Prasanna

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 6 सुभाषितानि Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 6 सुभाषितानि Summary Notes

सुभाषितानि पाठपरिचयः
संस्कृत कृतियों के जिन पद्यों या पद्यांशों में सार्वभौम सत्य को बड़े मार्मिक ढंग से प्रस्तुत किया गया है उन पद्यों को सुभाषित कहते हैं। प्रस्तुत पाठ ऐसे दस सुभाषितों का संग्रह है जो संस्कृत के विभिन्न ग्रंथों से संकलित हैं। इनमें परिश्रम का महत्व, क्रोध का दुष्प्रभाव, सभी वस्तुओं को उपादेयता और बुद्धि की विशेषता आदि विषयों पर प्रकाश डाला गया है।

सुभाषितानि Summary

पाठसारः
संस्कृत साहित्य में जिन पद्यों (श्लोकों) में सार्वभौमिक सत्य को सुचारु रूप से प्रस्तुत किया है उनको ‘सुभाषित’ कहा जाता है। प्रस्तुत पाठ में 10 सुभाषितों का संग्रह है। इनमें परिश्रम का महत्त्व, क्रोध का दुष्प्रभाव, मानव प्रकृति, वस्तुओं की उपादेयता, बुद्धि की विशेषता आदि विषयों पर प्रकाश डाला गया है।

शरीर में स्थित आलस्य ही मनुष्यों का महान् शत्रु है और परिश्रम समान कोई बन्धु नहीं है जिसको करके मनुष्य दुःखी नहीं होता।

गुणी मनुष्य ही गुण को जानता है निर्गुण नहीं, बलवान बल को जानता है निर्बल नहीं, वसन्त का गुण कोयल जानती है कौआ नहीं, शेर का बल हाथी जानता है चूहा नहीं।

जो मनुष्य किसी कारण से क्रोधित होते हैं। उस कारण की समाप्ति पर प्रसन्न हो जाते हैं। परंतु जो अकारण क्रोधी हैं उनको कौन संतुष्ट कर सकता है?

कही गई बात का अर्थ तो पशु, हाथी, घोड़े आदि भी जान लेते हैं। लेकिन ज्ञानीजन वह है जो न कहा गया भी जान ले।

मनुष्यों के देह विनाश के लिए देह में ही स्थित प्रथम शत्रु क्रोध ही है। जैसे काष्ठ में स्थित अग्नि ही काष्ठ को जला डालती है वैसे ही शरीरस्थ क्रोध मानव शरीर को जला देता है।

मित्रता समान शील और व्यवहार में होती है। जैसे मृग मृगों के साथ, गाएँ गायों के साथ विचरण करते हैं वैसे ही मूर्ख मूों के साथ और बुद्धिमान ज्ञानियों के साथ मैत्री करते हैं।

फल व छायायुक्त महावृक्ष संरक्षण के योग्य है यदि दुर्भाग्य से वृक्ष फलहीन है तो छाया तो सदैव देता ही है।

अक्षर मन्त्रहीन नहीं होता, औषधि मूल हीन नहीं होती, पुरुष अयोग्य नहीं होता। वहाँ योजक दुर्लभ है अर्थात् पारखी ही वस्तु की परख रखता है।

महान् पुरुष सम्पत्ति और विपत्ति में समभाव होते हैं जैसे सूर्य उदय व अस्त समय एक ही रूप (रक्त वर्ण) होता है।

इस विचित्र संसार में कुछ भी निरर्थक नहीं है। यदि घोड़ा दौड़ने में वीर है तो गधा बोझ वहन करने में। अर्थात् सबकी अपनी उपयोगिता है।

सुभाषितानि Word Meanings Translation in Hindi

1. आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति ॥1॥

शब्दार्थाः
आलस्यम् – आलस्य। हि-निश्चय से। मनुष्याणां – मनुष्यों के (को)। शरीरस्थः – शरीर में रहने वाला। रिपुः – शत्रु (है)। अद्यमसमः – परिश्रम के समान। बन्धुः – मित्र (भाई/सखा)। नास्ति – नहीं है।। सम् – जिसे, जिसको। कृत्वा – करके। अवसीदति-दुखी होता है। न – नहीं।

हिंदी अनुवाद:
निश्चय से आलस्य मनुष्यों के शरीर में रहने वाला सबसे बड़ा दुश्मन है। परिश्रम के समान उसका कोई मित्र नहीं है जिसको करके वह दुखी नहीं होता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेद
शरीरस्थो महारिपुः = शरीरस्थः + महारिपुः
न + अवसीदति = नावसीदति
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः = न + अस्ति + उद्यमसमः + बन्धुः

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः समासनामानि
शरीरस्थः = शरीरे स्थितः तत्पुरुष समास प्रकृति-प्रत्ययो: विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
कृत्वा = कृ + क्त्वा

कारकाः उपपदविभक्तयश्च
उद्यमसमः – उद्यमेन समः
– अत्र समः कारणेन उद्यमेन शब्दे तृतीया विभक्ति अस्ति।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
हि = निश्चय से = पाण्डवास्तवं च राष्ट्रं च सदा संरक्ष्यमेव हि।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
आलस्यं = परिश्रमहीनः
महान् = विशालम्
अस्ति = वर्तते
रिपुः = शत्रुः अरिः वैरिः
मनुष्याणाम् = नराणाम्
बन्धु – सखा, सुहद्, मित्रं
न – नहि

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
आलस्यं = परिश्रम, उद्यम
महान् = लघु
रिपुः = सखा, बन्धु, सुहृद्
अवसीदति – प्रसीदति
उद्यमः = आलस्यं
अस्ति – आसीत् कृत्वा = न कृत्वा
मनुष्याणाम् = पशूनाम्
न – आम्

2. गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो,
बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बलः।
पिको वसन्तस्य गुणं न वायसः,
करी च सिंहस्य बलं न मूषकः ॥2॥

शब्दार्थाः
गुणी – गुणवान व्यक्ति। वेत्ति – जानता है। निर्गुणः – गुणहीन (गुणों से हीन) व्यक्ति। बली – बलवान् व्यक्ति। बलम् – बल को। निर्बल: – बलहीन (बल से रहित)। पिकः – कोयल। वायसः – कौआ। करी – हाथी। मूषकः – चूहा।

गुणवान् व्यक्ति गुण (के महत्व) को जानता है गुणहीन नहीं जानता। बलवान् व्यक्ति बल (के महत्व) को जानता है बलहीन (निर्बल) नहीं जानता है। कोयल वसन्त ऋतु के (महत्व) गुण को जानती है, कौआ नहीं जानता है और हाथी सिंह के बल को जानता है चूहा नहीं जानता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेद
निर्गुणो – निः + गुणः
निः + बलः = निर्बलः

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः = समासनामानि
गुणानाम् अभावः – निर्गुणम् – अव्ययीभाव समास
निर्बलम् – बलस्य अभावः = अव्ययीभाव समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
बली – बल + णिनि (इन्)
करी = कर् + इन्
गुणी – गुण + णिनि

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु प्रयोगः
न = नहीं = सः तत्र न गमिष्यति।
च = और = रामः श्यामः च तत्र गतः।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
वेत्ति = जानाति
वायसः = काकः
निर्गुणः = गुणहीनः
करी = गजः, हस्ती
बली = बलयुक्त
बलं = शक्ति
निर्बलः – बलहीनः

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
गुणी = गुणहीनः/निर्गुणः
करी = करीणि
निर्गुणः = गुणी सिंह = सिंहनी
बली = निर्बलः
मूषकः = मूषिका वेत्ति = न वेत्ति
बलम् = शक्तिहीनम्

3. निमित्तमुद्दिश्य हि यः प्रकुप्यति,
ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति।
अकारणद्वेषि मनस्तु यस्य वै,
कथं जनस्तं परितोषयिष्यति ॥3॥

शब्दार्थाः
निमित्तम् – कारण। उद्देश्य – उद्देश्य करके (ध्यान में रखकर)। हि – निश्चित रूप से। प्रकुप्यति – अत्यधिक क्रोध ध्रुवं – निश्चित रूप से। स – वह (व्यक्ति)। तस्य-उस (कारण) के अपगमे – समाप्त होने पर। प्रसीदति – प्रसन्न हो जाता है। अकारणद्वेषि – बिना कारण के द्वेष करने वाला। वै – निश्चय से। कथं – कैसे। तम् – उसको। परितोषयिष्यति – संतुष्ट करेगा।

हिंदी अनुवाद
निश्चय से जो किसी कारण से अत्यधिक क्रोध करता है निश्चित रूप से वह उस कारण के समाप्त होने (मिट जाने) पर प्रसन्न भी हो जाता है। परन्तु जिसका मन बिना किसी कारण के किसी से द्वेष करता है, (फिर) कैसे मनुष्य उसे सन्तुष्ट करेगा।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
निमिन्तमुद्दिश्य = निमित्तम् + उद्दिश्य
तस्यापगमे = तस्य + अपगमे
मनः + तु = मनस्तु
जनः + तम् = जनस्तं

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
अकारणद्वेषिमनः = अकारणदृषि तद्वद्मनः यस्य सः – बहुव्रीहि समास
अकारण = न कारण – नञ् तत्पुरुष समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
उद्दिश्य = उत् + दिश् + ल्यप्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु प्रयोगा:
कथम् = कैसे = एतत् कथम् अभवत्?
हि = निश्चितम् = उद्यमेन हि कार्याणि सिध्यन्ति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
निमित्तम् = कारणम्
ध्रुवम् = निश्चितम्
अपगमे = समाप्ते सति
प्रसीदति – प्रसन्नः भवति
अकारण = कारणरहितः
परितोषयिष्यति = सन्तुष्टं करिष्यति
प्रकुप्यति = अत्यधिक क्रोधं करोति
जनः = नरः
उद्दिश्य = लक्ष्य
मनः = चित्तम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
निमित्तम् = अनिमित्तम्
प्रकुप्यति = हर्षितः भवति
ध्रुवम् = अध्रुवम्
अपगमे = प्रारम्भे सति
प्रसीदति = प्रकुप्यति / अवसीदति
अकारणम् = कारणसहितम्
जनः = पशुः
परितोषयिष्यति = अपरितोषयिष्यति
उद्दिश्य = अनुद्दिश्य / लक्ष्यरहितः

4. उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते,
हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः।
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः,
परेगितज्ञानफला हि बुद्धयः ॥4॥

शब्दार्थाः
उदीरित: – कहा हुआ। अर्थः – संकेत/मतलब। गृह्यते – ग्रहण किया जाता है। नागा: – हाथी। वहन्ति – उठाते हैं।ले जाते हैं। बोधिता: – बताए गए। अनुक्तम् – बिना कहे। ऊहति – अंदाज़ा लगा लेता है। हि – क्योंकि निश्चय से। बुद्धयः – बुद्धियाँ। परेगितज्ञानफला: – दूसरों के संकेत से उत्पन्न ज्ञान रूपी फल वाली।

हिंदी अनुवाद
कहा हुआ अर्थ (मतलब/संकेत) पशु से भी ग्रहण कर लिया जाता है, घोड़े और हाथी भी कहे जाने पर ले जाते हैं। विद्वान बिना कहे ही बात का अंदाज़ा लगा लेता है, क्योंकि बुद्धियाँ दूसरों के संकेत से उत्पन्न ज्ञान रूपी फल वाली होती हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेदं
उदीरितोऽर्थः = उत् + ईरितः + अर्थ:
पशुनापि = पशुना + अपि
हया: + च = हयाश्च
नागाः + च = नागाश्च
अनुक्तमप्यूहति = अन् + उक्तम् + अपि + ऊहति
पण्डितोजनः = पण्डितः + जनः
परेङ्गितज्ञानफला = पर + इङ्गित + ज्ञानफला:

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः = समास नामानि
न + उक्तम् = अनुक्तम् = नञ् तत्पुरुष
इङ्गितज्ञानफलाः = इङ्गितज्ञानमेव फलं यस्याः सा, ताः = बहुव्रीहि समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
बोधिताः = बुध् + (णिच्) क्त
ईरितः = ईर् + क्त
उक्तम् = वच् + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु-प्रयोगः
च = और = श्रीकृष्णः सुदामा च शैशवात् मित्रे आस्ताम्।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
ईरितः = कथितः
पण्डितः = विद्वान्, बुद्धिमान्
इंगितः = संकेत:
पशुना = जानवरेण
अनुक्तम् = न कथितम्
पर = अन्येभ्यः
हयाः = अश्वाः, तुरगाः
उक्तम् = कथितम्
ऊहति = निर्धारणं करोति
नागाः = हस्तिनः, करिणः
जनः = नरः
ज्ञानफला = ज्ञानमेव फलं

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
ईरितः = अनीरितः
ऊहति = अनूहति
जन: = पशुः
अनुक्तम् = उक्तम्
उक्तम् = न कथितम्
पण्डितः = मूर्खः
परेभ्यः = स्वकेभ्यः

5. क्रोधो हि शत्रुः प्रथमो नराणां,
देहस्थितो देहविनाशनाय।
यथास्थितः काष्ठगतो हि वह्निः,
स एव वह्निर्दहते शरीरम् ॥5॥

शब्दार्थाः
हि – निश्चय से। प्रथमः – पहला। देहस्थितः – देह में स्थित। देहविनाशाय – देह के नाश के लिए। यथास्थितः – यथावत् स्थित। काष्ठगतः – लकड़ी में रहने वाला। वह्निः – अग्नि। दहते – जलाती है।

हिंदी अनुवाद
निश्चय से मनुष्यों के शरीर में रहने वाला क्रोध शरीर को नष्ट करने के लिए (उनका) पहला शत्रु है। जैसे लकड़ी में स्थित आग उसे जलाने का कारण होती है, वही आग शरीर को भी जलाती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
वह्निर्दहते = वह्निः + दहते
देहस्थितो = देह + स्थितः
काष्ठ + गतः = काष्ठगतो

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः = समास नामानि
देहे स्थितो = देहस्थिताः – सप्तमी तत्पुरुष समास
काष्ठगतो = काष्ठे गतः – सप्तमी तत्पुरुष समास
देहविनाशनाय = देहस्य विनाशनाय – षष्ठी तत्पुरुष समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
स्थितः = स्था + क्त
गतः = गम् + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु प्रयोग:
एव = ही = ईश्वरः सर्वत्र एव अस्ति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
वह्निः = पावकः, अग्नि, ज्वाला, दाहकः
दहते = ज्वालयति
शुत्रः = रिपुः, अरिः
क्रोधः – कोपः
हि = निश्चितम्
नराणाम् = मनुष्याणाम्, जनानाम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
प्रथम = अन्तिमः
नराणाम् = पशूनाम्
विनाशनाय = रक्षणाय
वह्नि = जलम्
शत्रुः = मित्रम्
क्रोधः = प्रेमः
स्थितः = न स्थितः

6. मृगाः मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति,
गावश्च गोभिः तुरगास्तुरङ्गैः।
मूर्खाश्च मूखैः सुधियः सुधीभिः,
समान-शील-व्यसनेषु सख्यम् ।।6।।

शब्दार्थाः
मृगाः – हिरण। मृगैः – हिरणों के (साथ)। सगम् – साथ। अनुव्रजन्ति – पीछे-पीछे चलते हैं। गावः – गायें। गोभिः – गायों के (साथ)। तुरगा: – घोड़े। तुरगैः – घोड़ों के (साथ)। सुधियः – विद्वान लोग। सुधिभिः – विद्वानों के (साथ)। समान-शील-व्यसनेषु – समान व्यवहार-स्वभावों (स्वभाव वालों में)। सख्यम् – मित्रता होती है।

हिंदी अनुवाद
मृग (हिरण) मृगों (हिरणों) के साथ पीछे-पीछे चलते हैं। गाएँ गायों के साथ, घोड़े-घोड़ों के साथ, मूर्ख मूखों के साथ तथा बुद्धिमान बुद्धिमानों के साथ जाते हैं (क्योंकि) समान व्यवहार और स्वभाव वालों में (परस्पर आपसी) मित्रता होती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
सङ्गमनुव्रजन्ति = सङ्गम् + अनुव्रजन्ति
गावश्च = गावः + च
मूर्खाः + च = मूर्खाश्च
तुरगाः + तुरङ्गः = तुरगास्तुरङ्गैः

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
सुधियः = बुद्धिमन्तः
व्रजन्ति = गच्छन्ति
शील = चरित्र, व्यवहार
सुधीभिः = बुद्धिमन्तैः
सख्यम् = मित्रता, मैत्री
अनु = पश्चात्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
सुधियः = मूर्खाः
मूर्खाः = बुद्धिमन्तः, सुधियः
सख्यम् = असख्यम्
समान = असमान

7. सेवितव्यो महावृक्षः फलच्छायासमन्वितः।
यदि दैवात् फलं नास्ति छाया केन निवार्यते ॥7॥

शब्दार्थाः
सेवितव्यः – सेवन (आश्रय लेने) के योग्य है। महावृक्षः – महान वृक्ष। फलच्छायासमन्वितः – फल और छाया से युक्त। दैवात् – भाग्यवश। निवार्यते – रोकी जाती है।

हिंदी अनुवाद
फल और छाया से युक्त महान वृक्ष आश्रय (सहारा) लेने योग्य होता है। यदि भाग्यवश फल न भी हों तो भी छाया किस के द्वारा रोकी जा सकती है? अर्थात् किसी के द्वारा नहीं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धि / सन्धिविच्छेद
फलच्छायासमन्वितः = फल + छाया + समन्वितः
न + अस्ति = नास्ति

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः – समासनामानि
महावृक्षः – महान् वृक्षः। – कर्मधारय समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
सेवितव्यो – सेव् + तव्यत्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु प्रयोगः
न = नहीं = त्वम् तत्र न गन्तव्यम्।
यदि = अगर = यदि परिश्रमी भविष्यति तदा सफलतां लप्स्यते।

पर्यायपदानि पदानि = पर्यायाः
सेवितव्यो = आश्रयितव्यो
दैवात् = भाग्यात्
वृक्षः = तरुः, महीरुहः, द्रुमः
निवार्यते = निवारणं क्रियते
समन्वित = सहित

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
सेवितव्यो = असेवित्व्यः
महावृक्षः = लघुवृक्षः
दैवात् = परिश्रमात्
छाया = तापं
समन्वितः = असमन्वितः
न = आम्
अस्ति = आसीत्

8. अमन्त्रमक्षरं नास्ति, नास्ति मूलमनौषधम्।
अयोग्यः पुरुषः नास्ति योजकस्तत्र दुर्लभः ॥8॥

शब्दार्थाः
अमन्त्रम् – मंत्र से रहित। अक्षरम् – अक्षर (ज्ञान)। मूलम् – जड़। अनौषधम् – औषधि से रहित। अयोग्यः – योग्यता रहित। योजक: – जोड़ने वाला। तत्र – वहाँ (उस स्थान पर)। दुर्लभः – कठिनाई से मिलने वाला।

हिंदी अनुवाद
मन्त्र से रहित (हीन) अक्षर नहीं होता है। जड़ जड़ी-बूटियों से रहित नहीं होती है। योग्यता से रहित व्यक्ति वास्तविक पुरुष (इनसान) नहीं होता है। वहाँ गुणों को वस्तुओं-व्यक्तियों से जोड़ने वाला दुर्लभ होता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
अमन्त्रमक्षरं = अमन्त्रम् + अक्षरं
नास्ति = न + अस्ति
मूलमनौषधम् = मूलम् + अनौषधम्
योजक: + तत्र = योजकस्तत्र
दु: + लभः = दुर्लभः

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
अयोग्यः = न योग्यः = नञ् तत्पुरुष समास
न क्षरं = अक्षर = नञ् तत्पुरुष समास

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
पदानि = पर्यायाः अमन्त्र – मन्त्रहीन
अयोग्यः = योग्यहीन:
अनौषधम् = औषधहीनः

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
अयोग्यः = योग्यः
दुर्लभः = सुलभः
पुरुषः = नारी
तत्र = अत्र

9. संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता।
उदये सविता रक्तो रक्तोश्चास्तमये तथा ॥9॥

शब्दार्थाः
संपत्तौ – सम्पत्ति आने पर। विपत्ती – मुसीबत होने पर। महताम् – महान् लोगों की। एकरूपता – एक जैसी स्थिति होती है। उदये – उदय होने पर। सविता – सूर्य। रक्तः – लाल। अस्तमये – अस्त होने पर।

हिंदी अनुवाद
धनवान होने अथवा (और) धनहीन होने पर महान् लोगों की एकरूपता (एक जैसी कार्यशीलता) होती है। जैसे उदय होते समय पर सूर्य लाल रंग का होता है तथा अस्त होने के समय पर भी लाल रंग का होता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
महतामेकरूपता – महताम् + एकरूपता
रक्ताः + च + तमये = रक्तश्चास्तमये

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु प्रयोगः
तथा – वैसा = यथा राजा तथा प्रजा।
च = और = रामः श्यामः च तत्र गतः।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
संपत्तौ = द्रव्यौ, धनौ, वित्तौ
सविता = सूर्यः, मित्रः, भास्करः, दिवाकरः।

विपर्यचयनम्
पदानि = विपर्ययाः
संपत्तौ = विपत्तौ
एकरूपता = अनेकरूपता
उदये = अस्ते
रक्तः = श्वेतः
सविता = चन्द्रः
तमः = प्रभातः

10. विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चिन्निरर्थकम्।
अश्वश्चेद् धावने वीरः भारस्य वहने खरः ॥10॥

शब्दार्थाः
विचित्रे – अनोखे। खलु – निश्चय से। किञ्चित् – कुछ। निरर्थकम् – बेकार। चेद् – यदि। धावने – दौड़ने में। भारस्य – भार के। वहने – उठाने में। खरः – गधा।

हिंदी अनुवाद
निश्चय से इस विचित्र (अनोखे) संसार में कुछ भी निरर्थक (बेकार) नहीं है। क्योंकि यदि घोड़ा दौड़ने में उपयोगी (वीर) होता है तो गधा भार को उठाने में (ढोने) में उपयोगी होता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
न + अस्ति = नास्ति
किञ्चिन्निरर्थकम् = किञ्चित् + न + निरर्थकम्
अश्वश्चेद् = अश्वः + चेत्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः = समासनामानि
भारस्य वहने = भारवहने = तत्पुरुष समास

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु प्रयोगः
खलु = निश्चित = आशा बलवती खलु।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
खलु = निश्चितम्
संसारे = लोके
खरः = गर्दभः
निरर्थकम् = व्यर्थम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
खलु = अनिश्चितम्
वीरः = कायरः
निरर्थकम् = सार्थकम्
धावने = स्थिते

Here we are providing Class 11 Biology Important Extra Questions and Answers Chapter 13 Photosynthesis in Higher Plants. Important Questions for Class 11 Biology are the best resource for students which helps in Class 11 board exams.

Class 11 Biology Chapter 13 Important Extra Questions Photosynthesis in Higher Plants

Photosynthesis in Higher Plants Important Extra Questions Very Short Answer Type

Question 1.
What is the full form of NADP?
Answer:
Nicotinamide Adenine Dinucleotide phosphate.

Question 2.
What are the complete photosynthetic units of plants?
Answer:
Chloroplasts.

Question 3.
Give one difference between chlorophyll ‘a’ and chlorophyll ‘b’.
Answer:
Chlorophyll (a) has a methyl group (CH₃) whereas chlorophyll (b) has an aldehyde group (CHO).

Question 4.
How many ATP molecules are required for the synthesis of one molecule of glucose in the C₃ pathway?
Answer:
18 ATP molecules are required for the synthesis of one molecule of glucose.

Question 5.
In which part of the leaves chlorophyll is found?
Answer:
In the thylakoid membrane of the chloroplast.

Question 6.
What is the primary acceptor of C02 in the C₃ plant? ,
Answer:
RiBulose 1.5 biphosphate (RuBP).

Question 7.
In which part of chloroplast light reaction takes place?
Answer:
Grana.

Question 8.
What is the relation between photosynthetic units and reaction centers?
Answer:
A photosynthetic unit consists of P6g0 and P700 reaction centers of photosystems.

Question 9.
What is the compensation point?
Answer:
The point at which the rate of photosynthesis is equal to the rate of respiration.

Question 10.
What is Kranz’s anatomy?
Answer:
It is a type of leaf structure in which the vascular bundle is surrounded by bundle sheath and mesophyll cells.

Question 11.
Which kinds of reactions of photosynthesis occur in the grana and stroma of chloroplasts?
Answer:

• Grana light reaction
• Stroma dark reaction

Question 12.
Give the overall general chemical equation of photosynthesis?
Answer:

Question 13.
Expand the abbreviation RuBP, NADP
Answer:
RuBP: Ribulose biphosphate
NADP: Nicotinamide Adenine Dinucleotide Phosphate

Question 14.
Give two points of difference between sun plants and shade plants.
Answer:
Sun plants need relatively high light intensity to saturate their photosynthetic rates while shade plants reach saturation at low intensities.

Question 15.
Name the process which is responsible for converting solar energy into chemical energy.
Answer:
Photosynthesis

Question 16.
Wherefrom does oxygen come out during photosynthesis?
Answer:
From water

Photosynthesis in Higher Plants Important Extra Questions Short Answer Type

Question 1.
Expand the abbreviation RuBP. What is its role in photosynthesis?
Answer:
The full form of RuBP is ribulose 1,5 biphosphate; RuBP is the first acceptor of atmospheric CO₂ during the dark reaction of photosynthesis. The reaction is called carboxylation.

RuBP is regenerated during the final formation of sugar molecules.

Question 2.
What is the porphyrin system?
Answer:
The porphyrin system consists of

1. A complex ring structure of alternating single and double bonds called a porphyrin ring having four pyrrole rings containing a magnesium atom in the center.
2. A lengthy hydrocarbon tail attached to the porphyrin group called phytol.

Question 3.
What are the two main functions of pigments other than chlorophyll in green leaves?
Answer:
The functions of pigments other than chlorophyll are:

1. to absorb light energy and transfer it to chlorophyll for photosynthesis.
2. to protect the chlorophyll molecule from photooxidation.

Question 4.
What is the significance of chlorophyll-a in photosynthesis carried out by higher plants?
Answer:
In higher plants, all the pigments carotenes, xanthophylls, and chlorophyll-b transfer the absorbed solar energy to chlorophyll-a. It is the chlorophyll-a molecule, which initiates the process of photosynthesis.

Question 5.
Write two differences between cyclic and non-cyclic photophosphorylation?
Answer:
Differences between cyclic and non-cyclic photophosphorylation:

Cycle-photophosphorylation	Non-cyclic-photophosphorylation
(i) Reaction center P700 is the electron emitter and also electron acceptor	(i) Reaction center P680 is the electron emitter and P700 is the electron acceptor.
(ii) It synthesizes only ATP.	(ii) It forms both ATP and NADPH,

Question 6.
What are the steps that are common to C₃ and C₄ photosynthesis?
Answer:
The following steps are common in both C₃ and C₄ photosynthesis.

1. Photolysis of H₂O and photophosphorylation in the light reaction.
2. The dark reaction occurs in the stroma in both cases.
3. Carboxylation-but in C₃ plants CO₂ acceptor is RuBP whereas in C₄ it is phosphoenolpyruvic acid.
4. The Calvin cycle resulting in the formation of starch occurs in both C₃ and C₄ photosynthesis.

Question 7.
What is the coupling factor in photosynthesis?
Answer:
These are similar to the F₀– F₁ complex of mitochondria present in appressed and non-appressed regions, granular and stromal thylakoids. These participate in the photophosphorylation process.

Question 8.
What is 3 – PGA?
Answer:
It is a protein molecule located on the outer surface of the thylakoid membrane. It is the first stable intermediate product of photosynthesis. It comprises 16% of the chloroplast protein, which is the most abundant protein of the biological world on earth.

