्धारणम् शब्दार्थाः, भावार्थाः, अन्वयाः।
उत्तराणि-
मम प्रियं पुस्तकम् शेमुषी (भाग-2) अस्ति। अस्मिन् पुस्तके एकादशपाठाः वर्तन्ते। इदम् पुस्तकम् सम्प्रेषणाधारितम् वर्तते। अत्र केचन पाठाः गद्याधारिताः केचन श्लोकाधारिताः केचन च नाट्याधारिताः सन्ति। अत्र अभ्यासकार्ये प्रश्ननिर्माणम्, घटनाक्रम निर्धारणम्, शब्दार्थाः, भावार्थः, अन्वयः चादयः प्रश्नाः छात्रान् रटनकार्यम् विरमन्ति।

3. मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानाम् सहायतया ‘दीपावलीपर्व’ इति विषयम् अधिकृत्य पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत।
मञ्जूषा
विस्फोटकपदार्थाः, श्रीरामचन्द्रः, पर्यावरणम्, प्रमुखं पर्व, अयोध्यावासिनः, प्रज्वालयन्ति, नवीनवस्त्राणि, उपहारान्, कान्दविकानाम्, प्रदूषयन्ति, आपणाः।
उत्तराणि:
दीपावलीपर्व भारतीयानां प्रमुखं पर्व वर्तते। इदं कार्तिक मासस्य अमावस्यायाम् आयोज्यते। जनाः अस्मिन् पर्वणि नवीनानि वस्त्राणि धारयन्ति। ते परस्परं उपहारान् अपि प्रयच्छन्ति। केचित् जनाः विस्फोटकपदार्थान् प्रज्वाल्य पर्यावरणं प्रदूषयन्ति।

4. मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानाम् सहायतया ‘मम प्रियः आचार्यः’ इति विषयम् अधिकृत्य पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत।
मञ्जषा
अध्यक्षः, परीक्षापरिणामः, मृदुभाषी, संस्कृतभाषायाः, वक्ता, त्यागशीलः, विलम्बेन, आदर्शवान्, शतप्रतिशतम्, पाठयति।
उत्तराणि:
मम प्रियः आचार्यः मृदुभाषी अस्ति। सः संस्कृतभाषायाः वक्ता त्यागशीलः च वर्तते। तस्य परीक्षापरिणामः शतप्रतिशतम् आगच्छति। सः परिश्रमेण छात्रान् पाठयति। सः संस्कृतविभागस्य अध्यक्षः वर्तते।

5. मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानाम् सहायतया ‘मम प्रियकविः’ इति विषयम अधिकत्य पञ्चवाक्यानि संस्कतेन लिखत।
मञ्जूषा
कालिदासः, संस्कृतस्य, अद्वितीयः, कवीनां, उपमा अलंकारस्य, अभिज्ञानशाकुन्तलम्, प्रकृतिवर्णनम्।
उत्तराणि:
कालिदासः एव मम प्रियः कविः अस्ति। सः संस्कृतस्य अद्वितीयः कविः वर्तते। तस्य रचना अभिज्ञानशाकुन्तलम् अमरग्रन्थो वर्तते। कालिदासः उपमा अलंकारस्य प्रयोगे अतिनिपुणोऽस्ति। कालिदासस्य प्रकृति वर्णनम् अद्वितीयम् अस्ति।

6. मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानाम् सहायतया प्रातः भ्रमणम्’ इति विषयम् अधिकृत्य पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत।
मञ्जूषा
प्रात:कालः, मन्दः पवनः, शीतलः, मनोहराणि दृश्याणि, सर्वत्र, सर्वे, वृद्धाः, पुष्पाणि, बालकाः उद्यानस्य, प्रकृतिवर्णनम्।
उत्तराणि-
प्रातः भ्रमणम् अतीव स्वास्थ्यकरं वर्तते। प्रातः काले मन्दः शीतलः च पवन: वहति। सर्वत्र मनोहराणि दृश्याणि भवन्ति। वृद्धाः, बालाः महिलाः च उद्याने भ्रमन्ति । उद्यानस्य वातावरणं शुद्धं भवति।

7. मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानाम् सहायतया बालदिवस-समारोहः’ इति विषयम् अधिकृत्य पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत।
मञ्जूषा
विद्यालये, अध्यापकाः, छात्राः, गतवर्षे, उत्साहेन मान्यते, पुरस्कारः, प्रथमम्, भाषणप्रतियोगिता, स्वागतम्।
उत्तराणि:
गतवर्षे अस्माकं विद्यालये बालदिवस-समारोहः अति उत्साहेन मानितः। तदा छात्राणां विविधाः प्रतियोगिताः अभवन्। छात्राः शिक्षकाः च मिलित्वा मुख्यातिथेः स्वागतम् अकुर्वन्। एकः छात्रः प्रथम पुरस्कारम् अलभत। मुख्यातिथि: स्वभाषणे विद्यालयं प्राशंसत्।

8. ‘रक्षाबन्धनपर्व’ इति विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषापदसाहाय्येन पञ्च संस्कृतवाक्यानि लिखत।
मञ्जूषा
भ्रातुः, भगिनी, राखीबन्धनम्, करोति, आशीर्वादम्, उपहारम्, धनम्, प्रमुदितमनः सर्वे, देशे, भारतदेशे।
उत्तराणि:
रक्षाबन्धन पर्व सम्पूर्णे भारतदेशे उत्साहेन मान्यते। अस्मिन् पर्वणि भगिनी भ्रातुः हस्ते राखीबन्धनम् बध्नाति। प्रमुदितमनः भ्राता तस्यै उपहारं धनं वा यच्छति। भगिनी तस्मै आशीर्वादं यच्छति। इदं पर्व अतीव प्रेम्णः पर्व अस्ति।

9. ‘आदर्शः छात्रः’ इति विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषापदसाहाय्येन पञ्च संस्कृतवाक्यानि लिखत।
मञ्जूषा
विद्यालयः, गुरुम्, सम्मानम्, प्रतिदिनम्, व्यवहारकुशलः, सत्यवादी, गुणनिपुणः, अध्ययने, पुस्तकानाम् आदरः।
उत्तराणि:
आदर्शः छात्रः व्यवहार कुशलः भवति। सः प्रतिदिनं गुरवे सम्मानं यच्छति। एवमेव सः गुणनिपुणः सत्यवादी च भवति। सः समये विद्यालयं गच्छति। तत्र सः पुस्तकानाम् अध्ययने समय-व्यतीतं करोति।

10. ‘वर्षा ऋतुः’ इति विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषापदसाहाय्येन पञ्च संस्कृतवाक्यानि लिखत।
मञ्जूषा
मेघाः, जलम् सर्वत्र, दादुराः, ध्वनिः, रात्रौ, शीतलः वायुः, हरीतिमा, दामिनी, अपि, भीताः जनाः, कृषकाः प्रसन्नाः वृक्षाः मार्गाः, अवरुद्धाः।
उत्तराणि:
वर्षा ऋतौ सर्वत्र जलं दृश्यते। तदा सर्वत्र दादुराणां ध्वनिः गुज्जिता भवति। वर्षायाम् सर्वत्र जलं दृष्ट्वा कृषकाः प्रसन्नाः भवन्ति। रात्रौ शीतलः वायु: वहति। तदा मार्गाः अवरुद्धाः भवन्ति।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book सन्धिः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions सन्धिः

अभ्यास:

I.
प्रश्न 1.
अधोलिखितेषु समुचितं सन्धिपदं चित्वा लिखत-

यथा- चन्द्र + उदयः = चन्द्रोदयः / चन्द्रौदयः / चन्द्रुदयः
उत्तरम्:
चन्द्रोदय:
(i) मातृ + ऋणम् = मातर्णम् / मातृणम् / मातृणम् – _____________
(ii) यदि + अपि = यद्यपि / यदपि / यदापि – _____________
(iii) मत + ऐक्यम् = मतेक्यम् / मतैक्यम् + मत्येकम् – _____________
(iv) भानु + उदयः = भान्वुदयः / भानुदयः / भानूदयः – _____________
(v) भौ + उकः = भावकः / भाविकः / भावुकः – _____________
(vi) विष्णो + इह = विष्णविह / विष्णवेह / विष्णोह – _____________
(vii) सर्वे + अत्र = सर्वेअत्र / सर्वेऽत्र / सर्वअत्र – _____________
(viii) गङ्गा + इव = गङ्गव / गङ्गोव / गङ्गेव – _____________
उत्तराणि:
(i) मातृणम्
(ii) यद्यपि
(iii) मतैक्यम्
(iv) भानूदयः
(v) भावुक:
(vi) विष्णविह
(vii) सर्वेऽत्र
(viii) गङ्गव

प्रश्न 2.
अधोलिखितेषु सन्धिविच्छेदं रूपं पूरायित्वा सन्धेः नाम अपि लिखत-

यथा- अन्वेषणम् – अनु + एषणम् – यण् सन्धि।
(i) तवैव – ___________ + एव – ___________
(ii) नदीव – नदी + ___________ – ___________
(iii) केऽपि – ___________ अपि – ___________
(iv) अत्याचारः – अति + ___________ – ___________
(v) शयनम् – ___________ + अनम् – ___________
(vi) यथोचितम् – यथा + ___________ – ___________
उत्तराणि:
(i) तव + एव – वृद्धि सन्धिः
(ii) नदी + इव – दीर्घ सन्धिः
(ii) के + अपि – पूर्वरूप सन्धिः
(iv) अति + आचारः – यण् सन्धिः
(v) शे + अनम् – अयादि सन्धिः
(vi) यथा + उचितम् – गुण सन्धिः

प्रश्न 3.
यत्र प्रकृति भाव-सन्धिः अस्ति तत्पदं (✓) इति चिनेन चिह्नीकुरुत यत्र च नास्ति तत्पदं (✗) इति चिहनेन चिनीकुरुत-

(i) नदी एते ( )
(ii) वृक्षे अति ( )
(iii) मुनी एतौ ( )
(iv) साधू उपरि गच्छतः ( )
(v) सखी एषा ( )
(vi) मुनी इच्छतः ( )
(vii) सभायाम् कवी आगतौ ( )
(viii) नदी इयं वहति ( )
उत्तराणि:
(i) (✓)
(ii) (✓)
(iii) (✓)
(iv) (✓)
(v) (✓)
(vi) (✓)
(vii) (✓)
(viii) (✓)

प्रश्न 4.
अधोलिखितेषु स्थूलपदेषु सन्धिविच्छेदं कृत्वा लिखत-

(i) कवीन्द्रः अथ नवीनां कविता श्रावयति।
______ + ______
(ii) कंसः सर्वेषु अत्याचारम् करोति स्म।
______ + ______
(iii) गंगा गंगेति यो ब्रूयात् योजनानां शतैरपि सः पापेभ्यः विमुच्यते।
______ + ______
(iv) यथा रामः पठति तथैव श्यामः पठति।
______ + ______
(v) वानरः सर्वत्र वृक्षेऽपि कूदीन्ति।
______ + ______
उत्तराणि:
(i) कवि + इन्द्रः
(ii) अति + आचारम्
(iii) गंगा + इति
(ii) तथा + एव
(v) वृक्षे + अपि

II.
प्रश्न 1.
समुचितं सन्धिविच्छेदरूपं पूरयत-

(i) दिगम्बरः – __________ + अम्बरः (दिक् / दिग्)
(ii) मच्छिरः – मत् + __________ (छिरः / शिरः)
(ii) जगदीशः – __________ + ईशः (जगत् / जगद्)
(iv) अयं गच्छति – __________ + गच्छति (अयं / अयम्)
(v) नीरोगः – __________ + रोगः (निर् + नीर्)
(vi) तल्लीनः – तत् + __________ (लिनः / लीनः)
उत्तराणि:
(i) दिक्
(ii) शिरः
(iii) जगत्
(iv) अयम्
(v) निर्
(vi) लीनः

प्रश्न 2.
समुचितं सन्धिपदं चित्वा लिखत-

(i) सत् + जनः – सज्जनः / सत्जनः – __________
(ii) तत् + श्रुत्वा – तच्श्रुत्वा / तच्छ्रुत्वा – __________
(iii) विद्वान् + लिखिति – विद्वांल्लिखति / विद्वाँतिलिखति – __________
(iv) सम् + कल्पः – सम्कल्पः / सङ्कल्पः – __________
(v) उत् + लेखः – उल्लेखः / उच्लेखः – __________
उत्तराणि:
(i) सज्जनः
(ii) तच्छ्रुत्वा
(iii) विद्वाँल्लिखति
(iv) सङ्कल्पः
(v) उल्लेखः

प्रश्न 3.
अधोलिखितवाक्येषु स्थूलपदानां यथापेक्षं सन्धिम् अथवा सन्धिविच्छेदं कृत्वा लिखत-

