Category: CBSE Class 9

By going through these CBSE Class 9 Sanskrit Notes Chapter 12 वाङ्मनःप्राणस्वरूपम् Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 9 Sanskrit Chapter 12 वाङ्मनःप्राणस्वरूपम् Summary Notes

वाङ्मनःप्राणस्वरूपम्  Summary

यह पाठ छान्दोग्योपनिषद् के छठे अध्याय के पाँचवें खण्ड से उद्धृत है। इसमें एक रोचक विवरण प्रस्तुत किया गया है। श्वेतकेतु आचार्य आरुणि से प्रश्न करता है कि मन क्या है? आचार्य उसे बताते हैं कि खाए गए अन्न का जो सर्वाधिक लघु अंश होता है, वह मन है। श्वेतकेतु पुनः प्रश्न करता है कि प्राण क्या है? आचार्य उसे बताते हैं कि पान किए जल का जो सर्वाधिक लघु अंश होता है, वह प्राण है।

श्वेतकेतु तीसरा प्रश्न करता है कि वाणी क्या है? आचार्य उसे बताते हैं कि खाए गए तेज का सर्वाधिक लघु अंश वाणी है। आचार्य श्वेतकेतु को दृष्टान्त के द्वारा समझाते हैं कि जिस प्रकार दही को मथने पर घी निकलता है, उसी प्रकार खाए गए अन्न का जो लघुतम अंश ऊपर आ जाता है, वही मन है। इसी प्रकार वे प्राण और वाणी का रहस्य भी बताते हैं। अन्त में आचार्य कामना करते हैं कि हम दोनों का पढ़ा हुआ ज्ञान तेजस्वी हो।

वाङ्मनःप्राणस्वरूपम् Word Meanings Translation in Hindi

1. श्वेतकेतुः – भगवन्! श्वेतकेतुरहं वन्दे।
आरुणिः – वत्स! चिरञ्जीव।
श्वेतकेतुः – भगवन्! किञ्चित्प्रष्टुमिच्छामि।
आरुणिः – वत्स! किमद्य त्वया प्रष्टव्यमस्ति?
श्वेतकेतुः – भगवन्! ज्ञातुम् इच्छामि यत्
किमिदं मनः?
आरुणिः – वत्स! अशितस्यान्नस्य
योऽणिष्ठः तन्मनः।

शब्दार्थाः-
वन्दे-प्रणाम करता हूँ, चिरञ्जीव-लम्बी आयु वाले बनो, किञ्चित्-कुछ, प्रष्टुम्-पूछना, इच्छामि-चाहता हूँ, अद्य-आज, प्रष्टव्यम्-पूछने योग्य, इदम्-यह, किम्-क्या, मन:-मन, चित्त, अशितस्य-खाए गए, अणिष्ठः – सबसे छोटा, अन्नस्य-भोजन का, यः-जो, तत्-वह।

अर्थ- श्वेतकेतु – हे भगवन्! मैं श्वेतकेतु (आपको) प्रणाम करता हूँ।
आरुणि – हे पुत्र! दीर्घायु हो।
श्वेतकेतु – हे भगवन्! मैं कुछ पूछना चाहता हूँ?
आरुणि – हे पुत्र! आज तुम क्या पूछना चाहते हो?
श्वेतकेतु – हे भगवन्! मैं पूछना चाहता हूँ कि यह मन क्या है?
आरुणि – हे पुत्र! पूर्णतः पचाए गए अन्न का सबसे छोटा भाग मन होता है।

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
इदम् – मनः
यः – अणिष्ठः
तत् – मनः

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
किञ्चित् (कुछ) – सः किञ्चित् प्रष्टुम् इच्छति।

वन्दे – प्रणमामि
प्रष्टुम् – प्रश्नं कर्तुम्
इच्छामि – वाञ्छामि
अणिष्ठः – लघिष्ठः, लघुतः।
चिरञ्जीव – दीर्घायु
प्रष्टव्यम् – प्रष्टुं योग्यम्
आशितस्य – भक्षितस्य
चिरञ्जीव – दीर्घायु
प्रष्टव्यम् – प्रष्टुं योग्यम्
आशितस्य – भक्षितस्य

2. श्वेतकेतुः – कश्च प्राणः?
आरुणिः – पीतानाम् अपां योऽणिष्ठः स प्राणः। श्वेतकेतुः – भगवन्! का इयं वाक्?
आरुणिः – वत्स! अशितस्य तेजसा योऽणिष्ठः सा वाक्। सौम्य! मनः अन्नमयं, प्राणः आपोमयः वाक् च तेजोमयी भवति इत्यप्यवधार्यम्।
श्वेतकेतुः – भगवन्! भूय एव मां विज्ञापयतु।
आरुणिः – सौम्य! सावधानं शृणु! मथ्यमानस्य दध्नः योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति। तत्सर्पिः भवति।
श्वेतकेतुः – भगवन्! भवता घृतोत्पत्तिरहस्यम् व्याख्यातम्। भूयोऽपि श्रोतुमिच्छामि।
आरुणिः – एवमेव सौम्य! अश्यमानस्य अन्नस्य योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति। तन्मनो भवति। अवगतं न वा?

शब्दार्था:-
अन्नमयम्-अन्न से बना हुआ, पीतानाम् पिए हुए के, अपाम्-पानी का, अणिष्ठः-सबसे छोटा, वाक्-वाणी, तेजसा अग्नि से, आपोमयः-जल में परिणत अर्थात् जल में परिवर्तित, तेजोमयी-तेजस्वी, प्रभावशाली, अवधार्यम्-समझने योग्य, भूयः-एक बार फिर, विज्ञापयतु-समझाओ, मथ्यमानात्-मथे जाते हुए के, दन:-दही के, समुदीषति-ऊपर उठता है, ऊर्ध्व-ऊपर, अणिमा-सबसे छोटा भाग, सीपः-घी, व्याख्यातम्-व्याख्या कर दी है, घृतोत्पत्तिरहस्यम् घी के बनने के रहस्य को, श्रोतुम्-सुनने के लिए, अश्यमानस्य-खाए जाते हुए, अवगतम्-समझ गए, वा-या। अथवा, भवता-आपके द्वारा।

अर्थ-श्वेतकेतु – और प्राण क्या है?
आरुणि – पिए गए तरल द्रव्यों का सबसे छोटा भाग प्राण होता है।
श्वेतकेतु – हे भगवन्! वाणी क्या है? ।
आरुणि – हे पुत्र! ग्रहण की गई ऊर्जा का जो सबसे छोटा भाग है, वह वाणी है। हे सौम्य! मन अन्नमय, प्राण जलमय तथा वाणी तेजोमयी होती है-यह भी समझ लेना चाहिए। श्वेतकेतु – हे भगवन्! आप मुझे पुनः समझाइए।
आरुणि – हे सौम्य! ध्यान से सुनो। मथे जाते हुए दही की अणिमा (मलाई) ऊपर तैरने लगती है, उसका घी बन जाता है।
श्वेतकेतु – हे भगवन्! आपने तो घी की उत्पत्ति का रहस्य समझा दिया, मैं और भी सुनना चाहता हूँ।
आरुणि – सौम्य! इसी तरह खाए जाते हुए अन्न की अणिमा (मलाई) ऊपर उठती है, वह मन बन जाती है समझ गए या नहीं?

विशेषण-विशेष्य चयनम्
विशेषणः – विशेष्यम्
इयम् – का/वाक्:
व्याख्यातम् – रहस्यम्
सा – वाक्
तत् – मनः

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
भूयः (बार बार)- सः भूयः पाठान् असमरत्।
एवमेव – अहम् तु सदैव एवमेव करोमि।
न – त्वम् कथम् इदम् न अकरो:?
वा (अथवा) – त्वम् अधुना पठ भ्रम वा।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायपदानि
अपाम – जलम् / जलानाम्
अन्नमयम् – अन्नविकारभूतम्
तेजोमयः – अग्निमयः
अवधार्यम् – अवगन्तव्यम्
भूयोऽपि – पुनरपि
सर्पिः – घृतम्, आज्यम्
अणिष्ठः – लघुतमः, लघिष्ठः
आपोमयः – जलमयः
वाक् – वाणी
विज्ञापयतु – प्रबोधयत
समुदीषति – समुत्तिष्ठति, समुद्याति, समुच्छलति
अश्यमानस्य – भक्ष्यमाणस्य, निगीर्यमाणस्य

विलोमपदानि

पदानि – विलोमपदानि
मथ्यमानस्य – अमथ्यमानस्य
भूयः – एकवारम्
अणिष्ठः – गरिष्ठः
श्रोतुम् – वक्तुम्
ऊर्ध्वः – अधः
रहस्यम् -प्रकटम्
अवगतम् – अनवगतम्

3. श्वेतकेतुः – सम्यगवगतं भगवन्!
आरुणिः – वत्स! पीयमानानाम् अपां योऽणिमा स ऊर्ध्वः समुदीषति स एव प्राणो भवति।
श्वेतकेतुः – भगवन्! वाचमपि विज्ञापयतु।
आरुणिः – सौम्य! अश्यमानस्य तेजसो योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति। सा खलु वाग्भवति। वत्स!
उपदेशान्ते भूयोऽपि त्वां विज्ञापयितुमिच्छामि यत्, अन्नमयं भवति मनः, आपोमयो भवति प्राणाः तेजोमयी च भवति वागिति। किञ्च यादृशमन्नादिकं गृह्णाति मानवस्तादृशमेव तस्य
चित्तादिकं भवतीति मदुपदेशसारः। वत्स! एतत्सर्वं हृदयेन अवधारय।
श्वेतकेतुः – यदाज्ञापयति भगवन्। एष प्रणमामि।
आरुणिः – वत्स! चिरञ्जीव। तेजस्वि नौ अधीतम् अस्तु (आवयोः अधीतम् तेजस्वि अस्तु)।

शब्दार्थाः-
विज्ञापयतु-समझाओ, उपदेशान्ते-व्याख्यान के अंत में, पीयमानानाम्-पिए जाते हुए, किञ्च-इसके अतिरिक्त, तेजस्वि-तेजस्विता से युक्त, हृदयेन-हृदय में, चेतना में, मदुपदेशसार:-मेरे उपदेश का सार, चित्तादिकम्-मन, बुद्धि और अहंकार आदि, अवधारय-धारण कर लो, समझ लो, आज्ञापयति-आज्ञा देते हैं; अस्तु-हो, नौ-हम दोनों का, गृह्णाति-ग्रहण करता है, यादृशम्-जैसा, तादृशम्-वैसा, प्रणमामि-प्रणाम करता हूँ, चिरञ्जीव-लंबी आयु वाले हो, वत्स-पुत्र, अधीतम्-पढ़ा हुआ अध्ययन।