Question 9.
What is the Emerson effect or photosynthetic enhancement?
Answer:
Emerson in 1957 showed that the rate of photosynthesis can be increased if monochromatic beams of two different wavelengths i.e. long and short are used simultaneously around a trap center in a photosynthetic unit. This phenomenon is known as the Emerson effect or photosynthetic enhancement.

Question 10.
What is translocation in plants?
Answer:
The process of long-distance movement of organic substances synthesized during photosynthesis from chlorophyll-containing cells or leaf which serve as regions of supply or source to different plant organs as regions of their utilization of sink is known as translocation. The term translocation is generally restricted to movements of solutes in the tissues of the phloem and xylem of plants.

Question 11.
Describe the process of photorespiration.
Answer:
It is a process of loss of photosynthetically fixed carbons, occurring in some plants during intense heat and low carbon dioxide concentrations. Under these conditions the enzyme RuBP oxygenase and converts Ribulose Bisphosphate (5 carbon), into phospho-glyceric acid (3 carbon) and phosphoglycolate (2 carbon). Soon glycolate is formed of phosphoglycolate. In peroxisomes, glycolate soon changes into glycine and glycine into serine and CO₂ without the production of assimilatory powers (ADT and NADPH₂). All the changes taking place as follows.

Photorespiration is also called the C₂ cycle because 2 carbon compounds are formed during the process. This process does not field any unstable or free energy in the form of ATP.

Question 12.
Explain the following:
(i) There will be no life without photosynthesis.
Answer:
For the existence of life, food and O₂ are very essential. Photosynthesis is the only process that can trap solar energy and can synthesis food for own and all other organisms. During photosynthesis, O₂ is given out and CO₂ is taken. So, it keeps the balance of O₂ and CO₂ in nature. Thus, photosynthesis is essential for the existence of life.

(ii) There is no oxygen evolution in bacterial photosynthesis.
Answer:
In bacterial photosynthesis, the raw material for the supply of proton (H⁺) is H₂S than H₂O. Thus, there are productions of S than O₃ during splitting in light reaction.
2 H₃S → 2 HS + 2H+
HS + HS → H₂S + S

(iii) Chlorophyll is an essential photosynthetic pigment.
Answer:
Chlorophyll-b and other pigments of a reaction center of photosystem absorb solar energy and transfer it to chlorophyll-a. Ultimately it is the chlorophyll-a that initiates the photosynthesis process. Solar energy enters into the ecosystem only through photosynthesis.

Question 13.
What is the role of NADP in photosynthesis?
Answer:
NADP is a co-enzyme useful in photosynthesis when non-cyclic photophosphorylation occurs, water is split. [n such a situation NADP acts as an acceptor of electrons and protons to form NADPH. This NADPH is used as reducing power for the fixation of CO₂ in the dark reaction. If the dark reaction is slow, then oxidized NADP will not be available and the non-cyclic cycle will then cease to operate.

Question 14.
Give four important differences between photosynthesis and respiration.
Answer:

Photosynthesis	Respiration
1. Occurs only in green cells.	1. Occurs in all Living cells.
2. Occurs in chloroplasts in the cell.	2. Occurs in mitochondria.
3. Needs light to occur.	3. Does not need light.
4. Uses CO2 and water.	4. Uses glucose and oxygen releases CO2 and water.
5. It ïs a constructive process.	5. It is a destructive process.

Question 15.
Explain the principle of limiting factor with a suitable graph.
Answer:
Law of limiting factor: When a chemical reaction is conditioned as to its rapidity by a number of separate factors then the rate of reaction is as rapid as the slowest factor permits.

As is clear that as the light intensity is increased the rate of photosynthesis increases proportionately until some other factor like CO, becomes limiting. Ultimately the plant becomes light-saturated indicating that light is no more the limiting factor. If now the cone, of CO, is increased the rate of photosynthesis increases until the light becomes a limiting factor.

Question 16.
(i) List the three categories of photosynthetic pigments.
Answers:
Chlorophylls, Carotenoids, Phycobilins.

(ii) Which pigments are known as accessory pigments and why?
Answer:
Carotenoids and phycobilins.
They absorb light in the wavelength range not absorbed by chlorophyll and transfer it to chlorophyll.

Question 17.
(i) What does chlorophyll do to the light falling on it?
Answer:
Chlorophyll molecule becomes excited as soon as light falls on it. It was given out an electron acceptor which returns to release gradually energy in the form of ATP.

(ii) Which pigment system absorbs the red wavelength of light?
Answer:
Photosystem I.

Question 18.
Name the two main sets of reactions in photosynthesis in which light energy is required write down the reaction.
Answer:
(i) Photolysis for breaking down of water molecule.
energy

(ii) Photophosphorylation for the conversion of light energy into chemical energy.
ADP + iP → ATP

Photosynthesis in Higher Plants Important Extra Questions Long Answer Type

Question 1.
What is photorespiration? Describe the process in detail and link it with the Calvin cycle.
Answer:
Enzyme Rubisco catalyzes the carboxylation reaction where CO₂ combines with RuBP. This enzyme catalyzes the combination of O₂ with RuBP called oxygenation. Respiration that is initiated in chloroplasts and occurs in light only is called photorespiration.

The oxygenation of RuBP in presence of O₂ is the first of photorespiration, which leads to the formation of one molecule of phosphoglycolate, a two-carbon compound, and one molecule of PGA. While PGA is used up in the Calvin cycle, the phosphoglycolate is dephosphorylated to form glycolate in the chloroplast and in turn diffused to peroxide, where it is oxidized to glyoxylate.

In the peroxide, the glyoxylate is used to form amino acid and glycine-calycine enters mitochondria where two glycine molecules (4 carbon) give rise to one molecule of serine (3 carbon) and one CO₂ (one carbon). The serine is taken up by peroxisome and converted into glycerate. The glycerate enters the chloroplast where it is phosphorylated to form PGA. PGA molecules enter the Calvin cycle to make carbohydrates releasing one molecule of CO₂ In mitochondria photorespiration is also called the photosynthetic carbon oxidation cycle.

Increased O₂ level increases photorespiration whereas increased CO₂ level increases photorespiration ( and increases C₂ photosynthesis).

In C₃ plants photosynthesis occurs only in one cell type i.e. mesophyll cells. Both light reactions and carbon reactions occur in mesophyll cells in C₃ plants. In C₄ plant photosynthesis requires the presence of two types of photosynthesis cells that is mesophyll cells and bundle sheath cells. The C₄ plants contain dimorphic chloroplasts, which means chloroplasts in mesophyll cells are granular. Therefore C₂ pathway does not operate in the C₄ pathway.

All the important changes can be summarised as

Question 2.
Describe carbon reactions of the C₃ pathway. Does this pathway operate also in C₄ plants?
Answer:
The reactions catalyzing the assimilation of CO₂ to carbohydrates take place in the stroma where all the necessary enzymes are localized. These reactions are referred to as ‘carbon reactions’ (also called dark reactions) leading to the photosynthetic reduction of carbon to carbohydrates.

In the first phase of carbon reaction, C02 enters the leaf through the stroma. This CO₂ is accepted by a 5-carbon molecule, ribulose-1-5 bisphosphate (RuBP) already present in the leaf. It forms two molecules of 3-carbon, compound, 3- phosphoglycerate (PGA). This 3-carbon molecule is the first stable product of this pathway and hence it is called C, PATHWAY.

The formation of (PGA) with CO₂ combining with RuBP is called carboxylation. This reaction is catalyzed by an enzyme called ribulose bisphosphate carboxylase (Rubisco). This enzyme also possesses oxygenase activity and hence abbreviated as Rubisco. This activity allows O, to compete with C02 for combining with RuBP.

After the carboxylation reduction of PGA occurs and ATP and NADPH, formed during photochemical reactions with the reduction of PGA, glyceraldehyde-3 phosphate-a carbohydrate is formed. These 3-carbon molecules, also called triose phosphates act as precursors for the synthesis of sucrose and starch. To complete the cycle, and to continue it, regeneration of the 5-carbon acceptor molecule, that is RuBP takes place.

The C₃ type of carbon reaction occurs in the stroma of the chloroplast. This pathway is called the Calvin cycle.

The CO₂concentrating mechanism is called the C₄  pathway. Operation of the C₄ pathway requires the cooperation of both cell-type mesophyll and bundle sheath cells. The objective of the C. pathway is to build up a high concentration of CO₂ which suppresses photorespiration. This C. pathway is more efficient than the C₃ pathway. Hence C? pathway does not operate C₄ plants. (See the table)

Schematic representation of C₃ pathway Calvin cycle.

Question 3.
Describe briefly the experiment conducted by the scientist, T.W. Englemann.
Answer:
T.W. Englemann plotted the action spectrum of photosynthesis.

Photosynthesis can occur in visible light of wavelength varying between 390 to 763 nm. The rate of photosynthesis is not uniform in light of all wavelengths.

It varies depending upon their relative absorption by chlorophyll pigments. The graph showing the relative yield or rate of photosynthesis in plants exposed to monochromic light of different wavelengths is termed as ACTION SPECTRUM. The rate of photosynthesis, as shown in the action spectrum is maximum in the blue region of light.

Curves showing a comparison of absorption and action spectra of chlorophyll pigments during photosynthesis

Question 4.
What is a photosystem? Which is the pigment that acts as a reaction center? Describe the interaction of photosystem 1 and photosystem II.
Answer:
The light is entrapped by a group of chlorophyll molecules which together constitute a photosystem. Each pigment system has a trap or reaction center, which is either P₇₀₀ or P₆₈₀ ao. In this ‘P’ stands for pigment and figures 680 and 700 for the wavelength of light. Chlorophyll molecule acts as a trap center with the transfer of high energy electron to electron transport system (ETS).

The high-energy electrons return rapidly to their normal low energy orbitals in the absence of light and the excited chlorophyll molecule reverts to its original stable condition. These two photosystems: photosystem-I and photosystem-11 exist with different forms of chlorophyll ‘a’ as the reaction center. The PS-II is located in the appressed regions of grana thylakoids and the PS-I in the stroma thylakoids and non-appressed regions of grana.

The function of two photosystems that interact with each other is to trap light energy and convert it to chemical energy (ATP). This chemical energy stored in the form of ATP is used by living cells.

Distribution of pigment in photosystem I and Photosystem II.

Question 5.
What led to the evolution of the C₄ pathway of photosynthesis? Describe in detail.
Answer:
Kortschak (1965) observed that in sugarcane, the compound in which CO, got incorporated was oxaloacetic acid or oxaloacetate (OAA), a 4-carbon compound instead of phosphoglyceric acid, a 3-carbon com¬pound.

Hatch and Slack (1965-1967) found it a regular mode of CO₂ fIxation in a number of monocots such as sugar cane, maize, sorghum, and Pennisetum. They found that the initial acceptor of CO₂ in such plants is Phosphoenalpymvic acid instead of RuBP and the first stable compound is oxaloacetate acid, a 4-carbon compound. These plants are termed C₄ plants as the first stable compound is a 4-carbon compound and other plants are termed C₃ plants.

Hatch and Slack observed that these plants have another pathway of CO₂ a fixation that precedes the Calvin cycle occurring in C₃ plants. This cycle is known as the C₄ pathway.

Question 6.
Describe in detail how ATP and NADPH2 are formed during photochemical reactions?
Answer:
Photosynthesis at present is thus considered basically an oxidation-reduction process during which water is oxidized to release oxygen and CO₂ is reduced to carbohydrates. Photosynthesis involves two steps- the first step is light-dependent called Light reaction or Hill reaction or photochemical phase. The second step is the Dark reaction or Blankman’s reaction or the Biosynthetic phase, which does require light.

Light Reaction or Hill Reaction: During this process, solar energy is converted into chemical energy, light is trapped by chlorophyll and carotenoid pigments and is converted into chemical energy which is stored in the form of ATP energy-rich molecule.

Photolysis of water occurs that leads to the evolution of oxygen and formation of H⁺ ions, the latter combining with NADP to form NADPH₂ often termed as reducing power. ATP and NADPH together termed assimilatory power as CO₂ fixation during the dark reaction.

Photolysis of water takes place in presence of light and water oxidizing enzyme as follow:

The unstable OH” combines to form water and molecular oxygen after losing the electrons which are accepted by oxidized chlorophyll molecule. (P₆₈₀ of PS₁₁) through an unknown electron acceptor compound “Z”. This step requires the presence of Mn⁺⁺ and Cl’ ions.

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला Summary Notes

जननी तुल्यवत्सला पाठपरिचयः
महाभारत में अनेक ऐसे प्रसंग हैं जो आज के युग में भी उपादेय हैं। महाभारत के वनपर्व से ली गई यह कथा न केवल मनुष्यों अपितु सभी जीव-जन्तुओं के प्रति समदृष्टि पर बल देती है। समाज में दुर्बल लोगों अथवा जीवों के प्रति भी माँ की ममता प्रगाढ़ होती है, यह इस पाठ का अभिप्रेत है।

जननी तुल्यवत्सला Summary

पाठसारः
प्रस्तुत पाठ वेद व्यास द्वारा रचित महाभारत ग्रन्थ के वनपर्व से उद्धृत है। जिसमें व्यास द्वारा कौरव प्रधान धृतराष्ट्र को समझाने का प्रयास किया गया है कि तुम पिता हो और तुम्हें अपने पुत्रों के साथ अपने भतीजों (पाण्डवों) के हित का ख्याल रखना है। प्रस्तुत प्रसंग में गाय के मातृत्व की चर्चा करते हुए गोमाता सुरभि और इन्द्र के माध्यम से यह बताया गया है कि माता के लिए सब संतान बराबर होती है उसके हृदय में अपनी सब सन्तानों के लिए समान स्नेह होता है।

एक किसान दो बैलों से अपना खेत जोत रहा था। तभी उनमें से एक दुर्बल बैल हल चलाने व शीघ्र चलने में असमर्थ हो पृथ्वी पर गिर पड़ता है, तो किसान उसे उठाने का प्रयत्न करता है। भूमि पर गिरे हुए दुखित बैल (अपने पुत्र) को देखकर, माता सुरभि की आँखों से आँसू बहने लगते हैं। इन्द्र सुरभि से दुःख का कारण पूछते हैं तो सुरभि कहती है कि क्या आप नहीं देख रहे कि यह मेरा पुत्र किसान द्वारा पीड़ित किया जा रहा है। इन्द्र कहते हैं कि हजारों पुत्रों की माता होते हुए भी इस दीन पुत्र के लिए इतना स्नेह क्यों?

माता सुरभि कहती है कि सभी सन्तानों के लिए माता समान स्नेह वाली होती है। परन्तु दुर्बल पुत्र पर माता का विशेष स्नेह होता है। सुरभि के वचन सुनकर इन्द्र का हृदय भी द्रवित हो जाता है फिर प्रचण्ड वायु के साथ वर्षा आरम्भ होने पर किसान बैलों को लेकर अपने घर आ जाता है।

जननी तुल्यवत्सला Word Meanings Translation in Hindi

1. कश्चित् कृषकः बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत्। तयोः बलीवर्दयोः एकः शरीरेण दुर्बलः जवेन गन्तुमशक्तश्चासीत्। अतः कृषकः तं दुर्बलं वृषभं तोदनेन नुद्यमानः अवर्तत। सः ऋषभः हलमूवा गन्तुमशक्तः क्षेत्रे पपात। क्रुद्धः कृषीवलः तमुत्थापयितुं बहुवारम् यत्नमकरोत्। तथापि वृषः नोत्थितः।
भूमौ पतिते स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां मातुः सुरभेः नेत्राभ्यामश्रूणि आविरासन्। सुरभेरिमामवस्था दृष्ट्वा सुराधिपः तामपृच्छत्-“अयि शुभे! किमेवं रोदिषि? उच्यताम्” इति। सा च

शब्दार्थाः
कश्चित् – कोई। कृषक: – किसान। बलीवाभ्याम् – बैलों से। क्षेत्रकर्षणम् – खेत जोतना। कुर्वन् आसीत् – कर रहा था। बलीवर्दयोः – बैलों में। जवेन – तेज़ी से। गन्तुम् – जाने (चलने) में। अशक्तः – असमर्थ। अवर्तत – हो गया। ऋषभ: – बैल। गन्तुमशक्तः – चलने में असमर्थ। क्रुद्धः – क्रोधी (क्रोधित)। कृषीवल: – किसान। बहुवारम् – बहुत बार। न उत्थितः – नहीं उठा। भूमी – जमीन पर। पतिते – गिरने पर। सुरभेः – सुरभि की। आविरासन् – निकलने लगे। सुराधिपः – देवताओं का राजा (इन्द्र) शुभे! – शुभ लक्षणों वाली। किमेवम् – क्यों इस प्रकार। उच्यताम् – कहो।

हिंदी अनुवाद
कोई किसान बैलों से खेत जोत रहा था। उन बैलों में एक (बैल) शरीर से कमज़ोर और तेज़ी से चलने में असमर्थ (अशक्त) था। अतः किसान उस दुबले बैल को कष्ट देते हुए (ज़बरदस्ती) हाँकने लगा। वह बैल हल को उठाकर चलने में असमर्थ होकर खेत में गिर पड़ा। क्रोधित किसान ने उसको उठाने के लिए बहुत बार प्रयत्न किए, तो भी बैल नहीं उठा।

भूमि पर गिरे हुए अपने पुत्र को देखकर सब गायों की माता सुरभि की आँखों से आँसू आने लगे। सुरभि की इस दशा को देखकर देवताओं के राजा (इन्द्र) ने उससे पूछा-“अरी शुभ लक्षणों वाली! क्यों इस तरह रो रही हो? बोलो”। और वह-

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेद
कश्चित् – कः + चित्
यत्नमकरोत् – यत्नम् + अकरोत्
कुर्वन्नासीत् – कुर्वन् + न + आसीत्
तथा + अपि – तथापि
गन्तुमशक्तश्चासीत् – गन्तुम् + अशक्तः + च + आसीत्
नोत्थितः – न + उत्थितः
तमुत्थापयितुं – तम् + उत्थापयितुम्
नेत्राभ्यामश्रूणि – नेत्राभ्याम् + अश्रूणि
सुर + अधिपः – सुराधिपः
तामपृच्छत् – ताम् + अपृच्छत्
सुरभेरिमामवस्थाम् – सुरभेः + इमाम् + अवस्थाम्
किमेवं – किम + एवम्

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः
बलीवाभ्यां – बलीवर्दः च बलीवर्दः च ताभ्याम्।
बलीवर्दयोः – बलीवर्दः च बलीवर्दः च तयोः।

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
गन्तुम् – गम् + तुमुन्
कुर्वन् – कृ + शतृ
दृष्ट्वा – दृश् + क्त्वा
नुद्यमानः – नुद् + शानच्

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
बलीवर्दः – वृषभः
नुद्यमानः – बलेन नीयमानः
उच्यताम् – कथय, वदत
दुर्बलः – क्षीणः
हलमूढ्वा – हलम् आदाय
आविरासन् – आगताः
अशक्तः – असमर्थः
पपात – भूमौ अपतत्
अश्रूणि – नयनजलम्
तोदनेन – कष्टप्रदानेन
क्रुद्धः – कुपितः
नेत्राभ्याम् – चक्षुाम्, नयनाभ्याम्
जवेन – तीव्रगत्या
धेनूनाम् – गवाम्
भूमौ – पृथिव्याम्
क्षेत्रकर्षणम् – क्षेत्रस्य कर्षणम्
शुभे – कल्याणकारि!

विपयर्यपदानि
पदानि – विपर्ययाः
दुर्बलः – सबलः
उच्यताम् – अनुच्यताम्
यत्नम् – अयत्नम्
स्वपुत्र – निजपुत्रीम्
अवस्थाम् – दुरावस्थाम्
बहुवारम् – एकवारम्
एक: – अनेक:
सुराधिपः – नराधिपः
पपात – उत्थितः
अशक्त: – शक्तः

2. विनिपातो न वः कश्चिद् दृश्यते त्रिदशाधिपः।
अहं तु पुत्रं शोचामि, तेन रोदिमि कौशिक!॥

शब्दार्थाः
विनिपातः – सहायक। वः – तुम्हारा/उसका। कश्चिद् – कोई। दृष्यते – दिखाई देता है। शोचामि – चिन्ता करती हूँ। तेन – उससे। रोदिमि – रो रही हूँ।

हिंदी अनुवाद
हे कौशिक! तीनों दशाओं के स्वामी इन्द्र! कोई उसका सहायक नहीं दिखाई देता। मैं तो पुत्र की चिन्ता करती हूँ. अतः रो रही हूँ।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेदं
कश्चिद् – कः + चित्
त्रिदशाधिप – त्रिदशा + अधिप

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
अधिपः – शासक, स्वामी
रोदिमि – दुःखी भवामि
शोचामि – चिन्तयामि

विपयर्यपदानि
पदानि – विपर्ययाः
शोचामि – अशोचामि
रोदिमि – प्रसीदामि

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः
त्रिदशाधिपः – तिसृणाम् दशानाम् अधिपः

3. “भो वासव! पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा अहं रोदिमि। सः दीन इति जानन्नपि कृषकः तं बहुधा पीडयति। सः कृच्छ्रेण भारमुद्द्वहति। इतरमिव धुरं वोढुं सः न शक्नोति। एतत् भवान् पश्यति न?” इति प्रत्यवोचत्।
“भद्रे! नूनम्। सहस्राधिकेषु पुत्रेषु सत्स्वपि तव अस्मिन्नेव एतादृशं वात्सल्यं कथम्?” इति इन्द्रेण पृष्टा सुरभिः प्रत्यवोचत्

शब्दार्थाः
वासव! – इन्द्र!। दैन्यम् – दीनता को। रोदिमि – रोती हूँ। दीन – दु:खी (लाचार)। जानन् अपि – जानता हुआ भी। बहुधा – अनेक बार (अकसर)। कृच्छ्रेण – कठिनाई से। उद्वहति – उठाता है। इतरम् इव – दूसरे की तरह। वोढुम् – उठाने में। प्रत्यवोचत् – उत्तर में बोली। सहस्राधिकेषु – हज़ारों से अधिक। सत्सु – होने पर। वात्सल्यम् – प्रेम। कथम् – क्यों है। पृष्टा – पूछी गई।

हिंदी अनुवाद
हे इन्द्र! पुत्र की दीनता को देखकर मैं रो रही हूँ। वह लाचार है। यह जानते हुए भी किसान उसे अकसर (अनेक बार) पीड़ा देता (पीटता) है। कठिनाई से भार (बोझ) उठाता है। दूसरे की तरह जुए को वह उठाने (ढोने) में समर्थ नहीं है। यह आप देख रहे हैं न? ऐसा उत्तर दिया।
“हे प्रिये! निश्चित ही। हजारों अधिक पुत्रों के रहने (होने) पर भी तुम्हारा ऐसा प्रेम इसमें क्यों है?” ऐसा इन्द्र के द्वारा पूछे जाने पर सुरभि बोली-

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेद
जानन्नपि – जानन् + अपि
सहस्राधिकेषु – सहत्र + अधिकेषु
भारमुद्वहति – भारम् + उत् + वहति
अस्मिन् + एव – अस्मिन्नेव
इतरम् + इव – इतरमिव
प्रत्यवोचत् – प्रति + अवोचत्
प्रत्यवोचत् – प्रति + अवोचत्
जानन् – ज्ञा + शतृ

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः
सहस्राधिकेषु – सहस्रात् अधिकम् तेषु।

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
वोढु – वह् + तुमुन्
पृष्टा – प्रच्छ् + क्त + टाप्
दृष्ट्वा – दृश् + क्त्वा

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
वासव – देवराजः, इन्द्रः
कृच्छ्रेण – काठिन्येन
वात्सल्यं – स्नेह, प्रेम
दृष्ट्वा – अवलोक्य, वीक्ष्य
वोढुम् – वाहनाय योग्यम्
सहस्रम् – दशशतम्
दीन – निर्धनः
भद्रे – कल्याणकारी, शुभे
दैन्यं – दीनताम्
बहुधा – बहुवारम्
इतरमिव – भिन्नम् इव
शक्नोति – समर्थः भवति
पीडयति – कष्टं ददाति
प्रत्यवोचत् – उत्तरं दत्तवान्
नूनम् – निश्चितम्
पृष्टा – अपृच्छत्

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
दैन्यम् – अदैन्यम्
पीडयति – आनन्दयति
नूनम् – अनिश्चितम्
रोदिमि – प्रसीदामि
शक्नोति – अशक्नोति
पुत्रेषु – पुत्रीषु
अहम् – त्वम्
भद्रे! – अभद्रे!
एतादृशम् – तादृशम्
वात्सल्यम् – घृणा

4. यदि पुत्रसहनं में, सर्वत्र सममेव में।
दीनस्य तु सतः शक्र! पुत्रस्याभ्यधिका कृपा।।

शब्दार्थाः
यदिः – यद्यपि (जबकि)। पुत्रसहस्रम् – हजारों पुत्र हैं। मे – मेरे। सर्वत्र – सब जगह। समम् एव – समान ही। मे – मुझे। दीनस्य – दुःखी के। सत: – होने से। अभ्यधिका – कुछ अधिक।

हिंदी अनुवाद
हे इन्द्र देव! जबकि मेरे हजारों पुत्र मेरे लिए सब जगह समान ही हैं तो भी कमजोर पुत्र के प्रति मेरी अधिक कृपा (प्रेम) है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेद
सममेव – समम् + एव।
पुत्रस्याभ्यधिका – पुत्रस्य + अभि + अधिका।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
मे – मम, मह्यम्
समम् – सह, साकम्
अधिका – अत्यधिका
पदानि – पर्यायाः
कृपा – दया
शक्र – इन्द्र
पुत्रस्य – सुतस्य
पदानि – पर्यायाः
दीनस्य – निर्धनस्य
सर्वत्र – परितः
यदि – यद्यपि

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
मे – ते
दीनस्य – समृद्धस्य
अधिका – न्यूना

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
पुत्रसहस्रम् – पुत्राणाम् सहस्रम्

5. “बहून्यपत्यानि मे सन्तीति सत्यम्। तथाप्यहमेतस्मिन् पत्रे विशिष्य आत्मवेदनामनुभवामि। यतो हि अयमन्येभ्यो दुर्बलः। सर्वेष्वपत्येषु जननी तुल्यवत्सला एव। तथापि दुर्बले सुते मातुः अभ्यधिका कृपा सहजैव” इति। सुरभिवचनं श्रुत्वा भृशं विस्मितस्याखण्डलस्यापि हृदयमद्रवत्। स च तामेवसान्त्वयत्-” गच्छ वत्से! सर्व भद्रं जायेत।”
अचिरादेव चण्डवातेन मेघरवैश्च सह प्रवर्षः समजायत। लोकानां पश्यताम् एव सर्वत्र जलोपप्लवः सञ्जातः। कृषकः हर्षतिरेकेण कर्षणाविमुखः सन् वृषभी नीत्वा गृहमगात्।

शब्दार्था:
बहूनि – बहुत से। अपत्यानि – संतान। मे – मेरे। सन्ति – हैं। इति – यह। विशिष्य – विशेष रूप से। आत्मवेदनाम् – अपना दर्द (को)। यतः – क्योंकि। अन्येभ्यः – दूसरो से। सर्वेषु अपत्येषु – सभी पुत्रों में। तुल्यवत्सला – समान प्यार वाली। दुर्बले – निर्बल में। सुते – पुत्र में। अभ्यधिका – अधिक। कृपा – प्रेम। सहजैव – सामान्य ही है। भृशम् – बहुत अधिक। विस्मितस्य – हैरान। हृदयम् – कलेजा। अद्रवत् – पिघल गया। वत्से – हे पुत्री!। भद्रम् – अच्छा। जायेत – होवे। चन्डवातेन – तेज हवा। मेघरवैः – बादलों की आवाज के (साथ)। प्रवर्ष: – वर्षा। समजायत – हुई। पश्यतः – देखते ही। असान्त्वयत् – सान्त्वना दी। जलोप्लव: – जलभराव। हर्षतिरेकेण – अधिक प्रसन्नता से। कर्षणाभिमुख: – जोतने से विमुख। सन् – होता हुआ। अगात् – आ गया।