(i) सर्वे जगच्छिवानि कार्याणि कुर्वन्तु। __________
(ii) यत्पाठे उत् + लिखितम् तत् सर्वं पठत। __________
(iii) नीरोग: जनः सुखी भवन्ति। __________
(iv) कोकिलः पं + चमे स्वरे गायति। __________
(v) सः तरुच्छायायाम् पठति। __________
(vi) मानी मानम् + न त्यजति। __________
उत्तराणि:
(i) जगत् + शिवानि
(ii) उल्लिखितम्
(iii) निर् + रोगः
(iv) पञ्चमे
(v) तरु + छायायाम्
(vi) मानन्न

III.
प्रश्न 1.
समुचितं सन्धिपदं चित्वा लिखत-

(i) इतः + ततः – इतस्ततः / इतश्ततः – __________
(ii) दुः + कर्म – दश्कर्म + दुष्कर्म – __________
(iii) शिवः + अवदत् – शिवावदत् / शिवोऽवदत् – __________
(iv) मुनिः + आगच्छति – मुनिरागच्छति / मुनिरगच्छित – __________
(v) मनः + रथः – मनरथः / मनोरथः – __________
(vi) छात्र + अयम् – छात्रोऽयम् / छात्रायम् – __________
(vii) प्रथमः + नाम – प्रथमो नाम / प्रथमोऽनाम – __________
(viii) कपिः + चलति – कपिर्चलित / कपिश्चलति। – __________
उत्तराणि:
(i) इतस्ततः
(ii) दुष्कर्म
(iii) शिवोऽवदत्
(iv) मुनिरागच्छति
(v) मनोरथः
(vi) छात्रोऽयम्
(vii) प्रथमो नाम।
(viii) कपिश्चलति

प्रश्न 2.
सन्धिविच्छेदं कृत्वा लिखत-

(i) कीटोऽपि – __________ + अपि।
(ii) भोजो नाम – __________ + नाम।
(iii) वर्षयोरुपरान्तम् – वर्षयोः + __________।
(iv) शिविर्जयति – __________ + जयति।
(v) कैश्चत् – कैः + __________।
(vi) महापुरुषैरपि – __________ + अपि।
(vii) नमस्कारः – नमः + __________।
(viii) धनुष्टङ्कारः – __________ + टङ्कारः।
उत्तराणि:
(i) कीटः
(ii) भोजः
(iii) उपरान्तम्
(iv) शिविः
(v) चित्
(vi) महापुरुषैः
(vii) कारः
(viii) धनुः

प्रश्न 3.
अधोलिखितवाक्येषु स्थूलपदेषु सन्धिविच्छेदं कृत्वा लिखत-

(i) पितुरिच्छा वर्तते। – __________ + __________
(ii) छात्रः तपोवनम् गच्छति – __________ + __________
(iii) अध्यापकः उत्तमं छात्रं पुरस्करोति। – __________ + __________
(iv) मन्दबुद्धिः सेवकः स्वामिनः मतस्तापस्य कारणमभवत्। – __________ + __________
(v) निष्कपटः जनः शोभते। – __________ + __________
(vi) बालो गच्छति। – __________ + __________
उत्तराणि:
(i) पितुः + इच्छा
(ii) तपः + वनम्
(iii) पुरः + करोति
(iv) मनः + तापस्य
(v) निः + कपटः
(vi) बालः + गच्छति।

IV.
प्रश्न 1.
अधोलिखितानि यथापेक्षितं योजयत-

(i) जननीजनकविहीनम् अनाथम् पश्यामि = __________
(ii) सीता पुस्तकम् अपठत् = __________
(iii) कुरु न त्वम् अनर्थम् = __________
(iv) बालकम् अनाथम् पालय = __________
(v) सर्वम् अहर्निशं मानय = __________
उत्तराणि:
(i) विहीनमनाथं
(ii) पुस्तकमपठत्
(iii) त्वमनर्थम्
(iv) बालकमनाथं
(v) सर्वमहर्निशं

प्रश्न 2.
सन्धिविच्छेद रूपं पूरयत-

(i) वृक्षच्छायायाम् = __________ + छायायाम
(ii) नाववतु = __________ + अवतु
(iii) वागर्थाविव = वाक् + __________ + डव
(iv) कोऽत्र = __________ + अत्र
(v) वेत्तासि = वेत्ता + __________
(vi) महोदयः = महा + __________
(vii) सर्वैरत्र = __________ + अत्र
(viii) अभ्युदयः = अभि + __________
(ix) तदर्थम् = तत् + __________
(x) शरच्चन्द्रः = __________ + चन्द्रः
उत्तराणि:
(i) वृक्ष
(ii) नौ
(iii) अर्थों
(iv) को
(v) असि
(vi) उदयः
(vii) सर्वैः
(viii) उदयः
(ix) अर्थम्
(x) शरत्

प्रश्न 3.
सन्धिं कृत्वा लिखत-

(i) जगत् + जननी = __________
(ii) महा + ऐश्वर्यम् = __________
(iii) न + अधीतम् = __________
(iv) अहः + अहः = __________
(v) जीवति + अनाथः + अपि = __________
(vi) गृहे + अपि = __________
(vii) जगत् + माता = __________
(viii) महान् + लिखति = __________
(ix) द्वौ + एतौ = __________
(x) यत् + भविष्यः + विनश्यति = __________
उत्तराणि:
(i) जगज्जननी
(ii) महैश्वर्यम्
(iii) नाधीतम्
(iv) अहोऽहः
(v) जीवत्यनाथोऽपि
(vi) गृहेऽपि
(vii) जगन्माता
(viii) महाँल्लिखति
(ix) द्वावेतौ
(x) यद्भविष्यो विनश्यति

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलाक्षरपदेषु सन्धि-विच्छेदं कृत्वा लिखत।

1. अद्यावकाशः अस्ति।
2. अहो! तत्र क्रीडितुम् आनुरपि।
3. गृहादागतः।
4. अम्ब! अद्याहम् मित्रेण सह शुक्रतालम गतवान्।
5. तरुच्छाया सुघना।
6. अद्य तस्योपदेशस्य सारः अस्ति ‘दानेन तुल्यो निधिरास्ति नान्यः’।
7. अधुना वागीशः विद्यालयम् गच्छति।
8. अहम् वनोत्सव द्रष्टुं गच्छामि।
9. त्वमपि देवालयम् गच्छ।
10. अद्यावकाशः अस्ति।
11. भानुरपि गृहादागतः।
12. तत्रैव मम् मित्रम् आगमिष्यति।
13. कीटोऽपि सुमन:सङ्गाद् आरोहति सतां शिरः।
14. यत्करिष्ये तच्छयताम्।
15. ते नरा धन्याः सन्ति।
16. कूपोदकं वटच्छाया च ग्रीष्मे शीतायते।
17. केऽपि जनाः केवलं सुखम् इच्छन्ति परं।
18. प्राचीनकालेऽपि आणविक-अस्त्राणि आसन्।
19. पावकः सर्व दहति।
20. खगाः आकाशे स्वच्छन्दम् विहरन्ति।
21. ग्रामम् गत्वा हलञ्चालयति।
22. हरिश्चलति।
23. स्वच्छन्दं वातावरणं सर्वेभ्यः रोचते।
24. तावत्र आगच्छतः।
25. इदं एव भवति।
26. कपी इतस्ततः भ्रमतः।
27. दिल्लीश्वरो वा जगदीश्वरो वा
28. एतच्छङ्करेण गीताभाष्ये कथितम।
29. विशालौ पर्वताविव।
30. तच्छरेण तरुशाखा छिन्ना अभवत्।
31. सह नाववतु।
32. पश्य एतच्चित्रम् लिखत।
33. नाहं स्वर्ग कामये।
34. सः विशालं भवनम् दृष्ट्वा विस्मितः अभवत्।
35. तच्छ्लोकं श्रुत्वा कः प्रसन्नः न भविष्यति।
36. यत्र-यत्र वृक्षच्छाया तत्र-तत्र पथिकाः।
37. मुनीन्द्राः वने वसन्ति।
38. एतच्छ्रुत्वा जनाः ततो गताः।
39. अस्माकं कक्षाया नायकः अतिस्निग्धः अस्ति।
40. त्वम् एकम् अनुच्छेदं लिख।
41. त्वं स्वच्छन्दं न भ्रम।
42. द्वावेव (__________ + __________) मुनी आसने तिष्ठतः।
43. जय जगदीश हरे।
44. पापिनाञ्च सदा दुःखम्।
45. त्वम् इन्द्रियाण्यादौ नियम्य कामं जहि।
46. वाक्पटुधैर्यवान् मन्त्री परैर्न परिभूयते।
उत्तराणि:
1. अद्य + अवकाशः
2. भानुः + अपि
3. गृहात् + आगत
4. अद्य + अहम्
5. तरु + छाया
6. निधिः + अस्ति
7. वाक् + ईश
8. वन + उत्सवः
9. देव + आलयम्
10. अद्य + अवकाशः
11. भानुः + अपि
12. तत्र + एव
13. कीट: + अपि
14. तत् + श्रूयताम्
15. नराः + धन्याः
16. वट + छाया
17. के + अपि
18. प्राचीनकाले + अपि
19. पौ + अकः
20. स्व + छन्दम्
21. हलम् + चालयति
22. हरिः + चलति
23. स्व + छन्दम्
24. तौ + अत्र
25. भो + अति
26. इतः + ततः
27. दिल्लीश्वरः + वा
28. एतत् + शम् + करेण
29. पर्वतौ + इव
30. तत् + शरेण
31. नौ + अवतु
32. एतत् + चित्रम्
33. न + अहम्
34. भो + अनम्
35. तत् + श्लोकं
36. वृक्ष + छाया
37. मुनि + इन्द्राः
38. एतत् + श्रुत्वा
39. नै + अकः
40. अनु + छेदं
41. स्व + छन्द
42. द्वौ + एव
43. जगत् + ईश
44. पापीनाम् + च
45. इन्द्रियाणि + आदौ
46. वाक्पटुः + धैर्यवान्।

प्रश्न 2.
अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलाक्षरपदेषु सन्धिं कृत्वा लिखत।

1. अहम् + वाटिका गमिष्यामि।
2. सः + अपि महा सहगमिष्यति।
3. तेन सह श्यामः + अपि अस्ति।
4. तत्र गङ्गायाः + तटे एकः प्राचीनः विशालः वटः अस्ति।
5. मुखात् + अमृतं वचः श्रोतुं जनाः आगच्छन्ति।
6. समधे नमः + ते।
7. राष्ट्रपतेः भो + अनम् द्रष्टुम् गमिष्यति।
8. तेन सह जगत् + ईश अपि अस्ति।
9. त्वाम् अत्र प्राप्य अहम् अतीव प्रसन्न + अस्मि।
10. गुरुम् दृष्ट्वा कृष्णः उत् + लसितः जातः।
11. सुथे! कथं त्वं विलम्बात् + आगतः।
12. श्यामस्य हृदयं निः + छलम् अस्ति।
13. सन्तोष एव सत् + निधानम्।
14. विद्या मानवः विपुलां कीर्ति धनम् + च लभते।
15. त्यागात् + शान्तिः प्राप्यते।
16. भवेत् अत्र नित्यं प्रभो + अनुग्रहः ते।
17. द्वौ + एव मुनी आसने तिष्ठतः।
18. इमम् अनु + छेदं ध्यानेन पठत।
19. वयं जगत् + नाथं प्रणमामः।
20. उभौ + अपि अतिथि अत्र तिष्ठतः।
21. प्रभो + अत्र स्वानुग्रहं करोतु।
22. हे प्रभो! मह्यं सत् + मतिं देहि।
23. एकम् अनु + छेदं लिखत।
24. पर्वतीयं वातावरणं स्व + छं भवति।
25. आगच्छतु + अत्र मोहन।
26. केचन जनाः विद्याम् इच्छन्ति केचन धनम् + च।
27. तौ द्वौ + एव जनौ धान्यौ।
28. सा एव कीर्तिं धनम् + च प्राप्नोति।
29. रामः + च लक्ष्मणश्च वनं गतौ।
30. सा प्रातः देव + आलयं गच्छति।
31. उभौ + एव तत्र आगमिष्यतः।
32. राजा सुधीभ्यः धनं मानं + च यच्छति।
33. सन्तोषः एव सत् + निधानम्।
34. मेघः + गर्जति।
35. आश्रमे उभौ + अपि अतिथी तिष्ठतः।
36. वने मृगाः + चरन्ति।
37. मतिमतां + च विलोक्य दरिद्रतां विधिरहो बलवान् इति मे मतिः।
38. विद्यालाभः सुख-अभिलाषाः द्वौ + अपि परस्परं विरोधिनौ एव।
उत्तराणि:
1. अहंवाटिकां।
2. सोऽपि।
3. श्यामोऽपि।
4. गङ्गायास्तटे।
5. मुखादमृतं।
6. नमस्ते।
7. भवनम्।
8. जगदीशः।
9. प्रसन्नोऽस्मि।
10. उल्लासितः।
11. विलम्बादागता।
12. निरछलम्।
13. सन्निधानम्।
14. धनञ्च।
15. त्यागाच्छान्तिः।
16. प्रभोऽनुग्रहः।
17. द्वावेव।
18. अनुच्छेदम्।
19. जगन्नाथं।
20. उभावपि।
21. प्रभोऽत्र।
22. सन्मतिम्।
23. अनुच्छेदम्।
24. स्वच्छं।
25. आगच्छत्वत्र।
26. धनञ्च अथवा धनं च।
27. द्वावेव।
28. धनञ्च अथवा धनं च।
29. रामश्च।
30. देवालय।
31. उभावेव।
32. मानञ्च।
33. सन्निधानम्।
34. मेघोगर्जति।
35. उभावपि।
36. मृगाश्चरन्ति।
37. मतिमताञ्च।
38. द्वावपि।