अर्थ –
श्वेतकेतु – अच्छी तरह समझ गया भगवन्।
आरुणि – हे पुत्र! पिए जाते हुए जल की अणिमा प्राण बन जाती है।
श्वेतकेतु – हे भगवन्! वाणी के बारे में भी समझाए।
आरुणि – हे सौम्य! शरीर द्वारा ग्रहण किए गए तेज (ऊर्जा) की अणिमा वाणी बन जाती है। हे पुत्र!
उपदेश के अंत में मैं तुम्हें पुनः यही समझाना चाहता हूँ कि अन्न का सारतत्व मन, जल का प्राण तथा तेज का वाणी है। इसके अतिरिक्त अधिक क्या, मेरे उपदेश का सार यही है कि मनुष्य जैसा अन्न ग्रहण करता है उसका मन, बुद्धि और अहंकार (चित्त) वैसा ही बन जाता है।
हे पुत्र! इस सबको हृदय में धारण कर लो। (अच्छी प्रकार से समझ लो)
श्वेतकेतु – जैसी आपकी आज्ञा भगवन्! मैं आपको प्रणाम करता हूँ।
आरुणि – हे पुत्र! दीर्घायु हो, तुम्हारा अध्ययन तेजस्विता से युक्त हो। (हम दोनों की पढ़ाई तेजयुक्त हो)।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायपदानि
अस्यमानस्य – भक्ष्यमाणस्य, निगीर्यमाणस्य
तेजस्वि – तेजोयुक्तम्
अधीतम् – पठितम्
अवगतम् – अवगच्छम्
वाक् – वाणी
इच्छामि – वाञ्छामि
मत् – मे
आज्ञापयति – आज्ञां ददाति
चित्तम् – मनः
नौ – आवयोः
सम्यक् – भली-भाँति
ऊर्ध्वः – ऊपरि
विज्ञापयितुम् – अवगमयितुम्
गृहणाति – ग्रहणं करोति
अवधारय – धारणं कुरु
प्रणमामि – नमामि/प्रणमामं करोमि
अवधारयत – ध्यानेनशृणुत

विलोमपदानि
पदानि – विलोमपदानि
सम्यक् – असम्यक
विज्ञापयतु – अविज्ञापयतु
उन्ते – आरम्भे
मत् – त्वत्
ऊर्ध्वः – अधः
सौम्य – चञ्चल/उद्दण्ड
गृह्णाति – ददाति

विशेषण-विशेष्य चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
अन्नमयम् – मनः
अपोमयः – प्राणः
तेजोमयी – वाणी
स: – प्राणः

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
यादृशं (जैसा) – मनुष्यः यादृशं अन्नं गृहणाति तस्य।
तादृशं (वैसा) – चित्रमपि तादृशं एव भवति।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Grammar Book कारक उपपद विभक्ति प्रयोगा: Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 9 Solutions कारक उपपद विभक्ति प्रयोगा:

पाठ्यपुस्तकस्य (व्याकरणवीथिः)
अभ्यासकार्यम्

प्रश्न 1.
कोष्ठकेषु मूलशब्दाः प्रदत्ताः। तेषु उचितविभक्ती: योजयित्वा रिक्तस्थानाननि पूरयता

1. नास्ति ………………. समः शत्रुः। (क्रोध)
2. ……….. भीत: बालकः क्रदन्ति। (चौर)
3. अस्माकम् बालिका: ………………. निपुणाः सन्ति। (गायन)
4. माता ………………. स्निह्यति। (शिशु)
5. ………………. नमः। (सरस्वती)
6. अलम् ……….. । (विवाद)
7. धिक् देशस्य ……………….। (शत्रु)
8. पितरौ ………………. सर्वस्वं यच्छतः। (अस्मद्)
9. किम् ……… एतत् गीतं रोचते? (युष्मद्)
10. परितः वायुमण्डलम् अस्ति। (पृथ्वी) ………… बहिः छात्राः कोलाहलं कुर्वन्ति? (कक्षा)
उत्तर:
1. क्रोधेन
2. चौरात्
3. गायने
4. शिशौ
5. सरस्वत्यै
6. विवादेन
7. शत्रून्/शत्रुम्
8. अस्मभ्यम्
9. तुभ्यम्
10. पृथ्वीम्
11. कक्षायाः

प्रश्न 2.
कोष्ठकेभ्यः शुद्धम् उत्तरं चित्वा रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत

1. ………………. सह सीता वनम् अगच्छत्। (रामस्य/रामेण)
2. माता ………………. स्निह्यति। (माम/मयि)
3. ………………. मोदकं रोचते। (मोहनम्/मोहनाय)
4. …………… धनं ददाति। (रमेशम्/रमेशाय)
5. अध्यापिका ………………. पुस्तकं यच्छति। (सुलेखाम्/सुलेखायै)
6. ………………. परितः वृक्षाः सन्ति। (विद्यालयम्/विद्यालयस्य)
7. ………………. नमः। (गुरवे/गुरुम्) उत्तराणि
उत्तर:
1. रामेम्
2. मयि
3. मोहनाय
4. रमेशाय
5. सुलेखायै
6. विद्यालयम्
7. गुरवे।

प्रश्न 3.
उचितविभक्तिप्रयोगं कृत्वा अधोलिखितपदानां सहायतया वाक्यरचनां कुरुत

1. समम्
2. धिक्
3. विना
4. बहिः
5. निपुणः
6. अलम्
7. बिभेति।
उत्तर:
1. रामेण समम् सीता लक्ष्मणः च वनम् अगच्छताम्।
2. धिक् दुष्टम्।
3. धनं विना किमपि न भवति।
4. ग्रामात् बहिः त्डागोऽस्ति।
5. सः संस्कृते निपुणः अस्ति।
6. अलम् कोलाहलेन।
7. स:सिंहात् बिभेति।

प्रश्न 4.
‘क’ स्तम्भे शब्दाः दत्ताः सन्ति, ‘ख’ स्तम्भे च विभक्तयः। कास्य योगे का विभिक्तिः प्रयुज्यते इति। योजयित्वा लिखत

उत्तर:
1. (घ) चतुर्थी
2. (ज) तृतीया
3. (छ) चतुर्थी
4. (ग) पञ्चमी
5. (ख) चतुर्थी
6. (ञ) प्रथमा
7. तृतीया,
8. (झ) द्वितीया, तृतीया, पञ्चमी,
9. (च) तृतीया
10. (ङ) प्रथमा।

प्रश्न 5.
‘स्थूलपदानां’ स्थाने शुद्धपदं लिखत

1. अध्यापिकायाः परितः छात्राः सन्ति।
2. गोपालः शिवस्य सह वार्ता करोति।
3. महापुरुषम् नमः।
4. त्वाम् किम् रोचते?
5. सा गृहकर्मणः निपुणः।
उत्तर:
1. अध्यापिकाम्
2. शिवेन
3. महापुरुषाय
4. तुभ्यम्
5. गृहकर्मणि।

अतिरिक्तं कार्यम्

प्रश्न 1.
अधोलिखितेभ्यः शुद्धं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत।
(नीचे लिखे गए शब्दों में से उचित शब्द चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।)
(Fill in the blanks with the suitable word choosing from the given words.)

1. पश्य! पश्य ! ………….. परितः पुष्पाणि न सन्ति।
(क) विद्यालयः
(ख) विद्यालयम्
(ग) विद्यालयस्य
(घ) विद्यालयेन
उत्तर:
(ख) विद्यालयम्

2. सज्जनाः …….. सह चलन्ति।
(क) सज्जनैः
(ख) सज्जनान्
(ग) सज्जनानाम्
(घ) सज्जनात्
उत्तर:
(क) सज्जनैः

3. सः पाठनकाले ………. बहिः गच्छति।
(क) कक्षायाः
(ख) कक्षायाम्
(ग) कक्षाम्
(घ) कक्षायै
उत्तर:
(क) कक्षायाः

4. कक्षायाम् …… परितः छात्रा: अतिष्ठन्।
(क) गुरुणा
(ख) गुरुम्
(ग) गुरोः
(घ) गुरौ
उत्तर:
(ख) गुरुम्

5. सः पुरुषः ……….. बिभेति।
(क) शत्रोः
(ख) शत्रुम्
(ग) शत्रवे
(घ) शत्रुणा
उत्तर:
(क) शत्रोः

6. ………… पृष्ठतः कः?
(क) ग्रामम्
(ख) ग्रामस्य
(ग) ग्रामाय
(घ) ग्रामात्
उत्तर:
(ख) ग्रामस्य

7. स: ………….. निपुणः।
(क) पठने
(ख) पठनाय
(ग) पठनेन
(घ) पठनस्य
उत्तर:
(क) पठने

8. सम्प्रति …………. परितः के?
(क) मम
(ख) माम्
(ग) अहम्
(घ) मह्यम्
उत्तर:
(ख) माम्

9. …………… बहिः उद्यानम् वर्तते।
(क) नगरस्य
(ख) नगरात्
(ग) नगरं
(घ) नगराय
उत्तर:
(ख) नगरात्

10. अधुना ……………. नृत्यम् रोचते।
(क) बालिकाम्
(ख) बालिकायै
(ग) बालिकायाम्
(घ) बालिके
उत्तर:
(ख) बालिकायै

11. सः …………… सह गच्छति।
(क) बालिकायाः
(ख) बालिकया
(ग) बालिकाय
(घ) बालिकायै
उत्तर:
(ख) बालिकया

12. सम्प्रति …………… विना न सफलता।
(क) परिश्रमात्
(ख) परिश्रमस्य
(ग) परिश्रमे
(घ) परिश्रमैः
उत्तर:
(क) परिश्रमात्

13. छात्राः कथयन्ति ……. नमः।
(क) अध्यापकम्
(ख) अध्यापकाय
(ग) अध्यापकेन
(घ) अध्यापकस्य
उत्तर:
(ख) अध्यापकाय

14. अध्यापकः …………. पुस्तकम् ददाति।
(क) छात्राय
(ख) छात्रम्
(ग) छात्रेण
(घ) छात्रात्
उत्तर:
(क) छात्राय

15. माता ……… क्रुप्यति।
(क) पुत्राय
(ख) पुत्रम्
(ग) पुत्रेण
(घ) पुत्रस्य
उत्तर:
(क) पुत्राय