हिंदी अनुवाद
“मेरी बहुत सन्तानें हैं, यह सच है। तो भी मैं इस पुत्र में विशेष अपनत्व को अनुभव करती हूँ। क्योंकि निश्चय से यह दूसरों से दुबला (निर्बल) है। सभी, संतानों में माँ समान प्रेम वाली ही होती है। तो भी निर्बल पुत्र में माँ की अधिक कृपा सामान्य ही है।” सुरभि के वचन को सुनकर बहुत हैरान देवराज इन्द्र का भी हृदय पिघल गया। और उन्होंने उसे इस तरह सांत्वना दी- “हे पुत्री! जाओ। सब कुछ ठीक हो जाए।”
शीघ्र ही तेज़ हवाओं और बादलों की गर्जना के साथ वर्षा होने लगी। देखते ही सब जगह जल भराव हो गया। किसान अधिक प्रसन्नता से खेत जोतने से विमुख होकर बैलों को लेकर घर आ गया।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धि / सन्धिविच्छेद
बहून्यपत्यानि – बहूनि + अपत्यानि
विस्मितस्याखण्डलस्यापि – विस्मितस्य + आखण्डलस्य + अपि
सन्तीति – सन्ति + इति।
हृदयमद्रवत् – हृदयम् + अद्रवत्
तथाप्यहमेतस्मिन् – तथा + अपि + अहम्
तामेवमसान्त्वयत् – ताम् + एवम् + असान्त्वयत्
यतो हि – यतः + हि
अचिरादेव – अचिरात् + एव
अयमन्येभ्यो – अयम् + अन्येभ्यः
मेघरवैश्च – मेघरवैः + च
सर्वेष्वपत्येषु – सर्वेषु + अपत्येषु
समजायत् – सम् + अजायत्
तथा + अपि – तथापि
जलोपप्लव: – जल + उपप्लव:
अभ्यधिका – अभि + अधिका
सञ्जातः – सम् + जातः
सहजैव – सहज + एव
हर्षतिरेकेण – हर्ष + अतिरेकेण
गृहम् + अगात् – गृहमगात्

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
पश्यतः – दृश + शतृ
विशिष्य – वि + शिष् + ल्यप्
सञ्जातः – सम् + जन् + क्त
नीत्वा – नी + क्त्वा
श्रुत्वा – श्रु + क्त्वा

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
बहूनि – अत्यधिकानि
विस्मितः – आश्चर्यचकितः
हर्षतिरेकेण – अत्यधिकम् प्रसन्नतया
विशिष्य – विशेषतः
कर्षणविमुखः – कर्षणकर्मणः विमुखः
प्रवर्षः – वर्षा, वृष्टिः
अपत्यानि – सन्ततयः
त्रिदशाधिपः – त्रिदशानाम् अधिप:/इन्द्रः
मेघरवैः – मेघस्य गर्जनेन
जननी – माता
तोदनेन – प्रदानेन
चण्डवातन – वेगयुता वायुना
तुल्यः – समानः इव
अभिघ्नन्तम् – मारयन्तम्
जलोपप्लवः – जलस्य विपत्ति
वत्सला – प्रेम
सञ्जातः – अभवत्
वेदनाम् – पीडाम्
सुतः – पुत्रः, तनयः
सह – साकम्
वृषभौ – वृषौ / बलीवदी
तुल्यवत्सला – समस्नेहयुता
सर्वत्र – परितः
अगात् – अगच्छत्, गतवान्
भृशम् – अत्यधिकम्
मातु: – जनन्या:
अचिरात् – शीघ्रम्

विपर्ययचयनम्
पदानि – विपर्ययाः
पदानि – विपर्ययाः
पदानि – विपर्ययाः
बहूनि – न्यूनानि
अचिरात् – चिरात्
विस्मितः – अविस्मितः
सत्यम् – असत्यम्
विमुख – सम्मुख
भद्रम् – अभद्रम्
विशिष्य – अविशिष्य
सर्वत्र – एकम् स्थानम्
सर्वत्र – एकस्मिन् स्थाने
भृशम् – न्यूनम्
मातुः – पितुः

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
आत्मवेदनाम् – आत्मनाः वेदनाम्
मेघरवैः – मेघानाम् रवैः
सुरभिवचनम् – सुरभेः वचनम्
तुल्यवत्सला – तुल्यम् वात्सल्यम् यस्याः सा
जलोपप्लव: – जलस्य उप्लव:
चण्डवातेन – चण्डः वातः तेन
दुर्बले सुते – दुर्बलसुते
हर्षस्य अतिरेकेण – हर्षातिरकेण
कर्षणात् अविमुखः – कर्षणाविमुखः

6. अपत्येषु च सर्वेषु जननी तुल्यवत्सला।
पुत्रे दीने तु सा माता कृपाहद्रया भवेत्॥

शब्दार्था:
अपत्येषु – बच्चों में। सर्वेषु – सभी। तुल्यवत्सला – समान प्रेम वाली। पुत्र – पुत्र के। दीने – दुखी होने पर। कृपाहृदया – दया से उदार हृदयवाली।

हिंदी अनुवाद
और सभी बच्चों में माता समान प्रेम भाव (रखने) वाली होती है। परन्तु पुत्र के दीन (दु:खी) होने पर वही माता उस पुत्र के प्रति कृपा से उदार हृदय वाली हो जाती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / संन्धिविच्छेदं
कृपाईहृदया – कृपा + आर्द्र + हृदया

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
जननी – माता
तुल्य – समान, इव
वत्सला – स्नेहमयी
पदानि – पर्यायाः
आर्द्रहृदया – दयालुहृदया
कृपा – दया
अपत्येषु – संततिषु
पदानि – पर्यायाः
भवेत् – स्यात्
पुत्रे – सुते

विपयर्यपदानि
पदानि – विपर्ययाः
जननी – जनकः
सा – सः
सर्वेषु – सर्वासु
वत्सला – वत्सलः

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः
तुल्यवत्सला – तुल्या वत्सलता यस्याः सा
कृपाहदया – कृपया आर्द्रम् हृदयम् यस्याः सा

By going through these CBSE Class 9 Sanskrit Notes Chapter 11 पर्यावरणम् Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 9 Sanskrit Chapter 11 पर्यावरणम् Summary Notes

पर्यावरणम् Summary

प्रस्तुत पाठ पर्यावरण की समस्या को ध्यान में रखकर लिखा गया एक लघु निबंध है। आज मनुष्य का वातावरण बुरी तरह प्रदूषित हो गया है। पर्यावरण को प्रदूषित करने में मानव का सर्वाधिक योगदान है। मनुष्य ने अपनी दुर्बुद्धिवश जल, मृदा, वायु आदि को प्रदूषित कर दिया है। कारखानों का विषाक्त कचरा जल में डाला जाता है।

इससे जल पीने योग्य नहीं रह जाता है, जबकि जल मनुष्य की महती आवश्यकता है। प्रतिदिन वृक्षों को काटा जा रहा है। इस प्रकार हरियाली का नाश हो रहा है। इससे मनुष्य को शुद्ध वायु उपलब्ध नहीं होती है। वाहनों की होड़ भी वायु को प्रदूषित कर रही है। वाहनों के धुएँ से वायु अत्यधिक जहरीली हो चुकी है।

इसमें न केवल मानव अपितु अन्य जीवों का भी जीवित रहना कठिन हो गया है। मनुष्य को प्रकृति की रक्षा करनी चाहिए। अधिकाधिक वृक्षों का रोपण करना चाहिए। वृक्षों की कटाई शीघ्र बंद करनी चाहिए। जल के स्रोतों को प्रदूषण मुक्त करना चाहिए। ऊर्जा का संरक्षण करना चाहिए। सभी प्राणियों की रक्षा करनी चाहिए। इन कदमों से ही मानव-जीवन सुखद बनेगा।

पर्यावरणम् Word Meanings Translation in Hindi

1. प्रकृतिः समेषां प्राणिनां संरक्षणाय यतते। इयं सर्वान् पुष्णाति विविधैः प्रकारैः, सुखसाधनैः च तर्पयति ।
पृथिवी, जलं, तेजः, वायुः, आकाशः च अस्याः प्रमुखानि तत्त्वानि। तान्येव मिलित्वा पृथक्तया वाऽस्माकं पर्यावरणं रचयन्ति। आवियते परितः समन्तात् लोकः अनेन इति पर्यावरणम्। यथा अजातश्शिशुः मातृगर्भे सुरक्षितः तिष्ठति तथैव मानवः पर्यावरणकुक्षौ। परिष्कृतं प्रदूषणरहितं च पर्यावरणम् अस्मभ्यं सांसारिक जीवनसुखं, सद्विचारं, सत्यसङल्पं माङ्गलिकसामग्रीञ्च प्रददाति। प्रकृतिकोपैः आतङितो जनः किं कर्त प्रभवति? जलप्लावनैः, अग्निभयैः, भूकम्पैः, वात्याचक्रैः, उल्कापातादिभिश्च सन्तप्तस्य मानवस्य क्व मङ्गलम्?

शब्दार्था:-
यतते-कोशिश करती है, संरक्षणाय-रक्षा के लिए, पुष्णाति-पुष्ट करता है, तर्पयति-तृप्त (संतुष्ट) करती है, तेज-अग्नि, आवियते-आच्छादित किया जाता है, परितः-चारों तरफ से, समन्तात्-चारों तरफ से, अजातः शिशुः-अजन्मा शिशु, मातृगर्भे-माता के गर्भ में, कुक्षौ-गर्भ में, परिष्कृतं-शुद्ध, लोकः-संसार, सुरक्षितः-सुरक्षित, प्रदूषणरहितम्-प्रदूषण से रहित, सद्विचारं-अच्छे विचार, सत्यसङ्कल्पम्-अच्छे संकल्प, माङ्गलिकसामग्रीम्-मंगल सामग्री, प्रकृतिकोपैः-प्रकृति के गुस्से से, अतङ्किकतः-व्याकुल, प्रभवति-समर्थ है, जलप्लावनैः-बाढ़ों से, भूकम्पैः-भूचालों से, वात्यचक्रैः-आँधी, बावंडर, उल्कापातादिभिः-उलका आदि के गिरने से, सन्तप्त-दुखी, क्व-कहाँ, मङ्गलम्-कल्याण।

अर्थ-
प्रकृति सब प्राणियों की रक्षा के लिए प्रयत्न करती है। यह विभिन्न प्रकार से सबको पुष्ट करती है तथा सुख-साधनों से’ तृप्त करती है। पृथ्वी, जल, तेज़, वायु और आकाश ये इसके प्रमुख तत्व हैं। ये ही मिलकर या अलग-अलग हमारे पर्यावरण को बनाते हैं। संसार जिसके द्वारा सब ओर से आच्छादित किया जाता है, वह ‘पर्यावरण’ कहलाता है। जिस प्रकार अजन्मा (जिसने जन्म नहीं लिया है) शिशु अपनी माता के गर्भ में सुरक्षित रहता है, उसी प्रकार मनुष्य पर्यावरण की कोख में (सुरक्षित रहता है)।

परिष्कृत (शुद्ध) तथा प्रदूषण से रहित पर्यावरण हमें सांसारिक जीवन-सुख, अच्छे विचार, अच्छे संकल्प तथा मांगलिक सामग्री देता है। प्रकृति के क्रोधों से व्याकुल मनुष्य क्या कर सकता है? बाढ़, अग्निभय, भूकंपों, आँधी-तूफानों तथा उल्का आदि के गिरने से संतप्त (दुखी) मानव का कहाँ कल्याण है? अर्थात् कहीं नहीं।

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
विविधैः – प्रकारैः
प्रमुखानि – तत्त्वानि
आतङ्कितः – जनः
समेषां – प्राणिनां
विशेषणम् – विशेष्यः
विविधैः – सुखसाधनैः
सांसारिकं – जीवनसुखं
सन्तप्तस्य – मानवस्य
इयं – प्रकृतिः

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
पदानि च (और) – प्रकृतिः विविधैः पकारैः सर्वान् पुष्णाति तर्पयति च।
यथा-तथा (जैसा-वैसा) – यथा परिश्रमं तथा फलम्।
एव (ही) – सः एवम् एव करिष्यति।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायपदानि
समेषां – सर्वेषां
तर्पयति – संतुष्टं करोति
आवियते – आच्छादितं क्रियते
कुक्षौ – गर्भ
परितः – समन्तात्
जलप्लावनैः – जलौघैः
यतते – प्रयत्नं करोति
पुष्णाति – पोषणं करोति
अजात:शिशुः – अनुत्पन्नः जातकः
लोकः – संसारः –
परिष्कृतम् – शुद्धम्
वात्याचक्रैः – वातचक्रैः

विलोमपदानि
पदानि – विलोमपदानि
तर्पयति – अतर्पयति
सुरक्षितः – असुरक्षितः
परिष्कृतं – अपरिष्कृतं
सांसारिकम् – असांसारिकम्
सद्विचारम् – कुविचारम्
माङ्गलिकम् – अमाङ्गलिकम्
आतङ्किकतः – अभयः
अजातशिशुः – विलोमपदानि
मानवः – पशुः/दानवः
प्रदूषणरहितः – प्रदूषितः
सुखम् – दुखम्
सत्यम् – असत्यम्
प्रददाति – ग्रह्णाति

2. अत एव अस्माभिः प्रकृतिः रक्षणीया। तेन च पर्यावरणं रक्षितं भविष्यति। प्राचीनकाले लोकमङ्गलाशंसिनः ऋषयो वने निवसन्ति स्म। यतो हि वने सुरक्षितं पर्यावरणमुपलभ्यते स्म। विविधा विहगाः कलकूजिश्रोत्ररसायनं ददति। सरितो गिरिनिर्झराश्च अमृतस्वादु निर्मलं जलं प्रयच्छन्ति। वृक्षा लताश्च फलानि पुष्पाणि इन्धनकाष्ठानि च बाहुल्येन समुपहरन्ति। शीतलमन्दसुगन्धवनपवना औषधकल्पं प्राणवायु वितरन्ति।

शब्दार्थाः-
अत एव-इसलिए, रक्षणीया-रक्षा करने योग्य, प्राचीनकाले-पुराने समय में, लोकमङ्गलाशासिनः-जनता का कल्याण चाहने वाले, ऋषयः-ऋषि (सारे), निवसन्ति स्म- रहते थे, यतः-क्योंकि, उपलभ्यते-प्राप्त होता है, विहगाः-पक्षी, कलकूजितैः-मधुर कूजन से, श्रोत्ररसायनम्-कानों को अच्छा लगने वाला, ददति-देते हैं, सरितः-नदियाँ, गिरिनिर्झरा-पर्वतीय झरने, अमृतस्वादु-अमृत के समान स्वादिष्ट, निर्मलम्-पवित्र, बाहुल्येन-अधिकता, औषधकल्पम्-दवाई के समान, वितरन्ति-बाँटते हैं, इन्धन काष्ठानि-जलाने की लकड़ियाँ।

अर्थ- इसलिए हमें प्रकृति की रक्षा करनी चाहिए। उससे पर्यावरण अपने-आप सुरक्षित हो जाएगा। प्राचीनकाल में जनता का कल्याण चाहने वाले ऋषि वन में ही रहते थे क्योंकि वन में ही सुरक्षित पर्यावरण प्राप्त होता था। अनेक प्रकार के पक्षी अपने मधुर कूजन से वहाँ कानों को अन्त प्रदान करते हैं।

नदियाँ तथा पर्वतीय झरने अमृत के समान स्वादिष्ट और पवित्र जल देते हैं। पेड़ तथा लताएँ फल, फूल तथा इंधन की लकड़ी बहुत मात्राा में देते हैं। वन की शीतल (ठंडी), मंद तथा सुगंधित वायु औषध के समान प्राण-वायु बाँटते हैं।

विशेषण-विशेष्य चयनम्
विशेषणम् – विशेष्य:
विविधाः – विहगाः
शीतल:/मन्दः – वनपवनः
निर्मलम् – जलम
सुगन्धः – विशेष्यः

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
अतएव (इसलिए) – अतएव प्रकृतिः अस्माभिः रक्षणीया अस्ति।?
यतः (क्योंकि) – यतः सः वने एव सुरक्षितम् अस्ति।

विलोमपदानि
पदानि – विलोमपदानि
अस्माभिः – युष्माभिः
प्राचीनकाले – आधुनिक काले
बाहुल्येन – अल्पेन/अल्पतया
भविष्यति – आसीत्
सुरक्षितम् – असुरक्षितम्

3. परन्तु स्वार्थान्धो मानवः तदेव पर्यावरणम् अद्य नाशयति। स्वल्पलाभाय जना बहमल्यानि वस्तुनि नाशयन्ति। जनाः यन्त्रागाराणां विषाक्तं जलं नद्यां निपातयन्ति। तेन मत्स्यादीनां जलचराणां च क्षणेनैव नाशो भवति। नदीजलमपि तत्सर्वथाऽपेयं जायते। मानवा: व्यापारवर्धनाय वनवृक्षान् निर्विवेकं छिन्दन्ति। तस्मात् अवृष्टिः प्रवर्धते, वनपशवश्च शरणरहिता ग्रामेषु उपद्रवं विदधति। शुद्धवायुरपि वृक्षकर्तनात् सङ्कटापन्नो जायते। एवं हि स्वार्थान्धमानवैः विकृतिम् उपगता प्रकृतिः एव सर्वेषां विनाशकी भवति। विकृतिमुपगते पर्यावरणे विविधाः रोगाः भीषणसमस्याश्च सम्भवन्ति तत्सर्वमिदानी चिन्तनीयं प्रतिभाति।

शब्दार्था:-
अद्य-आज, नाशयति-नष्ट कर रहा है, स्वल्पलाभाय-थोड़े से लाभ के लिए, यन्त्रागाराणाम्-कारखानों के, विषाक्तम्-विषैला, जलचराणां-पानी में रहने वाले जीवों का, अपेयम्-न पीने योग्य, जायते-हो जाता है, वनवृक्षाः-जंगल के पेड़; निर्विवेकम्-अकारण, अवृष्टि:-वर्षा की कमी, प्रवर्धते-बढ़ती है, वनपशवः-जंगली पशु, शरणरहिता:-बिना शरण के, वृक्षकर्तनात्-पेड़ों के काटने से, उपद्रवं-भय, विदधति-करते हैं, सङ्कटापन्नो-संकटयुक्त, जायते-होती है, विकृतिम्-विकारयुक्त, उपगता-हो गई है, विनाशकी-विनाश करने वाली, भवति–हो गई है, इदानीम्-अब, चिन्तनीयम्-चिंता से युक्त, प्रतिभाति-प्रतीत हो रहा है।

अर्थ –
किंतु स्वार्थ में अंधा हुआ मनुष्य उसी पर्यावरण को आज नष्ट कर रहा है। थोड़े से लाभ के लिए लोग बहुमूल्य वस्तुओं को नष्ट कर रहे हैं। कारखानों का विषैला जल नदियों में गिराया जा रहा है, जिससे मछली आदि जलचरों का क्षणभर में ही नाश हो जाता है। नदियों का पानी भी सर्वथा (हर प्रकार से) न पीने योग्य (अपेय) हो जाता है। वन के पेड़ व्यापार बढ़ाने के लिए अंधाधुंध काटे जाते हैं, जिससे अवृष्टि (वर्षा न होना) में वृद्धि होती है तथा वन के पशु असहाय (बिना सहायता के) होकर गाँवों में उपद्रव उत्पन्न करते हैं। पेड़ों के कट जाने से शुद्ध वायु भी दुर्लभ हो गई है। प्रकार स्वार्थ में अंधे मनुष्यों के द्वारा विकारयुक्त प्रकृति ही उनकी विनाशिनी हो गई है। पर्यावरण में विकार आ जाने से
विभिन्न रोग तथा भयंकर समस्याएँ उत्पन्न हो रही हैं। इसलिए अब सब कुछ चिंतायुक्त प्रतीत हो रहा है।

विशेष्यः
विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
बहुमूल्यानि – वस्तूनि
विविधाः – रोगाः
विनाशकी – प्रकृतिः
विषाक्तम् – जलम्
उपगता – प्रकृतिः
सङ्कटापन्नः – शुद्धवायुः

यन्त्रागाराणाम् – यन्त्रालयानाम्
वृक्षकर्तनात् – वृक्षाणाम् उच्छेदात्
मत्स्यः – मीन:
निर्विवेकम् – विवेकम् रहितम्
जातः – अभवत्
इदानीम् – अधुना
अपेयम् – पातुम् आयोग्यम्
अद्य – अधुना
नाशः – नष्टम्
अवृष्टि – वर्षा रहितः
भीषणः – भयङ्करः
चिन्तनीयम् – शोचनीयम्
स्वार्थ – परार्थ
अद्य – पुरा
विषाक्तम् – अविषाक्तम्
निर्विवेकम् – सविवेकम्
अवष्टिः – वृष्टिः
अन्धः – नेत्रयुक्तः
बहुमूल्यानि – अल्पमूल्यानि
अपेयम् – पेयम्
विनाशकी – उपकर्त्री

4. धर्मो रक्षति रक्षितः इत्यार्षवचनम्। पर्यावरणरक्षणमपि धर्मस्यैवाङ्गमिति ऋषयः प्रतिपादितवन्तः। अत एव वापीकूपतडागादिनिर्माणं देवायतन-विश्रामगृहादिस्थापनञ्च धर्मसिद्धेः स्रोतो रूपेण अङ्गीकृतम्। कुक्कुर-सूकर-सर्प-नकुलादि-स्थलचराः, मत्स्य-कच्छप-मकरप्रभृतयः जलचराश्च अपि रक्षणीयाः, यतः ते स्थलमलानाम् अपहारिणश्च। प्रकृतिरक्षया एव लोकरक्षा सम्भवति इत्यत्र नास्ति संशयः।

शब्दार्थाः
रक्षित-रक्षा किया गया, रक्षति-रक्षा करता है, आर्षवचनम्-ऋषियों के वचन, प्रतिपादितवन्तः-प्रतिपादित किया है, वापी-बावड़ी, कूप-कुएँ, तडाग-तालाब, देवायतन-मंदिर, विश्रामगृहादिस्थापन-विश्रामगृह बनवाना, संशयः-संदेह, धर्मसिद्धेः-धर्म की सिद्धि के, अङ्गीकृतम्-माने गए हैं, कुक्कुरः-कुत्ता, नकुलः-नेवला, सर्पः-साँप, स्थलचरः-पृथ्वी पर रहने वाले जीव, सूकरः-सूअर, मत्स्यः-मछली, कच्छपः-कछुआ, मकर:-मगरमच्छ, जलचरः-पानी में रहने वाली जीव। स्थलमलानाम् अपनोदिनः-पृथ्वी की गंदगी को दूर करने वाले, सम्भवति-संभव है।

अर्थ-
‘रक्षा किया गया धर्म रक्षा करता है’-ये ऋषियों के वचन हैं। पर्यावरण की रक्षा करना भी धर्म का ही अंग है-ऐसा ऋषियों ने प्रतिपादित किया है। इसीलिए बावड़ी, कुएँ, तालाब आदि बनवाना, मंदिर, विश्रामगृह आदि की स्थापना धर्मसिद्धि के साधन के रूप में ही माने गए हैं। कुत्ते, सूअर, साँप, नेवले आदि स्थलचरों तथा मछली, कछुए, मगरमच्छ आदि जलचरों की भी रक्षा करनी चाहिए, क्योंकि ये पृथ्वी तथा जल की मलिनता को दूर करने वाले हैं। प्रकृति की रक्षा से ही संसार की रक्षा हो सकती है। इसमें संदेह नहीं है।

विशेषण-विशेष्य चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
रक्षितः – धर्मों

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
इति (ऐसा) – धर्मों रक्षति रक्षितः इति आर्ष वचनम्।
ततः (उसके बाद) – ततः स अगच्छत्।
एव (ही) – सः मालाकारः एव अस्ति।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायपदानि
आर्षः – ऋषयः
देवायतनम् – देवालयः, मन्दिरम्
कुक्कुरः – श्वानः
मत्स्यः – मीन:
अङ्गीकृतम् – स्वीकृतम्
प्रतिपादितवन्तः – कथितः
तडागः – सरोवरः
सर्पः – भुजंगः
स्थलमलापनोदिनः – भूमिमलापसारिणः

विलोमपदानि
पदानि – विलोमपदानि
धर्मः – अधर्मः
अङ्गीकृतम् – अनङ्गीकृतम्
रक्षणीयाः – अरक्षणीयाः
संशयः – असंशयः
रक्षितः – अरक्षितः
जलचराः – स्थलचराः
सम्भवति – असम्भवति

 

Here we are providing Class 11 Biology Important Extra Questions and Answers Chapter 20 Locomotion and Movement. Important Questions for Class 11 Biology are the best resource for students which helps in Class 11 board exams.

Class 11 Biology Chapter 20 Important Extra Questions Locomotion and Movement

Locomotion and Movement Important Extra Questions Very Short Answer Type

Question 1.
What is a tendon?
Answer:
The dense connective tissue joins bone and skeletal muscle.

Question 2.
What are antagonistic muscles?
Answer:
The. pair of muscles which at a joint produce opposite movements.

Question 3.
What is tetanus?
Answer:
The continued state of muscular contraction is called tetanus.

Question 4.
What is threshold stimulus?
Answer:
The stimulus of minimum strength which is required to bring about muscular contraction is called the threshold stimulus.

Question 5.
What is a muscle twitch?
Answer:
The single contraction of muscle upon receiving the stimulus is called muscle twitch. (Contraction is followed by relaxation).

Question 6.
What is sarcomere?
Answer:
The functional unit of myofibril contracts and causes the shortening of muscle fibre.

Question 7.
How many bones are present in the human skeleton?
Answer:
The human skeleton contains 206 bones.

Question 8.
What are synovial joints?
Answer:
These are freely movable joints due to the presence of synovial fluid in the synovial cavity.

Question 9.
What is locomotion?
Answer:
The bodily movement in animals from one place to the other is called locomotion.

Question 10.
What is rigour mortis?
Answer:
Stiffening of muscle after death.

Question 11.
Name the proteins which help in muscle contraction.
Answer:
Myosin and actin.

Question 12.
What is the function of synovial fluid?
Answer:
Synovial fluid acts as a lubricant.

Question 13.
What is a pivot joint?
Answer:
The joint allows the turning or rotational movements, e.g., between atlas and axis vertebra.

Question 14.
Which of the movable joint makes the hip joint?
Answer:
Ball and socket joint.

Question 15.
Which muscle contracts to make your palm face upwards?
Answer:
Supinator.

Question 16.
How many bones are there in the human skull?
Answer:
29

Question 17.
Which type of movable joint is the knee joint?
Answer:
Hinge joint.

Question 18.
Name the band of the skeletal joint which permits movements in a single plane only.
Answer:
Hinge joint.

Question 19.
Differentiate between A-band and I-band.
Answer:

• A-band is a dark band having myosin filaments.
• I-band is a light band having thin filaments.

Question 20.
What is the total number of bones in our body?
Answer:
206.

Question 21.
Name the five different categories of vertebrae in your backbone.
Answer:

1. Cervical,
2. thoracic,
3. lumber,
4. sacral and
5. coccygeal.

Question 20.
Where inside the bones are blood cells produced?
Answer:
The bone marrow of long bones.