प्रश्न 3.
अधोलिखितेषु सन्धिं कृत्वा सन्धिनाम च लिखत-

(निम्नलिखित में सन्धि करके सन्धि का नाम लिखिए)-

उत्तराणि:
सन्धिपदम् – नाम
(i) परीक्षा – दीर्घ
(ii) चञ्चलोर्मिः – गुण
(iii) परोपकारः – गुण
(iv) चलाचले – दीर्घ
(v) नियमोल्लंघनम् – गुण
(vi) हर्षोल्लास: – गुण
(vii) बालेन्दुः – गुण
(viii) रवीन्द्रः – दीर्घ

प्रश्न 4.
सन्धिच्छेदं कृत्वा नाम अपि लिखत-

(सन्धि विच्छेद करके नाम भी लिखिए)-

उत्तराणि:

प्रश्न 5.
I. अधोलिखितेषु रेखाकितानाम् सन्धियुक्तपदानाम् सन्धिच्छेदं कुरुत-
(निम्नलिखित रेखांकित पदों का सन्धि-विच्छेद कीजिए)
(i) न यस्यादिः न यस्यान्तः, य मध्ये तस्य तिष्ठति।
तवाप्यस्ति, ममाप्यस्ति, यदि जानासि, तद् वद॥

(ii) पीतं ह्यनेनापि पयः शिशुत्वे, कालेन भूयः परिसृप्तमुर्व्याम्।
क्रमेण भूत्वा च युवा वपुष्मान् क्रमेण तेनैव जरामुपेतः॥

(iii) परोपदेशे पाण्डित्यं सर्वेषां सुकरं नृणाम्।

(iv) सुखं हि दुःखान्यनुभूय शोभते।
उत्तराणि:
(i) यस्य + आदिः, यस्य + अन्तः, तव + अपि + अस्ति, मम + अपि + अस्ति
(ii) ह + अनेन + अपि, तेन + एव, जरामुप + इतः
(iii) पर + उपदेशे
(iv) दुःखानि + अनुभूय

II. अधोलिखितेषु यत्र पदानि संयोगेन युक्तानि तत्समक्षं कोष्ठके (✓) इति चिह्नम् अङ्कितम् कुरुत अन्यथा (✗)-
(निम्नलिखित में जहाँ पद संयोग से युक्त हैं उनके सामने (✓) चिह्न अंकित कीजिए। अन्यथा (✗) चिह्न अंकित कीजिए)-
यथा-
(i) एकेनापि ( )
(ii) भास्करेणैव ( )
(iii) सर्वेषामपि ( )
(iv) नैवास्ति ( )
(v) योगिनामपि ( )
(vi) तर्तुमेव ( )
(vii) सकलमवधीत् ( )
(viii) तथोच्चैः ( )
(ix) विपरीतमेतत् ( )
(x) लिम्पतीव ( )
उत्तराणि:
(i) (✗)
(ii) (✗)
(iii) (✓)
(iv) (✗)
(v) (✓)
(vi) (✓)
(vii) (✓)
(viii) (✗)
(ix) (✓)
(x) (✗)

III. शुद्धं सन्धिपदं (✓) इति चिह्नन अङ्कयत-
(शुद्ध सन्धि पद को (✓) चिह्न से अंकित कीजिए)-
(i) पितृ + इच्छा = पित्रेच्छा ( ) / पित्रिच्छा ( )
(ii) महा + ऋषिः = महर्षिः ( ) / महार्षिः। ( )
(iii) देव + इन्द्रः = देविन्द्रः ( ) / देवेन्द्रः ( )
(iv) पर + उपकारः = परोपकारः ( ) / परूपकार: ( )
(v) कवि + ईश्वरः = कवेश्वरः ( ) / कवीश्वरः ( )
(vi) अपि + एवम् = अप्येवम् ( ) / अप्यैवम्। ( )
(vii) मधु + अत्र = मधूत्र ( ) / मध्वत्र ( )
उत्तराणि:
(i) पितृ + इच्छा = पित्रेच्छा / पित्रिच्छा (✓)
(ii) महा + ऋषिः = महर्षिः (✓) / महार्षिः
(iii) देव + इन्द्रः = देविन्द्रः / देवेन्द्रः (✓)
(iv) पर + उपकारः = परोपकारः (✓) / परूपकारः।
(v) कवि + ईश्वरः = कवेश्वरः / कवीश्वरः (✓)
(vi) अपि + एवम् = अप्येवम् (✓) / अप्यैवम्।
(vii) मधु + अत्र – मधूत्र / मध्वत्र (✓)

IV. अधोलिखितेषु सन्धियुक्तपदानि रेखाङ्कितानि कुरुत-
(निम्नलिखित में सन्धियुक्त पदों को रेखांकित कीजिए)-
(i) अहन्यहनि भूतानि गच्छन्तीह यमालयम्।
शेषाः स्थावरमिच्छन्ति किमाश्चर्यमतः परम्।।

(ii) न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति।
हविषा कृष्णवर्मेव भूय एवाभिवर्धते।।

(iii) सदाभिमानैकधना हि मानिनः॥

(iv) नाभिषेको न संस्कारः सिंहस्य क्रियते वने।
विक्रमार्जितसत्त्वस्य स्वयमेव मृगेन्द्रता॥
उत्तराणि:
(i) अहन्यहनि भूतानि गच्छन्तीह यमालयम्।
शेषाः स्थावरमिच्छन्ति किमाश्चर्यमतः परम्॥

(ii) न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति।
हविषा कृष्णवर्मेव भूय एवाभिवर्धते॥

(iii) सदाभिमानैकधना हि मानिनः॥

(iv) नाभिषेको न संस्कारः सिंहस्य क्रियते वने।
विक्रमार्जितसत्त्वस्य स्वयमेव मृगेन्द्रता॥

प्रश्न 6.
उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितेजु सन्धिं कुरुत-

यथा- गुरौ + आगते = गुर् + आव् + आगते = गुरावागते
(i) द्वौ + अपि = __________ + __________ +__________ = __________
(ii) ष्ठिाष्ठिारवसन्तौ + इह = __________ + __________ +__________ = __________
(iii) ते + आसन् = त् + __________ + __________ + आसन =
(iv) के + आगच्छन् = __________ + __________ +__________ = __________
(v) हरे + इह = __________ + __________ +__________ = __________
उत्तराणि:
(i) व् + आव् + अपि = द्वावपि
(ii) शिशिरवसन्त् + आव् + इह = शिशिरवसन्ताविह
(iii) त् + अय् + आसन् = तयासन्
(iv) क् + अय् + आगच्छन् = कयागच्छन्
(v) हर् + अय् + इह = हरयिह।

प्रश्न 7.
सन्धि विच्छेदं कुरुत। (सन्धि विच्छेद कीजिए)-

यथा- रात्रावागतायाम् = रात्र् + आव् + आगतायाम् = रात्रौ + आगतायाम्
(i) उभावपि = उभ् + आव् + अपि = __________ + __________
(ii) तावत्र = त् + आव् + अत्र = __________ + __________
(iii) द्वावपि = दव् + आव् + अपि = __________ + __________
(iv) कन्यायायासनम् = कन्य् + आय् + आसनम् = __________ + __________
(v) मुनावासीने = मुन् + आव् + आसीने = __________ + __________
उत्तराणि:
(i) उभौ + अपि
(ii) तौ + अत्र
(iii) द्वौ + अपि
(iv) कन्यायै + आसनम्
(v) मुनौ + आसीने।

प्रश्न 8.
अधोलिखितेजु सन्धिं कुरुत। (निम्नलिखित की संधि कीजिए)-

उत्तराणि:
(i) उभावपि
(ii) तावपि
(iii) कयागच्छन्
(iv) हरयिह
(v) विज़्णविह

प्रश्न 9.
सन्धि विच्छेदं कुरुत। (सन्धि विच्छेद कीजिए)-

(i) रात्रावागते / रात्रा आगते = __________ + __________
(ii) द्वावपि / द्वा अपि = __________ + __________
(iii) मनावासीने / मुना आसीने = __________ + __________
(iv) कवयेहि / कव एहि = कवे + __________
(v) नाववतु/ना अवतु = नौ + __________
उत्तराणि:
(i) रात्रौ + आगते
(ii) द्वौ + अपि
(iii) मुनौ + आसीने
(iv) कवे + इह
(v) नौ + अवतु।

प्रश्न 10.
अधोलिखितानाम् सन्धिं कृत्वा ‘य / व्’ वर्णयोः लोपम् विकल्पेन प्रदीयत।

(अधोलिखित की सन्धि करके ‘य / व्’ वर्गों का लोप विकल्प रूप में प्रदर्शित कीजिए)-
(i) द्वौ + अपि = __________ + __________
(ii) कस्मै + इति = __________ + __________
(iii) नद्यै + इह = __________ + __________
(iv) कवे + इह = __________ + __________
(v) हरे + इह = __________ + __________
(vi) प्रभो + एहि = __________ + __________
उत्तराणि:
(i) द्वावपि / द्वा अपि
(ii) कस्मायिति / कस्मा इति
(iii) नद्यायिह / नद्या इह
(iv) कवयिह / कव इह
(v) हरयिह / हर इह
(vi) प्रभवेहि / प्रभ एहि

प्रश्न 11.
उदाहरणानुसारम् सन्धिं कुरुत। (उदाहरण के अनुसार सन्धि करें)-

उत्तराणि:
(i) ए + अ = वनेऽस्मिन्
(ii) ए + अ = हरेऽत्र
(iii) ए + अ = पुस्तकेऽत्र
(iv) ए + अ = देशेऽभावः
(v) ओ + अ = विज़्णोऽत्र
(vi) ओ + अ = विभोऽस्मान्
(vii) ए + अ = सेवेतेऽधुना
(viii) ए + अ = मोदेऽहम्
(ix) ए + अ = लज्जतेऽयम्

प्रश्न 12.
उदाहरणम् अनुसृत्य सन्धि विच्छेदः क्रियताम्। (उदाहरण के अनुसार सन्धि विच्छेद करें)-

यथा- केऽपि = के + अपि
(i) गृहेऽपि = __________ + __________
(ii) साधोऽत्र = __________ + __________
(iii) प्रभोऽनुग्रहः = __________ + __________
(iv) त्यागेऽपि = __________ + __________
(v) परिणामेऽमृतम् = __________ + __________
(vi) सर्वेऽस्मिन् = __________ + __________
उत्तराणि:
(i) गृहे + अपि
(ii) साधो + अत्र
(iii) प्रभो + अनुग्रहः
(iv) त्यागे + अपि
(v) परिणामे + अमृतम्
(vi) सर्वे + अस्मिन्

प्रश्न 13.
अधुना उदाहरणानुसारं परसवर्णसन्धिं कुरुत।

यथा- राकेशः विद्यालयं गच्छति। = राकेशः विद्यालयङ्गच्छति।
(i) भारत्याः कोषः संचयात् नश्यति। = भारत्याः कोषः सञ्चयात् नश्यति।
(ii) सः एकं भयंकरं दृश्यम् अपश्यत्
(iii) ये अविद्याम् उपासते, ते अन्धं तमः प्रविशन्ति
(iv) नृपः रिपुं जयति।
(v) सा नदी तरति।
(vi) संगच्छध्वम्।
(vii) अहं वेदं पठामि।
उत्तराणि:
(i) सञ्चयात्
(ii) भयङ्गरम्
(iii) अन्धन्तमः
(iv) रिपुञ्जयति
(v) नदीन्तरति
(vi) सङ्गच्छध्वम्
(vii) वेदम्पठामि।

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

1. स्थूलपदेषु सन्धिच्छेदम् दत्तेभ्यः विकल्पेभ्यः शुद्ध चित्त्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत।
(स्थूल पदों में सन्धिच्छेदयुक्त पद को दिए गए विकल्पों में से शुद्ध चुनकर उत्तर-पुस्तिका में लिखिए। Separate bold words and choose the appropriate answer from the options given below and write the answer in the answer sheet.)