16. बालकः …………. बिभेति।
(क) सिंहात्
(ख) सिंहस्य
(ग) सिंहम्
(घ) सिंहेन
उत्तर:
(क) सिंहात्

17. छात्राः ….. सह भ्रमणाय गच्छन्ति ।
(क) गुरोः
(ख) गुरुणा
(ग) गुरुम्
(घ) गुरवे
उत्तर:
(ख) गुरुणा

18. तस्यै ……………… पठनम् रोचते।
(क) छात्रायै
(ख) छात्रस्य
(ग) छात्रायाः
(घ) छात्रायाम्
उत्तर:
(क) छात्रायै

19. सीता ….. सह वनम् अगच्छत् ।
(क) रामस्य
(ख) रामेण
(ग) रामाय
(घ) रामम्
उत्तर:
(ख) रामेण

20. सम्भवतः अद्य ……. मोदकम् न रोचते।
(क) मम
(ख) मह्यम्
(ग) मत्
(घ) माम्
उत्तर:
(ख) मह्यम्

21. सः ………. निपुणः वर्तते।
(क) कार्यस्य
(ख) कार्ये
(ग) कार्यात्
(घ) कार्येण
उत्तर:
(ख) कार्ये

22. अहं कथयामि-वरुण ………… नमः।
(क) देवाय
(ख) देवम्
(ग) देवात्
(घ) देवेन
उत्तर:
(क) देवाय

23. राजा …………………. गाम् यच्छति।
(क) ब्राह्मणाय
(ख) ब्राह्मणम्
(ग) ब्राह्मणः
(घ) ब्राह्मणात्
उत्तर:
(क) ब्राह्मणाय

24. भिक्षुकः …………… बहिः देवालयः अस्ति।
(क) देवालयात्
(ख) देवालयम्
(ग) देवालयाय
(घ) देवालये उत्तराणि
उत्तर:
(क) देवालयात्

प्रश्न 2.
अधः संवादे कोष्ठकगतशब्देषु उचितविभक्तिं प्रयुज्य वाक्यानि पूरयत।
(नीचे लिखे संवाद में कोष्ठक के शब्दों में उचित विभक्ति का प्रयोग करके वाक्यों को पूरा कीजिए।
Complete the sen tences by using the suitable inflexion of the words from the brackets in the following dialogue.)

दीपकः — आम्। ……….. (युष्मद्) सह अन्ये के गच्छन्ति?

प्रभा — मम कक्षायाः प्रायः सर्वे छात्राः। पश्य, आगछन्ति ते।

दीपकः — आचार्यः अपि आगतः।

सर्वे छात्राः — ……………….. (आचार्य) नमः।

आचार्यः — नमस्ते नमस्ते! प्रसन्नाः भवत। बसयानम् .. …..(ग्राम)बहिः ……….
(चिकित्सालय) पुरतः स्थितम् अस्ति । सर्वे तत्र चलन्तु । बसयानम् इतः प्रातः 10.00 वादने प्रस्थास्यति ।

दीपकः — प्रभे! अहम् अपि त्वया सह गच्छामि। आगच्छ चलावः।

रमेशः —  त्वम् कस्मिन् विद्यालये पठसि?

सुरेशः — अहम् सर्वोदय विद्यालये पठामि ।

रमेशः — कीदृशः तव विद्यालयः?

सुरेशः — मम ………………. (विद्यालय) परितः वृक्षाः सन्ति।

रमेशः त्वम् विद्यालयं केन सह गच्छसि?

सुरेशः — अहम् विद्यालयं महेशेन सह गच्छामि।

रमेशः — परन्तु महेशः तु खञ्जः

अस्ति। — सुरेशः आम्। सः ……………….. (दण्ड) चलति।

रमेशः — हे महेश! तव माता प्रातः काले किं करोति त्वम् च किं करोषि?

सुरेशः — मम माता प्रातःकाले ओ३म् ……………… (गणेश) नमः इति मन्त्रेण पूजां करोति। अहम् स्वाध्यायं करोमि।

माला — रमेश! किं त्वमपि ……………. प्रति (कश्मीर) गमिष्यसि?

रमेशः — आम्। ……………. (युष्मद्)।
सह अन्ये के गमिष्यन्ति? ।

माला — मम कक्षायाः प्रायः सर्वे छात्राः सर्वाः छात्राश्च तत्र गमिष्यन्ति। पश्य, ते आगच्छन्ति ।

रमेशः — आचार्यः अपि आगच्छति।

छात्राः — ……. (आचार्य) नमः।

आचार्यः — नमस्ते, नमस्ते! प्रसन्नाः भवत। बसयानं तु ……………….. (ग्राम) बहिः ………………. (विद्यालय)
पुरतः स्थितम् अस्ति। सर्वे तत्र चलन्तु। बसयानम् इतः प्रातः 10.00 वादने प्रस्थास्यति।

उत्तर:
त्वया, आचार्याय, ग्रामात्, चिकित्सालयस्य, विद्यालयं, दण्डेन, गणेशाय, कश्मीरं, त्वया, आचार्याय, ग्रामात्, विद्यालयस्य

प्रश्न 3.
(क) कोष्ठकगतपदेषु उचितविभक्तिं प्रयुज्य वाक्यानि पूरयत।
(कोष्ठक में आए हए शब्दों में उचित विभक्ति को प्रयोग करके वाक्यों की पूर्ति कीजिए।) (Complete the sentences with the suitable inflexion of the words from the brackets.)

1. (i) ……………. (उद्यान) बहिः एकः जलाशयः अस्ति। (ii) तत्र विकसितानि कमलानि ……………. (जन) रोचन्ते। (iii) ……… (जलाशय) पुरतः एकः देवालयः अपि अस्ति। जनाः प्रतिदिनं तत्र गच्छन्ति। (iv) भो मित्र! पश्य, कीदृशः एषः सुन्दरः तडाग:? …………. (तडाग) परितः जम्बु-आमवृक्षाः सन्ति। (v) तडागे विकसितानि कमलानि …………. (अस्मद्) अतीव रोचन्ते। तडागे तरन्त्यः मीनाः बहु शोभन्ते।।
उत्तर:
(क)
(i) उद्यानात्
(ii) जनेभ्यः
(iii) जलाशयस्य
(iv) तडागं
(v) अस्मभ्यम्

2. (i) इदम् एकम् उद्यानम् अस्ति। ……………. (उद्यान) परितः वृक्षाः सन्ति। (ii) वृक्षः ……………. (लता) सह शोभते। (iii) ………….. (अस्मद्) पुष्पाणि रोचन्ते। (iv) वृक्षाः अपि ………… (पुष्प) ऋते न शोभन्ते। (v) …………. (उद्यान) बहिः देवालयः अपि अस्ति।
उत्तर:
(i) उद्यानम्
(ii) लताभिः
(iii) अस्मभ्यं
(iv) पुष्पेभ्यः
(v) उद्यानात्

(ख) मञ्जूषायाः उचितानि पदानि चित्वा अधोलिखितेषु अनुच्छेदेषु रिक्तस्थानानि पूरयन्तु।
(मञ्जूषा से उचित पदों को चुनकर नीचे लिखे अनुच्छेदों में खाली स्थानों को भरिए।)
(Fill in the blanks with the suitable words choosing from the given in box.)

1. संसारे जनाः स्व-स्व (i) ……………… कुशलाः भवेयुः यतः आधुनिके काले (ii) ……. विना कार्य न सरति। संसारं (iii) ………….. सुअवसराः प्रसृताः सन्ति। अतः जनाः (iv) …………… न बिभेत्य स्वमार्गेषु निरन्तरं चलेयुः। (v) …………. पृष्ठतः एव सफलता आगच्छति।
मञ्जूषा-परिश्रमात्, कार्येषु, परितः, श्रमस्य, श्रमात्।
उत्तर:
(i) कार्येषु
(ii) परिश्रमात्
(iii) परितः
(iv) श्रमात्
(v) श्रमस्य

2. मम (i) …………….. उभयतः हरिताः वृक्षाः सन्ति, (iii) ………….. बहिः एकं जलयन्त्रं वर्तते। सर्वे छात्राः शिक्षकेभ्यः कथयन्ति (iii) …. ………… मिलित्वा वार्तालाप कुर्वन्ति। (v) ……….. एकः अतीव निपुणः छात्रः अस्ति।
मञ्जूषा-सह, विद्यालयम्, तेषु, शिक्षकेभ्यः, तस्मात्।
उत्तर:
(i) विद्यालयम्
(ii) तस्मात्
(iii) शिक्षकेभ्यः
(iv) सह
(v) तेषु

प्रश्न 4.
अधोलिखितेष पदेष उचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि परयत।
(नीचे लिखे पदों में से उचित पद चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।)
(Fill in the blanks with the suitable word choosing from the given words.)

1. इयम् शान्तिसभा, अलम्
(क) कोलाहलेन
(ख) कोलाहलात्
(ग) कोलाहलाय
(घ) कोलाहलात्
उत्तर:
(क) कोलाहलेन

2. ……….. नमः।
(क) शिवम्
(ख) शिवाय
(ग) शिवात्
(घ) शिवेन
उत्तर:
(ख) शिवाय

3. ……….. परितः अग्निः ज्वलति।
(क) भवनम्
(ख) भवनस्य
(ग) भवनेन
(घ) भवनात्
उत्तर:
(क) भवनम्

4. ……… बहिः वाटिका अस्ति।
(क) गृहात्
(ख) गृहस्य
(ग) गृहम्
(घ) गृहेण
उत्तर:
(क) गृहात्

5. …….. बहिः रक्षकः तिष्ठति।
(क) गृहस्य
(ख) गृहात्
(ग) गृहम्
(घ) गृहेणे
उत्तर:
(ख) गृहात्

6. धनिकः ………… धनं यच्छति।
(क) याचकम्
(ख) याचकाय
(ग) याचकात्
(घ) याचकस्य
उत्तर:
(ख) याचकाय

7. सः …………….. बिभेति।
(क) सर्पस्य
(ख) सर्पात्
(ग) सर्पम्
(घ) सर्पण
उत्तर:
(ख) सर्पात्

8. …………. परित: आम्रवृक्षाः सन्ति।
(क) तडागम्
(ख) तडागेन
(ग) तडागे
(घ) तडागाय
उत्तर:
(क) तडागम्

9. ……….. नमः।
(क) शिवम्
(ख) शिवाय
(ग) शिवात्
(घ) शिवस्य
उत्तर:
(ख) शिवाय

प्रश्न 5.
अधोलिखितेभ्यः शुद्धं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत।
(नीचे दिए गए शब्दों में से उचित शब्द चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।)
(Fill in the blanks with the suitable word choosing from the given words.)