Question 23.
Give one example of a ball and socket joint.
Answer:
Shoulder joint.

Locomotion and Movement Important Extra Questions Short Answer Type

Question 1.
List the mechanical function of the skeleton.
Answer:

1. It provides a rigid framework of the body and definite shape to organs.
2. It supports the weight of the body.
3. It protects the internal organs.
4. Its long bones function as a lever.
5. Skeletal muscles with flexible connective tissue bands called tendons in association with endoskeleton and joints give locomotion and movements to different body parts.

Question 2.
List some biological function of the skeleton.
Answer:

1. Provides attachment surface to muscles.
2. Serves as storage depot of calcium and phosphate minerals.
3. Act in erythropoiesis.
4. Ear ossicles help in sound wave propagation.
5. Redbone marrow present inside the marrow cavity of long bones such as femur, humerus and in interstices of spongy bones of vertebrae, sternum, scapula etc. help in the formation of RBCs, WBCs and platelets of the blood. This process is known as Haemopoiesis.

Question 3.
List different modes of locomotion and movement in hydra.
Answer:

1. Contraction and expansion
2. Bending and swaying
3. Looping
4. Somersaulting.
5. Floating
6. Gliding
7. Swimming
8. Walking.

Question 4.
What are the different molecules present in muscles?
Answer:

1. Contractile proteins viz. actin, myosin and tropomyosin.
2. Enzymes and other proteins like troponin.
3. Carbohydrate as a substrate for energy.
4. Energy carries viz. ATP, ADP, AMP and CP.
5. Ions viz. Na⁺, K⁺, Mg⁺⁺, Ca⁺, CI⁺.

Question 5.
Differentiate between isotonic and isometric contraction
Answer:

Isotonic contraction	Isometric contraction
1. There is a change in the shape of muscles.	1. There is no change in the shape of muscles
2. Muscles maintains tension.	2. Muscles maintains length.
3. Muscles contracts and the load is lifted	3. Muscles contracts against a load that can’t be lifted.

Question 6.
A red muscles fibre works for a prolonged period, whereas a white muscle fibre gets fatigued, why?
Answer:
Red muscle fibres contain oxygen storing pigment myoglobin and a large number of mitochondria, so they can have O₂ supply for aerobic respiration and release of energy for a longer period.

White muscles fibres do not have myoglobin pigment. They face a short supply of O₂ and much depends on anaerobic respiration, so they get fatigued soon.

Question 7.
What are the main types of joints present in the human body?
Answer:
The types of joints present in the body of man are:
1. Fixed or fibrous joints: There is no movement at all in articulating joints, because of the presence of tough, inextensible, white fibrous tissue, e.g., skull bones.

2. Slightly movable or cartilaginous joints: A limited movement is possible in articulating bones. A dense disc of white cartilage joins the articulating surfaces, e.g., vertebrae and public symphysis.


Different types of joints

3. Freely movable or synovial joints: Free movement is possible due to the presence of synovial fluid in the synovial cavity, between the articulating bones, e.g., hinge joint, ball and socket joint.

Question 8.
What are the advantages of the movement of body parts?
Answer:
The movement has the following advantages:

1. With change in body posture and limb movement, equilibrium of the body is maintained.
2. Limb movement causes locomotion.
3. Food is captured by movement of tentacles, limbs, jaw, tongue etc. in different animals.
4. Changes in environment surrounding can be sensed by the movement of the eyeball, pinna etc.
5. Blood circulation is possible by heart movement.
6. Movement of the diaphragm causes inhales and exhale (breathing).

Question 9.
What are the advantages of locomotion?
Answer:
The bodily movements or locomotion has the following advantages:

1. It enables the body to shift it entirely from one place to the other.
2. It protects the organism from predation.
3. It helps the animals to make the search for their food and other nutritional requirements.
4. It helps the animal to seek a mate for reproduction.

Question 10.
Draw a labelled diagram of the joint found between the pelvic girdle and femur. Also, write the type of this joint.
Answer:
Type of the joint: The joint between pelvic and femur bones is a ball and socket synovial joint.

Synovial ball and socket joint between pelvic and femur

Question 11.
Why movement and locomotion are necessary among animals?
Answer:
Movement and locomotion are necessary among animals for the survival of them. It enables, them to procure food, search for shelter, find mates, protect themselves from predatory and perform many other life activities.

Question 12.
Elucidate the types of movements found among the animals.
Answer:
Movements among animals vary greatly. Movement involves three basic mechanisms.
These are:

1. amoeboid,
2. ciliary and
3. muscular.

Amoeboid movement is typical of Amoeba. Amoeba moves with the help of pseudopodia. Amoeboid movement helps in the food capture and change of place as well.

The same method of movement is also employed by the leucocytes, like phagocytes and macrophages of the human lymphatic system for engulfment of antigen and migration of circulatory fluid. In protozoan ciliary movement is seen. Muscular movement is the basic mechanism used in the majority of vertebrates including humans. Most multicellular animals possess muscle fibres for the movement of different organs and at¬taining locomotion.

Question 13.
What is muscle? Write the names of different types of muscles?
Answer:
Locomotion in humans depends on the movements of muscle fibres (muscle cells). Muscles are made up of contractile fibres which in turn formed of myofibrils. In humans, muscles constitute nearly 40 – 50 per cent of the total body weight.

Muscles are broadly classified into three categories.

1. Skeletal muscles: These are attached to the bones by tendons and help in the movement of the part of the skeleton. These muscles are under the control of the conscious mind and can be moved to the wall.
   Skeletal muscles are termed voluntary muscles.
2. Cardiac muscles: These are also striated and occur exclusively on the heart.
3. Smooth muscles: These are involuntary and non-striated muscles and are innervated by the autonomic nervous system.

Question 14.
How the skeletal muscle contracts?
Answer:
During contraction, the actin and myosin filaments slide past each other to reduce the length of the sarcomeres. The actin filaments move inwards towards the centre of the sarcomere. The heads of the myosin filaments operate as ‘hooks’, attaching to the F-actin they form cross-bridges, then change their relative configuration and pull the actin filaments.

As 3 result, the Z-lines limiting the sarcomeres are drawn closer together, but the length of A-bands remain unchanged. The I-bands reduce in length.

However, the net result is the shortening of the sarcomere. The actin filament slides out from the A-band resulting in the lengthening of the sarcomere.

Question 15.
What is arthritis? How is it caused?
Answer:
It is a disorder of bones in which fibrous tissues are attached with bones- and become ossified, making the joints immovable.

It is caused by the inflammation of the joints. It is of several types, e.g., rheumatoid arthritis, osteoarthritis ‘and gouty arthritis.

Question 16.
Write the names of the factors which are responsible for osteoporosis.
Answer:
Imbalances of hormones like thyrocalcitonin, parathyroid and sex hormones, deficiencies of calcium and vitamin D are the major Causativetors.

Question 17.
How do the joints help in the movement? Explain.
Answer:
A synovial or movable joint is a joint which allows the movement of collating bones such that they can move extensively upon each other. In joints, there is a space called a synovial cavity. This cavity remains filled in a fluid called synovial fluid.

The movement of an organ occurs due to the pulling of bones. Movement takes place along the joints which act as the fulcrum of the liver. In fact, the joints function as a lever. Due to the presence of a number of joints movement of the different body parts and the whole body is possible.

Question 18.
How calcium affects the process of muscle contraction?
Answer:
Muscle fibres are excitable. Normally, a nerve impulse arriving at the neuromuscular junction initiates a contractile response. A neurotransmitter released at the neuromuscular junction enters into the sarcomere through its membrane channel. The opening of the channel also results in the inflow of Na⁺ inside the sarcomere and generates an action potential in the muscle fibre.

The sarcoplasmic reticulum releases the stored Ca⁺⁺, which binds with the specific sites present on the troponin component of the thin filament. As a result, the active sites present on the F-actin molecules are exposed. These sites are specific to the myosin head, which exhibits Mg⁺⁺ dependent ATP as activity.

During relaxation of the muscle, the Ca⁺⁺ is pumped back into the sarcoplasmic reticulum. As a result, the troponin component becomes free. The cross-bridge breaks and the thin filament occupies its normal position. The muscle relaxes.

Question 19.
Write the difference between movable and immovable joints.
Answer:

Movable joints	Immovable joints
1. The articulating surfaces are kept in close contact by a fibrous capsule and a slippery synovial fluid occurs in the space between the articulating surfaces of the bone.	1. The articulating bones at this joint are firmly held together by dense bands of tough inextensible white fibrous tissue.
2. It permits considerable movement of the articulating bones.	2. It does not permit any movement of the articulating bones.

Question 20.
Fill in the blanks:
Answer:

1. Troponin is a part of Myosin filament.
2. The Head of the myosin has AT passive activity.
3. Humerus Radius and Ulna bones are found in the forearm.
4. The acetabulum is present in the Pelvic girdle.
5. The ball and socket joint is a Movable girdle.

Question 21.
Match column I with column II

Column I	Column- II
(a) Smooth muscle	(i) Myoglobin
(b) Tropomyosin	(ii) Third class lever
(c) Red muscle	(iii) Thin filament
(d) Skull	(iv) Sutures
(e) Forearm	(v) Involuntary

Answer:

Column I	Column- II
(a) Smooth muscle	(v) Involuntary
(b) Tropomyosin	(iii) Thin filament
(c) Red muscle	(i) Myoglobin
(d) Skull	(iv) Sutures
(e) Forearm	(ii) Third class lever

Question 22.
What is a joint? Write its type with an example.
Answer:
Joints are the place of articulation between two or more bones or between a bone and cartilage. Due to the presence of a number of joints, the movement of the different body parts and the whole body is possible.

There are three types of joints:

1. Fixed or immovable joints: There is no space between the bones. They are attached very tightly with the help of white fibrous connective tissue.
2. Slightly movable or cartilaginous: It is an articulation between the bones that allow a very little movement.
3. Movable joints or synovial: It is a joint which allows the movement of articulating bones such that they can move extensively upon each other. In such joints a synovial vanity is present.

Question 23.
What is the role of the girdle in the skeleton?
Answer:
Girdle bones provide a connection between the axial skeleton and limbs. The two girdles are named pectoral and pelvic girdles. Each girdle is formed of two halves.

Locomotion and Movement Important Extra Questions Long Answer Type

Question 1.
(a) During muscular contraction what are the chemical changes that take place. Describe in a listed form.
Answer:
The main chemical events that happen during muscular contraction described by Albert Szent Gyorgi are
1. Acetylcholine is released from vesicles at the neuromuscular junction. It stimulates the muscle.

2. Hydrolysis of ATP in the presence of Ca⁺⁺ and Mg⁺⁺ Energy used up in muscle contraction.

3. ADP is charged again by taking phosphate from creatine phosphate (CP).

4. During relaxation, creatine is phosphorylated, energy being provided by anaerobic conversion of muscle glycogen into lactic acid.
Creatine + ATP— Creating-phosphate + ADP

5. Energy released by hydrolysis of ATP causes rotation of myosin heads and bring near the actin filaments, actomyosin complex is formed, eventually, sarcomere shortens.

6. Ca⁺⁺ are actively transported to the sarcoplasmic reticulum, no more Ca⁺⁺ available for ATP breakdown, no further energy available for further contraction of the sarcomere.

7. Part of the energy is utilized by breaking of cross-bridges and the muscle relaxes.

(b) What are the main groups of vertebrae in the vertebral column of man?
Answer:
There are 5 groups of vertebrae namely cervical, thoracic, lumbar, sacral and coccygeal vertebral.
(The vertebral formula is C₇, T₁₂, L₅, C_3-5 = 32 – 34).

Question 2.
(a) What purposes does movement of external body parts in relation to body axis serve in animals?
Answer:

1. The movement of limbs, appendages, head and trunk serves to change the body posture to maintain equilibrium against gravity.
2. Limb movements are prerequisites for carrying out locomotion.
3. Prehension of food involves movement of tongue, jaws, snout, tentacles, limbs and appendages in different animals.
4. Movement of eyeballs and pinna of ear help to collect information from the external environment.

(b) What are fibrous joint and cartilaginous joints and their biological function?
Answer:

1. Fibrous joint: The articulating bones are firmly held together by the dense bands of tough, inextensible white fibrous tissues. They provide strength and support for the body or protection of delicate structures which cannot withstand any kind of deformation.
2. Cartilaginous joints: In cartilaginous joints, a dense disc of white fibrocartilage joins the opposing surfaces of the articulating bones to each other. This allows a limited movement at the joints.

(c) Explain Antagonistic muscles.
Answer:
Antagonistic muscles: Antagonistic muscles are those which contract to produce opposite movements at the same joint. When a muscle contract to produce a movement, its antagonistic must relax to allow that movement to take place, e.g., the bicep is a FLEXER for the elbow joint and the tricep is it’s antagonistic and an EXTENSOR for that joint.

During flexion at the elbow, the biceps contract and the tricep relax, during extension at the same joint the tricep contracts and the biceps relaxes.

(d) Distinguish between muscles twitch and tetanus or explain muscle twitch and tetanus.
Answer:
A single isolated contraction caused by a single nerve impulse or electric shock is called a muscle twitch. Immediately after the brief twitch, the muscle fibres relax.

Tetanus is a continued state of concentration caused by many repeated stimuli. Much higher tension is developed in tetanus than in an isolated twitch. Almost all our daily activities are carried out by tetanic contractions of muscles.

Question 3.
How thick and thin filaments are arranged in a muscle fibre?

relationship between actin and myosin filaments in stretched and contracted states
Answer:
Each striated muscle contains thin actin and thick myosin filaments. These filaments are longitudinally arranged inside light I bands and dark A bands respectively. The actin and myosin filaments remain cross-linked with each other in the myofibril. Sarcomeres are the rows of functional unit in each myofibril, each extending from the dark Z- line of the next I band. Each sarcomere thus comprises of A band in the middle with 2 half I band on its two sides.

From each Z line, the actin filaments through half of the I band intermingles with the ends of myosin filaments in the A band. The myofibril is surrounded at each I band by the tubules and cisternae of sarcoplasmic reticulum and at each junction of A and I bands by a TI tubule communicating with the cell exterior, which is shown in the figure. The relationship between actin (thin filament) and myosin (thick filament).

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 10 भूकंपविभीषिका Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 10 भूकंपविभीषिका Summary Notes

भूकम्पविभीषिका पाठपरिचयः
हमारे वातावरण में भौतिक सुख-साधनों के साथ-साथ अनेक आपदाएँ भी लगी रहती हैं। प्राकृतिक आपदाएँ जीवन को अस्त-व्यस्त कर देती हैं। कभी किसी महामारी की आपदा. बाढ़ तथा सूखे की आपदा या तूफ़ान के रूप में भयङ्कर प्रलय-ये सब हम अपने जीवन में देखते तथा सुनते रहते हैं। भूकम्प भी ऐसी आपदा है, जिस पर यहाँ दृष्टिपात किया गया है। इस पाठ के माध्यम से यह बताया गया है कि किसी भी आपदा में बिना किसी घबराहट के, हिम्मत के साथ किस प्रकार हम अपनी सुरक्षा स्वयं कर सकते हैं।

भूकंपविभीषिका Word Meanings Translation in Hindi

1. एकोत्तर द्विसहस्त्रख्रीष्टाब्दे (2001 ईस्वीये वर्षे) गणतन्त्र-दिवस-पर्वणि यदा समग्रमपि भारतराष्ट्र नृत्य-गीतवादित्राणाम् उल्लासे मग्नमासीत् तदाकस्मादेव गुर्जर- राज्यं पर्याकुल, विपर्यस्तम्, क्रन्दनविकलं, विपन्नञ्च जातम्। भूकम्पस्य दारुण- विभीषिका समस्तमपि गुर्जरक्षेत्रं विशेषेण च कच्छजनपदं ध्वंसावशेषु परिवर्तितवती। भूकम्पस्य केन्द्रभूतं भुजनगरं तु मृत्तिकाक्रीडनकमिव खण्डखण्डम् जातम्। बहुभूमिकानि भवनानि क्षणेनैव धराशायीनि जातानि। उत्खाता विद्युद्दीपस्तम्भाः। विशीर्णाः गृहसोपान-मार्गाः। फालद्वये विभक्ता भूमिः। भूमिग दुपरि निस्सरन्तीभिः दुर्वार-जलधाराभिः- महाप्लावनदृश्यम् उपस्थितम्। सहस्रमताः प्राणिनस्तु क्षणेनैव मृताः। ध्वस्तभवनेषु सम्पीडिता सहस्रशोऽन्ये सहायतार्थं करुणकरुणं क्रन्दन्ति स्म। हा दैव! क्षुत्क्षामकण्ठाः मृतप्रायाः केचन शिशवस्तु ईश्वरकृपया एव द्वित्राणि दिनानि जीवन धारितवन्तः।

शब्दार्थाः
द्विसहस्त्रखीष्टाब्द: – दो हजार ईस्वीय वर्ष में। पर्वणिः – उत्सव पर। समग्रम् – सारा। नृत्य-ग्रीवादित्राणाम् – नाचने, गाने बजाने के। क्रन्दनविकलम् – रोने-चिल्लाने से दु:खी। जातम् – हो गया। दारुण-विभीषिका – भयानक मुसीबत ने। विशेषण – विशेष करके। वंसावशेषु – खंडहर के रूपों में। परिवर्तितवती – बदल दिया। केन्द्रभूतम् – केन्द्र रहे। मृत्तिकाक्रीडनम् – मिट्टी के खिलौने। खण्डखण्डम् – टुकड़े-टुकड़े। बहुभूमिकानि – बहुमंजिले। उत्खाता: – उखड़ गए। विद्युद्दीपस्तम्भाः – बिजली के खंभे। विशीर्णाः – बिखर गए। गृहसोपान-मार्गाः – घर की सीढ़ियों के मार्ग। फालद्वये – दो भागों में। विभक्ता – बँट गई। भूमिगर्भात् – धरती के अन्दर से। निस्सरन्तीभिः – निकलती हुई। दुर्वार – कठिन (भयानक)। सहस्रमिता – हजारों की संख्या वाले। क्षणेनैव – क्षण भर में ही। मृता: – मर गए। सम्पीडिता – दुःखी। सहस्रशः – हज़ारों लोग। करुणकरुणम् – दुःख से भरे। मृतप्रायाः – लगभग मरे हुए। द्विवाणि – दो-तीन। धारितवन्तः – धारण किए।

हिन्दी अनुवाद
सन् दो हजार एक के साल (26 जनवरी 2001 ई०) गणतन्त्र-दिवस-पर्व पर जब सारा भारत देश नाचने-गाने और बजाने की खुशी में मग्न था तब अचानक ही गुजरात राज्य चारों ओर से व्याकुल, अस्त-व्यस्त, रोने-चिल्लाने से दु:खी और मुसीबत में फँस गया। भूकम्प की भयानक मुसीबत ने सम्पूर्ण गुजरात क्षेत्र को विशेषकर कच्छ जिले को विनाश के बाद बची हुई वस्तु के रूप में बदल दिया था। भूकम्प का केन्द्र रहा भुज शहर तो मिट्टी के खिलौने की तरह टुकड़े-टुकड़े हो (टूट-फूट) गया। बहुमंजिली इमारतें तो क्षण भर में ही धराशायी (गिर) हो गईं। बिजली के खंभे उखड़ गए। घर की सीढ़ीनुमा रास्ते बिखर गए थे। धरती दो भागों में बँट गई थी। धरती के अन्दर से ऊपर की ओर निकलती हुई जलधाराओं ने तो महाप्रलय का दृश्य उपस्थित कर दिया था। हजारों की संख्या में प्राणी क्षणभर में ही मर गए थे। टूटे हुए भवनों में दु:खी हजारों दूसरे लोग सहायता के लिए करुण विलाप कर रहे थे। भूख से दुर्बल (सूखे) कण्ठ वाले लगभग मरे हुए (मरे हुए से) कुछ बच्चों ने तो ईश्वर की कृपा से दो-तीन दिन ही जीवन धारण किए।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेदं
समग्रमपि = समग्रम् + अपि
मग्नमासीत् = मग्नम् + आसीत्
तदाकस्मादेव = तदा + अकस्मात् + एव
विपन्नञ्च = विपत् + नम् + च
समस्तमपि = समस्तम् + अपि
ध्वंसावशेषु = ध्वंस + अवशेषु
क्षणेन + एव = क्षणेनैव
विद्युद्दीपस्तम्भाः = विद्यत् + दीप + स्तम्भाः
भूमिगर्भादुपरि = भूमि-गर्भात् + उपरि
प्राणिनः + तु = प्राणिनस्तु
सहस्त्रशोऽन्ये = सहस्त्रशः + अन्ये
क्षुत्क्षामकण्ठः = क्षुधा + क्षाम् + कण्ठः
शिशवस्तु = शिशवः + तु

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः
क्षुत्क्षामकण्ठः = क्षुधा क्षामः कण्ठाः येषाम् ते
महत् प्लावनम् = महाप्लावनम्
बहुभूमिकानि भवनानि = बहव्यः भूमिकाः येषु तानि भवनानि
मृत्तिकाक्रीडनकमिव = मृत्तिकायाः क्रीडनकम् इव

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
जातम् – जन + क्त
परिवर्तितवती = परिवर्तन + क्तवतु
उत्खाला = उत् + खन् + क्त
विभक्ता – वि + भज् + क्त
उपस्थितम् = उप + स्था + क्त
मृताः = मृ + क्त
सम्पीडिता – सम् + पीड् + क्त
धारितवन्तः = धारय + क्तवतु

अव्ययपद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्चः
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
यदा = जब = यदा समग्र भारत राष्ट्र-गीत अगायत्।
तु = तो = भुजनगरं तु मृत्तिका क्रीडनकामिव खण्डखण्डम् जातम्।
एव = ही = ईश्वरः सर्वत्र एव अस्ति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
पर्वणि = उत्सवे
समग्रम् – सकलम्, सम्पूर्णम्
राष्ट्रम् = देशम्
मग्नम् = लीनम्
अकस्मात् = सहसा
पर्याकुलं = परितः आकुलम्
विपर्यस्तम् = अस्त-व्यस्तम्
विपन्नम् = विपत्ति-युक्तम्
गुर्जर = गुजरात
ध्वंसावशेषु = नाशोपरान्तम अवशिष्टेषु
बहुभूमिकानि = बहवः भूमिकाः
फालद्वये = खण्ड द्वये
विशीर्णाः = नष्टाः
उत्खाताः = उत्पाटिताः
निस्सरन्तीभिः – निर्गच्छन्तीभिः
दुवरि = दुखेन निवारयितुं योग्यः
मृताः = दिवंगताः
ध्वस्तम् = नष्टम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
दिवस = रात्रि
उल्लासे – अनुल्लासे
आसीत् – अस्ति
परिवर्तितवती = अपरिवर्तितवती
खण्डम् = अखण्डम्
जातम् = अजातम्
उपरि = अधः
उपस्थितम् = अनुपस्थितम्
सहायतार्थ = असहायतार्थ
मृताः = जीविताः

2. इयमासीत् भैरवविभीषिका कच्छ-भूकम्पस्य। पञ्चोत्तर-द्विसहस्रख्रीष्टाब्दे (2005 ईस्वीये वर्षे) अपि कश्मीर-प्रान्ते पाकिस्तान-देशे च धरायाः महत्कम्पनं जातम्। यस्मात्कारणात् लक्षपरिमिताः जनाः अकालकालकवलिताः। पृथ्वी कस्मात्प्रकम्पते वैज्ञानिकाः इति विषये कथयन्ति यत् पृथिव्या अन्तर्गर्भे विद्यमानाः बृहत्यः पाषाण-शिलाः यदा संघर्षणवशात् त्रुट्यन्ति तदा जायते भीषणं संस्खलनम्, संस्खलनजन्य कम्पनञ्च। तदैव भयावहकम्पनं धरायाः उपरितलमप्यागत्य महाकम्पनं जनयति येन महाविनाशदृश्यं समुत्पद्यते।

शब्दार्थाः
भैरवविभीषिका – भयानक विपत्ति। पञ्चोत्तर – पाँच अधिक। द्विसहस्र – दो हजार। धरायाः – धरती का। महत्कम्पनम् – महान कम्पन (कँपकँपी)। जातम् – हुआ। लक्षपरिमिता: – लाख तक। अकाल काल कवलिता: – असमय ही मौत के मुँह में चले गए। पृथिव्या – पृथ्वी के। अन्तर्गर्भे – अन्दर। बृहत्यः – बड़ी-बडी। पाषाणशिला: – पत्थर की शिलाएँ। संघर्षणवशात् – घिसने (कम्पन) के कारण। त्रुट्पन्ति – टूटती हैं। संस्खलनम् – पतन/क्षरण। तदैव – तभी। भयावहकम्पनम् – भयानक कम्पन। जनयति – पैदा करता है। समुत्पद्यते – उत्पन्न होता है। उपरितलम् – ऊपरी तल पर।

हिन्दी अनुवाद
यह कच्छ के भूकम्प की भयानक विभीषिका थी। दो हजार पाँच ईस्वीय वर्ष (2005 ई.) में भी कश्मीर राज्य और पाकिस्तान देश में धरती का महा कम्पन्न हुआ था। जिसके कारण से लाखों लोग असमय ही मौत की भेंट चढ़ गए थे। धरती कैसे काँपती है वैज्ञानिक इस विषय में कहते हैं कि पृथ्वी के अन्दर विद्यमान (स्थित) बड़ी-बड़ी पत्थर की शिलाएँ जब घर्षण (कम्पन) के कारण टूटती हैं तब भयंकर स्खलन (क्षरण / पतन) और स्खलन से उत्पन्न (होने वाला) कंपन पैदा होता है। तभी भयंकर कंपन धरती के ऊपरी तल पर आकर महान कँपकँपी पैदा करता है जिससे महाविनाश का दृश्य पैदा होता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेद
इयमासीत् = इयम् + आसीत्
पञ्चोत्तर = पञ्च + उत्तर
महत्कम्पन्नं = महत् + कम्पनं
यस्मात्कारणात् – यस्मात् + कारणात्
अन्तर्गर्भ – अन्तः + गर्भ
संस्खलनम् = सम् + स्खलनम्
कम्पनम् + च = कम्पनञ्च
तदा + एव = तदैव
उपरितलमप्यागत्य = उपरि + तलम् + अपि + आगत्य

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः
महाकम्पनं = महान् कम्पनम्
महान् विनाश = महाविनाश

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
जातम् = जन् + क्त
आगत्य = आ + गम् + ल्यप्
समुत्पद्यते = सम् + उत् + पत् + ल्यप्
जायते – जन् + यत्

अव्ययपद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च:
अव्ययः – अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
अपि – भी – अहम् अपि त्वया सह चलिष्यामि।
च – और – कश्मीर प्रान्ते पाकिस्तान देशे च धरायाः महत्कम्पनं जातम्।
यत् – कि – सर्वेजनाः कपयन्ति यत् सत्यमेव जयते।
यदा-तदा – जब-तक – यदा मेघाः गर्जन्ति तदाः मयूराः नृत्यन्ति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
कालकवलिताः = मृताः
पृथ्वी = धरा
जनाः = मनुष्याः
पृथिव्या = भूमौ
जायते = उत्पन्नः भवति
भीषणं = भयङकरम्
उपरि = उच्चैः
जनयति = उत्पन्न करोति
संस्खलनम् = विचलनम्
वैज्ञानिकाः = विज्ञानं जानाति ये ते

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
आसीत् = अस्ति
धरायाः = गगने
वैज्ञानिकाः = अवैज्ञानिकाः
अन्तः = बहिः
बृहत्यः = लघुः
त्रुट्यन्ति = संयोजयन्ति
उपरि = अधः
आगत्य = अनागत्य
महान् = लघु:

3. चालामुखपर्वतानां विस्फोटैरपि भूकम्पो जायते इति कथयन्ति भूकम्पविशेषज्ञाः। पृथिव्याः गर्भे विद्यमानोऽग्निर्यदा खनिजमृत्तिकाशिलादिसञ्चयं क्वथयति तदा तत्सर्वमेव लावारसताम् उपेत्य दुर्वारगत्या धरा पर्वतं वा विदार्य बहिर्निष्क्रामति। धूमभस्मावृतं जायते तदा गगनम्। सेल्सियश-ताप-मात्राया अष्टशताङ्कतामुपगतोऽयं लावारसो यदा नदीवेगेन प्रवहति तदा पार्श्वस्थग्रामा नगराणि वा तदुदरे क्षणेनैव समाविशन्ति। निहन्यन्ते च विवशाः प्राणिनः। ज्वालामुगिरन्त एते पर्वता अपि भीषणं भूकम्पं जनयन्ति।

शब्दार्थाः
ज्वालामुखपर्वतानाम् – ज्वालामुखी पर्वतों के। जायते – उत्पन्न होता है। गर्भे – अन्दर। विद्यमानः – स्थित। खनिजमृत्तिका शिलादि – खनिज पदार्थ, मिट्टी, शिला (पत्थरों की चट्टानों के)। सञ्चयम् – संचय को। क्वथयति – तपाती है। लावारसताम् – अंगारों के रूप को। उपेत्य – धारण (प्राप्त) करके। दुर्वारंगत्या – तेज गति से। विदार्य – फोड़ कर। धूमभस्मावृतम् – धुएँ और राख से ढका। मात्राया – मात्रा से (का)। अष्टशताङ्कताम् – आठ सौ की संख्या को। उपगतः – प्राप्त। नदीवेगेन – नदी के तेज वेग से। पार्श्वस्थग्रामा: – पास में स्थित गाँवों (गाँव)। तदुदरे – उसके पेटे में (अन्दर)। निहन्यन्ते – मारे जाते हैं। ज्वालाम् उगिरन्तः – ज्वालाओं (अंगारों) को उगलते हुए।

हिन्दी अनुवाद
ज्वालामुखी पर्वतों के विस्फोटों से भी भूकम्प उत्पन्न होता है ऐसा भूकम्प के विशेषज्ञ कहते हैं। पृथ्वी के अन्दर (गर्भ में) स्थित आग जब खनिजों, मिट्टी और शिला (पत्थर) आदि को तपाती (उबालती) है तब वह सब अंगारों का रूप धारण करके तेज़ गति से धरती अथवा पहाड़ को फोड़कर (फाड़कर) बाहर निकलता है। तब आकाश धुएँ और राख से ढक जाता है। सेल्सियस की गर्मी मात्रा के आठ सौ (800) अंकों (आठ सौ डिग्री सेल्सियस) को प्राप्त यह लावा (अंगारे) जब नदी की गति से (नीचे) बहता है तब पास में स्थित गाँव अथवा शहर क्षण भर में ही उसके पेट में समा जाते हैं और विवश (बेचारे) प्राणी मारे जाते हैं। ज्वालाओं को उगलते हुए ये पहाड़ भी भयानक भूकम्प को पैदा करते हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
विस्फोटैरपि = विस्फोटैः + अपि।
विद्यमानोऽग्निर्यदा = विद्यमानः + अग्निः + यदा
शिलादिसञ्चयं – शिला + आदि + सञ्चयं।
तत्सर्वमेव = तत् + सर्वम् + एव।
बहिर्निष्क्रामति = बहिः + निस्क्रामति।
अष्टशताङ्कतामुपगतोऽयम् = अष्ट + शताङ्क + ताम् + उपगतः + अयम्
पार्श्वस्थग्रामा = पार्श्वस्थ + ग्रामा
तदुदरे = तत् + उदरे
क्षणेन + एव = क्षणेनैव
ज्वालामुगिरन्त = ज्वालाम् + उगिरन्त

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः
भूकम्पविशेषज्ञाः = भुवः कम्पनरहस्यस्यं ये जाति
पृथिव्याः गर्भ = पृथ्वीगर्भ

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
उपेत्य = उप + इ + ल्यप्
आगत्या = आ + गम् + ल्यप्
विदार्य = वि + दृ + ल्यप्
उगिरन्तः = उत् + गिर् + शत् प्रत्यय

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
भूकम्पविशेषज्ञाः = भुवः कम्पनरहस्यस्य ज्ञातार:
खनिजम् = उत्खननात् प्राप्तं द्रव्यम्
क्वथयति = उत्तप्तं करोति
विदार्य = विदीर्णं कृत्वा, भित्वा, संत्रोट्य
पार्श्वस्थग्रामा = निकटस्थग्रामाः, समीपस्थग्रामा
उदरे = कुक्षौ
समाविशन्ति = अन्तः गच्छन्तिं
उगिरन्तः = प्रकटयन्तः
पर्वतानाम् = शैलानाम्
भूकम्पः = पृथिव्याम् कम्पन्नः जातः
निहन्यन्ते = म्रियन्ते

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
बहिः = अन्तः
क्षणेनैव = सुचिरेणैव
ग्रामम् = नगरम्
अग्नि = जलम्
कम्पन्नः = स्थिर:
सर्वमेव = एकमेव
निहन्यन्ते = जन्यन्ते

4. यद्यपि दैवः प्रकोपो भूकम्पो नाम, तस्योपशमनस्य न कोऽपि स्थिरोपायो दृश यते। प्रकृतिसमक्षमद्यापि विज्ञानगर्वितो मानवः वामनकल्प एव तथापि भूकम्परहस्यज्ञाः कथयन्ति यत् बहुभूमिकभवननिर्माणं न करणीयम्। तटबन्धं निर्माय बृहन्मानं नदीजलमपि नैकस्मिन् स्थले पुञ्जीकरणीयम् अन्यथा असन्तुलनवशाद् भूकम्पस्सम्भवति। वस्तुतः शान्तानि एव पञ्चतत्त्वानि क्षितिजलपावकसमीरगगनानि भूतलस्य योगक्षेमाभ्यां कल्पन्ते। अशान्तानि खलु तान्येव महाविनाशम् उपस्थापयन्ति।

शब्दार्थाः
यद्यपि – जबकि। दैवः – प्राकृतिक/दैवीय। प्रकोप: – क्रोध/मुसीबत। उपशमनस्य – शान्त करने का। स्थिर उपाय: – कारगर उपाय। विज्ञानगर्वितः – विज्ञान के ज्ञान से घमंडी। वामनकल्पः – बौने की तरह। बहुभूमिक भवननिर्माणम् – बहुमंजिलें भवन का निर्माण। तटबन्धम् – बाँध को। निर्माय – बनाकर। बृहन्मात्रम् – बड़ी मात्रा में। असन्तुलनवशात् – असंतुलन के कारण से। शान्तानि – शान्त। वस्तुतः – वास्तव में। भूतलस्य – धरती के। कल्पन्ते – समर्थ कहलाते हैं। अशान्तानि – अशान्त। महाविनाशम् – महाविनाश को। उपस्थापयन्ति – पैदा करते हैं। तान्येव – वे ही।

हिन्दी अनुवाद
जबकि भूकम्प दैवीय (प्राकृतिक) प्रकोप (मुसीबत) है, अतः उसके निराकरण (शान्ति) का कोई स्थिर (कारगर) उपाय नहीं दिखाई देता है। प्रकृति के सामने आज भी विज्ञान के ज्ञान से घमण्डी मनुष्य बौने की तरह ही है तो भी भूकम्प के रहस्यों को जानने वाले विद्वान कहते हैं कि बहुमंजिले भवन को नहीं बनाना चाहिए। बाँध बनाकर बड़ी मात्रा में नदी के जल को भी एक स्थान पर नहीं रोकना चाहिए। नहीं तो असन्तुलन के कारण भूकम्प सम्भव है। वास्तव में शान्त पाँचों ही तत्व पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु और आकाश धरती के योग-क्षेम (अप्राप्त की प्राप्ति और प्राप्ति की रक्षा) के लिए समर्थ कहलाते हैं। निश्चय से अशान्त वे ही महाविनाश को पैदा करते हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
यद्यपि = यदि + अपि
तस्योपशमनस्य = तस्य + उपशमनस्य
कोऽपि = कः + अपि
स्थिरोपायो = स्थिरः + उपाय:
समक्षमद्यापि = समक्षम् + अद्य + अपि
बृहन्मात्रं = बहत् + मात्रम्
नदीजलमपि = नदी + जलम् + अपि
नैकस्मिन् = न + एकस्मिन्
भूकम्पस्सम्भवति = भूकम्पः + सम्भवति
तान्येव = तानि + एव

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः
योगक्षेमाभ्याम् = अप्राप्तस्य प्राप्तिः योगः प्राप्तस्य रक्षण क्षेमः ताभ्याम् इतियोगक्षेमाभ्याः
महान् विनाशम् = महाविनाशम्

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
करणीयम् = कृ + अनीयर
निर्माय = नि + मृ + ल्यप्

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
उपशमनस्य = शान्ते:
मानव: – नरः
न करणीयम् – अकरणीयम्
स्थले = थले, क्षत्रे
वामनकल्प = वामनसदृशः
निर्माय = निर्माणं कृत्वा
पुञ्जीकरणीयम् = संग्रहणीयम्
समक्षम् = अग्रे, पुरतः
वस्तुतः = यर्थाथ:

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
स्थिरः = अस्थिरः
जलम् = अग्निः
सम्भवति = असम्भवति
उपायः = अनुपाय:
स्थले = जले
अशान्तानि = शान्तानि
करणीयम् = उपकरणीयम्
असन्तुलन = सन्तुलन

Here we are providing Class 11 Biology Important Extra Questions and Answers Chapter 19 Excretory Products and their Elimination. Important Questions for Class 11 Biology are the best resource for students which helps in Class 11 board exams.

Class 11 Biology Chapter 19 Important Extra Questions Excretory Products and their Elimination

Excretory Products and their Elimination Important Extra Questions Very Short Answer Type

Question 1.
What is a nephron?
Answer:
The functional unit of the kidney.

Question 2.
What is a flame cell?
Answer:
The excretory unit in planaria, tapeworm, and liver fluke.

Question 3.
What is micturition?
Answer:
It is the act of void of the urinary bladder, the activity under nervous and voluntary control.

Question 4.
What are ammonotelic animals?
Answer:
The animals which excrete nitrogenous wastes as ammonia are ed ammonotelic animals, e.g., certain fishes.

Question 5.
What is a green gland and in which animal it is found?
Answer:
It is an excretory structure found in prawns.

Question 6.
What is an antidiuretic hormone?
Answer:
It is the hormone that helps in the reabsorption of water in the nephron, also called vasopressin (Secreted by post pituitary gland).

Question 7.
Define excretion.
Answer:
Excretion is the process of elimination of metabolic wastes from the body.

Question 8.
What is the color rendering substance found in urine?
Answer:
Urochrome.

Question 9.
What are diuretics?
Answer:
The substances which increase the volume of water, to be excreted as urine, are called diuretics, e.g., tea, coffee, alcoholic beverages.

Question 10.
What is osmoregulation?
Answer:
It is the maintenance of water and osmotic concentration of blood.

Question 11.
Name the organ of the excretory system, which stores urine before its removal from the body.
Answer:
Urinary bladder.

Question 12.
In which part of the nephron does filtration occur?
Answer:
Glomerulus.

Question 13.
What happens to the useful substances that get filtered into the renal tubule?
Answer:
They are reabsorbed into the blood.

Question 14.
Point out the main excretory organ?
Answer:
Kidney.

Question 15.
Write down the products excreted by the following organs.
(a) Lung
Answer:
Lung: Carbon dioxide and water vapor

(b) Skin,
Answer:
Skin: Urea, water, and some salts

(c) Intestine.
Answer:
Intestine: Some salts like calcium and iron.

Question 16.
What is excreted by the kidney in urine?
Answer:
Urea.

Question 17.
In which part of the nephron does filtration occur?
Answer:
Glomemle.

Question 18.
Who filters the blood?
Answer:
The kidney filters the blood, which takes place between the glomerulus and Bowman’s capsule.

Question 19.
Why it is necessary to remove waste products by excretion?
Answer:
It is essential and necessary because all waste products are toxic and harmful.

Excretory Products and their Elimination Important Extra Questions Short Answer Type

Question 1.
Differentiate between sweat and sebum.
Answer:

Sweat	Sebum
1. It is a liquid state excretion of tin.	1. It is semisolid excretion
2. NaCl. urea, amino-acids are excreted.	2. Waxes, fatty acids, and sterol are excreted.
3. Excreted in large amounts	3. Excreted in small amounts
4. Also thermoregulatory role.	4. No thermoregulatory role.

Question 2.
What consequences will follow with the failure of tubular reab¬sorption in nephrons?
Answer:
Nephrons are the structural and functional units of each kidney. With the failure of reabsorption in nephrons, much-needed substances like glucose, amino acids, water, salts, etc. will be excreted along with urine.

The biological functioning of organs and body will be impaired, ultimately death will occur.

Question 3.
How the net filtration pressure is obtained?
Answer:
The pressure of blood in afferent arterioles is (+ mm Hg 75). This is opposed by the osmotic pressure of plasma proteins by (-) 30 mm Hg and intertubular pressure of (-) 20 mm Hg. The net filtration pressure is (+) 25 mm Hg that acts in glomerular filtration as a driving force. About 172 liters of glomerular filtrate are produced in 24 hrs. which is nearly 4-1/ 2 times the total fluid in the human body.

Question 4.
List some important functions of kidneys?
Answer:
Kidneys play a vital role as follows:
(a) It removes nitrogenous wastes from the blood.
(b) It regulates fluid balance, between intake and fluid loss.
(c) It removes drugs, penicillin, poisons, etc. from blood.
(d) It maintains acid-base (pH) balance
(e) It regulates electrolyte balance.

Question 5.
Differentiate between ureter and urethra?
Answer:

Ureter	Urethra
1. It is a muscular tube.	1. It is a membranous tube.
2. It is long.	2. It is short.
3. It arises from the renal pelvis of the kidney.	3. It arises from the urinary bladder.
4. It carries urine to the urinary bladder.	4. It eliminates stored urine of the exterior.
5. No muscular splincter.	5. Muscular splinter keeps urethra-closed except for micturition.

Question 6.
How does the excretion of uric acid take place in birds and reptiles?
Answer:
In birds and reptiles, uric acid is formed mostly in the liver, transported to the kidney through blood. It is separated by renal tubules and temporarily stored in cloacae. Water is absorbed by cloacal walls, needing only a minimum amount of water for excretion. In birds, urine is eliminated in a paste-like form along with feces.

Question 7.
Name and state in brief the processes involved in the formation of urine.
Answer:
The urine is formed by the combined processes as follows:
(a) Glomerular filtration: Metabolism wastes and other substances are filtered out by glomerulus due to the generation of net filtration pressure.
(b) Re-absorption: Water and other required substances are selectively reabsorbed from the filtrate, so that urine becomes concentrated.
(c) Tubular secretion: Tubules secrete certain ions (like K⁺ in exchange for Na⁺), urea, creatinine, uric acid, ammonia, etc. This process is of more significance in marine fishes and desert amphibians than mammals.

Question 8.
Differentiate between ureotelism and Uricotelism.
Answer:

Ureotelism	Uricotelism
1. The process of elimination of main urea.	1. The process of elimination of mainly uric acid.
2. Water moderately required for excretion.	2. Much less water required for excretion.
3. Synthesis of urea requires less energy expenditure.	3. Synthesis of uric acid needs more energy expenditure.

Question 9.
What is Polynephritis? What is uremia?
Answer:
It is a bacterial infection that causes inflammation of the renal pelvis, nephrons, and medullary tissues of the kidney. It affects the counter-current mechanism. Its main symptoms are frequent and painful urination, fever, and pain in the lumbar region.

A high concentration of urea, uric acid, creatinine, etc. in the blood due to some bacteria infection or some obstruction in the passage of the urinary system is called uremia.

Question 10.
Indicate whether the following statements are True or False
(a) Micturition is carried out by a reflex.
Answer:
True

(b) ADH helps in water elimination, making the urine hypotonic.
Answer:
False

(c) Protein-free fluid is filtered from blood plasma into the Bowman’s capsule
Answer:
True

(d) Henle’s loop plays an important role in concentrating the urine.
Answer:
True
(e) Glucose is actively reabsorbed in the proximal convoluted tubule.
Answer:
True

Question 11.
Match the items of Column I with these of Column II.

Column I	Column-II
(a) Ammonotelism	(i) Birds
(b) Bowman’s Capsule	(ii) Hypertonic   urine
(c) Micturition	(iii) Counter-current system
(d) Uricotelism	(iv) Bony fish
(e) Vasa recta	(v) Urinary bladder
(f) Sebum	(vi) Glucose
(g) ADH	(vii) Glomerular Alteration
(h) Tubular reabsorption	(viii) Skin

Answer:

Column I	Column-II
(a) Ammonotelism	(iv) Bony fish
(b) Bowman’s Capsule	(vii) Glomerular Alteration
(c) Micturition	(v) Urinary bladder
(d) Uricotelism	(i) Birds
(e) Vasa recta	(iii) Counter-current system
(f) Sebum	(viii) Skin
(g) ADH	(ii) Hypertonic   urine
(h) Tubular reabsorption	(vi) Glucose

Question 12
Fill in the blanks with appropriate words:
(a) During micturition, the urinary bladder, and the urethral sphincters contract, and relax
(b) Flame cells and malpighian tubules are found in and Bowman’s capsule and glomerulus respectively.
(c) Blood enters the glomerulus through the renal arteriole and leaves via the afferent arteriole.
(d) Two counter-current systems formed in the kidney are the Renal medulla and the renal cortex
(e) Sweat serves to eliminate mainly water and salt

Question 13.
Compare and contrast the osmoregulatory problems and adaptations of a marine bony fish with a freshwater bony fish.
Answer:
Osmoregulation in freshwater Marine bony fish, do not drink water to reduce the need to expel excess water. In this case, water uptake and salt loss are minimized by a specialized body covering. Freshwater animals have the ability to take up salts from the environment. The active transport of ions takes place against the concentration gradient, specialized cells called monocytes or chloride cells in the gill membrane of freshwater fish. These can import Na⁺ and CI^– from the surrounding water containing less than 1 mm NaCl when their plasma concentration of NaCl exceeds 100 mm.

Osmoregulation in marine environment Seawater has an osmolarity of about 1000m Osm L The osmoregulatory problems in marine water are opposite to those in a freshwater environment. Marine bony fish have the body fluids hypotonic to seawater and thereby, they tend to lose water from the body through permeable surfaces.

To compensate for the water loss, marine bony fish drink seawater, which results in a gain of excess salts. The monocytes or chloride cells of the gill membrane of marine bony fish help to eliminate excess monovalent ions from the body fluid to the seawater. Divalent cations are generally eliminated with feces.

Question 14.
State the importance of counter-current systems in renal functioning.
Answer:
Vasa rectal is responsible for the concentration of urine. The vase rectal is in the form of loops. Therefore, the blood flows in the opposite directions in two limbs of each vasa Fecta; the blood entering its descending limb comes into close contact with the outgoing blood in the ascending limb. This is called a Counter-Current System. The two limbs of the loops of Henle form another Counter-Current System.

Importance: The counter-current system significantly contributes to concentrating urine in mammals.

Question 15.
State the position and function of the juxtaglomerular apparatus?
Answer:
This is a specialized cellular apparatus located where the distal convoluted tubule passes close to the Bowman’s capsule between the afferent and efferent arterioles. JGA cells secrete substance like renin that modulates blood pressure and renal blood flow and thus, GFR is regulated.

Question 16.
Describe the hormonal feedback circuits in controlling renal functions.
Answer:
Two important hormonal control of the kidney function by negative feedback circuits can be identified:
1. Control by Antidiuretic Hormone ADH: ADH produced in the hypothalamus of the brain and released into the blood from the pituitary gland, enhances fluid retention by making the kidneys reabsorb more water. The release of ADH is triggered when osmoreceptors in the hypothalamus detect an increase in the osmolarity of the blood.

The osmoreceptors cells also promote thirst. Drinking reduces the osmolarity of the blood which inhibits the secretion of ADB, thereby completing the feedback circuit.

2. Control by Juxtaglomerular Apparatus (JGH): It operates a multihormonal Renin-Angiotensin-Aldosterone System (RAAS). JGA responds to decrease the blood pressure and release enzyme renin into the blood. In the blood, the enzyme initiates chemical reactions that convert a plasma protein called angiotensinogen to a peptide called angiotensin II which works as a hormone.

Angiotensin II increases blood pressure and stimulates the adrenal gland to release aldosterone, a hormone. This leads to an increase in blood volume and pressure completing the feed¬back circuit by supporting the release of renin.

Still another hormone, a peptide called Atrial Natriuretic Factor ANF), opposes the regulation by RAAS.

Thus, ADH, the RAAS, and ANF provide an elaborate system of checks and balance that regulate the kidney functioning to control body fluid, osmolarity, salt concentration, blood pressure, and blood volume.

Question 17.
State the normal and abnormal constituents of human urine.
Answer:
Urine is a pale yellow colored slightly acidic watery fluid.

• Abnormal Urine: Various metabolic errors of kidney malfunctioning changes the composition of urine.
• Proteinuria: Excess of protein level.
• Albuminuria: The presence of albumin, usually occurs in nephritis.
• Glycosuria: Presence of glucose in urea as in case of diabetes mellitus.
• Ketonuria: Presence of abnormally high ketone bodies.
• Hematuria: Presence of blood or blood cells in urine.
• hemoglobinuria: Presence of hemoglobin in urine.
• Uremia: Presence of excess urea.
• Normal Urine: Normal urine is slightly heavier than water. It gives an aromatic odor due to the presence of volatile, bad-smelling organic substances, the ruined water, organic and inorganic materials are the main constituents of normal urine.

The other nitrogenous constituents of normal urine are ammonia, uric acid, hippuric acid, and creatinine.

Non-nitrogenous substances are vitamin C, oxalic acid, phenolic substances. In inorganic substances, sodium chloride is the principal mineral salt in the urine.

Question 18.
State the role of skin and lungs in excretion.
Answer:
Role of Skin: Human skin possesses glands for secreting sweat and sebum (from the sebaceous gland). Sweat contains NaCl, lactic acid, urea, amino acids, and glucose. The volume of sweat various negligible to 14 L a day. The principal function of sweat is the evaporative cooling of the body surface.

Sebum is a waxy protective secretion to keep the skin oily and this secretion eliminates some lipids, such as waxes, sterols, other hydrocarbons, and fatty acids. Integument in many animals is excreting ammonia into the surrounding by diffusion.

Role of lungs in excretion: Human lungs eliminate around 18L of CO₂ per day and about 400 ml of water in normal resting conditions. Water loss via lungs is small in hot humid climates and large in cold dry climates. The rate of ventilation and ventilation pattern also affects the water loss through the lungs. Different volatile materials are also readily eliminated through the lungs.

Excretory Products and their Elimination Important Extra Questions Long Answer Type

Question 1.
Briefly state the mechanism of urine formation in the human kidney.
Answer:
Three main processes are involved in urine formation
1. Glomerular filtration: Kidneys filter the equivalent of blood volume every 4 – 5 minutes. Filtration slits are formed by the assemblages of fine cellular processes of podocytes (foot cells). The process of ultra-filtration depends upon two main factors, first the net hydrostatic pressure difference between the lumen of the capillary and the lumen of the Bowman’s capsule favor filtration.

The glomerular ultrafiltrate contains essentially all the constituents of the blood except for blood corpuscles and plasma proteins. Nearly 15% – 25% of the water and salutes are removed from the plasma that flows through the glomerulus. The glomerular filtration rate is about 125 ml min1 or about 180 L day^-1 in human kidneys.

2. Two important intrinsic mechanisms provide autoregulation of glomerular filtration rate.
(a) Myogenic mechanism: Increase in blood pressure will tend to stretch the efferent arteriole, which would increase the blood flow to the glomerulus. The diameter of the arteriole is reduced, increasing the resistance to flow. This myogenic mechanism thus reduced variations inflow to the glomerulus in case of fluctuations in blood pressure.

(b) Juxtaglomerular apparatus (JGA): This specialized cellular apparatus is located where the distal convoluted tubule passes close to the Bowman’s capsule between the afferent and efferent arterioles. JGA cells secrete substances like renin that modulate blood pressure and renal blood flow and GFR are regulated.

Myogenic and juxtaglomerular mechanisms work together to autoregulate the GFR over a wide range of blood pressure. In addition to these extrinsic neural control also regulates the filtration rate.

3. Tubular re-absorption: The selective transport of substances across the epithelium of the excretory tubule from the ultrafiltrate to the interstitial fluid is called re-absorption. Nearly all the sugar, vitamins, organic substances (nutrients), and most of the water are reabsorbed.

4. Tubular secretion: It is a very selective process involving both passive and active transport. The filtrate travel through the nephron, substances that are transported across the epithelium from the surrounding interstitial fluid and join it. The net effect of renal secretion is the addition of plasma solutes to the filtrate within the tubule.

Question 2.
Explain the following:
(a) Skin functions as an accessory excretory organ.
Answer:
The skin retains some excretory role in many animals. Human skin possesses two glands for secreting fluid on its surface. These are; sweat from sweat glands and sebum from sebaceous glands.

(b) Mammals can eliminate hypotonic and hypertonic urine according to body needs.
Answer:
When the animal takes a large quantity of water the kidneys excrete a very high amount of hypotonic urine. At the same time when the animal takes a small number of water kidneys to excrete a very high amount of hypertonic urine.

At the same time when the animal takes a small number of water kidneys to excrete a small amount of hypertonic urine, as kidneys need to conserve water. In this way, the osmotic concentration of blood is maintained by the kidneys. This flexibility of kidney nephrons is highly observed in mammals.

Hypotonic urine removes excess water from the body in order to raise the osmotic concentration of the blood to normal. Excess of water in body fluids generally lowers the osmotic pressure of blood and increases the volume of blood. This increase in the volume of blood raises the blood pressure and hydrostatic pressure which increases the rate of ultrafiltration. In this way, a large amount of hypotonic urine is produced in order to bring the volume of fluids to normal.

(c) Micturition is a reflex process but is under some voluntary control.
Answer:
It is the process of passing out urine. Nephrons produce urine and drain. When enough urine collects in the bladder the distension of its walls raises enough pressure which generates a spontaneous nervous activity under the stimulation of the sympathetic and parasympathetic nervous system. This nervous stimulation causes the smooth muscles on the urinary bladder to rise too high to control.

Similarly, micturition can voluntarily be initiated even before enough urine has accumulated in the bladder. Backflow of the urine into the ureters from the urinary bladder is prevented because the terminal part of each ureter passes through the bladder and gets closed as soon as the contraction of the bladder occurs.

(d) Mammals are ureotelic, but birds are uricotelic.
Answer:
Mammals are ureotelic animals as they eliminate nitrogen mainly urea. It is very soluble in water and needs a considerable amount of water for its elimination. Mammals can thus form hypertonic urine which they excrete. While the birds cannot excrete urine as hypertonic since nitrogen occurs mainly in the form of uric acid. The uric acid is insoluble in water and does not require much water for its elimination.

Question 3.
Describe the functional anatomy of a human nephron.
Answer:
Nephrons are structural and functional units of each kidney to form the urine. Each nephron is fine; microscopic highly coiled tubular structure differentiated into malpighian body and the renal tubule. The malpighian body comprises a large double-walled cup-shaped structure the Bowman’s capsule present in the renal cortex. It is lined by thin, semipermeable epithelial cells, the podocytes. Bowman’s capsule receives the blood supply through a branch of the renal artery.