प्रश्न 1.
हरिश्चलति विद्यालयं प्रति।
(क) हरिश् + चलति
(ख) हरिस् + चलति
(ग) हरिः + चलति
(घ) हरिर् + चलति।
उत्तराणि:
(ग) हरिः + चलति

प्रश्न 2.
पश्य पश्य तत् रमणीयं भवनम्।
(क) भव + अनम्
(ख) भौ + अनम्
(ग) भू + अनम्
(घ) भो + अनम्।
उत्तराणि:
(घ) भो + अनम्।

प्रश्न 3.
विशालौ पर्वताविव।
(क) पर्वतौ + इव
(ख) पर्वतो + इव
(ग) पर्वताः + विव
(घ) पर्वत + आविव।
उत्तराणि:
(क) पर्वतौ + इव

प्रश्न 4.
कपिः इतस्ततः भ्रमतः।
(क) इत + ततः
(ख) इतस् + ततः
(ग) इतः + ततः
(घ) इतर् + ततः।
उत्तराणि:
(ग) इतः + ततः

प्रश्न 5.
स विशालं भवनम् दृष्ट्वा विस्मितः अभवत्।
(क) सा + विशालं
(ख) सः + विशालं
(ग) साः + विशालं
(घ) स + विशालं।
उत्तराणि:
(ख) सः + विशालं

प्रश्न 6.
राज्ञः स्वेषु गात्रेष्वपि निरासक्तिं विज्ञाय ब्रह्माण्डं व्याकुलम् अभवत्।
(क) गात्रे + ष्वपि
(ख) गात्रेष् + वपि
(ग) गात्रेः + वपि
(घ) गात्रेषु + अपि।
उत्तराणि:
(घ) गात्रेषु + अपि।

प्रश्न 7.
कः स्यात् पापतरस्ततः?
(क) पापतरः + ततः
(ख) पापतर + ततः
(ग) पापतरस् + ततः
(घ) पापतरच् + ततः।
उत्तराणि:
(क) पापतरः + ततः

प्रश्न 8.
अहं देवेन्द्रस्त्वत्समीपम् उपागतः अस्मि।
(क) देवेन्द्रः + त्वत्समीपम्
(ग) देवेन्द्रत् + त्वत्समीपम्
(ख) देवेन्द्र + त्वत्समीपम्
(घ) देवन्द्रां + त्वत्समीपम्।
उत्तराणि:
(क) देवेन्द्रः + त्वत्समीपम्

प्रश्न 9.
त्वम् इन्द्रियाण्यादौ नियम्य एनं प्रजहि।
(क) एनम् + प्रजहि
(ख) एनन् + प्रजहि
(ग) एनत् + प्रजहि
(घ) एनद् + प्रजहि।
उत्तराणि:
(क) एनम् + प्रजहि

प्रश्न 10.
कामात् क्रोधोऽभिजायते।
(क) क्रोधो + भिजायते
(ख) क्रोधो + अभिजायते
(ग) क्रोधः + भिजायते
(घ) क्रोधोर् + अभिजायते।
उत्तराणि:
(ख) क्रोधो + अभिजायते

प्रश्न 11.
अनिच्छन् अपि वार्ष्णेय! बलादिव नियोजितः।
(क) बला + दिव
(ख) बल + आदिव
(ग) बलात् + इव
(घ) बलात् + दिव।
उत्तराणि:
(ग) बलात् + इव

प्रश्न 12.
सर्वथा जागरूकोऽहं छात्राणां कृते आदर्शः।
(क) जागरूको + अहं
(ख) जागरूको + हं
(ग) जागरूक: + हं
(घ) जागरू + कोऽहं।
उत्तराणि:
(क) जागरूको + अहं

प्रश्न 13.
सः चेन्निरर्थकं नीतः।
(क) चेन् + निरर्थकं
(ख) चेत् + निरार्थाकं
(ग) चेत् + निरर्थकं
(घ) चे + निरर्थकं।
उत्तराणि:
(ग) चेत् + निरर्थकं

प्रश्न 14.
मम जनकस्तु प्रतिदिनम् अस्य पाठं करोति।
(क) जनकः + तु
(ख) जनक: + अस्तु
(ग) जनक + अस्तु
(घ) जनकस् + तु।
उत्तराणि:
(क) जनकः + तु

प्रश्न 15.
परुषां वाचं योऽभ्युदीरयेत्।
(क) यः + अभि + उदीरयेत्
(ख) यः + अभी + उदीरयेत्
(ग) यः + अभ्यु + दीरयेत्
(घ) यो + अभी + ऊदीरयेत्।
उत्तराणि:
(क) यः + अभि + उदीरयेत्

प्रश्न 16.
पाण्डवास्त्वं च राष्ट्रं च सदा संरक्ष्यमेव हि।
(क) पाण्डवाः + त्वं
(ख) पाण्डवास् + त्वं
(ग) पाण्डवास् + वं
(घ) पाण्डवाः + स्त्वं।
उत्तराणि:
(क) पाण्डवाः + त्वं

प्रश्न 17.
सकलं जगद् ध्वस्तं भविष्यति।
(क) सकलम् + जगद्
(ख) सकलन् + जगद्
(ग) सकलङ् + जगद्
(घ) सकलञ् + जगद्।
उत्तराणि:
(क) सकलम् + जगद्

प्रश्न 18.
त्वमिन्द्रियाण्यादौ नियम्य।
(क) इन्द्रियाणी + आदौ
(ख) इन्द्रियाणि + आदौ
(ग) इन्द्रियाणी + यादौ
(घ) इन्द्रियाण्य + आदौ।
उत्तराणि:
(ख) इन्द्रियाणि + आदौ

प्रश्न 19.
त्वम् तथैव कार्यं कुरु।
(क) तथ + एव
(ख) तथा + एव
(ग) तथा + ऐव
(घ) तथा + वैव।
उत्तराणि:
(ख) तथा + एव

प्रश्न 20.
अहङ्कारः न करणीयः।
(क) अहक् + कारः
(ख) अहङ् + कारः
(ग) अहम् + कारः
(घ) अहन् + कारः।
उत्तराणि:
(ग) अहम् + कारः

प्रश्न 21.
स्वच्छन्दं वातावरणं सर्वेभ्यः एव रोचते।
(क) स्व + छन्दं
(ख) स्वत् + छन्दं
(ग) स्वः + छन्दं
(घ) स्वद् + छन्द।
उत्तराणि:
(क) स्व + छन्दं

प्रश्न 22.
पश्य एतच्चित्रम्।
(क) एतत् + चित्रम्
(ख) एतच् + चित्रम्
(ग) एतद् + चित्रम्
(घ) एतन् + चित्रम्।
उत्तराणि:
(क) एतत् + चित्रम्

प्रश्न 23.
नाहं स्वर्ग कामये।
(क) न + आहं
(ख) न + अहं
(ग) ना + हं
(घ) ना + आहे।
उत्तराणि:
(ख) न + अहं

प्रश्न 24.
प्रच्छन्नम् कृतं पापम् इव भवति।
(क) प्र + शन्नम्
(ख) प्र + च्छन्नम्
(ग) प्र + छन्नम्
(घ) प्रद् + छन्नम्।
उत्तराणि:
(ग) प्र + छन्नम्

प्रश्न 25.
मुनीन्द्राः वने वसन्ति।
(क) मुनि + ईन्द्राः
(ख) मुनी + इन्द्राः
(ग) मुनि + इन्द्रः
(घ) मुनि + इन्द्राः।
उत्तराणि:
(घ) मुनि + इन्द्राः।

प्रश्न 26.
अहो सत्त्वहितैषिता!
(क) सत्त्वहित + एषिता
(ख) सत्त्वहित + ऐषिता
(ग) सत्त्वहित + इषिता
(घ) सत्त्वहित + ईषिता।
उत्तराणि:
(क) सत्त्वहित + एषिता

प्रश्न 27.
वाक्पटुधैर्यवान् मन्त्री परैर्न परिभूयते।
(क) परैर् + न
(ख) परैः + न
(ग) परैस् + न
(घ) परैश् + न।
उत्तराणि:
(ख) परैः + न

प्रश्न 28.
अहं तस्य निग्रहं वायोरिव सुदुष्करं मन्ये।
(क) वायोः + इव
(ख) वायोर् + इव
(ग) वायोस् + इव
(घ) वायो + रिव।
उत्तराणि:
(क) वायोः + इव

प्रश्न 29.
गुरूपदेशेन इव मम चक्षुषी समुन्मीलिते।
(क) गुरु + उपदेशेन
(ख) गुरु + ऊपदेशेन
(ग) गुरु + ओपदेशेन
(घ) गुरु + पदेशेन।
उत्तराणि:
(क) गुरु + उपदेशेन

प्रश्न 30.
तच्छ्रुत्वा तेषु एक: बालकः उवाच-अयि भोः।
(क) तच् + छुत्वा
(ख) तत् + श्रुत्वा
(ग) तद् + श्रुत्वा
(घ) तम् + श्रुत्वा।
उत्तराणि:
(ख) तत् + श्रुत्वा

प्रश्न 31.
सुप्तोत्थितः प्रछन्नभाग्यः अवदत्।
(क) सुप्त + ओत्थितः
(ख) सुप्तो + त्थिताः
(ग) सुप्त + उत्थितः
(घ) सुप्ता + उत्थिताः।
उत्तराणि:
(ग) सुप्त + उत्थितः

प्रश्न 32.
पापिनाम् च सदैव दुःखं भवति।
(क) सद् + ऐव
(ख) सदा + एव
(ग) सत् + एव
(घ) सत् + ऐव।
उत्तराणि:
(ख) सदा + एव

प्रश्न 33.
सर्वदा सर्वदाऽस्माकं सन्निधिं सन्निधिं क्रियात्।
(क) सर्वदा + स्माकं
(ख) सर्वद + आस्माकं
(ग) सर्वदा + अस्माकं
(घ) सर्वत् + आस्माकं।
उत्तराणि:
(ग) सर्वदा + अस्माकं

प्रश्न 34.
यथोचितं क्रियताम् इति नृपः अवदत्।
(क) यथा + ओचितम्
(ख) यथ + ओचितम्
(ग) यथा + औचितम्
(घ) यथा + उचितम्।
उत्तराणि:
(घ) यथा + उचितम्।

2. स्थूलपदेषु सन्धियुक्तपदं दत्तेभ्यः विकल्पेभ्यः शुद्धं चित्त्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत।
(स्थूल पदों में सन्धियुक्त पद को दिए गए विकल्पों में से शुद्ध चुनकर उत्तर-पुस्तिका में लिखिए। Join bold words and choose the appropriate answer from the options given below and write the answer in the answer sheet.)

प्रश्न 1.
हे प्रभो! मह्यं सत् + मतिं देहि।
(क) सम्मति
(ख) सन्मति
(ग) सद्मतिं
(घ) सण्मति।
उत्तराणि:
(क) सम्मति

प्रश्न 2.
आगच्छतु + अत्र मोहन!
(क) आगच्छत्वत्र
(ख) आगच्छत्वात्र
(ग) आगच्छतुऽत्र
(घ) आगच्छतु अत्र।
उत्तराणि:
(क) आगच्छत्वत्र

प्रश्न 3.
रामः + च लक्ष्मणश्च वनं गतौ।
(क) रामस्च
(ख) रामश्च
(ग) रामः च
(घ) रामञ्च।
उत्तराणि:
(ख) रामश्च

प्रश्न 4.
उभौ + एव तत्र आगमिष्यतः।
(क) उभावैव
(ख) उभौवेव
(ग) उभावेव
(घ) उभौवैव।
उत्तराणि:
(ग) उभावेव

प्रश्न 5.
सन्तोषः एव सत् + निधानम्।
(क) सन्निधानम्
(ख) सनिधानम्
(ग) सनिधानम्
(घ) सत्निधानम्।
उत्तराणि:
(क) सन्निधानम्

प्रश्न 6.
आश्रमे उभौ + अपि अतिथी तिष्ठतः।
(क) उभवपि
(ख) उभवापि
(ग) उभावपि
(घ) उभौअपि।
उत्तराणि:
(ग) उभावपि

प्रश्न 7.
वने मृगाः + चरन्ति।
(क) मृगास्चरन्ति
(ख) मृगाश्चरन्ति
(ग) मृगाश्चरन्ति
(घ) मृगा:चरन्ति।
उत्तराणि:
(ग) मृगाश्चरन्ति

प्रश्न 8.
त्वं नर्तनात् + अन्यत् किं जानासि?
(क) नर्तनातन्यत्
(ख) नर्तनादन्यत्
(ग) नर्तनादोन्यत्
(घ) नर्तनदन्यत्।
उत्तराणि:
(ख) नर्तनादन्यत्

प्रश्न 9.
का नु हानिः + ततः अधिका।
(क) हानिर्ततः
(ख) हानिश्ततः
(ग) हानिः ततः
(घ) हानिस्ततः।
उत्तराणि:
(घ) हानिस्ततः।

प्रश्न 10.
यः इच्छति + आत्मनः श्रेयः।
(क) इच्छत्यत्मनः
(ख) इच्छत्यात्मनः
(ग) इच्छतिआत्मनः
(घ) इच्छत्यात्मानः।
उत्तराणि:
(ख) इच्छत्यात्मनः

प्रश्न 11.
सतां सम् + गः करणीयः।
(क) सञ्गः
(ख) संगः
(ग) सम्गः
(घ) सङ्गः।
उत्तराणि:
(घ) सङ्गः।

प्रश्न 12.
यद्यपि सः पाठं पठति तथा + अपि स्मरणं न भवति।
(क) तथपि
(ख) तथाऽपि
(ग) तथापि
(घ) तथाअपि।
उत्तराणि:
(ग) तथापि