1. अलम् ……………
(क) कोलाहलं
(ख) कोलाहलेन
(ग) कोलाहलात्
(घ) कोलाहलस्य
उत्तर:
(ख) कोलाहलेन

2. धिक ……..
(क) असत्यवादिने
(ख) असत्यवादिनम्
(ग) असत्यवादिन्
(घ) असत्यवादी
उत्तर:
(ख) असत्यवादिनम्

3. …….. मिष्ठान्नं रोचते।
(क) बालकं
(ख) बालकाय
(ग) बालकस्य
(घ) बालके
उत्तर:
(ख) बालकाय

4. सः बालकः …………. समया उपतिष्ठति।
(क) पुस्तकस्य
(ख) पुस्तकम्
(ग) पुस्तकेन
(घ) पुस्तकात्
उत्तर:
(ख) पुस्तकम्

5. माता …… स्निह्यति।
(क) पुत्रे
(ख) पुत्रम्
(ग) पुत्रेण
(घ) पुत्रात्
उत्तर:
(क) पुत्रे

6. अध्यापकः …………. विश्वसिति।
(क) छात्रम्
(ख) छात्रे
(ग) छात्रेण
(घ) छात्रात्
उत्तर:
(ग) छात्रेण

7. संसारे ……….. विना न ज्ञानम्।
(क) गुरुणा
(ख) गुरौ
(ग) गुरोः
(घ) गुरवे
उत्तर:
(क) गुरुणा

8. मृगः ………… प्रति धावति।
(क) ग्रामम्
(ख) ग्रामात्
(ग) ग्रामाय
(घ) ग्रामस्य
उत्तर:
(क) ग्रामम्

9. सा ……….. कुशला अस्ति।
(क) नृत्यम्
(ख) नृत्ये
(ग) नृत्येण
(घ) नृत्यस्य
उत्तर:
(ख) नृत्ये

10. धिक् …………. यः सीताम् अहरत् ।
(क) रावणम्
(ख) रावणेन
(ग) रावणाय
(घ) रावणः
उत्तर:
(क) रावणम्

11. अध्यापकः …………… कुप्यति।
(क) छात्राय
(ख) छात्रम्
(ग) छात्रेण
(घ) छात्रस्य
उत्तर:
(क) छात्राय

12. अलम् अति ………..
(क) वदनात्
(ख) वदनेन
(ग) वदनाय
(घ) वदनम्
उत्तर:
(ख) वदनेन

13. अध्यापकः ………………. प्रति अकथयत्।
(क) देवम्
(ख) देवेन
(ग) देवाय
(घ) देवात्
उत्तर:
(क) देवम्

14. अलम् वृथाः
(क) रोदनेन
(ख) रोदनात्
(ग) रोदनाय
(घ) रोदनात्
उत्तर:
(क) रोदनेन

15. तं …….. समया सुन्दरम् उद्यानं वर्तते।
(क) विद्यालयात्
(ख) विद्यालयम्
(ग) विद्यालयस्य
(घ) विद्यालये
उत्तर:
(ख) विद्यालयम्

16. बाल: …………… निकषा गच्छति।
(क) मातुः
(ख) मातरम्
(ग) माता
(घ) मात्रा
उत्तर:
(ख) मातरम्

17. कुत्र ………. विना जीवनम्?
(क) वायुना
(ख) वायोर
(ग) वायवे
(घ) वायौ
उत्तर:
(क) वायुना

18. ………. विना न जीवनम्।
(क) विद्यायाः
(ख) विद्यायै
(ग) विद्याम्
(घ) विद्यया
उत्तर:
(ग) विद्याम्

19. त्वं ………… निकषा गच्छसि?
(क) कस्य
(ख) कम्
(ग) किम्
(घ) केन
उत्तर:
(ख) कम्

20. ……….. विना जीवानां जीवनम् वृथा अस्ति।
(क) जलस्य
(ख) जलम्
(ग) जलेन
(घ) जलाय
उत्तर:
(ख) जलम्

21. धिक् तान् …………….. ।
(क) राक्षसाः
(ख) राक्षसान्
(ग) राक्षसेभ्यः
(घ) राक्षसैः
उत्तर:
(ख) राक्षसान्

22. अध्यापकः ………. स्निह्यति।
(क) छात्राय
(ख) छात्रे
(ग) छात्रेण
(घ) छात्रम्
उत्तर:
(ख) छात्रे

23. धिक् एतान् …………..
(क) जाल्मेभ्यः
(ख) जाल्मान्
(ग) जाल्मैः
(घ) जाल्मानाम्
उत्तर:
(ख) जाल्मान्

24. अलम् अनेन …………..|
(क) कथनम्
(ख) कथनेन
(ग) कथनाय
(घ) कथने
उत्तर:
(ख) कथनेन

25. त्वम् अधुना विना कथं पठिष्यसि?
(क) पुस्तकस्य
(ख) पुस्तकम्
(ग) पुस्तके
(घ) पुस्तकाय
उत्तर:
(ख) पुस्तकम्

प्रश्न 6.
अधः संवादे कोष्ठकगतशब्देष उचितविभक्तिं प्रयुज्य वाक्यानि पुरयत।
(नीचे लिखे संवाद में कोष्ठक के शब्दों में उचित विभक्ति का प्रयोग करके वाक्यों को पूरा कीजिए।)
Complete the sentences by using the suitable inflexion of the words from the brackets in the following dialogue.)
(i) प्रभा — दीपक! किम् त्वमपि ……….. (हरिद्वार) प्रति चलसि?
(ii) रमेशः – अतिशोभनम् ………….. (स्वाध्याय) मा प्रमदितव्यम्। (सहसा अध्यापक: आगच्छति वदति च अलम् …………… (वार्तालाप)
(iii) माला – रमेश! किं त्वमपि …………… (कश्मीर) प्रति चलसि?
उत्तर:
(i) हरिद्वार
(ii) स्वाध्यायात्, वार्तालापेन
(ii) कश्मीरं।

कारक के उदाहरण |
कारक – उपपद विभक्तीनां प्रयोगः

प्रयच्छ — मह्यम् तण्डुलमूल्यं प्रयच्छ।
कृते — अहं तव कृते सोपानम् उत्तारयामि।
स्वर्णमयेन सोपानेन — स्वर्णमयेन सोपानेन अहम् आगच्छामि।
प्रति — सः माम् प्रति आगच्छति।
अन्तिकम् (षष्ठी) — सः पितुः अन्तिकम् अगच्छत्।
न्यवेदयत् (द्वितीया) — पुत्रः पितरं न्यवेदयत्।
आज्ञया (तृतीया/करणकारक) पुत्रः पितुः — आज्ञया गृहम् अगच्छत्।
उपसर्पतः — श्वसुरौ विमलाम् उपसर्पतः।
शपामि — अहं गुरुः ईश्वरेण शपामि।
महानसम् — माता पुत्रीम महानसम् आनयति।
सप्राणपणम् — ते सर्वे सप्राणपणम् कार्यं कुर्वन्ति।
सह — पुरुषनिरीक्षकेण सह सोमप्रभा प्रविशति।
उप+चर् — वयम् एनाम् उपचरामः।
नि+दिश् — निरीक्षकः सोमप्रभां निर्दिश्य कथयति।

कारक एवं उपपदविभक्तीनां प्रयोगः

1. नेश्वरैरगुणैः समः!
अत्र समः कारणेन गुणैः शब्दे तृतीया विभक्तिः अस्ति।
सह साकं, साधु, समं इन शब्दों के कारण तृतीया विभक्ति का प्रयोग होता है।

2. मरालैः सह हंसाः क्रीडन्ति।
अत्र ‘सह’ कारणेन मरालैः शब्दे तृतीया विभक्तिः अस्ति ।
सह, साकं, सार्धं, समं, विना तथा अंगविकार के कारण शब्दों में तृतीया विभक्ति का प्रयोग होता है।

3. सह-तेन सह केलिभिः कालं क्षेप्तुं कोऽपि न आसीत्।
अत्र सह कारणेन ‘तेन’ शब्दे तृतीया विभक्तिः अस्ति ।

4. अलं स्वच्छन्दप्रलापेन!
अत्र अलम् कारणेन प्रलापेन शब्दे तृतीया विभक्ति अस्ति।

5. गम्यतामनेन सार्धम्।
अत्र सार्धं कारणेन अनेन शब्दे तृतीया विभक्ति अस्ति।

6. तेन अभ्यागतेन सह प्रस्थितः।
अत्र सह कारणेन अभ्यागतेन शब्दे तृतीया विभक्ति अस्ति।

7. मे शिशुः यः त्वया सह नदीं गतः।
अत्र गम् धातु कारणेन नदी शब्दे द्वितीया विभक्ति अस्ति।

8. नदीतटात् स श्येनेन हतः।
जब किसी के द्वारा कोई काम होता है तो तृतीया विभक्ति का प्रयोग होता है। यहाँ हतः के कारण श्येन शब्द में
तृतीया विभक्ति प्रयुक्त भक्ति हुआ है।

9. अलमलं तव श्रमेण।
अत्र अलमलं कारणेन श्रमेण शब्दे तृतीया विभक्तिः अस्ति ।

10. लिप्यक्षरज्ञानं विना केवलं तपोभिः कथं विद्यां प्राप्नोसि?
विना कारणेन ज्ञानं शब्दे द्वितीया वि० अस्ति।

11. अक्षरज्ञानं विनैव वैदुष्यम् अवाप्तुं इच्छसि।
अत्र विना कारणेन अक्षरज्ञानं शब्दे द्वितीया विभक्तिः अस्ति।

12. “नमः एतेभ्यः “।
अत्र नमः कारणाय ‘एतेभ्यः’ शब्दे चतुर्थी विभक्तिः प्रयुक्ता।

13. अलमलं तव श्रमेण।।
अत्र अलमलं कारणेन श्रमेण शब्दे तुतीया विभक्तिः अस्ति ।

14. लिप्यक्षरज्ञानं विना केवलं तपोभिः कथं विद्यां प्राप्नोसि?
अत्र विना कारणेन ज्ञानं शब्दे द्वितीया वि० अस्ति।

15. अक्षरज्ञानं विनैव वैदुष्यम् अवाप्तुम् इच्छसि।
अत्र विना कारणेन अक्षरज्ञानं शब्दे द्वितीया विभक्तिः अस्ति।

Studying from CBSE Class 9 Sanskrit Notes helps students to prepare for the exam in a well-structured and organised way. Making NCERT Sanskrit Notes for Class 9 saves students time during revision as they don’t have to go through the entire textbook. In CBSE Notes, students find the summary of the complete chapters in a short and concise way. Students can refer to the NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit (Shemushi), to get the answers to the exercise questions.