The afferent arteriole forms a fine capillary network in the form of glomerules with high hydrostatic pressure. The lumen between two layers of Bowman’s capsule is continuous with the lumen of the tubule. The Bowman’s capsule and the glomerulus together form a globular body, the Malpighian body or the renal capsules.

The capillaries forming the glomerulus at the exit of Bowman’s capsule unite to form a narrow efferent arteriole which breaks up into a peritubular network of capillaries with low hydrostatic pressure.

The renal tubule is a long highly coiled tubular structure differentiated into proximal convoluted tubule (PCT) Henle’s loop, distal convoluted tubule (DCT). The U-shaped loop-like structure, descending and ascending from the renal tubule is called Henle’s loop.

Collecting tubules of several nephrons open into a wider duct called the collecting duct. A number of collecting ducts unite with each other in the medulla to form the ducts of Bellini, which drains down the urine into the ureter from each kidney to be stored in the urinary bladder.

The efferent arteriole emerges out from the glomerules breaks up into a peritubular capillary network around the renal tubule in the cortex. These capillaries also form a thin-walled, straight capillary the vasa recta. The vasa recta help in retaining the reabsorbed ions and urea in medullary interstitial fluid to maintain high osmotic pressure in kidneys.

Glomerular filtrate undergoes tubular reabsorption and tubular secretion for the formation of urine. (See diagram opposite page)

Uriniferous tubules Or nephron of the kidney

Question 4.
Describe the gross anatomical features of the human kidney with a suitable diagram.
Answer:
Kidney: Kidney is chocolate brown, bean-shaped, large-sized about 10 cm long and 5 – 7 cm broad, 3 – 4cm thick flattened, metamorphic. The weight of each kidney is 150 to 170 gm. They are situated against the back wall of the abdominal cavity, just below the diaphragm, between the 12th thoracic and 3rd lumbar vertebrae.

The outer margin is convex. The inner concave presents a longitudinal opening called the hilum. The renal artery and renal vein respectively enter and leave the kidney through its hilum.

The two kidneys are slightly asymmetrical in position because the right kidney is slightly at a lower level than the left. Kidneys are held in position by a mass of adipose tissue called Renal fat. These rest against the abdominal muscles. Each kidney is covered on the ventral side by the peritoneum and is thus retroperitoneal in nature.

Surrounding the kidneys and the renal fat is a sheath of fibro elastic tissue known as renal fascia or capsule. They protect the kidney. The renal fat forms a shock-absorbing cushion. The renal fascia fixes the kidney to the abdominal wall.

Longitudinal section (Diagrammatic of Kidney)

Question 5.
(a)What is the role of the liver in excretion in mammals?
Answer:
Role of liver in excretion: The liver changes ammonia into urea which is less toxic than ammonia. Urea is eliminated from the body by the kidneys through urine.

The liver is the principal organ of excretion of cholesterol, bile pigments (bilirubin and biliverdin) some vitamins, drugs, and inactivated products of steroid hormones. The liver excretes these substances in the bile which carries them to the small intestine. Ultimately, these substances get eliminated along with feces.

(b) What are the diseases associated with the urinary system?
Answer:
Diseases associated with the urinary system:
1. Polynephritis: It is a bacterial infection, which causes inflammation of renal pelvic nephrons and medullary tissues of the kidney. It affects the counter-current mechanism. Its main symptoms are frequent and painful urination, fever, and pain in the lumbar region.

2. Uremia: It causes the presence of a high concentration of urea, uric acid, creatinine, etc, in the blood due to some bacterial infection or some obstruction in the passage of the urinary system. Urea poisons the cells. It is not passed in the urine and accumulates in the blood.

3. Renal stones: When uric acid precipitates and accumulates in the nephrons of kidneys in the form of renal stones or when calcium phosphates and oxalates accumulate in the nephrons of the kidneys in the form of renal stones. It causes blockage or frequent painful urination along with blood in the urine. Renal stone causes severe colic pain starting in the back and radiating down to the front of the thigh or vulva or testicle on that side.

4. Glomerulonephritis: It is characterized by the inflammation of Glomeruliduct, some injury to the kidney, abnormal allergic reaction, or by some streptococci bacteria infection. Proteins and red blood corpuscles become filtered into the glomerular filtrate. It may lead to kidney failure in severe infection.

5. Oedema: It is characterized by the increased volume of interstitial fluid mainly caused by retention of excess Na+ ions which in turn causes water retention. Blood pressure increases dining edema.

Question 6.
Write a short account on hemodialysis.
Answer:
In case of renal failure, an artificial kidney is used for removing excess urea from the blood of the patient by a process called hemodialysis. Blood is taken out from the artery of the patient, cooled to 0°C, mixed with an anticoagulant such as heparin, and then pumped into the apparatus called artificial kidney. In this apparatus, blood flows through channels

Working of artificial kidneys for hemodialysis

bounded by cellophane membrane. The membrane is impermeable to macromolecules but permeable to small solutes. The membrane separates the blood flowing inside the channels from a dialyzing fluid flowing outside the membrane. The wastes like urea, uric acid, and creatinine diffuse from the blood to the dialyzing fluid across the cellophane membrane.

Thus the blood is considerably cleared of nitrogenous waste products without losing plasma proteins. Such a processor separation of macromolecules from small solute particles with the help of a permeable membrane is called dialysis. The blood coming out of the artificial kidney is warmed to body temperature, mixed with an Antiheparin to restore its normal coagulability, and returned to a vein of the patient.

Haemodialysis saves and prolongs the life of many uremic patients.

By going through these CBSE Class 9 Sanskrit Notes Chapter 10 जटायोः शौर्यम् Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 9 Sanskrit Chapter 10 जटायोः शौर्यम् Summary Notes

जटायोः शौर्यम् Summary

प्रस्तुत पाठ महाकाव्य ‘रामायणम्’ के अरण्यकांड से लिया गया है। इस महाकाव्य के रचयिता आदिकवि वाल्मीकि हैं। इस पाठ में जटायु और रावण के मध्य युद्ध का वर्णन है। पाठ का सार इस प्रकार है पंचवटी में सीता करुण विलाप करती है। उसके विलाप को सुनकर, पक्षिराज जटायु उसकी रक्षा के लिए आता है।

वह रावण को धिक्कारता है, परंतु रावण पर इसका कोई असर नहीं होता है। रावण की अपरिवर्तित मनोवृत्ति को देखकर जटायु उसके साथ युद्ध के लिए उद्यत हो जाता है। यद्यपि रावण युवा है और जटायु वृद्ध तथापि वह रावण को ललकारता है और कहता है कि मेरे जीवित रहते तुम सीता का अपहरण नहीं कर सकते। जटायु अपने पैने नाखूनों और पंजों से रावण पर आक्रमण करता है और उसके शरीर पर अनेक घाव कर देता है। जटायु रावण के धनुष को तोड़ डालता है।

इस प्रकार रावण रथ से विहीन, नष्ट घोड़ों और सारथी वाला हो जाता है। जटायु पर रावण लात से प्रहार करता है। जटायु हार नहीं मानता है तथा बदले में रावण पर आक्रमण करता है। वह रावण की दशों भुजाओं को उखाड़ डालता है। इस प्रकार इस पाठ में जटायु की शूरवीरता की कहानी कही गई है।

जटायोः शौर्यम् Word Meanings Translation in Hindi

1. सा तदा करुणा वाचो विलपन्ती सुदुःखिता।
वनस्पतिगतं गृधं ददर्शायतलोचना॥

शब्दार्था:-
तदा – तब, करुणा वाचो: – दुख भरी आवाज़ से, विलपन्ती – रोती हुई, सुदुःखिता – बहुत दुखी, वनस्पतिगतम् – वृक्ष पर बैठे हुए को, गृध्रम् – गिद्ध को, ददर्श – देखा, आयतलोचना-बड़ी – बड़ी आँखों वाली।

अर्थ – तब करुण वाणी में रोती हुई, बहुत दुखी और बड़ी-बड़ी आँखों वाली (सीता) ने वृक्ष पर (स्थित) बैठे हुए गीध्र (जटायु) को देखा।

विशेषण-विशेष्य-चयनम् ।
विशेषणम्
विशेष्यः विशेषणम् विशेष्यः वाचः
करुणा – वाचः
सुदु:खिता. – सा
वनस्पतिगतम् – गृध्रम्
विलपन्ती – सा
आयतलोचना – सा

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
तदा – तदा सीता जटायुम् अपश्यत्

2.जटायो पश्य मामार्य ह्रियमाणामनाथवत्।
अनेन राक्षसेन्द्रेण करुणं पापकर्मणा॥

शब्दार्था:-
जटायो – हे जटायु!, पश्य – देखो, माम् – मुझे (मुझ को), आर्य – श्रेष्ठ, ह्रियमाणाम् – हरी (हरण की) जाती हुई, अनाथवत् – अनाथ की तरह, अनेन  -इस (से), राक्षसेन्द्रेण – राक्षसराज के द्वारा, करुणम् – दुखी, पापकर्मण-पापकर्म वाले।

अर्थ – हे आर्य जटायु! इस पापकर्म करने वाले राक्षस राज (रावण) के द्वारा अनाथ की तरह हरण की जाती हुई मुझ दुखी को देखो।

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
आर्य – जटायो
अनेन/पापकर्मणा – राक्षसेन्द्रेण
ह्रियमाणाम्/करुणाम् – माम्

क्रियापद-वाक्येषु प्रयोगः
क्रियापदम् – वाक्येषु प्रयोगः
पश्य – त्वम् तम् बालकं पश्य।

3. तं शब्दमवसुप्तस्तु जटायुरथ शुश्रुवे।
निरीक्ष्य रावणं क्षिप्रं वैदेहीं च ददर्श सः॥

शब्दार्था:- तम् – उस (को), शब्दम् – शब्द को, अवसुप्तः – सोए हुए, तु – तो, रावणम् – रावण को, क्षिप्रम् – शीध्र, जटायुः – जटायु ने, अथ – इसके बाद, शश्रुवे – सुना, निरीक्ष्य – देखकर, वैदेहीम् – सीता को, ददर्श – देखा।

अर्थ – इसके बाद सोए हुए जटायु ने उस शब्द को सुना तथा रावण को देखकर और उसने शीध्र ही वैदेही (सीता) को देखा।

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
अथ – अथ श्रीराम कथा।
क्षिप्रम् – विद्यालयं क्षिप्रम् गच्छ।
च – वनम् अगच्छताम्

विशेषण-विशेष्य चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
तम् – शब्दम्
अवसुप्तः, सः – जटायुः

4. ततः पर्वतशृङ्गाभस्तीक्ष्णतुण्डः खगोत्तमः।
वनस्पतिगतः श्रीमान्व्याजहार शुभां गिरम्॥

शब्दार्थाः –
ततः-उसके बाद, पर्वतश्रृंगाभः-पर्वत की चोटी की तरह शोभा वाले, तीक्ष्णतुण्डः-तीखी चोंच वाले, खगोत्तमः-पक्षियों में उत्तम, गिरम्-वाणी को, वनस्पतिगतः-वृक्ष पर स्थित, श्रीमान्-शोभायुक्त, व्याजहार-बोला (कहा), शुभाम्-सुदर।

अर्थ – उसके बाद (तब) पर्वत शिखर की तरह शोभा वाले, तीखे चोंच वाले, वृक्ष पर स्थित, शोभायुक्त पक्षियों में उत्तम (जटायु) ने सुंदर वाणी में कहा।

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
ततः – ततः रामः सीताम् अवदत्

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः विशेषणम् विशेष्यः
पर्वतशृङ्गाभः – खगोत्तमः (जटायुः)
वनस्पतिगतः – खगोत्तमः (जटायुः)
शुभाम् – गिरम्
तीक्ष्णतुण्डः – खगोत्तमः (जटायुः)
श्रीमान् – खगोत्तमः (जटायुः)

5. निवर्तय मतिं नीचां परदाराभिमर्शनात्।
न तत्समाचरेद्धीरो यत्परोऽस्य विगर्हयेत्॥

शब्दार्था: –
निवर्तय-मना करो, रोको, मतिम्-बुद्धि (विचार) को, परदारा-पराई स्त्री के, अभिमर्शनात्- स्पर्श दोष से, अस्य-इसकी, तत्-वह (उस तरह का), समाचरेत्-आचरण करना चहिए, धीरः-बुद्धिमान (धैर्यशाली) को, यत्-जो (जिसे), परः-दूसरे लोग, विगर्हयेत्-निंदा (बुराई) करें, नीचाम-नीच (गंदी)।

अर्थ – पराई नारी (परस्त्री) के स्पर्शदोष से तुम अपनी नीच बुद्धि (नीच विचार) को हटा लो, क्योंकि बुद्धिमान (धैर्यशाली) मनुष्य को वह आचरण नहीं करना चाहिए, जिससे कि दूसरे लोग उसकी निंदा (बुराई) करें।

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
तत्-यत् – त्वं कदापि तत् न कुर्याः यत् जनाः वर्जयन्ति।

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् विशेष्यः
नीचाम् – मतिम्

विलोमपदानि
पदानि – विलोमपदानि
तत् – यत्
समाचरेत् – विगर्हयेत्

6. वृद्धोऽहं त्वं युवा धन्वी सरथः कवची शरी।
न चाप्यादाय कुशली वैदेहीं मे गमिष्यसि॥

शब्दार्थाः-
वृद्धः-बूढा, अहम्-मैं, युवा-जवान (युवक), धन्वी- धनुषधारी, सरथः-रथ से युक्त, कवची-कवच वाले, शरी-बाणों वाले, आदान-लेकर, कुशली-कुशलतापूर्वक, वैदेहीम्-सीता को, मे-मेरे (रहते), गमिष्यसि- जा सकोगे।

अर्थ – मैं (तो) बूढा हूँ परंतु तुम युवक (जवान) हो, धनुषधारी हो, रथ से युक्त हो, कवचधारी हो और बाण धारण किए हो। तो भी मेरे रहते सीता को लेकर नहीं जा सकोगे।

विशेषण-विशेष्या-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
वृद्धः – अहम् युवा, धन्वी, सरथः, कवची, शरी
कुशली – त्वम्

विलोमपदानि ।
पदानि – विलोमपदानि
वृद्धः – युवा
अहम् – त्वम्

7. तस्य तीक्ष्णनखाभ्यां तु चरणाभ्यां महाबलः।
चकार बहुधा गात्रे व्रणान्पतगसत्तमः।

शब्दार्था:- तस्य-उसके (जटायु के), तीक्ष्णनखाभ्याम्-तेज नाखूनों से, चरणाभ्याम्-पैरों से, महाबल:- बहुत बलशालो, पतगसत्तमः-पक्षियों में उत्तम (श्रेष्ठ), चकार-कर दिए, बहुधा-बहुत से, गात्रे-शरीर पर, व्रणान्-घावों को।

अर्थ – उस उत्तम तथा अतीव बलशाली पक्षी (राज) ने अपने तीखे नाखूनों तथा पैरों से उस (रावण) के शरीर पर बहुत से घाव कर दिए।

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
पदानि – वाक्येषु प्रयोग
तु – सः तु मम भ्राता वर्तते।
बहुधा – तेन बहुधा सत्कार्यं कृतम्।

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
तीक्ष्णनखाभ्याम् – चरणाभ्याम्
महाबलः – पतगसत्तमः

8. ततोऽस्य सशरं चापं मुक्तामणिविभूषितम्।
चरणाभ्यां महातेजा बभञ्जास्य महद्धनु॥

शब्दार्थाः-
ततः-उसके बाद, अस्य-इसके, सशरम्-बाणों के सहित, चापम्- धनुष को, मुक्तामणिविभूषितम्-मोतियों और मणियों से सजे हुए, चरणाभ्याम्-दोनों पैरों से, महातेजा-महान तेजस्वी, बभञ्ज-तोड़ दिया, अस्य-इसके, मृहद्धनु:-विशाल धनुष को।

अर्थ – उसके बाद उस महान तेजस्वी (जटायु) ने मोतियों और मणियों से सजे हुए बाणों सहित उसके (रावण के) विशाल धनुष को अपने पैरों से तोड़ डाला।

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
ततः – ततः छात्रः स्वपुस्तकं नीत्वा अपठत्

विशेषण-विशेष्य चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
सशरम् – चापम्
महातेजा – सः (जटायुः)
महत्, मुक्तामणिविभूषितम् – धनुः

9. स भग्नधन्वा विरथो हताश्वो हतसारथिः।
तलेनाभिजघानाशु जटायुं क्रोधमूछितः ॥

शब्दार्थाः- सः-वह, भग्नधन्वा-टूटे हुए धनुषवाला, विरथः-रथ से रहित, हताश्वः-मारे गए घोड़ों वाला पर, हतसारथिः-मारे गए सारथि वाला, तलेन-मूंठ से, अभिजघान-हमला या प्रहार किया, आशु-शीघ्र, क्रोधमूर्च्छितः-बहुत क्रोधी

अर्थ – (तब) टूटे हुए धनुष वाले, रथ से विहीन, मारे गए घोड़ों व सारथि वाले अत्यन्त क्रोधित उसने तलवार की अत्यन्त क्रोधित मँठ से शीघ्र ही जटाय पर घातक प्रहार किया।

पर्यायापदानि
पदानि – पर्यायापदानि
हताश्वः – हताः अश्वाः यस्य सः
अभिजघानं – आक्रान्तवान
आशु – शीघ्रम्

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
सः – रावणः
विरथः – रावणः
हताश्वः – रावणः
हतसारथिः – रावणः

अव्यानां वाक्येषु प्रयोगः
आशु – बालकाः आशु विद्यालयं गच्छन्ति

10. जटायुस्तमतिक्रम्य तुण्डेनास्य खगाधिपः।
वामबाहून्दश तदा व्यपाहरदरिन्दमः ॥

शब्दार्था:-
जटायुः – जटायु ने, तम्-उसको, अतिक्रम्य-झपट करके, तुण्डेन-चोंच से, अस्य-उसके (रावण के),
खगाधिपः-पक्षियों के राजा, वाम–बाईं ओर की, बाहूम्-भुजाओं को, व्यपाहरत्-नष्ट कर दिया, अरिन्दमः-शत्रुाओं का नाश करने वाला।

अर्थ – तब उस पक्षीराज जटायु ने शत्रुओं का नाश करने वाली अपनी चोंच से झपटकर (अक्रमण करके) उसके (रावण के) बाईं ओर की दसों भुजाओं को नष्ट कर दिया।

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
तदा – यदा कन्या गृहं गतवती तदा माता प्रासीदत्।

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
खागाधिपः अरिन्दमः – जटायुः
दश – बाहून् ।

By going through these CBSE Class 9 Sanskrit Notes Chapter 9 सिकतासेतुः Summary, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 9 Sanskrit Chapter 9 सिकतासेतुः Summary Notes

सिकतासेतुः Summary

यह पाठ ‘कथासरित्सागर’ के सप्तम लम्बक से लिया गया है। मूलतः यह सोमदेव की रचना है। इसमें तपोदत्त नामक एक बालक तपस्या के बल पर विद्या प्राप्त करना चाहता है। तपोदत्त को एक व्यक्ति मिला जो बालू के द्वारा नदी पर पुल बना रहा था। वह यह देखकर उसका उपहास करने लगा। वह व्यक्ति तपोदत्त से कहने लगा कि जो व्यक्ति बिना अक्षर ज्ञान के विद्या प्राप्त करना चाहता है, वह व्यक्ति कहीं ज्यादा मूर्ख है। मैं जिस कार्य में लगा हुआ है, उसमें मुझे एक दिन सफलता अवश्य मिल जाएगी, परन्तु जो परिश्रम विद्या प्राप्त करना चाहता है, वह कभी सफल नहीं हो सकता।

यह सुनकर तपोदत्त को बड़ी आत्मग्लानि हुई। वह पश्चाताप करने लगा। उसने उस व्यक्ति से कहा कि आपने मेरी आँखें खोल दी हैं। मैं आज से ही परिश्रम करूँगा। यह कहकर वह गुरुकुल में चला गया और विद्याभ्यास के द्वारा विद्वान बन गया।

सिकतासेतुः Word Meanings Translation in Hindi

1. (ततः प्रविशति तपस्यारतः तपोदत्तः)
तपोदत्तः – अहमस्मि तपोदत्तः। बाल्ये पितचरणैः क्लेश्यमानोऽपि विद्यां नाऽधीतवानस्मि। तस्मात् सर्वैः
कुटुम्बिभिः मित्रैः ज्ञातिजनैश्च गर्हितोऽभवम्।
(ऊर्ध्वं निःश्वस्य)
हा विधे! किम् इदं मया कृतम्? कीदृशी दुर्बुद्धिः आसीत् तदा। एतदपि न चिन्तितं यत्
परिधानैरलङ्कारैर्भूषितोऽपि न शोभते।
नरो निर्मणिभोगीव सभायां यदि वा गृहे॥1॥
(किञ्चिद् विमृश्य)
भवतु, किम् एतेन? दिवसे मार्गभ्रान्तः सन्ध्यां यावद् यदि गृहमुपैति तदपि वरम्। नाऽसौ भ्रान्तो मन्यते। अतोऽहम् इदानीं तपश्चर्यया विद्यामवाप्तुं प्रवृत्तोऽस्मि।

शब्दार्थाः
बाल्ये – बचपन में
पितृचरणैः – पिता के द्वारा
क्लेश्यमानः – व्याकुल किए जाने पर
कुटुम्बिभिः – परिवार सब सदस्यों के द्वारा
ज्ञातिजनैः – सम्बन्धियों के द्वारा
तदा – तब, उस समय
गर्हितः – अपमानित किया गया
ऊर्ध्व – ऊपर
निःश्वस्य – साँस लेना, हा विधे! हे विधाता
दुर्बुद्धिः – बुरी बुद्धि
चिन्तितम् – सोचा गया
परिधानैः – वस्त्रों से
भूषितः – सजा हुआ
निर्मणिभोगीव – मणिहीन साँप की तरह,
शोभते – सुशोभित होता है
विमृश्य – सोच कर
मार्गभ्रान्तः – मार्ग भूला हुआ
उपैति – आ जाता है
अवाप्तुम् – प्राप्त करने के लिए
तपश्चर्यया – तपस्या के द्वारा।

अर्थ- (इसके बाद तपस्या करता हुआ तपोदत्त प्रवेश करता है)

तपोदत्त – मैं तपोदत्त हूँ। बचपन में पूज्य पिताजी के द्वारा क्लेश किए जाने पर भी मैने विद्या नहीं पढ़ी। इसीलिए
परिवार के सब सदस्यों, मित्रों और सम्बन्धियों के द्वारा मेरा अपमान किया गया।
(ऊपर की ओर साँस छोड़कर)
हे प्रभो! मैंने यह क्या किया? उस समय मेरी कैसी दुष्ट बुद्धि हो गई थी! मैने यह भी नहीं सोचा कि वस्त्रों तथा आभूषणों से सुशोभित किन्तु विद्याहीन मनुष्य घर पर या सभा में उसी प्रकार सुशोभित नहीं होता है जिस प्रकार मणि से रहित साँप।
(कुछ सोचकर)
अच्छा, इससे क्या? दिन में रास्ता भूला हुआ मनुष्य यदि शाम तक घर आ जाए तो भी ठीक है। तब वह भूला हुआ नहीं माना जाता। अब मैं तपस्या के द्वारा विद्या प्राप्ति में लग जाता हूँ।

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
तपस्यारतः – तपोदत्तः
गर्हितः – अहम्
निर्मणिभोगी – नरः
सर्वैः – कुटुम्बिभिः, मित्रैः, ज्ञातिजनैः
दुर् – बुद्धि

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
अपि (भी) – त्वम् अपि पठ।
न (नहीं) – सम्प्रति सः न आगमिष्यति।
यत् (कि) – सः अवदत् यत् अहं श्वः विद्यालयं न गमिष्यामि।
यदि (यदि) – यदि वर्षा भविष्यति तर्हि मयूरः नर्तिष्यति।
वा (अथवा/या) – रामः श्यामः वा कोऽपि एकः तत्र गच्छतु।
किञ्चित् (थोड़ा) – अहम् किञ्चित् खादितुम् इच्छामि।
यावत् (जब तक) – यावत् अहं पठामि तावत् त्वम् शयनं कुरु।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायपदानि
बाल्ये – बाल्यकाले
कुटुम्बिभिः – परिवारजनैः
सिकता – बालुका
पितृचरणैः – तातपादैः
ज्ञातिजनैः – बन्धुबान्धवै
दुर्बुद्धिः – दुर्मतिः
अलङ्कारैः – आभूषणैः
मार्गभ्रान्तः – पथभ्रष्टः
तपश्चर्यया – तपसा
अधीतवान् – पठितवान्
तपस्यारतः – तपः कुर्वन्
सेतुः – जलबन्धः
क्लेश्यमानः – संताप्यमानः
गर्हितः – निन्दितः
परिधानैः – वस्त्रैः
शोभते – सुशोभितः
उपैति – समीपं गच्छति
अवाप्तुम् – प्राप्तुम्

2. (जलोच्छलनध्वनिः श्रूयते)
अये कुतोऽयं कल्लोलोच्छलनध्वनिः? महामत्स्यो मकरो वा भवेत्। पश्यामि तावत्।
(पुरुषमेकं सिकताभिः सेतुनिर्माण-प्रयास कुर्वाणं दृष्ट्वा सहासम्)
हन्त! नास्त्यभावो जगति मर्खाणाम! तीव्रप्रवाहायां नद्यां मूढोऽयं सिकताभिः
सेतुं निर्मातुं प्रयतते!
(साट्टहासं पार्श्वमुपेत्य)
भो महाशय! किमिदं विधीयते!
अलमलं तव श्रमेण। पश्य,
रामो बबन्ध यं सेतुं शिलाभिर्मकरालये।
विदधद् बालुकाभिस्तं यासि त्वमतिरामताम्॥2॥
चिन्तय तावत्। सिकताभिः क्वचित्सेतुः कर्तुं युज्यते?

शब्दार्था:
कल्लोलोच्छलनध्वनिः – तरंगों के उछलने की ध्वनि
मत्स्यः – मछली
मकर: – मगरमच्छ
सेतुनिर्माण – पुल बनाने
प्रयासं – कोशिश
कुर्वाणं – करते हुए
सहासम् – हँसते हुए
जगति – संसार में
प्रयतते – कोशिश कर रहा है
साट्टहासं – जोर से हँसकर
पार्व – पास
सिकताभिः – रेत से
बबन्ध – बाँधा था
उपेत्य – पास जाकर
शिलाभिः – पत्थरों से
मकरालये – समुद्र पर
विदधद् – करते हुए
अतिरामताम् – अतिक्रमण
यासि – कर रहे हो,
क्वचित् – कोई
युज्यते – सकता है
नद्याम् – नदी पर
अभावो – कमी
मूढो – मूर्ख।

अर्थ – (पानी के उछलने की आवाज़ सुनी जाती है)
तपोदत्त – अरे! यह लहरों के उछलने की आवाज़ कहाँ से आ रही है? शायद बड़ी मछली या मगरमच्छ हो। चलो मैं देखता हूँ।
(एक पुरुष को रेत से पुल बनाने का प्रयास करते हुए देखकर हँसते हुए)
हाय! इस संसार में मूों की कमी नहीं है। तेज़ प्रवाह (बहाव) वाली नदी में यह मूर्ख रेत से पुल बनाने का प्रयत्न कर रहा है।
(जोर-जोर से हँसकर पास जाकर)
हे महाशय! यह क्या कर रहे हो आप? बस-बस मेहनत मत करो। देखो –
श्रीराम ने समुद्र पर जिस पुल को शिलाओं से बनाया था,
उस पुल को (इस प्रकार) रेत से बनाते हुए,
तुम उनके पुरुषार्थ का अतिक्रमण कर रहे हो।
जरा सोचो! कहीं रेत से पुल बनाया जा सकता है?