प्रश्न 13.
हित + उपदेशः नारायणपण्डितस्य कृतिः।
(क) हितोपदेशः
(ख) हितापदेशः
(ग) हितपोदेशः
(घ) हितुपदेशः।
उत्तराणि:
(क) हितोपदेशः

प्रश्न 14.
पर्वतीयं वातावरणं स्व + छं भवति।
(क) स्वछं
(ख) स्वछं
(ग) स्वच्छ
(घ) स्वञ्छ।
उत्तराणि:
(ग) स्वच्छ

प्रश्न 15.
याचक: अभि + इच्छितानि वस्तूनि प्राप्य सन्तुष्टः अभवत्।
(क) अभीच्छतानि
(ख) अभीच्छितानि
(ग) अभिच्छतानि
(घ) अभिच्छितानि।
उत्तराणि:
(ख) अभीच्छितानि

प्रश्न 16.
सा एव कीर्तिं धनम् + च प्राप्नोति।
(क) धनश्च
(ख) धनर्च
(ग) धनष्च
(घ) धनञ्च।
उत्तराणि:
(घ) धनञ्च।

प्रश्न 17.
मेघः + गर्जति इतस्ततः।
(क) मेघगर्जति
(ख) मेघो गर्जति
(ग) मेघगर्जति
(घ) मेघ गर्जति।
उत्तराणि:
(ख) मेघो गर्जति

प्रश्न 18.
अनिच्छन् + अपि अयं पुरुषः पापम् चरति।
(क) अनिच्छनापि
(ख) अनिच्छन्नापि
(ग) अनिच्छानपि
(घ) अनिच्छन्नपि।
उत्तराणि:
(घ) अनिच्छन्नपि।

प्रश्न 19.
तस्मिन् + एव काले सः स्वपत्नीम् उवाच।
(क) तस्मिन्नेव
(ख) तास्मिननेव
(ग) तस्मिश्नेव
(घ) तस्मिश्चेव।
उत्तराणि:
(क) तस्मिन्नेव

प्रश्न 20.
तत् + श्रुत्वा यूथपतिः सगद्गदम् उक्तवान्।
(क) तत्श्रुत्वा
(ख) तश्रुत्वा
(ग) तच्छुत्वा
(घ) तद्छ्रुत्वा।
उत्तराणि:
(ग) तच्छुत्वा

प्रश्न 21.
माम् अयं शोकः अग्निः + इव दहति।
(क) अग्निरिव
(ख) अग्निः इव
(ग) अग्निव
(घ) अग्नीव।
उत्तराणि:
(क) अग्निरिव

प्रश्न 22.
अभि + इष्टानि वस्तूनि प्राप्य सन्तुष्टः अभवत्।
(क) अभीष्टानि
(ख) अभिष्टानि
(ग) अभ्यिष्टानि
(घ) अभ्युष्टानि।
उत्तराणि:
(क) अभीष्टानि

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Grammar Book  सङ्केताधारितम् औपचारिकं अथवा अनौपचारिक पत्रम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 9 Solutions सङ्केताधारितम् औपचारिकं अथवा अनौपचारिक पत्रम्

परीक्षोपयोगीनि विविध पत्राणि

प्रश्न 1.
स्वविद्यालयस्य वार्षिकोत्सवं वर्णयन्तः मित्रं प्रति लिखिते पत्रे मञ्जूषायाः उचितपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत (अपने विद्यालय के वार्षिक उत्सव का वर्णन करते हुए मित्र को लिखे गए पत्र में, मञ्जूषा से उचित पद चुनकर रिक्त स्थान भरिए।)

(i) …………..
तिथि: 30-08-20……..

प्रिय (ii) ………….
(iii) ……………..
भवतः पत्रं प्राप्तम्। अहं स्वविद्यालयस्य (iv) ……………….. वर्णयामि। एकमास पूर्वमेव (v) ………………. सर्वे अध्यापकाः (vi) ……………….. च कार्येष व्यस्ताः आसन । शिक्षा निदेशकः कार्यक्रमस्य (vii) ……….. “आसीत्। सः (viii) ……………… अतीव प्राशंसत, योग्येभ्यः छात्रेभ्यः च (ix) ………… अयच्छत्। पितृभ्याम् नमः।

भवत: (x)
क० ख० ग०

मञ्जूषा-सुहृद्, नमस्ते, कार्यक्रमम्, छात्राः, विद्यालये, अध्यक्षः, पारितोषिकान्, वार्षिकोत्सवम्, परीक्षाभवनम्, सोमेश

उत्तर:

(i) परीक्षाभवनम् प्रिय
तिथि: 30-08-20……..

प्रिय (ii) सोमेश
(iii) नमस्ते।
भवतः पत्रं प्राप्तम् । अहं स्वविद्यालयस्य (iv) वार्षिकोत्सवम् वर्णयामि । एकमास पूर्वमेव (v) विद्यालये सर्वे अध्यापकाः (vi) छात्राः च कार्येषु व्यस्ताः आसन् । शिक्षा निदेशकः कार्यक्रमस्य (vii) अध्यक्षः आसीत्। सः (viii) कार्यक्रमम् अतीव प्राशंसत्, योग्येभ्यः छात्रेभ्यः च (ix) पारितोषिकान् अयच्छत्। पितृभ्याम् नमः।

भवतः (x) सुहृद्
क० ख० ग०

प्रश्न 2.
भवान् वाराणस्यां स्थितः उमेशः। भवतः मित्रं सोमेन्द्रः प्रयागे वसति। सः नवम कक्षायां प्रथमश्रेण्याम् उत्तीर्णः। तं प्रति लिखिते वर्धापन पत्रे मञ्जूषायाः उचितपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत . आप वाराणसी में स्थित उमेश हैं। आपका मित्र सोमेन्द्र प्रयाग में रहता है। वह नवमी कक्षा में प्रथम श्रेणी में उत्तीर्ण हुआ है। उसके हेतु लिए गए बधाई-पत्र में मञ्जूषा से उचित पद चुनकर रिक्त स्थान भरिए।)

लक्ष्मीनारायण संस्कृत विद्यालयः
(i) …………
दिनाङ्कः 12-9-20……..

प्रिय मित्र ! (ii)……………
नमस्ते।
अत्र कुशलं (iii)……………….। भवतः पत्रं पठित्वा ज्ञातं यत् भवान् (iv)…………….. प्रथमं स्थान प्राप्तवान्। इदं (v)……………… मम चित्तं प्रफुल्लितम् जातम्। (vi)……………… एतत् सर्वं तव सतत परिश्रमस्य एव फलम् अस्ति। मम गृहस्य सर्वेषाम् (vii)……………. पक्षतः भवते वर्धापनानि। भवान् उत्तरोत्तरं सफलतां प्राप्नोतु (viii)………………अस्माकं शुभा कामना। मातृपितृचरणेषु (ix) ………… प्रणामाः । अनुजाय स्नेहराशिः।

भवतः सुहृद्
(x)…………..

मञ्जूषा-वाराणसीतः, मित्रवर्य!, तत्रास्तु, मम, एषा, ज्ञात्वा, उमेशः, परीक्षायाम, सदस्यानाम्, सोमेन्द्र !
उत्तर:

लक्ष्मीनारायण संस्कृत विद्यालयः
(i) वाराणसीतः
दिनाङ्कः 12-9-20……..

प्रिय मित्र ! (ii) सोमेन्द्र!
नमस्ते।
अत्र कुशलं (iii) तत्रास्तु। भवतः पत्रं पठित्वा ज्ञातं यत् भवान् (iv) परीक्षायाम् प्रथम स्थान प्राप्तवान्। इदं (v) ज्ञात्वा मम चित्तं प्रफुल्लितम् जातम्। (vi) मित्रवर्य! एतत् सर्वं तव सतत परिश्रमस्य एव फलम् अस्ति। मम गृहस्य सर्वेषाम् (vii) सदस्यानाम् पक्षतः भवते वर्धापनानि। भवान् उत्तरोत्तरं सफलतां प्राप्नोतु (viii) एषा अस्माकं शुभा कामना। मातृपितृचरणेषु (ix) मम प्रणामाः । अनुजाय स्नेहराशिः ।

भवतः सुहद्
(x) उमेशः

प्रश्न 3.
अस्वस्थतायाः हेतोः दिनद्वयस्य अवकाशार्थम् प्रधानाचार्य प्रति लिखिते प्रार्थनापत्रे मञ्जूषायाः पदानि चित्वारिक्तस्थानानि पूरयत (अस्वस्थ होने के कारण दो दिन के अवकाश के लिए प्रधानाचार्य को लिखे गए प्रार्थना-पत्र में मञ्जूषा से पद चुनकर खाली स्थान भरिए।)

परीक्षाभवनम्

आदरणीयाः (i)……………….. |
विषय- अवकाशप्राप्तये निवेदनम्।
सविनयं (ii)………………. अस्ति यत् अहं (iii)………………. आक्रान्तः अस्मि। एतस्मात् कारणात् विद्यालयम्
आगन्तुम् (iv)………………. अस्मि। अतः मह्यम् (v)………………. अवकाशं प्रदाय (vi)……… अनुगृह्णन्तु। एतयोः दिवसयोः अध्ययनस्य या (vii). …. भविष्यति ताम् (viii). ……… यतिष्ये। (ix)……………

भवदीयः शिष्यः
क० ख० ग०

तिथि: (x)…………..

मञ्जूषा-दूरीकर्तुम्, हानिः, धन्यवादः, दिनद्वयस्य, प्रधानाचार्याः, असमर्थः, माम्, तीव्रज्वरेण, निवेदनम्, 20-8-20……….

उत्तर:

परीक्षाभवनम्

आदरणीयाः (i) प्रधानाचार्याः।
विषय– अवकाशप्राप्तये निवेदनम्
सविनयं (ii) निवेदनम् अस्ति यत् अहं (iii) तीव्रज्वरेण आक्रान्तः अस्मि। एतस्मात् कारणात् विद्यालयम् आगन्तुम् (iv) असमर्थः अस्मि। अतः मह्यम् (v) दिनद्वयस्य अवकाशं प्रदाय (vi) माम् अनुगृह्णन्तु। एतयोः दिवसयोः अध्ययनस्य या (vii) हानिः भविष्यति ताम् (viii) दूरीकर्तुम् यतिष्ये। (ix) धन्यवादः

भवदीयः शिष्यः
क० ख० ग०

तिथि: (x) 20-8-20…………..

प्रश्न 4.
विद्यालयस्य प्रधानाचार्यां प्रति लिखिते शुल्कक्षमाप्रार्थनापत्रे मञ्जूषायाः समुचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयत (विद्यालय की प्रधानाचार्या को लिखे गए शुल्क माफी प्रार्थना-पत्र में मञ्जूषा के समुचित पदों से खाली स्थान भरिए।)

परीक्षाभवनात्

आदरणीयाः (i) ………
विषय-शुल्कक्षमापनार्थं निवेदनम्
(ii)…………..
(iii)…………. निवेदनम् अस्ति यत् मम पिता एकस्मिन् सर्वकारविद्यालये (iv)………………. अस्ति। तस्य मासिकं (v)………………. द्विसहस्त्र रूप्यकाणि अस्ति। अस्माकं परिवारे (vi)………………. सन्ति। अस्मिन् सीमिते वर्तने विद्यालयस्य (vii)…………….अतीव कठिनम् अस्ति। कृपया तदर्थं (viii)…………प्रदाय (ix) …………… माम् अनगहणन्त। (x) …………….

भवदीया
आज्ञाकारिणी शिष्या
क० ख० ग०

तिथि : 24-7-20….

मञ्जूषा-सधन्यवादम्, भवत्यः, शिक्षाशुल्कप्रदानम्, वर्तनम्, लिपिकः, महोदयाः, प्रधानाचार्याः सदस्याः, सविनयम्, स्वीकृतिम् ।

उत्तर:
परीक्षाभवनात्
आदरणीयाः (i) प्रधानाचार्याः विषय- शुल्कक्षमापनार्थं निवेदनम्। (ii) महोदयाः (iii) सविनयम् निवेदनम् अस्ति यत् मम पिता एकस्मिन् सर्वकारविद्यालये (iv) लिपिकः अस्ति। तस्य मासिकं (v) वर्तनम् द्विसहस्त्र रूप्यकाणि अस्ति। अस्माकं परिवारे (vi) सदस्याः सन्ति। अस्मिन् सीमिते वर्तने विद्यालयस्य (vii) शिक्षाशुल्कप्रदानम् अतीव कठिनम् अस्ति। कृपया तदर्थं (viii) स्वीकृतिम् प्रदाय (ix) भवत्यः माम्
अनुगृह्णन्तु। (x) सधन्यवादम्

भवदीया आज्ञाकारिणी शिष्या
क० ख० ग०

तिथि : 24-7-20……..