NCERT Sanskrit Notes for Class 9

1. भारतीवसन्तगीतिः Class 9 Notes
2. स्वर्णकाकः Class 9 Notes
3. गोदोहनम् Class 9 Notes
4. कल्पतरूः Class 9 Notes
5. सूक्तिमौक्तिकम् Class 9 Notes
6. भ्रान्तो बालः Class 9 Notes
7. प्रत्यभिज्ञानम् Class 9 Notes
8. लौहतुला Class 9 Notes
9. सिकतासेतुः Class 9 Notes
10. जटायोः शौर्यम् Class 9 Notes
11. पर्यावरणम् Class 9 Notes
12. वाङ्मनःप्राणस्वरूपम् Class 9 Notes

We hope students have found these CBSE Class 9 Sanskrit Notes useful for their studies. If you have any queries related to NCERT Sanskrit Notes for Class 9, drop your questions below in the comment box.

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Grammar Book धातुरूपाणि Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 9 Solutions धातुरूपाणि

पाठ्यपुस्तकस्य (व्याकरणवीथिः) अभ्यासकार्यम्।

प्रश्न 1.
कोष्ठके प्रदत्तधातोः निर्दिष्टलकारे समुचितप्रयोगेणं वाक्यानि पूरयत
(i) बालकाः पुस्तकानि …………………। (पठ् – लट)
(ii) पुस्तकानि पठित्वा ते विद्वांसः …………………। (भू – लुट्)
(iii) यूयम् उद्याने कदा …………………। (क्रीड् – लङ्)
(iv) किम् आवाम् अद्य …………………। (भ्रम् – लोट)
(v) त्वम् ध्यानेन पाठं …………………। (पठ् – विधिलिङ्)
(vi) साधवः तपः …………………। (तप् – लट)
(vii) वयम् उत्तमान् अङ्कान् …………………। (लम् – लुट्)
(viii) नाटकं दृष्ट्वा सर्वे …………………। (मुद् – लङ)
(ix) पितरं वार्धक्ये पुत्रः अवश्यं …………………। (सेव् – लोट)
(x) हे प्रभो! संसारे कोऽपि भिक्षां न …………………। (याच् – विधिलिङ)
उत्तर:
(i) बालकाः पुस्तकानि पठन्ति।
(ii) पुस्तकानि पठित्वा ते विद्वांसः भविष्यन्ति।
(iii) यूयम् उद्याने कदा अक्रीडत।
(iv) किम् आवाम् अद्य भ्रमाव।
(v) त्वम् ध्यानेन पाठं पठेः।
(vi) साधवः तपः तपन्ति।
(vii) वयम् उत्तमान् अङ्कान् लप्स्यामहे।
(viii) नाटकं दृष्ट्वा सर्वे अमोदन्त।
(ix) पितरं वार्धक्ये पुत्रः अवश्यं सेवताम्।
(x) हे प्रभो! संसारे कोऽपि भिक्षां न याचेत।

प्रश्न 2.
कोष्ठकात् समुचितं क्रियापदं चित्वा वाक्यानि पूरयत
(i) अद्य युवाम् विद्यालयं किमर्थं न …………………। ? (अगच्छताम्/अगच्छतम्/अगच्छत)
(ii) पुरा जनाः संस्कृतभाषया …………………। (भाषन्ते/भाषामहे/अभाषन्त)
(iii) युयम् कं पाठम् ………………… ? (अपठत/अपठत्/अपठन्)
(iv) जीवोः सर्वेऽत्र …………………। भावयन्तः परस्परम्। (मोदताम्/मोदेताम्/मोदन्ताम्)
(v) कक्षायाम् सर्वे ध्यानेन ……………… । (पठतु/पठताम्/पठन्तु)
(vi) प्रभो! मह्यम् बुद्धिम् । ………. । (यच्छ/यच्छतम्/यच्छत)
(vii) वयं सदैव सुधीराः सुवीराः च …………………। (भवेव/भवेम/भवेयम्)
(viii) त्वं सायं कुत्र ………………..। ? (गमिष्यसि/गमिष्यय/गमिष्यथ)
(ix) विद्वान् सर्वत्र …………………। (पूज्यन्ते/पूज्येते/पूज्यते)
(x) अद्यत्वे समाचारपत्रस्य महत्वं सर्वे …………………। (जानाति/जानन्ति/जानासि)
उत्तर:
(i) अद्य युवाम् विद्यालयं किमर्थं न अगच्छतम्?
(ii) पुरा जनाः संस्कृतभाषया अभाषन्त।
(iii) यूयम् कं पाठम् अपठत?
(iv) जीवाः सर्वेऽत्र मोदन्ताम् भावयन्तः परस्परम्।
(v) कक्षायाम् सर्वे ध्यानेन पठन्तु।
(vi) प्रभो! मह्यम् बुद्धिम् यच्छ।
(vii) वयं सदैव सुधीराः सुवीराः च भवेम।
(viii) त्वं सायं कुत्र गमिष्यसि?
(ix) विद्वान् सर्वत्र पूज्यते।।
(x) अद्यत्वे समाचारपत्रस्य महत्वं सर्वे जानन्ति।

अतिरिक्तं कार्यम्

प्रश्न 1.
अधःप्रदत्तेषु धातुरूपेषु उचितैः धातुरूपैः रिक्तस्थानानि पूरयत।
(नीचे दिए गए धातु रूपों में से उचित धातुओं से रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।)
(Fill in the blanks with suitable verb-stems from the following words.)

1. स: नायकः ……………. (अस्-लङ्)
(क) अस्ति
(ख) आसीत्
(ग) भविष्यति
(घ) अस्तु
उत्तर:
(ख) आसीत्

2. त्वम् का ………..? (अस्-लट)
(क) असि
(ख) स्मः
(ग) स्थ
(घ) अस्ति
उत्तर:
(क) असि

3. भारतम् प्रगतिम् ………… (कृ-लुट)
(क) करोतु
(ख) करिष्यतः
(ग) करिष्यति
(घ) करिष्यथः
उत्तर:
(ग) करिष्यति

4. छात्राः पुस्तकानि ………….. (पठ्–लट)
(क) पठन्ति
(ख) पठन्तु
(ग) पठिष्यन्ति
(घ) पठेयुः
उत्तर:
(क) पठन्ति

5. त्वम् ह्यः कुत्र …………… (अस्-लङ्)
(क) आसीत्
(ख) आस्त
(ग) आसी:
(घ) आस्म
उत्तर:
(ग) आसी:

6. सः तत्र न……….. (पठ्-लङ्)
(क) अपठः
(ख) अपठत्
(ग) अपठत
(घ) अपठतम्
उत्तर:
(ख) अपठत्

7. माता पुत्र सेवाम् ……………. (कृ-लट)
(क) करोति
(ख) करोसि
(ग) करोतु
(घ) कुर्यात्
उत्तर:
(क) करोति

8. सेवकः स्वामिनम् ……….। (सेव्–लट्)
(क) सेवसे
(ख) सेवति
(ग) सेवते
(घ) सेवेथे
उत्तर:
(ग) सेवते

प्रश्न 2.
स्थूलपदानि आधुत्य उचितं लकारं लिखत।।
(मोटे शब्दों को आधार मानकर उचित लकार लिखिए।)
(Write original letter of the bold words.)

1.स्थानानि दर्शनीयानि सन्ति।
(क) लङ्
(ग) लट
(घ) लृट्
उत्तर:
(ग) लट

2. अत्र किम् आसीत् ?
(क) लङ्
(ख) लोट
(ग) लट्
(घ) लृट्
उत्तर:
(क) लङ्

3. सेवकाः सेवन्ते।
(क) लोट
(ख) लङ्
(ग) लुट्
(घ) लट्
उत्तर:
(घ) लट्

4. तत्र किम् भविष्यति?
(क) विधिलिङ्
(ख) लृट्
(ग) लट्
(घ) लङ्
उत्तर:
(ख) लृट्

5. यूयं रसं पास्यथ।
(क) लङ्
(ख) लट्
(ग) लृट्
(घ) लोट
उत्तर:
(ग) लृट्

6. सः पुस्तकं पठति।
(क) लट
(ख) लोट
(ग) लङ्
(घ) लृट्
उत्तर:
(क) लट

7. तौ राजानम् असेवताम्।
(क) लट्
(ख) विधिलिङ्
(ग) लङ्
(घ) लोट
उत्तर:
(ग) लङ्

8. त्वं गीतां पठ।
(क) लङ्
(ख) लोट
(ग) लृट्
(घ) विधिलिङ्
उत्तर:
(ख) लोट

9. युवाम् अमृतं पिबताम्।
(क) लट्
(ख) लङ्
(ग) लृट्
(घ) लोट
उत्तर:
(घ) लोट

10. सः राजानं सेवेत।
(क) लट्
(ख) लङ्
(ग) विधिलिङ्
(घ) लोट
उत्तर:
(ग) विधिलिङ्

11. अहं शास्त्रं पठेयम्। ___
(क) विधिलिङ्
(ख) लङ्
(ग) लट
(घ) लोट
उत्तर:
(क) विधिलिङ्

12. शिशुः असि खलु त्वम्। ___
(क) लोट
(ख) लट्
(ग) लङ्
(घ) लृट्
उत्तर:
(ख) लट्

13. युवां शान्तौ आस्ताम्।
(क) लङ्
(ख) लोट
(ग) लृट
(घ) विधिलिंङ्
उत्तर:
(क) लङ्

14. युवां धार्मिकौ भविष्यथः।
(क) लट्
(ख) लोट्
(ग) लुट
(घ) विधिलिंङ्
उत्तर:
(ग) लुट

15. सः प्रियदर्शी स्यात्।
(क) विधिलिङ्
(ख) लोट
(ग) लृट
(घ) लुट
उत्तर:
(क) विधिलिङ्

प्रश्न 3.
निम्नस्थूलपदानां शुद्धं वचनम् अधस्तात् पदेभ्यः चित्वा लिखत।
(निम्न मोटे छपे शब्दों के वचन नीचे लिखे पदों में से चुनकर लिखिए।)
(Write original letter of the bold words.)