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम्
मूढः – अयम्
तीव्रप्रवाहायाम् – नद्याम्
एकम् – पुरुषम्
यम् – सेतुम्

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
कुतः (कहाँ से) – त्वम् कुतः आगच्छसि?
वा (अथवा) – तत्र एकः मत्स्यः मकरो वा भवेत्।
तावत् (तब तक) – तावत् गिरयः स्थास्यन्ति।
पावं (समीप) – गुरुः शिष्यस्य पार्वं गच्छति।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायपदानि
सिकताभिः – बालुकभिः
सहासम् – हासेन सहितम्
जलोच्छलनध्वनिः – जलोर्ध्वगतेः शब्दः
मूर्खा: – मूढाः
दृष्ट्वा – अवलोक्य
जगति – संसारे
कल्लोलोच्छलनध्वनिः – तरङ्गोच्छलनस्य
कुर्वाणम् – कुर्वन्तम्

3. पुरुषः – भोस्तपस्विन्! कथं माम् अवरोधं करोषि। प्रयत्नेन किं न सिद्धं भवति? कावश्यकता शिलानाम्? सिकताभिरेव सेतुं करिष्यामि स्वसंकल्पदृढतया।
तपोदत्तः – आश्चर्यम् किम् सिकताभिरेव सेतुं करिष्यसि? सिकता जलप्रवाहे स्थास्यन्ति किम्? भवता चिन्तितं न वा?
पुरुषः – (सोत्प्रासम्) चिन्तितं चिन्ततम्। सम्यक् चिन्तितम्। नाहं सोपानसहायतया अधिरोढं विश्वसिमि समुत्प्लुत्यैव गन्तुं क्षमोऽस्मि।
तपोदत्तः – (सव्यङ्ग्यम्) साधु साधु! आञ्जनेयमप्यतिक्रामसि!
पुरुषः – (सविमर्शम् )
कोऽत्र सन्देहः? किञ्च,
विना लिप्यक्षरज्ञानं तपोभिरेव केवलम्।
यदि विद्या वशे स्युस्ते, सेतुरेष तथा मम॥3॥

शब्दार्थाः
अवरोधं करोषि – रोकते हो
सिद्धं – सफल
स्वसंकल्प दृढ़तया – अपने संकल्प की दृढ़ता से
सोत्प्रासम् – मजाक उड़ाते हुए
सोपानसहायतयाः – सीढ़ी की मदद से
अधिरोढुम् – चढ़ने के लिए
विश्वसिमि – विश्वास करता हूँ
समुत्प्लल्य – छलाँग मारकर
सव्यङ्ग्यम – व्यंग्य सहित
आञ्जनेयम – अञ्जनि पुत्र हनुमान को
अतिक्रामसि – तुम अतिक्रमण कर रहे हो
सविमर्शम् – सोच-विचार कर
किञ्च – इसके अतिरिक्त
विना लिप्यक्षरज्ञान – लिपि और अक्षर ज्ञान के बिना
तपोभिः – तपस्या के द्वारा
वशे स्युः – यदि वश में है

अर्थ – पुरुष – हे तपस्विन्! तुम मुझे क्यों रोकते हो? प्रयत्न करने से क्या सिद्ध नहीं होता? शिलाओं की क्या आवश्यकता?
मैं रेत से ही पुल बनाने के लिए संकल्पबद्ध हूँ।
तपोदत्त – आश्चर्य है! रेत से ही पुल बनाओगे? क्या तुमने यह सोचा है कि रेत पानी के बहाव पर कैसे ठहर पाएगी?
पुरुष – (उसकी बात का खण्डन करते हुए) सोचा है, सोचा है, अच्छी प्रकार सोचा है। मैं सीढ़ियों के मार्ग से
(परम्परागत तरीके से) अटारी पर चढ़ने में विश्वास नहीं करता। मुझमें छलाँग मारकर जाने की क्षमता है।
तपोदत्त – (व्यंग्यपूर्वक) शाबाश, शाबाश! तुम तो अञ्जनिपुत्र हनुमान का भी अतिक्रमण कर रहे हो।
पुरुष – (सोच-विचार कर) और क्या? इसमें क्या सन्देह है। लिपि तथा अक्षर-ज्ञान के बिना जिस प्रकार केवल तपस्या से विद्या तुम्हारे वश में हो जाएगी, उसी प्रकार मेरा यह पुल भी। (केवल रेत से बन जाएगा)

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
एषः – सेतुः

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
कथं (कैसे) – त्वम् एतत् कार्यं कथं करिष्यसि?
साधु (ठीक) – साधु उक्तम्।
विना (बिना) ज्ञानं विना जीवनम् सफलं न भवति।
यदि (अगर) – यदि परिश्रमं करिष्यसि तदा सफलं भविष्यसि।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायपदानि
उपरुणत्सि – अवरोधं करोषि
अट्टम् – अट्टालिकाम्
आञ्जनेयम – हनुमन्तम्
सिद्धम् – सफलं
सोत्प्रासम् – उपहासपूर्वकम्
अधिरोढुम् – उपरि गन्तुम्
सविमर्शम् – विचारसहितम्

4. तपोदत्तः – ( सवैलक्ष्यम् आत्मगतम्)
अये! मामेवोद्दिश्य भद्रपुरुषोऽयम् अधिक्षिपति! नूनं सत्यमत्र पश्यामि। अक्षरज्ञानं विनैव वैदुष्यमवाप्तुम् अभिलषामि! तदियं भगवत्याः शारदाया अवमानना। गुरुगृहं गत्वैव विद्याभ्यासो मया करणीयः। पुरुषाथैरेव लक्ष्य प्राप्यते।
(प्रकाशम्)
भो नरोत्तम! नाऽहं जाने यत् कोऽस्ति भवान्। परन्तु भवद्भिः उन्मीलितं मे नयनयुगलम्। तपोमात्रेण विद्यामवाप्तुं प्रयतमानः अहमपि सिकताभिरेव सेतुनिर्माणप्रयासं करोमि। तदिदानी विद्याध्ययनाय गुरुकुलमेव गच्छामि।
( सप्रणामं गच्छति)

शब्दार्थाः
सवैलक्ष्यम् – लज्जापूर्वक
आत्मगतम् – मन में
भद्रपुरुष – सज्जन
अधिक्षिपति – आक्षेप लगाना
वैदुष्यम् – विद्वता
अवाप्तुम् – प्राप्त करने की
अभिलषामि – इच्छा कर रहा हूँ
भगवत्याः – देवी की
शारदाया – शारदा का
अवमानना – अपमान
पुरुषार्थ – मेहनत
लक्ष्य – उद्देश्य
पुरुषार्थः – मेहनत से
प्रकाशम् – प्रकट रूप से
भो नरोत्तम! – हे महापुरुष
उन्मीलितं – खोल दिए हैं
प्रयतमानः – प्रयत्न करता हुआ
सिकताभिरैव – रेत से ही
सेतुनिर्माणप्रयासम् – पुल बनाने का प्रयत्न
तदिदानीम् – तो अब।

अर्थ- तपोदत्त-(लज्जापूर्वक अपने मन में)
अरे! यह सज्जन मुझे ही लक्ष्य करके आक्षेप लगा रहा है। निश्चय ही यहाँ मैं सच्चाई देख रहा हूँ। मैं बिना अक्षर ज्ञान के ही विद्वता प्राप्त करना चाहता हूँ। यह तो देवी सरस्वती का अपमान है। मुझे गुरुकुल जाकर ही विद्या का अध्ययन करना चाहिए। पुरुषार्थ (मेहनत) से ही लक्ष्य की प्राप्ति सम्भव है। (प्रकट रूप से) हे श्रेष्ठ पुरुष! मैं नहीं जानता कि आप कौन हैं? किन्तु आपने मेरे नेत्र खोल दिए। तपस्या मात्र से ही विद्या को प्राप्त करने का प्रयत्न करता हुआ मैं भी रेत से ही पुल बनाने का प्रयास कर रहा था, तो अब मैं विद्या प्राप्त करने के लिए गुरुकुल जाता हूँ।
(प्रणाम करता हुआ चला जाता है)

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्य
भगवत्याः – शारदायाः
भद्रः – पुरुषः
प्रयतमानः – अहम्
अयं – पुरुषः
उत्तमः – नरः

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः पदानि
वाक्येषु – प्रयोगः
नूनं (निश्चितम्) – अहम् नूनं सत्यमेव पश्यामि।
विना (बिना) – अक्षरज्ञानं विना विद्या कथं अवाप्नोषि।
एव (ही) – गुरुकुलं गत्वा एव विद्याध्ययनं करोमि। पर्यायपदानि

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायपदानि
सवैलक्ष्यम् – सलज्जम्
उन्मीलितम् – उद्घाटितम्
पुरुषार्थः – उद्योगः उद्यमः
अवाप्तुम् – प्राप्तुम्
नदी – तरङ्गिणी
वैदुष्यम् – पाण्डित्यम्
विद्याध्ययनाय – विद्याध्ययनार्थं
अभिलषामि – इच्छामि
इदानीम् – अधुना
जलम् – वारि

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 8 विचित्रः साक्षी शोभा Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 8 विचित्रः साक्षी Summary Notes

विचित्रः साक्षी पाठपरिचयः
प्रस्तुत पाठ श्री ओमप्रकाश ठाकुर द्वारा रचित कथा का सम्पादित अंश है। यह कथा बंगला के प्रसिद्ध साहित्यकार बंकिमचन्द्र चटर्जी द्वारा न्यायाधीश-रूप में दिए गए फैसले पर आधारित है। सत्यासत्य के निर्णय हेतु न्यायाधीश कभी-कभी ऐसी युक्तियों का प्रयोग करते हैं, जिससे साक्ष्य के अभाव में भी न्याय हो सके। इस कथा में भी विद्वान् न्यायाधीश ने ऐसी ही युक्ति का प्रयोग कर न्याय करने में सफलता पाई है।

विचित्रः साक्षी Summary

पाठसारः
प्रस्तुत पाठ श्री ओमप्रकाश ठाकुर द्वारा रचित कथा का सम्पादित अंश है। यह कथा प्रसिद्ध साहित्यकार बंकिमचन्द्र चटर्जी द्वारा न्यायाधीश-रूप में दिए गए फैसले पर आधारित है।

‘सत्यमेव जयते’ परंतु सत्य की विजय के लिए भी प्रमाण की आवश्यकता होती है। सत्य की जीत, निष्पक्ष और उचित न्याय प्रमाण के बिना नहीं हो सकता। अतएव ‘विचित्र साक्षी’ नामक प्रस्तुत पाठ में चोरी के अभियोग में साक्ष्य के अभाव में न्यायाधीश निर्णय नहीं कर सकता। परंतु न्यायाधीश बंकिमचंद्र महोदय प्रमाण के अभाव में अपनी बुद्धि की चतुरता से साक्ष्य उपस्थित करने में सफल होते हैं।

कोई निर्धन जन बहुत परिश्रम से धन अर्जित कर अपने पुत्र को किसी महाविद्यालय में प्रवेश दिलवाता है। छात्रावास में रहने वाले अपने पुत्र की बीमारी सुनकर पुत्र को देखने के लिए जाता है। रात्रि में किसी गृहस्थ के घर आश्रय लेता है। उसी रात कोई चोर भी उसी घर में प्रवेश कर रखी हुई एक पेटी लेकर भागता है। चोर के पदध्वनि से जागे हुए अतिथि ने ‘चोर चोर’ चिल्लाया। ऊँचे स्वर से जागे हुए ग्रामवासी भी आ गए और उस अतिथि को ही चोर मानकर पीटने लगे। यद्यपि असली चोर सिपाही (चौकीदार) ही था। परंतु उस समय उस सिपाही ने अतिथि को ही जेल में डाल दिया।

न्यायालय में न्यायाधीश बंकिमचंद्र ने पूरा विवरण सुना। सत्य जानते हुए भी साक्ष्य के अभाव में वह निर्णय न ले सके। अतः उन्होंने अपने बुद्धिचातुर्यबल से एक जीवित साक्ष्य उपस्थित किया। शव रूप में छिपे साक्ष्य ने सब कुछ सत्य उद्घाटित कर दिया। दोषी सिपाही को कारावास हुआ और अतिथि ससम्मान मुक्त हुआ। अतः कहा जाता है “बुद्धिबल से असम्भव कार्य भी सम्भव हो जाते हैं।”

विचित्रः साक्षी Word Meanings Translation in Hindi

1. कश्चन निर्धनो जनः भूरि परिश्रम्य किञ्चिद् वित्तमुपार्जितवान्। तेन वित्तेन स्वपुत्रम् एकस्मिन् महाविद्यालये प्रवेश दापयितुं सफलो जातः। तत्तनयः तत्रैव छात्रावासे निवसन् अध्ययने संलग्नः समभूत्। एकदा स पिता तनूजस्य रुग्णतामाकर्ण्य व्याकुलो जातः पुत्र द्रष्टुं च प्रस्थितः। परमर्थकार्येन पीडितः स बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्।
पदातिक्रमेण संचलन् सायं समयेऽप्यसौ गन्तव्याद् दूरे आसीत्। ‘निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा’, एवं विचार्य स पार्श्वस्थिते ग्रामे रात्रिनिवासं कर्तुं कञ्चिद् गृहस्थमुपागतः। करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।

शब्दार्थाः
कश्चन – कोई। भूरि – अत्यधिक। परिश्रम्य – मेहनत करके। उपार्जितवान् – कमाया। दापयितुम् – दिलाने में। जातः – हो गया/हुआ। तनयः – पुत्र। संलग्न: – जोड़ा गया। समभूत् – हो गया/गया। तनूजस्य – पुत्र की। रुग्णताम् बीमारी को। प्रस्थितः – चल पड़ा। अर्थकार्येन – धन की कमी से। पीड़ितः – दुःखी। विहाय – छोड़कर। पदाति: – पैदल। पदातिक्रमेण – पैदल धीरे-धीरे। संचलन् – चलता हुआ। असौ – वह। गन्तव्याद् – गन्तव्य से। प्रसृते – फैले हुए। विजने – निर्जन। शुभावहा – शुभ/अच्छी। पाशर्व – स्थिते-पास में स्थित। कञ्चिद् – किसी (को)। उपागतः – पास आया। करुणापरः – दयालु। गृही – गृहस्थी ने। आश्रयम् – सहारा।

हिंदी अनुवाद
किसी ग़रीब आदमी ने जब खूब परिश्रम (मेहनत) करके कुछ धन कमाया। उस धन से (वह) अपने पुत्र को एक महाविद्यालय (कॉलेज) में प्रवेश दिलाने में सफल हो गया। उसका पुत्र वहीं छात्रावास में निवास करते हुए पढ़ाई में जुट गया। एक बार वह पिता बेटे की बीमारी को सुनकर व्याकुल हो गया और पुत्र को देखने के लिए चल पड़ा। परन्तु धन की कमी से दुःखी वह बस को छोड़कर पैदल ही चला।

पैदल चलते हुए शाम के समय में भी वह अपने गन्तव्य (जाने के स्थान) से दूर ही था। ‘रात के अंधेरे में फैले हुए (विस्तृत) निर्जन स्थान पर पदयात्रा उत्तम नहीं होती है।’ ऐसा सोचकर वह पास में स्थित गाँव में रात में रहने के लिए किसी गृहस्थी (गृहस्वामी) के घर पर आया। दयालु गृहस्वामी ने उसे आश्रय (सहारा) दे दिया।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेदं
कश्चन = कः + चन
वित्तमुपार्जितवान् – वित्तम् + उपार्जितवान्
निः + धनः = निर्धनः
तत्र + एव = तत्रैव
किञ्चिद् = किम् + चित्
छात्रवासे = छात्र + आवासे
तत्तनयः – तत् + तनयः
परमर्थ = परम् + अर्थ
पदाति = पद + अति
निशान्धकारे = निशा + अन्धकारे
शुभावहा = शुभ + आवहा
गृहस्थमुपागतः = गृहस्थम् + उपागतः
प्रायच्छत् = प्र + अयच्छत्
प्राचलत् = प्र + अचलत्
रुग्णतामाकर्ण्य = रुग्णताम् + आकर्ण्य
पदातिरेव = पदातिः + एव
प्राचलत् = प्र + अचलत्
समयेऽप्यसौ = समये + अपि + असौ
कञ्चिद् = कम् + चित्
करुणापरा गृही = करुणापरः + गृही
समभूत् = सम् + अभूत्

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
निशान्धकारे = निशायाः अन्धकारे

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
परिश्रम्य = परि + श्रम् + ल्यप्
दापयितुम् = दापय् + तुमुन्
निवसन् = नि + वस् + शतृ
जातः = जन् + क्त
प्रस्थितः = प्र + स्था + क्त
विहाय = वि + हा + ल्यप्
गन्तव्याद् = गम् + तव्यत्
कर्तुम् = कृ + तुमुन्
स्थिते = स्था + क्त
उपार्जितवान् = उप + अर्जित + क्तवतु
आकर्ण्य = आ + कर्ण + ल्यप्
द्रुष्टुम् = दृश + तुमुन्
पीडितः = पीड् + क्त
संचलन् = सम् + चल् + शत्र
गन्तव्याद् = गम् + तव्यत्
विचार्य = वि + चर् + ल्यप्
उपागतः = उप + आ + गम् + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
तत्रैव = वहीं – तत्रैव एक: महाविद्यालयः अस्ति।
एकदा = एक बार – एकदा सः व्याकुलः अभवत्।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
निर्धनः = दरिद्रः
वित्तम् – धनम्
उपार्जितवान् = अर्जनं अकरोत्
पीडितः = रोगग्रस्तः
विजने प्रदेशे = एकान्तेप्रदेशे
भूरि = अत्यधिकम्, पर्याप्तम्
तनूजस्य = पुत्रस्य
प्राचलत् = अचलत्
पार्श्वे = समीपे
स्वपुत्रम् = निजपुत्रम्
जनः = नरः
संलग्नः = लीनः, मग्नः
शुभावहा = कल्याणप्रदा
रात्रि = निशा
जातः = अभवत्
विजने = निर्जन/एकान्ते
छात्रावासः = छात्राणाम् कृते आवासः
अध्ययने = पठनाय
तनयः = पुत्रः
निवसन् = वासं कुर्वन्
समभूत् = अभवत्
पिता = जनकः
प्रस्थितः = गतः
विहाय = त्यक्त्वा
व्याकुलः = विचलितः
प्रसृते = विस्तृते
विचार्य = विचारं कृत्वा
समये = काले
अर्थकार्येन = धनस्य अभावेन
अध्ययने = पठने
उपागतः = समीपम् आगच्छत्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
निर्धनः = धनिकः
उपार्जितवान् = अनुपार्जितवान्
स्वपुत्रम् = दत्तकपुत्रम्
सफलः = असफल:
तनयः = तनया
करुणा = निर्दयता
प्रस्थितः = स्थितः
अध्ययने = क्रीडने
जातः = अजात:
सायम् = प्रात:
आसीत् = अस्ति
दूरे = समीपे
दिवा = निशा
आश्रयम् = निराश्रयम्
छात्रावासे = गृहे
पार्श्व = दूरम्
ग्रामे = नगरे
रात्रिः = प्रातः
आगतः = गतः
पिता = माता
पुत्रम् = पुत्रीम्
पीड़ितः = प्रसन्नः
अर्थकार्येन = अर्था
उपागतः = आगच्छत्
शुभावहा = अशुभावहा

2. विचित्रा दैवगतिः। तस्यामेव रात्रौ तस्मिन् गृहे कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः। तत्र निहितामेका मञ्जूषाम् आदाय पलायितः। चौरस्य पादध्वनिना प्रबद्धोऽतिथि: चौरशङ्या तमन्वधावत् अगृह्णाच्च, पर विचित्रमघटत्। चौरः एव उच्चैः क्रोशितुमारभत “चौरोऽयं चौरोऽयम्” इति। तस्य तारस्वरेण प्रबुद्धाः ग्रामवासिनः स्वगृहाद् निष्क्रम्य तत्रागच्छन् वराकमतिथिमेव च चौरं मत्वाऽभयिन्। यद्यपि ग्रामस्य आरक्षी एव चौर आसीत्। तत्क्षणमेव रक्षापुरुषः तम् अतिथिं चौरोऽयम् इति प्रख्याप्य कारागृहे प्राक्षिपत्।

शब्दार्थाः
विचित्रा – अनोखी। वैवगतिः – भाग्य की गति। कश्चन – कोई। गृहाभ्यन्तरं – घर के अन्दर। प्रविष्ट: – घुस गया। निहिताम् – रखी गई। मञ्जूषाम् – संदूक को। आदाय – भागा। पलायितः – लेकर। पादध्वनिना – पैर की आवाज़ से। प्रबुद्धः – जागा हुआ। अन्वधावत् – पीछे दौड़ा। अगृहणात् – पकड़ लिया। क्रोशितुम् – चिल्लाना। तारस्वरेण – जोर से। वराकम् – बेचारे को। अभयिन – निन्दा करने लगे। रक्षापुरुषः – रक्षक (सिपाही) ने। प्रख्याप्य – कहकर। प्राक्षिपत् – डाल दिया।

हिंदी अनुवाद
भाग्य की गति बड़ी अनोखी होती है। उसी रात में उस घर में कोई चोर घर के अन्दर घुस गया। वहाँ रखी एक संदूक को लेकर भागा। चोर के पैरों की आवाज़ से जगा अतिथि चोर के शक से उसके पीछे भागा और पकड़ लिया, परन्तु अनोखी घटना घटी। चोर ने ही जोर से चिल्लाना शुरू कर दिया-“यह चोर है यह चोर है”। उसकी चिल्लाहट से जागे गाँव के निवासी अपने घर से निकलकर वहाँ आ गए और बेचारे अतिथि को ही चोर मानकर निन्दा करने लगे। जबकि गाँव का सिपाही ही चोर था। उसी क्षण ही रक्षक (सिपाही) ने उस अतिथि को यह चोर है ऐसा मानकर (निश्चित करके) जेल में डाल दिया।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
तस्यामेव = तस्याम् + एव
कः + चन = कश्चन
गृह + अभ्यन्तरम् = गृहाभ्यन्तरम्
प्रबुद्धोऽतिथिः = प्रबुद्धः + अतिथि:
तमन्वधावत् = तम् + अनु + अधावत्
विचित्रमघटत = विचित्रम् + अघटत
क्रोशितुमारभत = क्रोशितुम् + आरभत
वराकमतिथिमेव = वराकम् + अतिथिम् + एव
मत्वाऽभर्त्सयन् = मत्वा + अभर्त्सयन्
यद्यपि = यदि + अपि
चौरोऽयम् = चौरः + अयम्
प्राक्षिपत् = प्र + अक्षिपत्
निहितामेकाम् = निहिताम् + एकाम्
अगृह्णाच्च = अगृह्णात् + च
तत्रागच्छन् = तत्र + आगच्छन्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः
दैवगतिः = दैवस्य गतिः
न तिथिः = अतिथि:

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
विचित्रा = विचित्र + टाप्
गतिः = गम् + क्तिन्
प्रविष्टः = प्र + विश् + क्त
पलायितः = पलाय + क्त
प्रबुद्धः = प्र + बुध् + क्त
क्रोशितुम् = कुश्/क्रोश् + तुमुन्
निष्क्रम्य = निस् + क्रम् + ल्यय
मत्वा = मन् + क्त्वा
प्रख्याप्य = प्र + ख्याप् + ल्यप्
आदाय = आ + दा + ल्यप्
भर्ल्सयन् = भर्त्स + शत्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
कश्चन = कोई – कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः।
तत्र = वहाँ – तत्र एका मञ्जूषा आसीत्।
उच्चैः = जोर से चौरः उच्चैः अवदत्।
यद्यपि = अगर ऐसा है भी – यद्यपि आरक्षकः एव चौरः आसीत्।
इति = ऐसा अतिथिं चौरोऽयम् इति मत्वा कारागृहे प्राक्षिपत्।
एव = ही – ग्रामस्य आरक्षी एव चौरः आसीत्।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
विचित्रा = विशिष्टा
दैवगतिः = भाग्यस्य स्थितिः
रात्रौ = निशायाम्
गृहे = सदने
गृहाभ्यन्तरं = गृहस्य अभ्यन्तरं
प्रविष्टः = प्रवेशं अकरोत्
निहिताम् = निक्षिप्ताम्
मञ्जूषाम् = पेटीकाम्
आदाय = गृहीत्वा
पलायितः = वेगेन निर्गतः
प्रबुद्धः = जागृतः
मत्वा = अवगत्य
शङ्कया = सन्देहेन
तारस्वरेण = उच्चस्वरेण
आरक्षी = आरक्षक: / रक्षापुरुषः
भर्त्सयन् = निन्दयन्, भर्त्सनाम् अकुर्वन्
प्रख्याप्य = स्थाप्य

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
रात्रौ = दिवसे
गृहे = वने
प्रविष्टः = निस्सरत्
एकाम् = अनेकाम्
आदाय = प्रदाय
पलायितः = स्थितः
प्रबुद्धः = सुप्तः
अगृह्णात् = अमुञ्चत्
विचित्रम् = अविचित्रम्
उच्चैः = नीचैः
ग्रामवासिनः = नगरवासिनः
भर्ल्सयन् = प्राशंसन्

3. अग्रिमे दिने स आरक्षी चौर्याभियोगे तं न्यायालयं नीतवान्। न्यायाधीशो बंकिमचन्द्रः उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुतवान्। सर्व वृत्तमवगत्य स तं निर्दोषम् अमन्यत आरक्षिणं च दोषभाजनम्। किन्तु प्रमाणाभावात् स निर्णेतुं नाशक्नोत्। ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान्। अन्येद्युः तौ न्यायालये स्व-स्व-पक्षं पुनः स्थापितवन्तौ। तदैव कश्चिद् तत्रत्यः कर्मचारी समागत्य न्यवेदयत् यत् इतः क्रोशद्वयान्तराले कश्चिज्जनः केनापि हतः। तस्य मृतशरीरं राजमार्ग निकषा वर्तते। आदिश्यतां किं करणीयमिति। न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्तं च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।

शब्दार्थाः
अग्रिमे – अगले। आरक्षी – सिपाही। चौर्याभियोगे – चोरी के इलज़ाम में। उभाभ्याम् – दोनों से। विवरणम् – विवरण (कहानी) को। वृत्तम् – कहानी को। अवगत्य – जानकर। दोषभाजनम् – दोषी (दोषयुक्त)। प्रमाणाभावात् – प्रमाण के अभाव के कारण। निर्णेतुम् – निर्णय देने में। उपस्थातुम् – उपस्थित (हाज़िर) होने के लिए। अन्येद्युः – अन्य दिन में। स्थापितवन्तौ – रखा। तत्रत्यः – वहाँ रहने वाला (वहीं का)। समागत्य – आकर। क्रोशद्वयान्तराले – दो कोस की दूरी पर (6 कि०मी० की दूरी पर)। निकषा – पास। आनेतुम् – लाने के लिए।