प्रश्न 5.
भवत्याः नाम लतिका। भवति ‘सुरवाणी सन्देशः’ इति पत्रिका पठति । ग्राहक शुल्के समाप्ते सति अग्रिमवर्षार्थं शुल्क प्रेषणाय अत्र लिखिते पत्रे रिक्तस्थान पूर्तिः क्रियताम् सहायतार्थे शब्दाः मञ्जूषायां प्रदत्ताः।। (आपका नाम लतिका है। आप ‘सुरवाणी सन्देश’ पत्रिका पढ़ती हैं। ग्राहक शुल्क समाप्त हो जाने पर अग्रिम वर्ष के लिए शुल्क भेजने के लिए लिखे गए पत्र में खाली स्थानों की पूर्ति कीजिए। सहायता के लिए शब्द मञ्जूषा में दिए गए हैं।)

88, आदर्शनगरम्
दिल्ली-110033
11 दिसम्बर 20……

(i)……………… सम्पादक महोदय !
सादरं (ii). ………………. ।
अहम् ‘सुरवाणी सन्देशः’ इति (iii)……………….. नियमिता पाठिका अस्मि । मम (iv)……………….. अस्य वर्षस्य दिसम्बरमासे समाप्तम् भवति। अतः अनेन पत्रेण (v)………………. वार्षिकं ग्राहकशुल्कं 110/- रूप्यकाणि ‘स्टेट बैंक ऑफ इण्डिया’ इति द्वारा (vi)……………… बैंक ड्राफ्ट संख्या 80065, 10-12-20…….. दिनाङ्कितं (vii)……………… । कृपया प्राप्तिपत्रं (viii)……………… अनुगृहीतां कुर्वन्तु । (ix)……….

(x) ………………..
संस्कृतोपासिका, लतिका

मञ्जूषा-पत्रिकायाः, सार्धम्, आदरणीय, सधन्यवादम्, संलग्नम्, ग्राहकशुल्कम्, प्रेषयित्वा, भवदीया, वन्दे, प्रदेयम् ।
उत्तर:

88, आदर्शनगरम्
दिल्ली-110033
11 दिसम्बर 20…………..

(i) आदरणीय सम्पादक महोदय !
सादरं (ii) वन्दे।
अहम् ‘सुरवाणी सन्देशः’ इति (iii) पत्रिकायाः नियमिता पाठिका अस्मि। मम (iv) ग्राहकशुल्कम् अस्य वर्षस्य दिसम्बरमासे समाप्तम् भवति । अतः अनेन पत्रेण (v) सार्धम् वार्षिकं ग्राहकशुल्कं 110/- रुप्यकाणि ‘स्टेट बैंक ऑफ इण्डिया’ इति द्वारा (vi) प्रदेयम् बैंक ड्राफ्ट संख्या 80065, 10-12-20…….. दिनाङ्कितं (vii) संलग्नम्। कृपया प्राप्तिपत्रं (viii) प्रेषयित्वा अनुगृहीतां कुर्वन्तु। (ix) सधन्यवादम्

(x) भवदीया
संस्कृतोपासिका, लतिका

प्रश्न 6.
आगरा निवासी भवान् परमानन्दः अस्ति । दीपमालाविषये स्व मित्रं शङ्करं प्रति लेखितम् इदं पत्रं भवान् मञ्जूषायाःसमुचितान् शब्दान् नीत्वा सार्थकरूपेण सम्पूरयन् पुनर्लिखतु। (आप आगरा में निवास करने वाले परमानन्द हैं। दीपावली के विषय में अपने मित्र शंकर को लिखा यह पत्र आप मञ्जूषा के उचित शब्दों की सहायता से सार्थक रूप से पूरा करते हुए पुनः लिखिए।)

केशवकुञ्जः,
(i) ………………..।
तिथि: 27.4.20……..

प्रियमित्र (ii) ……………
सप्रेम नमोनमः।
अत्र कुशलं तत्रास्तु। अस्मिन् वर्षे मया (iii) ………….. पारिवारिकजनानां मध्ये स्थित्वा दीपमालिकोत्सवः मानितः। स्वभ्रातृभिः भगिनीभिः सह मिलित्वा (iv) ……………….. दीपकाः पङ्कितशः कृत्वा प्रदीप्ताः । क्वचिद् विविधाकारा: बलभाः, क्वचित् च (v) …………… संस्थिताः । रात्रौ (vi) ………. अपि विहितम् । मम मात्रा गृहे विविधानि मिष्टान्नानि निर्मितानि। अस्माभिः स्वयमपि तस्य आस्वादनं कृतं, मित्रेभ्यः, (vii) …………….. तस्य वितरणं कृतम्। अपूर्वेयं (viii) ………….. आशासे भवताऽपि दीपमालिकोत्सवः महतोत्साहेन मानितः भवेत् । (ix) …………….. सहितम्।

(x) ……
परमानन्दः

मञ्जूषा- लक्ष्मी पूजनम्, स्मृतिः, शंकर, बन्धुबान्धवेभ्योऽपि, चतुःवर्षानन्तरं, असंख्यकाः, धन्यवादेन, आगरा,मोमवर्तिकाः, भवदीयं मित्रम्
उत्तर:

केशवकुञ्जः,
(i) आगरा।
तिथि: 27.4.20……..

प्रियमित्र (ii) शंकर,
सप्रेम नमोनमः। अत्र कुशलं तत्रास्तु। अस्मिन् वर्षे मया (iii) चतुःवर्षानन्तरं पारिवारिकजनानां मध्ये स्थित्वा दीपमालिकोत्सवः मानितः । स्वभ्रातृभिः भगिनीभिः सह मिलित्वा (iv) असंख्यकाः दीपकाः पङ्कितशः कृत्वा प्रदीप्ताः । क्वचिद् विविधाकाराः बलभाः, क्वचित् च (v) मोमवर्तिकाः संस्थिताः । रात्रौ (vi) लक्ष्मी पूजनम् अपि विहितम्। मम मात्रा गृहे विविधानि मिष्टान्नानि निर्मितानि। अस्माभिः स्वयमपि तस्य आस्वादनं कृतं, मित्रेभ्यः, (vii) बन्धुबान्धवेभ्योऽपि तस्य वितरणं कृतम्। अपूर्वेयं (viii) स्मृतिः। आशासे भवताऽपि दीपमालिकोत्सवः महतोत्साहेन मानितः भवेत्। (ix) धन्यवादेन सहितम्।

(x) भवदीयं मित्रम्,
परमानन्दः

प्रश्न 7.
भवान् संजीवः स्वमित्राय एशियाडक्रीडाविषयकं पत्रम् लिखति। तस्मिन् पत्रे क्रीडायाः वर्णनं करोति। भवान् स्वपत्रं मञ्जूषायाः सहायतां गृहीत्वा पुनर्लिखतु। (आप संजीव अपने मित्र को एशियाड खेलों के विषय में पत्र लिख रहे हैं और उस पत्र में खेलों का वर्णन करते हैं। आप अपने पत्र को मञ्जूषा की सहायता लेकर फिर से लिखिए।)

परीक्षाभवनम्।
दिनाङ्कः 20.9.20……..

प्रियमित्र राजवीर,
सस्नेहं (i) …………… | भवान् सम्यक् (ii) ………….. एव यद् त्रयोविंशतिवर्षपूर्वं भारतदेशे नवम्-एशियाड-क्रीडा (iii) ……………. सम्पन्नः आसीत्, तत्र च एकविंशतिः क्रीडाः क्रीडिताः। तासु क्रीडासु (iv) ……………….. प्रतियोगिता मह्यम् अतिशयरुचिकरा आसीत्। भारतदेशः एतस्यां क्रीडायां त्रीन् स्वर्णपदकान् एकं (v) ………………… एकं च रजतपदकमपि जितवान्। भारतीयाः अश्वारोहिणः अतीव उत्साहवन्तः आसन् ते च वायुना सह आकाशे (vi) ……………… प्रतीयन्ते स्म। अद्यापि अहं तद् दृश्यम् अधुनैव (vii) ………………इव अनुभवामि । (viii) …………….. सादरं नमः।

(ix) ………………. अभिन्नहृदयः,
(x) ……….

मञ्जूषा-पितृभ्याम, घटमानम, महोत्सवः, जानाति, संजीवः, अश्वारोहणधावन, तव, नमस्कारम्, उड्डीयमानाः, कांस्यपदकम्।
उत्तर:

परीक्षासदनम्।
दिनाङ्कः 20.9.20……..

प्रियमित्र राजवीर,
सस्नेहं (i) नमस्कारम्।
भवान् सम्यक् (ii) जानाति एव यद् त्रयोविंशतिवर्षपूर्वं भारतदेशे नवम्-एशियाड-क्रीडा (iii) महोत्सवः सम्पन्नः आसीत्, तत्र च एकविंशतिः क्रीडाः क्रीडिताः । तासु क्रीडासु (iv) अश्वारोहणधावन प्रतियोगिता मह्यम् अतिशयरुचिकरा आसीत्। भारतदेशः एतस्यां क्रीडायां त्रीन् स्वर्णपदकान् एकं (v) कांस्यपदकम् एकं च रजतपदकमपि जितवान् । भारतीयाः अश्वारोहिण: अतीव उत्साहवन्तः आसन् ते च वायुना सह आकाशे (vi) उड्डीयमानाः प्रतीयन्ते स्म । अद्यापि अहं तद् दृश्यम् अधुनैव (vii) घटमानम् इव अनुभवामि। (viii) पितृभ्याम् सादरं नमः ।

(ix) तव अभिन्नहृदयः,
(x) संजीवः

 

प्रश्न 8.
मित्राय भगिनीविवाहस्य निमंत्रणपत्रम् भवान् विनोदः प्रयागात् लेखितुमिच्छति। अतः मञ्जूषायाः उचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयन् पत्रस्य पूर्तिः कृत्वा पत्रं पुनर्लिखतु भवान्। (आप विनोद प्रयाग से अपनी बहन के विवाह का निमन्त्रण-पत्र मित्र को लिखना चाहते हैं। अत: मञ्जूषा के उचित शब्दों से रिक्त स्थानों की पूर्ति करके इस पत्र को आप फिर से लिखिए।)

938, सेक्टर-4,
अरबन इस्टेट,
(i) …………….

तिथि: 20.7.20……
(ii) …………….. राहुल,
सप्रेम नमोनमः।
अत्र कुशलं तत्रास्तु। इदं (iii) ……………….. वृत्तं भवन्तं सूचयित्वा अहम् अतीव आनन्दम् अनुभवामि यत् मम भगिन्याः विवाह: (iv) …………….. दशम्यां तारिकायां, बुधवासरे, निश्चितः जातः । वरयात्रा (v) ……………….. आगमिष्यति। अहं त्वां प्रेमपूर्वकं पूर्वतः एव ज्ञापयामि येन त्वम् अत्र (vi) . ……….. पूर्वतः एव प्राप्तः स्याः । भवता पितृभ्यां सह अत्र अवश्यमेव आगन्तव्यम्। भवतां (vii) ……… सङ्गतिं साहाय्यं च अहं कामये। आदरणीयाभ्यां (viii) ……………….. सस्नेह नमोनमः। तव पत्रोत्तरं (ix) ………….|

(x) …………..

मञ्जूषा-स्निग्धां, प्रीतिदायकं, विनोदः, त्रिचतुर्दिनानि, प्रियमित्र, प्रयागम्, पितृभ्याम्, लक्ष्मणपुराद्, प्रतीक्षमाणः, अग्रिममासस्य।।
उत्तर:

938, सेक्टर-4,
अरबन इस्टेट,
(i) प्रयागम्
तिथि: 20.7.20……..

(ii) प्रियमित्र राहुल,
सप्रेम नमोनमः। अत्र कुशलं तत्रास्तु । इदं (iii) प्रीतिदायकं वृत्तं भवन्तं सूचयित्वा अहम् अतीव आनन्दम् अनुभवामि यत् मम भगिन्याः विवाहः (iv) अग्रिममासस्य दशम्यां तारिकायां, बुधवासरे, निश्चितः जातः । वरयात्रा (v) लक्ष्मणपुराद् आगमिष्यति। अहं त्वां प्रेमपूर्वकं पूर्वतः एव ज्ञापयामि येन त्वम् अत्र (vi) त्रिचतुर्दिनानि पूर्वतः एव प्राप्तः स्याः । भवता पितृभ्यां सह अत्र अवश्यमेव आगन्तव्यम् । भवतां (vii) स्निग्धां सङ्गतिं साहाय्यं च अहं कामये। आदरणीयाभ्यां (viii) पितृभ्याम् सस्नेह नमोनमः । तव पत्रोत्तरं (ix) प्रतीक्षमाणः ।

भवत्सुहृद्,
(x) विनोदः

 

प्रश्न 9.
भवतः नाम राकेशः अस्ति । पितृनिधनशोकग्रस्तं स्वमित्रं दिनेशं प्रति लिखितमिदं सान्त्वनापत्रम् मञ्जूषायाः समुचितपदैः पूरयित्वा पुनर्लिखतु।(आपका नाम राकेश है। पिता की मृत्यु से शोक से पीड़ित अपने मित्र दिनेश को लिखे हुए इस सान्त्वना-पत्र को मञ्जूषा के उचित शब्दों से पूरा करते हुए फिर से लिखिए।)

(i) ……………….. छात्रावासः
हमीरपुरम्।
दिनाङ्कः 11.10.20……..