1. तौ जलं पिबतः।
(क) एकवचनम्
(ख) द्विवचनम्
(ग) बहुवचनम्
उत्तर:
(ख) द्विवचनम्

2. तन्तुवायः कवितां करोति।
(क) एकवचनम्
(ख) द्विवचनम्
(ग) बहुवचनम्
उत्तर:
(क) एकवचनम्

3. सः राजानं सेवेत।
(क) एकवचनम्
(ख) द्विवचनम्
(ग) बहुवचनम्
उत्तर:
(क) एकवचनम्

4. अहं बद्ध परिकरः अस्मि।
(क) द्विवचनम्
(ख) एकवचनम्
(ग) बहुवचनम्
उत्तर:
(ख) एकवचनम्

5. त्वं रामायणम् अपठः।
(क) बहुवचनम्
(ख) एकवचनम्
(ग) बहुवचनम्
उत्तर:
(ख) एकवचनम्

6. युवाम् अमृतम् पिबतम्।
(क) बहुवचनम्
(ख) द्विवचनम्
(ग) एकवचनम्
उत्तर:
(ख) द्विवचनम्

7. सज्जनः अमित्रमपि उपकरोति।
(क) एकवचनम्
(ख) द्विवचनम्
(ग) बहुवचनम्
उत्तर:
(क) एकवचनम्

8. वयं विद्यालये अस्मि।
(क) बहुवचनम्
(ख) एकवचनम्
(ग) द्विवचनम्
उत्तर:
(क) बहुवचनम्

9. सज्जनाः पीडितान् सेवन्ते।
(क) एकवचनम्
(ख) द्विवचनम्
(ग) बहुवचनम्
उत्तर:
(क) एकवचनम्

10. ते सुखिनो भविष्यतः।
(क) एकवचनम्
(ख) बहुवचनम्
(ग) द्विवचनम्
उत्तर:
(ख) बहुवचनम्

11. युवाम् उद्यामिनौ स्याताम्।
(क) द्विवचनम्
(ख) बहुवचनम्
(ग) एकवचनम्
उत्तर:
(क) द्विवचनम्

12. त्वम् पठसि।
(क) एकवचनम्
(ख) द्विवचनम्
(ग) बहुवचनम्
उत्तर:
(क) एकवचनम्

प्रश्न 4.
अधोलिखिते कोष्ठके उचितधातुरूपैः सह वाक्यानि पूरयत।
(नीचे लिखे कोष्ठक में उचित धातु रूपों से वाक्य को पूरा कीजिए।)
(Complete the sentence with the following suitable verb-stems given in bracket.)
(i) कानने चत्रत्रः चटका: ….. (अस् + लङ्)
(ii) शिशवः दुग्धं ……….. (पा + विधिलिङ्)
(iii) तौ अधुना कि ……….. (कृ + लृट्)
(iv) त्वं परिश्रमी ……….. (अस् + विधिलिङ्)
(v) भारते कोऽपि शिक्षाविहीनः न …… (अस् + लङ)
(vi) तौ मधुरभाषिणौ ……….. (अस् + विधिलिङ्)
(vii) राष्ट्रभक्ताः एव देशस्य उन्नतिम् ……. (कृ + लट)
(viii) भारतं शक्तिसम्पन्नः देशः ……….. (अस् + लट)
उत्तर:
(i) आसन्
(ii) पिबेयुः
(ii) करिष्यावः
(iv) स्याः
(v) आसीत्
(vi) आस्ताम्
(vii) कुर्वन्ति
(viii) अस्ति

प्रश्न 5.
अधोलिखितेषु वाक्येषु कोष्ठकेषु प्रदत्तेन क्रियापदेन रिक्तस्थानं पूरयत।
(नीचे लिखे वाक्यों में कोष्ठकों में दिए गए क्रिया के उचित शब्दों से खाली स्थान भरिए।)
(Fill in the blanks of the following sentences with the suitable form of the bracket verb.)

(i) अहम् एकः छिन्नः द्रुमः ………… | (अस्-लट्लकारे)
(क) आसी:
(ख) अस्मि
(ग) अस्तु
(घ) स्तम्
उत्तर:
(ख) अस्मि

(ii) पुस्तकैः कि………………… (कृ-लुटलकारे)
(क) करिष्यति
(ख) करिष्यामि
(ग) करिष्यतः
(घ) करिष्यसि
उत्तर:
(घ) करिष्यसि

(iii) ह्यः मम गृहे विवाहोत्सवः ………….. (अस्-लङ्लकारे)
(क) आसीत्
(ख) अस्ति
(ग) आस्ताम्
(घ) आसन्
उत्तर:
(क) आसीत्

(iv) सः पुस्तकम् …………… (पल्-लट्लकारे)
(क) पठ्येत
(ख) पठन्ति
(ग) पठति
(घ) पठसि
उत्तर:
(ग) पठति

(v) राजकुमारौ उटजे न …………. (अस्-लट्लकारे)
(क) आसीत्
(ख) सन्तु
(ग) स्तः
(घ) आसम्
उत्तर:
(ग) स्तः

(vi) शिशुः दुग्धं ………. (पा-लुट्लकारे)
(क) पिबिष्यति
(ख) पास्यतः
(ग) पास्यति
(घ) पिबिष्यसि
उत्तर:
(ग) पास्यति

(vii) भोजः एकः प्रतापी राजा …… (अस्-लङ्लकारे)
(क) अस्ति
(ख) अभवत्
(ग) आसीत्
(घ) भविष्यति
उत्तर:
(ग) आसीत्

(viii) मोहनः नवमकक्षायाः छात्रः ……. (अस् धातु-लट्लकारे)
(क) अस्ति
(ख) आसीत्
(ग) भविष्यति
(घ) अस्तु
उत्तर:
(क) अस्ति

(ix) अहं कार्यरतः ………… (अस्-लङ्लकारे)
(क) आस्व
(ख) आसम्
(ग) आस्व
(घ) आसी:
उत्तर:
(ख) आसम्

(x) श्वः रविवासरः …………….. | (भू धातु-लुट्लकारे)
(क) आसीत्
(ख) अस्ति
(ग) भवेत्
(घ) भविष्यति
उत्तर:
(घ) भविष्यति

प्रश्न 6.
कोष्ठकात् मूलधातुं गृहीत्वा तस्य उचितधातुरूपैः वाक्यानि पूरयत।
(कोष्ठक से मूल धातु लेकर उसके उचित धातु रूपों से वाक्यों को पूरा कीजिए।)
(Complete the sentences with the suitable verb-stems from the bracket.)
(i) आवाम् स्वास्थौ ………… (अस, विधिलिङ्)
(ii) सेवकाः भृशं प्रयत्न …….. (कृ, लट)
(iii) ते पुस्तकम् ………… (पठ, लट्)
(iv) सः गुरुजनान् ………… (सेव्, लुट्)
उत्तर::
(i) स्याव
(ii) कुर्वन्ति
(iii) पठतः
(iv) सेविष्यते

प्रश्न 7.
निम्न रेखाङ्कितानाम् क्रियाणाम् उचितं वचनं लिखत।
(निम्न रेखांकित क्रियाओं के उचित वचन लिखिए।
Write suitable number of underline verbs.)
(i) वयं कुत्र स्मः?
(ii) त्वम् पठसि।
(ii) सः गुरुजनान् सेविष्यते।
(iv) यूयम् स्वकार्यं अकुरुत।
उत्तर::
(i) बहुवचनम्
(ii) एकवचनम्
(iii) एकवचनम्
(iv) बहुवचनम्

प्रश्न 8.
कोष्ठकात् मूलधातुं गृहीत्वा तस्य उचितधातु रूपै वाक्यानि पूरयत।
(कोष्ठक से मूलधातु लेकर उसके उचित धातु रूपों से वाक्य को पूरा कीजिए।)
(Complete the sentences with the suitable verb-stems form the bracket.)

1. सञ्जयः कस्मिन् विद्यालये ………? (पठ्-लङ्)
(क) अपठत्
(ख) पठति
(ग) पठिष्यति
(घ) पठतु
उत्तर:
(क) अपठत्

2. धृतराष्ट्रस्य शतं पुत्राः …………। (अस्-लङ)
(क) आसीत्
(ख) आस्ताम्
(ग) आसन्
(घ) आसी:
उत्तर:
(ग) आसन्

3. त्वम् दुग्धं किमर्थं न ………… । (पा-विधिलिङ्)
(क) पिबेत
(ख) पिबेः
(ग) पिबेताम्
(घ) पिबेम्
उत्तर:
(ख) पिबेः

4. बालकाः कोलाहलम् न …. ……….(कृ-लोट)
(क) कुर्वन्तु
(ख) कुरुतु
(ग) करोतु
(घ) कुर्युः
उत्तर:
(क) कुर्वन्तु

5. युवाम् संस्कृतम् ………….। (पठ्-लोट)
(क) पठतु
(ख) पठेताम्
(ग) पठतम्
(घ) पठताम्
उत्तर:
(ग) पठतम्

6. तौ माता-पितरौ प्रणाम …। (कृ-लोट)
(क) कुरुत
(ख) कुरुः
(ग) कुरुताम्
(घ) कुरुतः
उत्तर:
(ग) कुरुताम्

7. त्वम् प्रतिदिनं फलरसं ………। (पा—विधिलिङ्)
(क) पिबेः
(ख) पिबेत
(ग) पिबेसु
(घ) पिबताम्
उत्तर:
(क) पिबेः

8. वयम् प्रातः व्यायाम ………………… । (कृ-विधिलिङ्)
(क) कुर्यात
(ख) कुर्याः
(ग) कुर्याताम्
(घ) कुर्याम
उत्तर:
(घ) कुर्याम

9. युवाम् स्वपाठान् …………. । (पठ्-विधिलिङ)
(क) पठेतम्
(ख) पठेताम्
(ग) पठेयुः
(घ) पठेत
उत्तर:
(क) पठेतम्

10. कार्यम् अधुना एव …….। (कृ-विधि)
(क) कुर्यात्
(ख) कुर्यात
(ग) कुर्युः
(घ) करवाणि
उत्तर:
(क) कुर्यात्

11. चत्वारि दिनानि यावत् त्वं कुत्र …… । (अस्-लङ्)।
(क) आस्ताम्
(ख) आसीत्
(ग) आस्व
(घ) आसी:
उत्तर:
(घ) आसी:

12. श्रवणः पितरं ………..। (सेव्–लट)
(क) सेवामहे
(ख) सेवेथे
(ग) सेवते
(घ) सेवावहे
उत्तर:
(ग) सेवते

13. अहं दुग्धं न …………. (पा-लुट)
(क) पास्यसि
(ख) पास्यामि
(ग) पास्यतः
(घ) पास्यथ
उत्तर:
(ख) पास्यामि

14. भारतं ग्रामाणां देशः …………….. । (अस्-लट्)
(क) अस्ति
(ख) असि
(ग) अस्मि
(घ) सन्ति
उत्तर:
(क) अस्ति

15. शिष्टाः बालकाः सदा अध्यापकान् … (सेव-लट)
(क) सेवथे
(ख) सेवन्ते
(ग) सेवसे
(घ) सेवावहे
उत्तर:
(ख) सेवन्ते

प्रश्न 9.
स्थूलपदानि आधृत्य उचितं लकारं लिखत।
(मोटे शब्दों को आधार मानकर उचित लकार लिखिए।)
(Write original letter of the bold words.)