हिंदी अनुवाद
अगले दिन वह सिपाही चोरी के अभियोग में उसको न्यायालय ले गया। न्यायाधीश (जज़) बंकिमचन्द्र ने दोनों से अलग-अलग विवरण सुना। सारा विवरण जानकर उन्होंने उसे निर्दोष (दोष रहित) माना और सिपाही को दोषी। परन्तु प्रमाण के अभाव से वे निर्णय नहीं कर सके। उसके बाद उन दोनों को उन्होंने अगले दिन हाज़िर होने का आदेश दिया। अन्य दिन उन दोनों ने न्यायालय में अपने-अपने पक्ष को पुनः (फिर) रखा। तभी वहाँ किसी कर्मचारी ने आकर निवेदन किया कि यहाँ से दो कोस की दूरी पर कोई व्यक्ति किसी के द्वारा मार डाला गया है। उसकी लाश राजमार्ग (मुख्य सड़क) के पास पड़ी है। आदेश दें कि क्या करना चाहिए। न्यायाधीश ने सिपाही और कैदी को उस लाश को न्यायालय में लाने का आदेश दिया।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेदं
चौर्याभियोगे = चौर्य + अभियोगे
प्रमाणाभावात् = प्रमाण + अभावात्
वृत्तमवगत्य = वृत्तम् + अवगत्य
नाशक्नोत् = न + अशक्नोत्
ततोऽसौ = ततः + असौ
तदैव = तदा + एव
कः + चित् – कश्चिद्
समागत्य = सम् + आगत्य
न्यवेदयत् = नि + अवेदयत्
क्रोशद्वयान्तराले = क्रोश + द्वय + अन्तराले
कश्चिज्जनः = कः + चित् + जनः
केन + अपि = केनापि
करणीयमिति = करणीयम् + इति
न्यायाधीशः = न्याय + अधि + ईश:
आनेतुमादिष्टवान् = आनेतुम् + आदिष्टवान्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः
मृतशरीरं = मृतम् शरीरम्
अग्रिमे दिन = अग्रिमदिने

कारकाः उपपदविभक्तयश्च
तस्य मृतशरीरं राजमार्ग निकषा वर्तते।
-अत्र निकषा कारणेन राजमार्गम् शब्दे द्वितीया विभक्ति अस्ति।

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
नीतवान् = नीत + क्तवतु
श्रुतवान् = श्रु + क्तवतु
अवगत्य = अव + गम् + ल्यप्
वृत्तम् = वृत् + क्त
निर्णेतुम् = निर् + नी + तुमुन्।
उपस्थातुम् = उप + स्था + तुमुन्
स्थापितवन्तौ = स्थापय् + क्तवतु
आदिष्टवान् = आ + दिश् + क्तवतु
हतः = हन् + क्त
समागत्य = सम् + आ + गम् + ल्यप्
आनेतुम् = आ + नी + तुमुन्
करणीयम् = कृ + अनीयर्
आदिष्टवान् + आ + दिश् + क्तवतु

अव्ययपद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः – वाक्येषु प्रयोगः
अन्येद्युः = दूसरे / अन्य दिवसः – अन्येयुः तौ न्यायालये स्व-स्वपक्षं पुनः स्थापितवन्तौ।
पुनः = बार-बार – बालकः पाठं पुनः अपठत्।
कश्चित् = कोई – तत्र कश्चित् कर्मचारी आगतः।
तदैव = तभी – तदैव कोऽपि उच्चैः अवदत्।
इतः = यहाँ से – इतः पूर्व दिशायाम् एकः देवालयः अस्ति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
अग्रिमे दिने = अन्येद्युः
आरक्षी = आरक्षक:
श्रुतवान् = आकर्णयत्
अवगत्य = ज्ञात्वा
निर्दोषम् = दोष रहितम्
वृत्तम् = घटनाम्
दोषभाजनम् = दोषस्य पात्रम्/दोषी
निर्णतुम् = निर्णयम् कर्तुम्
अन्येयुः = अग्रिमे दिने
स्व-स्व = निज-निज
उपस्थातुम् = उपस्थापयितुम्
समागत्य = समीपम् आगत्य
आदिष्टवान् = आज्ञां दत्तवान्
स्थापितवन्तौ = स्थापनां कृतवन्तौ
तत्रत्यः = तत्र भवः
न्यवेदयत् = प्रार्थयत्
क्रोशद्वयान्तराले = द्वयोः क्रोशयोः मध्ये
आदिश्यताम् = आदेशं दीयताम् निकषा – समीपे
हतः = मृतः
वर्तते = आस्ति

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
अग्रिमे = पूर्वे
दिने = रात्री
श्रुतवान् = अश्रुतवान्
वृत्तम् = अवृत्तम्
निर्दोषम् = दोषी
दोषभाजनम् = निर्दोषम्
नाशक्नोत् = शक्नोत
समागत्य = दूर गत्वा
हतः = जीवितः
निकषा = दूरे
आनेतुम् = नेतुम्
आदिष्टवान = अनादिष्टवान्
मृतशरीरम् = जीवितशरीरम्
वर्तते = आसीत्
न्यायाधीशः = अन्यायाधीशः

4. आदेशं प्राप्य उभौ प्राचलताम्। तत्रोपेत्य काष्ठपटले निहितं पटाच्छादितं देह स्कन्धेन वहन्तौ न्यायाधिकरणं प्रति प्रस्थितौ। आरक्षी सुपुष्टदेहः आसीत्, अभियुक्तश्च अतीव कृशकायः। भारवतः शवस्य स्कन्धेन वहनं तत्कृते दुष्करम् आसीत्। स भारवेदनया क्रन्दति स्म। तस्य क्रन्दनं निशम्य मुदितः आरक्षी तमुवाच-रे दुष्ट! तस्मिन् दिने त्वयाऽहं चोरिताया मञ्जूषाया ग्रहणाद् वारितः। इदानीं निजकृत्यस्य फलं भुक्ष्व। अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्डं लप्स्यसे” इति प्रोच्य उच्चैः अहसत्। यथाकथञ्चिद् उभौ शवमानीय एकस्मिन् चत्वरे स्थापितवन्तौ।

शब्दार्थाः
प्राप्य – प्राप्त करके। उभौ – दोनों। प्राचलताम् – चल पड़े। तत्र-उपेत्य – वहाँ पहुँचकर। काष्ठपटले – लकड़ी के तख्ने पर। निहितम् – रखे हुए को। पटाच्छादितम् – कपड़े से ढके हुए को। वहन्तौ – ले जाते हुए। प्रस्थितौ – चल पड़े। सुपुष्टदेहः – स्वस्थ व मोटे शरीर वाला। कृशकायः – दुबले-पतले शरीर वाला। भारवतः – भारी। तत्कृते – उसके लिए। दुष्करम् – कठिन। निशम्य – सुनकर। मुदितः – प्रसन्न। चोरितायाः – चुराई गई। वारितः – रोका गया था। वर्षत्रयस्य – तीन वर्ष की। यथकथञ्चिद् – जैसे-कैसे/ जैसे-तैसे। चत्वरे – चौक पर।

हिंदी अनुवाद
आज्ञा को पाकर दोनों चल पड़े। वहाँ पहुँचकर के लकड़ी के तख्ते पर रखे कपड़े से ढके शरीर को कंधे पर उठाए हुए न्यायालय की ओर चल पड़े। सिपाही मोटे और शक्तिशाली शरीर वाला था और कैदी बहुत पतले शरीर वाला। भारी शव को कंधे से उठाना उसके लिए बहुत कठिन था। वह बोझ उठाने के कष्ट से रो रहा था। उसका रोना सुनकर प्रसन्न सिपाही उससे बोला-“अरे दुष्ट! उस दिन तूने मुझे चोरी की सन्दूक (पेटी) को लेने से रोका था। अब अपने किए का फल भोग। इस चोरी के इलज़ाम (अभियोग) में तू तीन वर्ष की जेल (का दण्ड) पाएगा।” ऐसा कहकर जोर से हँसने लगा। जैसे-तैसे दोनों ने लाश को लाकर एक चौराहे पर रख दिया।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेद
चौर्याभियोग = चौर्य + अभियोगे
प्राचलताम् = प्र + अचलताम्
तत्र + उपेत्य = तत्रोपेत्य
पटाच्छादितम् = पट + आच्छादितम्
न्यायाधिकरणम् = न्याय + अधिकरणम्
अभियुक्तश्च = अभियुक्तः + च
अतीव = अति + इव
दु: + करम् = दुष्करम्
त्वयाऽहं = त्वया + अहम्
प्रोच्य = प्र + उच्च
शवमानीय = शवम् + आनीय
तमुवाच – तम् + उवाच
चौर्याभियोगे = चौर्य + अभियोगे
कथञ्चिद् = कथम् + चित्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः
कृशकायः = कृशः काय:

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
स्थापितवन्तौ = स्थापय् + क्तवतु
उपेत्य = उप + इ + ल्यप्
निशम्य = नि + शम् + ल्यप्
प्राप्य = प्र + आप् + ल्यप्
प्रस्थितौ – प्र + स्था + क्त
आनीय = आ + नी + ल्यप्

कारक उपपद विभक्तयश्च
उभौ न्यायाधिकरणं प्रति प्रस्थितौ।
-अत्र प्रति कारणेन न्यायाधिकरणं शब्दे द्वितीया वि० अस्ति।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
प्रति = की तरफ़ – उभौ न्यायाधिकरणं प्रति प्रस्थितौ।
उच्चैः = ज़ोर से – एक: आरक्षी उच्चैः अहसत्।

पर्यायपदानि
पदानि = विपर्ययाः
आदेशं = आज्ञा
प्राप्य = लम्वा
आच्छादितम् = आवरणितम्
देहम् = शरीरम्
कृशकायः = दुर्बलम् शरीरम्
प्रस्थिती = अचलताम्
दुष्करम् = कठिनम्
क्रन्दनम् = चीत्कारम्, रोदनम्
भारवतः = भारवाहिनः
भारवेदनया = भारपीडया
भुक्ष्व = भोगं कुरु
उवाच = अकथयत्
स्थापितवन्तौ = स्थानां कृतवन्तौ
वहन्तौ = धारयन्तौ
इदानीम् = अधुना
उपेत्य = समीप गत्वा
अतीव = अत्यधिकम्
मञ्जूषायाः = पेटीकायाः
निशम्य = श्रुत्वा, आकर्ण्य
मुदितः = प्रसन्नः
चत्वरे = चतुर्मार्गे, चतुष्पथे

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
आदेश = अनादेश
प्रस्थितौ = स्थिती
दुष्करम् = सरलम्
आसीत् = अस्ति
मुदितः = दुखितः
सुपुष्टदेहः = कृशकायः
कृशकायः = बलवती कायः
निशम्य = आकर्ण्य

5. न्यायाधीशेन पुनस्तौ घटनायाः विषये वक्तुमादिष्टौ। आरक्षिणि निजपक्षं प्रस्तुतवति आश्चर्यमघटत् स शव: प्रावारकमपसार्य न्यायाधीरामभिवाद्य निवेदितवान्-मान्यवर! एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तद् वर्णयामि ‘त्वयाऽहं चोरितायाः मञ्जूषायाः ग्रहणाद् वारितः, अत: निजकृत्यस्य पुलं भुक्ष्व। अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्डं लप्स्यसे’ इति।
न्यायाधीशः आरक्षिणे कारादण्डमादिश्य तं जन ससस्मानं मुक्तवान्।
अतएवोच्यते-
दुष्कराण्यपि कर्माणि मतिवैभवशालिनः।
नीतिं युक्तिं समालम्ब्य लीलयैव प्रकुर्वते॥

शब्दार्थाः
पुन: – फिर। घटनायाः – घटना के। वक्तुम् – बोलने के लिए। आदिष्टौ – आदेश दिया। आरक्षिणि – सिपाही के। प्रस्तुतवति – प्रस्तुत करने पर। प्रावारकम् – कंबल को/ओढ़े गए वस्त्र को। अपसार्य – हटाकर। अभिवाद्य – प्रणाम करके। अध्वनि – मार्ग में। उक्तम् – कहा गया। चोरितायाः – चुराई गई। ग्रहणात् – लेने से। वारितः – हटाया गया। निजकृत्यस्य – अपने किए गए (कर्म का)। भुझ्व – भोगो। वर्षत्रयस्य – तीन वर्ष के/की। लप्स्यसे – पाओगे। आरक्षिणे – सिपाही को। मुक्तवान् – छोड़ दिया। दुष्कराणि – कठिन। कर्माणि – कामों को। अतिवैभवशालिन: – बुद्धि की संपत्ति वाले। नीतिम् – नीति को। समालम्ब्य – सहारा लेकर। लीलया – खेल-खेल में। प्रकुर्वते – कर लेते/कर जाते हैं।

हिंदी अनुवाद
न्यायाधीश ने फिर उन दोनों की घटना के विषय में बोलने के लिए आदेश दिया। सिपाही द्वारा अपने पक्ष को रखने पर आश्चर्यजनक घटना घटी। वह शव (मुर्दा शरीर) कंबल ओढ़े गए कपड़े को हटाकर न्यायाधीश को प्रणाम करके बोला-माननीय (महोदय)। इस सिपाही ने रास्ते में जो कहा था उसको कह रहा हूँ ‘तुम्हारे द्वारा मुझे चोरी की गई मंजूषा (बक्से) को लेने से रोका गया था, इसलिए अपने किए हुए कर्म का फल भोगो। इस चोरी के अभियोग (जुर्म) में तुम तीन वर्ष की जेल का दंड पाओगे।’

न्यायाधीश ने सिपाही को जेल के दंड का आदेश देकर उस व्यक्ति को सम्मान के साथ छोड़ दिया। इसलिए कहा जाता हैबुद्धि की संपत्ति से युक्त लोग नीति और युक्ति का सहारा लेकर कठिन कामों को भी खेल-खेल में ही (आसानी से) करते हैं। कर लेते हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
पुनस्तौ = पुनः + तौ
वक्तुमादिष्टौ = वक्तुम् + आदिष्टौ
प्रावारकमपसार्य = प्रावारकम् + अपसार्य
न्यायाधीशमभिवाद्य = न्यायाधीशम् + अभिवाद्य
यत् + उक्तम् = यदुक्तं
त्वया + अहम् = त्वयाऽहं
चौर्याभियोगे = चौर्य + अभियोगे
कारादण्डमादिश्य = कारादण्डम् + आदिश्य
दुष्कराण्यपि = दुष्करणि + अपि
समालम्ब्य = सम् + आलम्ब्य
लीलयैव = लीलया + एव

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः
ससम्मानम् – सम्मानेन सहितम्

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
वक्तुम् = वच् + तुमुन्
आदिष्टौ = आ + दिश् + क्त
अभिवाद्य = अभि + वद् + ल्यप्
अपसार्य = अप + स + ल्यप्
उक्तम् = वच् + क्त
निवेदितवान् = नि + विद् + क्तवतु
मुक्तवान् = मुच् + क्तवतु

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थ – वाक्येन प्रयोगाश्चः
यत्-तत् = जो-वह – अहम् यदुक्तं तद् वर्णयामि।
अतः = इसीलिए – अतः निजकृत्यस्य फलं भुक्ष्व।
एव = ही – केचित् जनाः लीलयैव दुष्कराणि कर्माणि कुर्वन्ति।
अपि = भी – जनाः परिश्रमेण दुष्कराण्यपि कर्माणि कुर्वन्ति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
पुनः = भूयः
निवेदितवान् = निवेदन अकरोत्
मान्यवर = श्रेष्ठ
अध्वनि = मार्गे
यदुक्तं = यत् तत् कथितम्
वर्णयामि = वर्णनं करोमि
अभिवाद्य = अभिवादनं कृत्वा
वारितः = अपसारितः, निवारितः
लप्स्यसे = प्राप्स्यसि
मुक्तवान् = अत्यजत्
ससम्मानं = सम्मानेन सहितम्
फलम् = परिणामम्
कारादण्डं = कारावास्य दण्डः
आदिश्य = आदेशं दत्वा
समालम्ब्य = आश्रयं गृहीत्वा
लीलयैव = कौतुकेन
प्रकुर्वते = कुर्वन्ति
युक्तिम् = उपायम्
मतिवैभवशालिनः = मते वैभवशालिनः
कर्मणि = कार्याणि
दुष्कराणि = कठिनम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
उक्तम् = नोक्तम्
आदिष्टौ = अनादिष्टौ
मुक्तवान् = गृहीतवान्
निजपक्षं = परपक्ष
प्रस्तुतिवति = अप्रस्तुतवति
वर्णयामि = अवर्णयामि
दुष्कराणि = सरलानि
कर्माणि = अकर्माणि
नीति = अनौति
यक्ति = अयुक्ति
समालम्ब्य = निरालम्ब्य

We have given detailed NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Grammar Book कारक व उपपद विभक्तियाँ Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 8 Solutions कारक व उपपद विभक्तियाँ

वाक्य में क्रिया के साथ जिस शब्द का साक्षात् सम्बन्ध हो उसे कारक कहते हैं। जैसे- रमा चलति, देवः पठति। संस्कृत में छ: कारक होते हैं-

1. कर्ता
2. कर्म
3. करण
4. सम्प्रदान
5. अपादान
6. अधिकरण

संस्कृत में संबंध को कारक नहीं माना गया है क्योंकि इसका क्रिया के साथ सीधा संबंध नहीं होता। सम्बोधन के शब्द कर्ता कारक के समान ही होते हैं इसलिए, इन्हें अलग से कारकों में नहीं गिना जाता। संस्कृत में दो प्रकार की विभक्तियाँ हैं-

1. कारकविभक्तिः
2. उपपदविभक्तिः

जब क्रिया के विचार से विभक्ति का प्रयोग होता है तो उसे ‘कारक विभक्ति’ कहते हैं। जैसेरविः कलमेन लिखति। यहाँ ‘कलमेन’ में ‘करण’ के कारण तृतीया विभक्ति है, किन्तु ‘बालकाः मोहनेन सह पठन्ति’, यहाँ मोहनेन में तृतीया ‘सह’ अव्यय के कारण है। अतः जब अव्यय या किसी विशेष कारण से किसी विभक्ति का प्रयोग होता है तो उसे ‘उपपद विभक्ति’ कहते हैं। जैसे–’सह’ के योग से तृतीया-विभक्ति उपपद विभक्ति कहलाती है।

कारक-विभक्तिः

1. कर्ता कारक – कार्य करने वाले को कर्ता कहते हैं। जैसे- अहम् पुस्तकं पठामि। सीता पठति।
2. कर्म कारक – कर्ता को जो करना अभीष्ट होता है, या जिस पर क्रिया का फल पड़ता है, उसे कर्म कहते हैं। जैसे- रामः पत्रं लिखति।
3. करण कारक – जिस साधन से कार्य सम्पन्न होता है, उसे करण कारक कहते हैं। जैसे- बालकाः कन्दुकेन खेलन्ति।
4. सम्प्रदान कारक – कर्ता जिसके लिए कोई काम करता है उसे सम्प्रदान कहते हैं। जैसे- माता पुत्राय वस्त्राणि आनयति।
5. अपादान कारक – जब किसी वस्तु की किसी अन्य वस्तु या स्थान से जुदाई पाई जाए तो उसे अपादान कारक कहते हैं। जैसे- वृक्षात् पत्राणि पतन्ति।
6. सम्बन्ध – संज्ञा आदि शब्दों का अन्य शब्दों से संबंध बताने वाले शब्द संबंध कहलाते हैं। जैसे- इदम् मम पुस्तकम् अस्ति।
7. अधिकरण कारक – क्रिया के आधार को अधिकरण कहते हैं। जैसे- छात्राः विद्यालये पठन्ति।

उपपद-विभक्तिः
संस्कृत में कुछ ‘विना’, ‘सह’ आदि अव्यय शब्द हैं। उनके साथ निश्चित विभक्ति का प्रयोग होता है। जब इस प्रकार के शब्दों के आधार पर विभक्ति लगाई जाती है तो उसे उपपद-विभक्ति कहते हैं।

द्वितीया – प्रति, परितः, उभयतः, विना, अभितः के योग में-

1. प्रति – (की ओर) – वृद्धः उद्यानं प्रति गच्छति।
2. उभयतः, अभितः – (दोनों ओर) – नगरम् उभयतः वृक्षाः सन्ति।
3. परितः – (चारों ओर) – कृष्णम् परितः (अभितः) गोपाः सन्ति।
4. विना – (बगैर) – सीता राम विना वनं न गच्छति।

(प्रच्छ्, याच्, कथ्, नी, गम्, रक्ष, धिक् तथा नम् आदि धातुओं के योग में भी द्वितीया विभक्ति होती है।)

तृतीया – सह, साकं, सार्धम्, विना, हीन तथा अलम् आदि के योग में-

1. सह, साकं, सार्धम् – (साथ-साथ) – पुत्रः जनकेन सह (साकं, साधम्) भ्रमति।
2. विना – (बगैर) – सीता रामेण विना वनं न गच्छति।
3. हीन – (रहित) – सः धनेन हीनः अस्ति।
4. अलम् – (मत / बस) – अलम् कोलाहलेन।

(इसके अतिरिक्त सदृशं, समम्, तुल्य तथा अंग विकार बताने वाले शब्दों के योग में भी तृतीया होती है।)

चतुर्थी – नमः, स्वस्ति, स्वाहा, अलम्, रुच् तथा क्रुध् के योग में-

1. नमः – (नमस्कार) – नमः शिवाय।
2. स्वस्ति – (कल्याण हो) – प्रजाभ्यः स्वस्ति।
3. स्वाहा – (देवताओं की आहुति) – अग्नये स्वाहा।
4. अलम् – (काफी, पर्याप्त) – एतद् दुग्धं बालकाय अलम्।
5. रुच् – (अच्छा लगना) – मह्यम् मोदकं रोचते।
6. क्रुध् – (क्रोध करना) – पिता पुत्राय क्रुध्यति।

(इसके अतिरिक्त स्पृह तथा स्वधा के योग में भी चतुर्थी होती है।)

पंचमी – ऋते, बहिः, अनन्तरम्, पूर्वम्, प्रभृति, प्र + भू और भी के योग में-

1. ऋते – (बिना) – विद्यायाः ऋते न ज्ञानम्।
2. बहिः – (बाहर) – छात्रः कक्षायाः बहिः तिष्ठति।
3. अनन्तरम् – (के बाद) – सायंकालात् अनन्तरम् अन्धकारः भवति।
4. पूर्वम् – (पूर्व दिशा) – नगरात् पूर्वम् नदी वहति।
5. प्रभृति – (से लेकर) – सः शैशवात् प्रभृति चतुरः।
6. प्र + भू – (पैदा होना) – गंगा हिमालयात् प्रभवति।
7. भी – (डरना) – बालः सिंहात् बिभेति।

षष्ठी – निर्धारण में, उपरि, अधः, पृष्ठतः, पुरतः, पश्चात् के योग में-

1. निर्धारण में – (बहुतों में से एक को कम या अधिक बताना) – रामः बालकेषु/बालकानाम् श्रेष्ठः।
   तुलनात्मक- वर्णन के कारण षष्ठी या सप्तमी विभक्ति प्रयुक्त होती है।
2. उपरि – (ऊपर) – पुस्तकं पटलस्य उपरि अस्ति।
3. अधः – (नीचे) – भूमेः अधः जलम् अस्ति।
4. पृष्ठतः – (पीछे से) – तस्य पुत्रः गृहस्य पृष्ठतः अधावत्।
5. पुरतः – (सामने से) – मम पुरतः मा तिष्ठ।
6. पश्चात् – (बाद में) – भोजनस्य पश्चात् सः विश्रामं करोति।

सप्तमी – निपुण, कुशल, प्रवीण, विश्वास और स्नेह के योग में-

1. निपुण – (चतुर) – सः अध्ययने निपुणः अस्ति।
2. कुशल – (चतुर, प्रवीण) – अर्जुनः युद्धे कुशलः आसीत्।
3. प्रवीण: – (होशियार) – रमेशः वीणावादने प्रवीणः।
4. वि + श्वस् – (विश्वास करना) – गुरुः शिष्ये विश्वसिति।
5. स्निह् – (स्नेह करना) – पुत्रे स्निह्यति माता। पिता पुत्रे स्निह्यति।

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

1. ‘प्रति’ शब्दस्य योगे का विभक्तिः प्रयुक्ता भवति?
(क) द्वितीया
(ख) चतुर्थी
(ग) सप्तमी
(घ) प्रथमा
उत्तराणि:
(क) द्वितीया

2. रेखांकित पदे का विभक्तिः किं च वचनम्?
मह्यम् भ्रमणं रोचते।
(क) द्वितीया, एकवचन
(ख) सप्तमी, बहुवचन
(ग) चतुर्थी, एकवचन
(घ) षष्ठी, बहुवचन
उत्तराणि:
(ग) चतुर्थी, एकवचन

3. प्रकोष्ठे प्रदत्तशब्दस्य समुचितरूपेण रिक्तस्थानं पूरयत-
पुत्रः ___________ सह गच्छति।
(क) जनकः
(ख) जनकस्य
(ग) जनकेन
(घ) जनकम्
उत्तराणि:
(ग) जनकेन

4. रेखांकितपदे का विभक्तिः कि च वचनं?
धनात् ऋते न सुखम्
(क) तृतीया एकवचन
(ख) पंचमी, एकवचन
(ग) सप्तमी, बहुवचन
(घ) द्वितीया, एकवचन
उत्तराणि:
(ख) पंचमी, एकवचन

5. ‘विना’ शब्दस्य योगे का विभक्तिः प्रयुक्ता भवति?
(क) तृतीया
(ख) षष्ठी
(ग) चतुर्थी
(घ) सप्तमी
उत्तराणि:
(क) तृतीया

6. उचितपदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) सैनिकाः ___________ रक्षन्ति।
(क) देशः
(ख) देशम्
(ग) देशस्य
(घ) देशे
उत्तराणि:
(ख) देशम्

(ii) सः ___________ काणः।
(क) नेत्राः
(ख) नेत्राभ्याम्
(ग) नेत्रेण
(घ) नेत्रः
उत्तराणि:
(ग) नेत्रेण

(iii) बालकः ___________ बिभेति।
(क) सिंहस्य
(ख) सिंहम्
(ग) सिंहः
(घ) सिंहात्
उत्तराणि:
(घ) सिंहात्

(iv) पिता ___________ क्रुध्यति।
(क) पुत्राय
(ख) पुत्रम्
(ग) पुत्रेभ्यः
(घ) पुत्रस्य
उत्तराणि:
(क) पुत्राय

(v) माता-पिता ___________ विश्वसतः।
(क) बालकाः
(ख) बालकेषु
(ग) बालको
(घ) बालकाभ्याम्
उत्तराणि:
(ख) बालकेषु

7. निम्नलिखित वाक्येषु रेखांकितपदे का विभक्तिः प्रयुक्ता-
(i) अध्यापकः छात्रे स्निह्यति।
(क) सप्तमी
(ख) षष्ठी
(ग) तृतीया
(घ) पंचमी
उत्तराणि:
(क) सप्तमी

(ii) गुरुः शिष्यम् प्रश्नम् पृच्छति।
(क) प्रथमा
(ख) तृतीया
(ग) षष्ठी
(घ) द्वितीया
उत्तराणि:
(घ) द्वितीया

8. शुद्धं पदं कोष्ठकात् चित्वा समक्षं प्रदत्तस्थाने लिखत-

1. ___________ पत्राणि पतन्ति। (वृक्षात्, वृक्षस्य)
2. गंगा ___________ प्रभवति। (हिमालयात्, हिमालयः)
3. अलम् ___________। (रोदनात्, रोदनेन)
4. छात्रः ___________ प्रति गच्छति। (नगरं, नगरस्य)
5. ___________ स्वाहा। (इन्द्रं, इन्द्राय)
6. ___________ विना जीवनम् वृथा। (जलस्य, जलम्)
7. सः ___________ निपुणः। (कार्ये, कार्यस्य)
8. ___________ उभयतः जलम् वहति। (देशम्, देशस्य)
9. ___________ मिष्टान्नं रोचते। (बालकस्य, बालकाय)
10. रामः अद्य ___________ बहिः अगच्छत्। (ग्रामात्, ग्रामस्य)

उत्तराणि:

1. वृक्षात्
2. हिमालयात्
3. रोदनेन
4. नगरम्
5. इन्द्राय
6. जलम्
7. कार्ये
8. देशम्
9. बालकाय
10. ग्रामात्