(ii) ……………….. दिनेश, नमोनमः। तव पत्रे (ii) ………………. निधनविषयिकी सूचनाम् अधिगम्य मम हृदये (iv) ………………. इव अभूत् । तव उपरि अयम् कीदृशः (v) ……………….. प्रहारः विधातुः? भवान् न केवलम् (vi) ………………. एव, अपितु मातरमपि समाश्वासयतु । शोकेन रोदनेन च न किमपि (vii) ………… । भगवान् भवद्भ्यः दुःखसहनक्षमता (viii) ………….. इति (ix) ………….. भवदीयं मित्रम्, (x) …………

मञ्जूषा-वज्रपात, प्रार्थना, श्रीराम, आत्मानम्, प्रिय मित्र!, पूज्यपितृपादानां, मार्मिकः, सिध्यति, राकेशः, दद्यात्।
उत्तर:

(i) श्रीराम छात्रावासः
हमीरपुरम्।
दिनाङ्कः 11.10.20……..

(ii) प्रिय मित्र! दिनेश,
नमोनमः । तव पत्रे (iii) पूज्यपितृपादानां निधनविषयिकी सूचनाम् अधिगम्य मम हृदये (iv) वज्रपात इव अभूत् । तव उपरि अयम् कीदृशः (v) मार्मिकः प्रहारः विधातुः? भवान् न केवलम् (vi) आत्मानम् एव, अपितु मातरमपि समाश्वासयतु। शोकेन रोदनेन च न किमपि (vii) सिध्यति । भगवान् भवद्भ्यः दुःखसहनक्षमतां (viii) दद्यात् इति (ix) प्रार्थना।

भवदीयं मित्रम्,
(x) राकेशः

प्रश्न 10.
भवान् राकेश पर्वतयात्रा निमंत्रण-विषयकं स्वमित्रं प्रति एकं पत्रम् लेखितुमिच्छति। भवान् तत्पत्रं अधोलिखितायाः
मञ्जूषायाः उचितान् पदान् नीत्वा रिक्तस्थानानि पूरयन् पुनर्लिखत। (आप अपने मित्र राकेश को पर्वत यात्रा के निमन्त्रण के विषय में एक पत्र लिखना चाहते हैं। आप यह पत्र नीचे लिखी मञ्जूषा से उचित शब्दों को लेकर खाली स्थानों को पूरा करते हुए फिर से लिखिए।)

(i) ………………..
इलाहाबादम्
दिनाङ्कः 3.9.20……..

(ii) ………..
सप्रेम नमोनमः।
अत्र (iii) ………….. तत्रास्तु। अप्रैलमासस्य (iv) ……………….. तिथौ अस्माकं परीक्षा समाप्ता (v) ……………..। तदनन्तरम् (vi) ……………. पर्वतीयभ्रमणम् अस्माकं कृते आयोजितम्। अयम् ……….. अतीव शिक्षाप्रदः भविष्यति। अस्मिन् अवसरे वयम् सर्वे (viii) ……… सङ्गतिम् अपि कामयामहे । अहम् (ix) ………. प्रतीक्षां करिष्यामि।

भवदीयं मित्रम्,
(x) ……..

मञ्जूषा-प्रियहर्ष, राकेशः, प्रयाग भवनम्, भवताम्, कुशलम्, भविष्यति, पञ्चम्याम्, कार्यक्रमः, तव, पञ्चदिनपरिमितम्।

उत्तर:

(i) प्रयाग भवनम्
इलाहाबादम्
दिनाङ्कः 3.9.20…….

(ii) प्रियहर्ष,
सप्रेम नमोनमः।
अत्र (iii) कुशलम् तत्रास्तु। अप्रैलमासस्य (iv) पञ्चम्याम् तिथौ अस्माकं परीक्षा समाप्ता (v) भविष्यति। तदनन्तरम् (vi) पञ्चदिनपरिमितम् पर्वतीयभ्रमणम् अस्माकं कृते आयोजितम्। अयम् (vi) कार्यक्रमः अतीव शिक्षाप्रदः भविष्यति। अस्मिन् अवसरे वयम् सर्वे (viii) भवताम् सङ्गतिम् अपि कामयामहे । अहम् (ix) तव प्रतीक्षां करिष्यामि।

भवदीयं मित्रम्,
(x) राकेशः

प्रश्न 11.
स्वविद्यालयस्य वर्णनं कुर्वन्तः मित्रं प्रति लिखिते अस्मिन् पत्रे रिक्तस्थानानि मञ्जूषायां प्रदत्तपदानां सहायतया पूरयत।
(अपने विद्यालय का वर्णन करते हुए मित्र को लिखे इस पत्र में खाली स्थानों को मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पूरा कीजिए।)

(i) ………..
तिथि: 20.12.20……..

प्रिय (ii) ………..
(iii) ……….. भवतः पत्रम् प्राप्तम्। अहम् अधुना स्वविद्यालयस्य (iv) …………… कर्तुम् इच्छामि। मम (v) ……………. अतीव (vi) ….. अस्ति। मम विद्यालये विशालं (vii) ……………….”, समृद्धाः प्रयोगशालाः, सुन्दरः (viii) ……………….. च सन्ति । उपप्रधानाचार्यः अतीव कर्मठः (ix) ………. ……. च अस्ति ।अस्माकम (x) ……………….. मनोयोगेन पाठयन्ति । सर्वे छात्राः अपि योग्याः सन्ति। विस्तरेण पुनः लेखिष्यामि।

तव मित्रम्,
क० ख० ग०

मञ्जूषा-वर्णनं, नमस्ते, क्रीडाक्षेत्रम्, विद्यालयः, शोभनः, पुस्तकालयः, सद्व्यवहारशीलः, परीक्षाभवनम्, वयस्य, अध्यापकाः।
उत्तर:

(i) परीक्षाभवनम्
तिथि: 20.12.20……..

प्रिय (ii) वयस्य,
(iii) नमस्ते।
भवतः पत्रम् प्राप्तम्। अहम् अधुना स्वविद्यालयस्य (iv) वर्णनं कर्तुम् इच्छामि। मम (v) विद्यालयः अतीव (vi) शोभनः अस्ति। मम विद्यालये विशालं (vii) क्रीडाक्षेत्रम्, समृद्धाः प्रयोगशालाः, सुन्दरः (viii) पुस्तकालयः च सन्ति । उपप्रधानाचार्यः अतीव कर्मठः (ix) सद्व्यवहारशीलः च अस्ति। अस्माकम् (x) अध्यापकाः मनोयोगेन पाठयन्ति। सर्वे छात्राः अपि योग्याः सन्ति । विस्तरेण पुन: लेखिष्यामि।

तव मित्रम्,
क० ख० ग०

 

प्रश्न 12.
भवान् नर्मदेश्वरः। भवतः पितृ महोदयः उज्जैन नगरे सर्वकारस्य सेवां करोति। सः षण्मासेभ्यः गृहं भोपाल नगरं न आगतः। अतः तस्मै गृहस्य वार्ता निवेदयन् एकं पत्रं लिखतु भवान्। सहायतार्थं शब्द मञ्जूषा प्रदत्ता
अस्ति ।

(आप नर्मदेश्वर हैं। आपके पिताजी उज्जैन नगर में सरकारी सेवा करते हैं। वे छह महीनों से घर भोपाल नहीं आए हैं। अतः उन्हें घर की बात को बताते हुए एक पत्र लिखिए। सहायता हेतु शब्द मंजूषा दी गई है।)

10/18 आर्य नगरम्
भोपाल (मध्यप्रदेशः)
दिनाङ्कः 07-02-20 …………………..

सेवायाम्, पूज्यपितृः (i)……………….
सादरं प्रणामम्।
सविनयं (ii) ……….. वर्तते यत् अत्र सर्वं कुशलम् अस्ति। भवतां (iii) ……….. ज्ञातुम् इच्छामि। षट् मासाः व्यतीताः भवतः अत्र (iv)……………. न अभवत्। किं भवता अवकाशं न प्राप्तम्? अत्र सर्वे जनाः (v)………… सन्ति। मातृचरणाः तु दिवानिशं भवतामेव स्मरणं कुर्वन्ति। कृपया (vi)…………. भवान् द्वित्रि वा दिवसेभ्यः अत्र आगच्छेत्। तत्र भवतः (vii)……….. कीदृशम् अस्ति? भोजन-निवासादि (viii)……….. कीदृशम् अस्ति? कृपया लिखतु भवान्। मम महाविद्यालये सम्प्रति स्नातकोत्तर कक्षाणां छात्राणां परीक्षा चलति अत: (ix) ………………..
अवकाशः विद्यते। गृहे सर्वे जनाः स्वस्थाः सन्ति। कृपया स्वागमनस्य वार्ता शीघ्रमेव सूचयतु भवान्।

भवतां पुत्रः
(x)…….

मञ्जूषा-व्याकुलाः, नर्मदेश्वरः, कुशलतां, पितृचरणाः, अस्माकम्, निवेदनं, व्यवहारं, आगमनं, शीघ्रमेव, स्वास्थ्यं

उत्तर:

10/18 आर्य नगरम्
भोपाल (मध्यप्रदेश:)
दिनाङ्कः 07-02-20……………..

 

सेवायाम्, पूज्यपादाः (i) पितृचरणाः।
सादरं प्रणामम्।
सविनयं (ii) निवेदनं वर्तते यत् अत्र सर्वं कुशलम् अस्ति। भवतां (iii) कुशलतां ज्ञातुम् इच्छामि। षट् मासाः व्यतीताः भवतः अत्र (iv) आगमनं न अभवत्। किं भवता अवकाशं न प्राप्तम्? अत्र सर्वे जनाः (v) व्याकुलाः सन्ति। मातृ चरणाः तु दिवानिशं भवतामेव स्मरणं कुर्वन्ति। कृपया (vi) शीघ्रमेव भवान् द्वित्रि वा दिवसेभ्यः अत्र आगच्छेत्। तत्र भवतः (vii) स्वास्थ्यं कीदृशम् अस्ति? भोजन-निवासादि (viii) व्यवहारं कीदृशम् अस्ति? कृपया लिखतु भवान्। मम महाविद्यालये सम्प्रति स्नातकोत्तर कक्षाणां छात्राणां परीक्षा चलति अत: (ix) अस्माकम् अवकाशः विद्यते। गृहे सर्वे जनाः स्वस्थाः सन्ति। कृपया स्वागमनस्य वार्ता शीघ्रमेव सूचयतु भवान्।

भवतां पुत्र (x)
नर्मदेश्वरः

प्रश्न 13.
भवतः नाम रविकान्तः अस्ति। भवान् नवमी कक्षायां पठति। अद्य भवतः गृहे अनेके अतिथयः आगमिष्यन्ति।अतः तेषां व्यवस्थायै भवान् विद्यालयात् एकस्य दिवसस्य अवकाशं प्राप्तुम् इच्छति। एतदर्थं मञ्जूषायाः पदानि नीत्वा इदं प्रार्थना पत्रं पूरयतु भवान्। (आपका नाम रविकान्त है। आप नवमी कक्षा में पढ़ते हैं। आज आपके घर में अनेक अतिथि आएँगे। इसलिए उनकी व्यवस्था के लिए आप विद्यालय से एक दिन की छुट्टी पाना चाहते हैं। इसके लिए मंजूषा से शब्दों
को लेकर इस प्रार्थना पत्र को आप भरिए।)

क.ख.ग. विद्यालयः
नव दिल्ली
तिथि: 5.8.20……………

सेवायाम् ,
श्रीमन्तः प्रधानाचार्य महोदया:
(i) …………..
टैगोर गार्डन, नव दिल्ली
विषय : एकस्य दिवसस्य (ii) …………. प्रार्थनापत्रम्
महोदया:!
सविनयं निवेद्यते यत् अहं भवतां विद्यालयस्य (iii)……………. कक्षायाः छात्रोऽस्मि। अद्य मम (iv)…………….. अनेके अतिथयः आगमिष्यन्ति। यतः आगामी (v) …………..मम भ्रातुः विवाहः भविष्यति, तद् (vi)……………….. एव अभिलक्ष्य ते अतिथयः (vii)…………….. कर्तुम् आगामिष्यन्ति। अतः भवद्भ्यः (viii)…………….. वर्तते यत् कृपया (ix)…………….. एकस्य दिवसस्य अवकाशं दत्त्वा कृतार्थयन्तु भवन्तः।
महती कृपा भविष्यति।

भवदीयः शिष्यः
(x)……………..