1. त्वम् मम मित्रम् असि।
(क) लोट
(ख) लट
(ग) विधिलिङ्
(घ) लृट।
उत्तर:
(ख) लट

2. बालकाः कोलाहलम् न कुर्वन्तु।
(क) लोट
(ख) लृट्
(ग) लट्
(घ) विधिलिङ
उत्तर:
(ग) लट्

3. तौ जलं पिबतः।
(क) लोट
(ख) विधिलिङ्
(ग) लट्
(घ) लृट्
उत्तर:
(ग) लट्

4. लोभं मा कुरुत।
(क) विधिलिङ्
(ख) लोट
(ग) लट
(घ) लङ्
उत्तर:
(ख) लोट

5. बालकाः पठन्तु।
(क) लोट
(ख) विधिलिङ्
(ग) लट्
(घ) लृट
उत्तर:
(क) लोट

प्रश्न 10.
निम्न स्थूलपदानां शुद्धं वचनम् अधस्तात् पदेभ्यः चित्वा लिखत।।
(निम्न मोटे छपे शब्दों के वचन नीचे लिखे पदों में से चुनकर लिखिए।)
(Write original letter of the bold words.)

1. त्वं रामायणम् अपठः।
(क) द्विवचनम्
(ख) एकवचनम्
(ग) बहुवचनम्
उत्तर:
(ख) एकवचनम्

2. राष्ट्रसवको असाव।
(क) द्विवचनम्
(ख) बहुवचनम्
(ग) एकवचनम्
उत्तर:
(क) द्विवचनम्

3. कम् अध्यायम् पठसि।
(क) द्विवचनम्
(ख) बहुवचनम्
(ग) एकवचनम्
उत्तर:
(ग) एकवचनम्

4. भारते अशोकः नाम्ना नृपः आसीत्।
(क) द्विवचनम्
(ख) एकवचनम्
(ग) बहुवचनम्
उत्तर:
(ख) एकवचनम्

5. निजकार्यं कुरु।
(क) बहुवचनम्
(ख) एकवचनम्
(ग) द्विवचनम्
उत्तर:
(ख) एकवचनम्

 

By going through these CBSE Class 9 Sanskrit Notes Chapter 3 गोदोहनम् Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 9 Sanskrit Chapter 3 गोदोहनम् Summary Notes

गोदोहनम् Summary

यह नाटयांश कृष्णचंद्र त्रिपाठी महोदय द्वारा रचित ‘चतुर्म्यहम्’ पुस्तक से सम्पादित करके लिया गया है। इस नाटक में ऐसे व्यक्ति की कथा है जो धनी और सुखी होने की इच्छा से प्रेरित होकर एक महीने के लिए गाय का दूध निकालना बंद कर देता है ताकि गाय के शरीर में इकट्ठा पर्याप्त दूध एक ही बार में बेचकर सम्पत्ति कमाने में समर्थ हो सके।

परन्तु मास के अन्त में जब वह दूध दुहने का प्रयत्न करता है तब वह दूध की बूंद भी प्राप्त नहीं कर पाता है। दूध प्राप्त करने के स्थान पर वह गाय के प्रहारों द्वारा खून से लथपथ हो जाता है और जान जाता है कि प्रतिदिन का कार्य यदि मास भर के लिए इकट्ठा किया जाता है तब लाभ के स्थान पर हानि ही होती है।

गोदोहनम् Word Meanings Translation in Hindi

1. (प्रथमम् दृश्यम्)

(मल्लिका मोदकानि रचयन्ती मन्दस्वरेण शिवस्तुतिं करोति)
(ततः प्रविशति मोदकगन्धम् अनुभवन् प्रसन्नमना चन्दनः।)

चन्दनः – अहा! सुगन्धस्तु मनोहरः ( विलोक्य ) अये मोदकानि रच्यन्ते? (प्रसन्नः भूत्वा) आस्वादयामि तावत्।
(मोदकं गृहीतुमिच्छति)
मल्लिका – (सक्रोधम् ) विरम। विरम। मा स्पृश! एतानि मोदकानि।
चन्दनः – किमर्थं क्रुध्यसि! तव हस्तनिर्मितानि मोदकानि दृष्ट्वा अहं जिह्वालोलुपतां नियन्त्रयितुम् अक्षमः
अस्मि, किं न जानासि त्वमिदम्?
मल्लिका – सम्यग् जानामि नाथ! परम् एतानि मोदकानि पूजानिमित्तानि सन्ति।
चन्दनः – तर्हि, शीघ्रमेव पूजनं सम्पादय। प्रसादं च देहि।

शब्दार्था:-
मोदकानि – लड्डुओं को
रचयन्ती – बनाती हुई
मन्दस्वरेण – धीमी आवाज़ से
मोदकगन्धम् – लड्डुओं की सुगन्ध को
प्रसन्नमना – प्रसन्न मन वाला
रच्यन्ते – बनाए जा रहे हैं
आस्वादयामि – स्वाद लेता हूँ
तावत् – तो/ तब तक
गृहीतुम् – लेने के लिए
सक्रोधम् – क्रोध के साथ
स्पृश – छुओ
हस्तनिर्मितानि – हाथों से बने हुए नियन्त्रयितुम् काबू करने में
अक्षमः – असमर्थ हूँ
पूजानिमित्तानि – पूजा के लिए
सम्पादय – करो।

(पहला दृश्य)

अर्थ –
(मल्लिका लड्डुओं को बनाती हुई धीमी आवाज़ में शिव की स्तुति करती है।)
(उसके बाद लड्डुओं की सुगन्ध को अनुभव करते हुए प्रसन्न मन से चन्दन प्रवेश करता है।)

चन्दन – वाह! सुगन्ध तो मनोहारी है (देखकर) अरे लड्डू बनाए जा रहे हैं? (प्रसन्न होकर) तो स्वाद लेता हूँ। (लड्डू को लेना चाहता है)
मल्लिका – (क्रोध के साथ) रुको। रुको। मत छुओ! इन लड्डुओं को।
चन्दन – क्यों गुस्सा करती हो! तुम्हारे हाथों से बने लड्डुओं को देखकर मैं जीभ की लालच पर काबू रखने में असमर्थ हूँ, क्या तुम यह नहीं जानती हो?
मल्लिका – अच्छी तरह से जानती हूँ स्वामी। परन्तु ये लड्डू पूजा के लिए हैं।
चन्दन – तो जल्दी ही पूजा करो और प्रसाद को दो।

सन्धिः विच्छेदः वा –
पदानि – सन्धिविच्छेदः
सुगन्धस्तु – सुगन्धः + तु
सम्यग् जानामि – सम्यक् + जानामि

प्रकृति प्रत्ययोः विभाजनम् –

पदानां वाक्यप्रयोगः –

पद परिचयः –

2. मल्लिका – भो! अत्र पूजनं न भविष्यति। अहं स्वसखिभिः सह श्वः प्रातः काशीविश्वनाथमन्दिरं प्रति गमिष्यामि, तत्र गङ्गास्नानं धर्मयात्राञ्च वयं करिष्यामः।
चन्दनः – सखिभिः सह! न मया सह! (विषादं नाटयति)
मल्लिका – आम्। चम्पा, गौरी, माया, मोहिनी, कपिलाद्याः सर्वाः गच्छन्ति। अतः, मया सह तवागमनस्य औचित्यं नास्ति। वयं सप्ताहान्ते प्रत्यागमिष्यामः। तावत्, गृह व्यवस्था, धेनोः दुग्धदोहनव्यवस्थाञ्च परिपालय।

शब्दार्थाः-
पूजनम् – पूजा को
स्वसखिभिः सह – अपनी सखियों के साथ
विषादम् – दु:ख को
नाटयति – अभिनय करता है
आगमनस्य – आने का
औचित्यम् – उचित कारण
प्रत्यागमिष्यामः – वापस आ जाएँगी
तावत् – तब तक
परिपालय – संभालो
दुग्धदोहनव्यवस्थाम् – दूध को दुहने की व्यवस्था को।

अर्थ
मल्लिका – अरे! यहाँ पूजा नहीं होगी। मैं अपनी सखियों के साथ कल सुबह काशीविश्वनाथ मंदिर की ओर जाऊँगी, वहाँ हम गंगा स्नान और धार्मिक यात्रा करेंगी।
चन्दन – सखियों के साथ! मेरे साथ नहीं! (दु:ख का अभिनय करता है)
मल्लिका – हाँ। चंपा, गौरी, माया, मोहिनी, कपिला आदि सब जाती हैं। अतः मेरे साथ तुम्हारे आने का कोई औचित्य (उचित रूप) नहीं है। हम सप्ताह के अन्त में (तक) वापस आ जाएँगी। तब तक घर की व्यवस्था और गाय के दूध को दुहने की व्यवस्था को चलाना।

सन्धिः विच्छेदः वा –
पदानि – सन्धिःविच्छेदःवा
धर्मयात्राञ्च – धर्मयात्राम् + च विषादं
नाटयति – विषादम् + नाटयति
कपिलाद्याः – कपिल + आद्याः
तवागमनस्य – तव + आगमनस्य
नास्ति – न + अस्ति
सप्ताहान्ते – सप्ताह + अन्ते
प्रत्यागमिष्यामः – प्रति + आगमिष्यामः
दुग्धदोहन व्यवस्थाञ्च – दुग्धदोहन व्यवस्थाम् + च