मञ्जूषा-रविकान्तः, गृहे, अवकाशार्थं, मासे, राजकीय वरिष्ठ माध्यमिक विद्यालयः, मह्यम्, नवमी, कार्यक्रमम, विचार, निवेदनं।
उत्तर:

क.ख.ग. विद्यालयः
नव दिल्ली तिथि: 5.8.20…………..
सेवायाम,

श्रीमन्तः प्रधानाचार्य महोदयाः
(i) राजकीय वरिष्ठ माध्यमिक विद्यालयः
टैगोर गार्डन, नव दिल्ली
विषय : एकस्य दिवसस्य (ii) अवकाशार्थं प्रार्थनापत्रम्

महोदयाः! सविनयं निवेद्यते यत् अहं भवतां विद्यालयस्य (iii) नवमी कक्षायाः छात्रोऽस्मि। अद्य मम (iv) गृहे अनेके अतिथयः आगमिष्यन्ति। यतः आगामी (v) मासे मम भ्रातुः विवाहः भविष्यति, तद् (vi) कार्यक्रमम् एव अभिलक्ष्य ते अतिथयः (vii) विचारं कर्तुम् आगमिष्यन्ति। अतः भवद्भ्यः (viii) निवेदनं वर्तते यत् कृपया (ix) मह्यम् एकस्य दिवसस्य अवकाशं दत्त्वा कृतार्थयन्तु भवन्तः। महती कृपा भविष्यति।

भवदीयः शिष्यः
(x) रविकान्तः

प्रश्न 14.
भवान् प्रियंवदः पश्चिमी दिल्ली क्षेत्रस्य मधुविहारे वसति। भवतः क्षेत्रे द्विनद्वयात् विद्युत् न आगच्छत्। अतः
सर्वे क्षेत्रवासिनां पक्षतः आवासीय-कल्याण-संगठनस्य (R.W.A.) सचिवं प्रति तं निवेदयितुम् समस्यायाः समाधानाय इदं पत्रं मञ्जूषायाः पदानां सहायतया लिखतु भवान्। (आप प्रियंवद पश्चिमी दिल्ली क्षेत्र के मधु विहार क्षेत्र में रहते हैं। आपके क्षेत्र में दो दिनों से बिजली नहीं आई। इसलिए सब क्षेत्रवासियों की ओर से आवासीय-कल्याण-संगठन (R.W.A.) के मंत्री को समस्या के समाधान हेतु निवेदन करते हुए मंजूषा के शब्दों की सहायता से आप पत्र लिखिए।)

गृहसंख्या 10, वीथिका संख्या-2
मधुविहार, नव दिल्ली
दिनाङ्कः 10.10.20……..

सेवायाम्,
सचिवः
आवासीय-कल्याण-संगठनम् (R.W.A.)
(i) ………
नव दिल्ली
विषय : वीथिका संख्या द्वयस्य क्षेत्रस्य विद्युत् समास्यायाः समाधानाय निवेदनम्।
महोदय,
निवेदनम् अस्ति यत् अस्माकं (ii) ………… विगत द्विनद्वयात् विद्युत् न (iii)…………अतः सर्वे जनाः महिलाः बालाश्च अतीव दु:खिनः सन्ति। सम्प्रति तु (iv) …………….. परीक्षाः भवन्ति। वर्षाकालः अपि वर्तते। स्थान-स्थाने तु (v) …………….. एव दृश्यते। अनेन जनानां सामान्य व्यवहारमेव न चलति। अहम् अनेकवारं विद्युत्-. विभागस्य (vi) ……………. निवेदितवान्। परम् केवलं आश्वासनम् एव (vi) ……………. अभवत्। कार्यस्य उपरि केतापि ध्यान न दत्तम्। अतः भवद्भ्यः प्रार्थये यत् अस्याः (viii) …………….. समाधानं शीघ्रमेव कारयतु भवान्; येन सर्वेषां कष्टानि दूरी भवन्तु। भवदीयः (ix) ……………. आभारिणः भविष्यामः। सधन्यवादम्

निवेदका:
(x) ……..

मञ्जूषा-सर्वे विथिकावासिनः, समस्यायाः, मधुविहारम्, वयम्, छात्राणां, प्राप्तम्, क्षेत्रे, जलम्, अधिकारिणः, आगच्छत्।

उत्तर:
गृहसंख्या
वीथिका संख्या-2
मधुविहार, नव दिल्ली
दिनाङ्कः 10.10.20……. सेवायाम्, सचिवः आवासीय-कल्याण-संगठनस्य (R.W.A.) (i) मधुविहारम्, नव दिल्ली विषय : वीथिका संख्या द्वयस्य क्षेत्रस्य विद्युत् समास्यायाः समाधानाय निवेदनम्। महोदय, निवेदनम् अस्ति यत् अस्माकं (ii) क्षेत्रे विगत द्विनद्वयात् विद्युत् न (iii) आगच्छत्। अतः सर्वे जनाः महिलाः बालाश्च अतीव दु:खिनः सन्ति। सम्प्रति तु (iv) छात्राणां परीक्षाः भवन्ति। वर्षाकालः अपि वर्तते। स्थान-स्थाने तु (v) जलम् एव दृश्यते। अनेन जनानां सामान्य व्यवहारमेव न चलति। अहम् अनेकवारं विद्युत्-विभागस्य (vi) अधिकारिणः निवेदितवान्। परम् केवलं आश्वासनम् एव (vii) प्राप्तम् अभवत्। कार्यस्य उपरि केनापि ध्यानं न दत्तम्। अतः भवद्भ्यः प्रार्थये यत् अस्याः (viii) समस्यायाः, समाधानं शीघ्रमेव कारयतु भवान्; येन सर्वेषां कष्टानि दूरी भवन्तु। भवदीयः (ix) वयम् आभारिणः भविष्यामः।
सधन्यवादम्

निवेदकाः
(x) सर्वे वीथिकावासिनः

प्रश्न 15.
मञ्जूषायां प्रदत्तानां पदानां सहायतया पुस्तक-प्रेषणार्थं प्रकाशकं प्रति पत्रम् लिखत।
(मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पुस्तक भेजने के लिए प्रकाशक को पत्र लिखिए।)
सेवायाम्,
श्रीमान् (i) ………….. ,
(ii) ………………,
जवाहरलाल नेहरू मार्गः, पुणे।
मान्यवराः,
अहं (iii) ………….. छात्रः अस्मि । भवद्भिः सद्यः प्रकाशितानि नवमकक्षायाः (iv) ………….. मया (v) अहं तेषु कानिचित् पुस्तकानि क्रेतुम् इच्छामि। कृपया अधोलिखितानि पाठ्यपुस्तकानि (vi) ……………. द्वारा शीघ्र (vii) …………..।
1. सरल संस्कृत व्याकरणम्।
2. शेमुषी संस्कृत पाठ्यपुस्तकम्।
(viii) ………………….
(ix) …………,
आलोकनाथः
(x) ……………….,
हिमगिरि आवास योजना
नव दिल्ली -110090

मञ्जूषा-नवमकक्षायाः, प्रबन्धक-महोदयः, गृहसंख्या 27, श्री अक्षर प्रकाशन संस्था, पाठ्यपुस्तकानि, वी.पी.पी.,भवताम् विश्वासपात्रः, प्रेषणीयानि, दृष्टानि, सधन्यवादम्।
उत्तर:
सेवायाम्, श्रीमान् (i) प्रबन्धक-महोदयः,
(ii) श्री अक्षर प्रकाशन संस्था,
जवाहरलाल नेहरू मार्गः, पुणे।
मान्यवराः, अहं (iii) नवमकक्षायाः छात्रः अस्मि । भवद्भिः सद्यः प्रकाशितानि नवमकक्षायाः (iv) पाठ्यपुस्तकानि मया (v) दृष्टानि। अहं तेषु कानिचित् पुस्तकानि क्रेतुम् इच्छामि। कृपया अधोलिखितानि पाठ्यपुस्तकानि (vi) वी.पी.पी. द्वारा शीघ्रं (vii) प्रेषणीयानि।
1. सरल संस्कृत व्याकरणम्।
2. मणिका संस्कृत अभ्यासपुस्तकम् ।
(viii) सधन्यवादम्।

(ix) भवताम् विश्वासपात्रः,
आलोकनाथः
(x) गृहसंख्या 27,
हिमगिरि आवास योजना
नव दिल्ली -110090

 

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Grammar Book  सरलवाक्यानां संस्कृत भाषायाम् अनुवाद: Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 9 Solutions सरलवाक्यानां संस्कृत भाषायाम् अनुवाद:

सरलवाक्यानां संस्कृत भाषायाम् अनुवादः

इस खंड में हिंदी भाषा अथवा आङ्ग्ल (English) भाषा में दिए गए वाक्यों का सरल संस्कृत में अनुवाद करने हेतु प्रश्न दिया जाएगा। प्रत्येक वाक्य 1-1 अंक का होगा।

आवश्यक निर्देशनम्

1. हिंदी अथवा अंग्रेजी भाषा में दिए गए वाक्यों को ध्यानपूर्वक पढ़ना चाहिए।
2. कर्ता और क्रिया की पहचान करके उसके कारक, वचन व विभक्ति को उचित रूप में लिखना चाहिए। उसके पुरुषों की संगति भी ठीक से बैठानी चाहिए।
3. संख्याओं तथा विशेषणों का प्रयोग सुनिश्चित ढंग से करना चाहिए।
4. कालों (लकारों) का प्रयोग भी नियमानुसार करना चाहिए।
5. विशेषण और विशेष्य के लिंग, वचन व कारक (विभक्ति) समान होने चाहिए।
6. उपपद, विभक्तियों के नियमों का भी ध्यान रखना आवश्यक है। साथ ही उनका उचित रूप से प्रयोग करना चाहिए।
7. शब्द रूपों व धातु रूपों का विशेष ध्यान देना चाहिए।
8. यदि प्रत्ययों का प्रयोग किया जाता है तो अधिक लाभकारी व शुद्ध शब्द बनेंगे।

उदाहरणार्थम्

अन्ये अभ्यासार्थ उदाहरणाः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Grammar Book उपसर्गाः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 9 Solutions उपसर्गाः

प्रश्न 1.
अधोलिखितेषु पदेषु उपसर्गान् धातून् च पृथक् कृत्वा लिखत

उत्तर:
1. निर्, गम, अगच्छत्
2. निस् , सृ , सरतु
3. प्रति, वद्, अवदत्
4. वि, शिष्, शिष्यते
5. अनु ,कृ ,अकरोत्
6. प्र ,सीद, सीदामि
7. अव ,गम् ,अगच्छत्
8. उप ,विश्, विशाम
9. अप कृ अकुर्वन
10. वि, जि, जयते

प्रश्न 2.
कोष्ठकात् शुद्धपदानि चित्वा रिक्तस्थाने लिखत

1. हे प्रभो! मयि …………… (प्रासीदतु/प्रसीदतु)
2. गुरुः शिष्यस्य अज्ञानम् ………….. (उपहरति/अपहरति)
3. वानराः जनान् ………….. (अनुकुर्वन्ति/अन्वकुर्वन्ति)
4. अहं संस्कृतम् ……………… (अवजानामि/अवाजानामि)
5. ……………….. सत्यम् एव वदनीयम्। (आजीवनम्/आजीवन:)
6. अध्यापकः प्रश्नान् पृच्छति। छात्रा: ………….. (प्रतिवदन्ति/संवदन्ति)
7. गुरुः आश्रमात् ………….. (प्रविशति/निर्गच्छति)
8. वयं चलचित्रं द्रष्टुम् अत्र ………….. (अवागच्छाम/आगच्छाम)
9. नदी पर्वतात् ………….. (प्रवहति/ उद्भवति)
उत्तर:
1. प्रसीदतु
2. अपहरति
3. अनुकुर्वन्ति
4. आजीवनम्
5. आजीवनम्
6. प्रतिवदन्ति
7. निर्गच्छति
8. आगच्छाम
9. उद्भवति

प्रश्न 3.
1. हारः, योगः इति शब्दाभ्यां सह अधोलिखितान् उपसर्गान् संयुज्य प्रत्येकं पदद्वयस्य निर्माणं कुरुत। निर्मितैः पदैः च
सार्थकवाक्यानि रचयत
उपसर्गाः- आ, वि, प्र।

2. ‘भू’, ‘ह’, इति एताभ्याम् धातुभ्यां प्राक् अधोलिखितान् उपसर्गान् संयुज्य प्रत्येकं पदद्वयस्य निर्माणं कुरुत। निर्मितैः पदैः
च सार्थकवाक्यानि रचयत
उपसर्गाः- प्र, अनु।
उत्तर:
पदैः –
1. आहार: , विहार: , प्रहार:
2. आयोग: ,  वियोग: , प्रयोग:

वाक्यानि
1.
(i) बालस्य आहारः उचितमेव भवेत्।
(ii) देवस्य प्रहारः असह्यो भवति।
(iii) सदैव वन विहारः कर्तव्यः।

2.
(i) निरीक्षण आयोगः सर्वान् पश्यति।
(ii) शुद्धस्य क्रियारुपस्य प्रयोगः कुर्यात्।
(iii) पुत्रस्य वियोगः असह्यः भवति।

2. पदैः-
1. प्रभवति, अनुभवति।
2. प्रहरति, अनुहरति।

वाक्यानि
1.
(i) गंगा हिमालयात् प्रभवति।
(ii) सः पीडाम् अनुभवति।

2.
(i) दुष्टः सज्जने प्रहरति।
(ii) पुत्रः पितरम् अनुहरति।