उपसर्ग विभाजनम्

कारकाः उपपदविभक्तयश्च

पदपरिचयः

3. (द्वितीयम् दृश्यम्)
चन्दनः – अस्तु। गच्छ। सखिभिः सह धर्मयात्रया आनन्दिता च भव। अहं सर्वमपि परिपालयिष्यामि। शिवास्ते सन्तु पन्थानः।
चन्दनः – मल्लिका तु धर्मयात्रायै गता। अस्तु। दुग्धदोहनं कृत्वा ततः स्वप्रातराशस्य प्रबन्धं करिष्यामि। (स्त्रीवेषं धृत्वा, दुग्धपात्रहस्तः नन्दिन्याः समीपं गच्छति)
उमा – मातुलानि! मातुलानि!
चन्दनः – उमे! अहं तु मातुलः। तव मातुलानी तु गङ्गास्नानार्थं काशीं गता अस्ति। कथय! किं ते प्रियं करवाणि?
उमा – मातुल! पितामहः कथयति, मासानन्तरम् अस्मत् गृहे महोत्सवः भविष्यति। तत्र त्रिशत-सेटक्रमितं दुग्धम् अपेक्षते। एषा व्यवस्था भवद्भिः करणीया।
चन्दनः – (प्रसन्नमनसा) त्रिशत-सेटककपरिमितं दुग्धम्! शोभनम्। दुग्धव्यवस्था भविष्यति एव इति पितामहं प्रति त्वया वक्तव्यम्।
उमा – धन्यवादः मातुल! याम्यधुना। (सा निर्गता)

शब्दार्था: –
अस्तु – ठीक है
धर्मयात्रया – धर्म की यात्रा से
परिपालयिष्यामि – संभाल लूँगा
शिवा: – कल्याणकारी
पन्थान: – मार्ग (रास्ते)
स्वप्रातराशस्य – अपने नाश्ते का
दुग्धपात्रहस्तः – हाथ में दूध के पात्र वाला
मातुलानि! – मामी!
गता – गई हुई
मासानन्तरम् – महीने बाद
अस्मत् – हमारे
अपेक्षते – चाहिए
भवद्भिः – आपके द्वारा
सेटक – लीटर (सेर)
वक्तव्यम् – कहना
यामि – जाती हूँ
निर्गता – निकल गई।

अर्थ – (दूसरा दृश्य)

चन्दन – ठीक है। जाओ। और सखियों के साथ धर्मयात्रा से आनन्दित होओ। मैं सभी को पाल लूँगा। तुम्हारे रास्ते शुभ हों।
चन्दन – मल्लिका तो धर्मयात्रा हेतु गई। ठीक है। गाय का दूध दुहकर उससे अपने नाश्ते (जलपान) का प्रबन्ध करूँगा। (स्त्री का वेश धारण करके, दूध के हाथ में लिए नन्दिनी गाय के पास जाता है)
उमा – मामी! मामी!
चन्दन – हे उमा! मैं तो मामा हूँ। तुम्हारी मामी तो गंगा स्नान के लिए काशी गई है। कहो! क्या तुम्हारा भला करूँ?
उमा – मामा! दादाजी कहते हैं, महीने भर बाद हमारे घर में उत्सव होगा। तब तीन सौ लीटर तक दूध चाहिए। यह व्यवस्था आपको ही करनी है।
चन्दन – (प्रसन्न मन से) तीस लीटर मात्रा (माप) में दूध! सुन्दर। दूध की व्यवस्था हो जाएगी ही ऐसा दादा जी को तुम कह दो।
उमा – धन्यवाद मामा! अब जाती हूँ। (वह चली गई) सन्धिः विच्छेदः वा

सन्धिःविच्छेदःवा –
शिवास्ते – शिवाः + ते
गङ्गा – गम् + गा
स्नानार्थम् – स्नान + अर्थम्
मासानन्तरम् – मास + अनन्तरम्
महोत्सवः – महा + उत्सवः
याम्यधुना – यामि + अधुना

प्रकृति – प्रत्यय-विभाजनम् –

विशेषण – विशेष्य – चयनम् –
विशेषणानि – विशेष्याः
शिवाः – पन्थानः
दुग्धपात्रहस्तः – चन्दनः
त्रिशत-सेटकमितम् – दुग्धम्
एषा – व्यवस्था

उपपदविभक्तयः कारकाश्च –

4. (तृतीयं दृश्यम्)

चन्दनः – (प्रसन्नो भूत्वा, अलिषु गणयन्) अहो! सेटक-त्रिशतकानि पयांसि! अनेन तु बहुधनं लप्स्ये।
(नन्दिनीं दृष्ट्वा) भो नन्दिनि! तव कृपया तु अहं धनिकः भविष्यामि। (प्रसन्नः सः धेनोः बहुसेवां करोति)
चन्दनः – (चिन्तयति) मासान्ते एव दुग्धस्य आवश्यकता भवति। यदि प्रतिदिनं दोहनं करोमि तर्हि दुग्धं
सुरक्षितं न तिष्ठति। इदानीं किं करवाणि? भवतु नाम मासान्ते एव सम्पूर्णतया दुग्धदोहनं करोमि।
(एवं क्रमेण सप्तदिनानि व्यतीतानि। सप्ताहान्ते मल्लिका प्रत्यागच्छति)
मल्लिका – (प्रविश्य) स्वामिन्! प्रत्यागता अहम्। आस्वादय प्रसादम्।
(चन्दनः मोदकानि खादति वदति च)
चन्दनः – मल्लिके! तव यात्रा तु सम्यक् सफला जाता? काशीविश्वनाथस्य कृपया प्रियं निवेदयामि।
मल्लिका – (साश्चर्यम् ) एवम्। धर्मयात्रातिरिक्तं प्रियतरं किम्?

शब्दार्था: –
अगुलिषु – अंगुलियों पर
गणयन् – गिनते हुए
लप्स्ये – प्राप्त करूँगा
दोहनम् – दुहना (दूध दुहने का काम)
तिष्ठति – रहता है
सम्पूर्णतया – पूरी तरह से
क्रमश: – क्रमानुसार (एक के बाद एक)
प्रत्यागच्छति – वापस आती है
प्रत्यगता – वापस आ गई
आस्वादय – स्वाद (आनंद) लो
प्रियतरम् – अधिक प्यारी।

अर्थ – (तृतीय दृश्य)

चन्दन – (प्रसन्न होकर, अंगुलियों पर गिनता हुआ) अरे! तीन सौ लीटर दूध। इससे तो बहुत धन प्राप्त करूँगा (पाऊँगा)।
(नन्दिनी को देखकर) हे नन्दिनी! तुम्हारी कृपा से तो मैं धनी हो जाऊँगा। (प्रसन्न होकर वह गाय की बहुत सेवा करता है)
चन्दन – (सोचता है) मास (महीने) के अन्त में ही दूध की जरूरत है। यदि हर रोज़ दुहने का काम करता हूँ
तो दूध सुरक्षित नहीं रहता है। अब क्या करूँ? ठीक है, महीने के अन्त में ही पूरी तरह से दूध को दुहने का काम करता हूँ (करूँगा)।
(इस प्रकार क्रमानुसार सात दिन बीत गए। सप्ताह के अन्त में मल्लिका वापस आती है)
मल्लिका – (प्रवेश करके) स्वामी! मैं वापस आ गई। प्रसाद को खाओ।
(चन्दन लड्डुओं को खाता है और बोलता है।)
चन्दन – मल्लिका! तुम्हारी यात्रा तो ठीक प्रकार से सफल हो गई? काशी विश्वनाथ की कृपा से प्रिय निवेदन करता हूँ।
मल्लिका – (आश्चर्य के साथ) ऐसा है! धर्मयात्रा के अतिरिक्त अधिक प्रिय क्या है?

सन्धिः विच्छेदः वा –
पदानि – सन्धिःविच्छेदः
प्रसन्नोभूत्वा  – प्रसन्नः + भूत्वा
मासान्ते – मास + अन्ते
सप्ताहान्ते – सप्ताह + अन्ते
प्रत्यागच्छति – प्रति + आगच्छति
प्रत्यागता – प्रति + आगता
साश्चर्यम् – स + आश्चर्यम्
धर्मयात्रातिरिक्तम् – धर्मयात्रा + अतिरिक्तम्

प्रकृति – प्रत्ययोः – विभाजनम्

विशेषण-विशेष्य-चयनम्

उपसर्ग – पदानाञ्च विभाजनम्

5. चन्दनः – ग्रामप्रमुखस्य गृहे महोत्सवः मासान्ते भविष्यति। तत्र त्रिशत-सेटकमितं दुग्धम् अस्माभिः दातव्यम् अस्ति ।
मल्लिका – किन्तु एतावन्मानं दुग्धं कुतः प्राप्स्यामः।
चन्दनः – विचारय मल्लिके! प्रतिदिनं दोहनं कृत्वा दुग्धं स्थापयामः चेत् तत् सुरक्षितं न तिष्ठति। अत एव
दुग्धदोहनं न क्रियते। उत्सवदिने एव समग्रं दुग्धं धोक्ष्यावः।
मल्लिका – स्वामिन्! त्वं तु चतुरतमः। अत्युत्तमः विचारः। अधुना दुग्धदोहनं विहाय केवलं नन्दिन्याः सेवाम् एव करिष्यावः। अनेन अधिकाधिकं दुग्धं मासान्ते प्राप्स्यावः। (द्वावेव धेनोः सेवायां निरतौ भवतः। अस्मिन् क्रमे घासादिकं गुडादिकं च भोजयतः। कदाचित् विषाणयोः तैलं लेपयतः तिलकं धारयतः, रात्रौ नीराजनेनापि तोषयतः)
चन्दनः – मल्लिके! आगच्छ। कुम्भकार प्रति चलावः।
दुग्धार्थं पात्रप्रबन्धोऽपि करणीयः। (द्वावेव निर्गतौ)

अर्थ
चन्दन – गाँव के प्रधान के घर में महीने के अन्त में महोत्सव होगा। वहाँ तीन सौ लीटर दूध हमें देना है।
मल्लिका – किन्तु इतनी मात्रा में दूध हमें कहाँ से मिलेगा?
चन्दन – सोचो मल्लिका! हर रोज दुह करके हम दूध को रखते हैं यदि वह सुरक्षित न रहे तो। इसलिए गाय का दोहन कार्य नहीं किया जा रहा है। उत्सव के दिन ही सारा दूध दुह लेंगे।
मल्लिका – हे स्वामी! तुम तो बहुत चतुर हो। बहुत सुन्दर विचार है। अब दूध दुहना छोड़कर केवल नन्दिनी की
सेवा ही करेंगे। इससे अधिक से अधिक दूध को महीने के अन्त में प्राप्त करेंगे। (दोनों ही गाय की सेवा में लगे होते हैं। इसी तरह वे घास व गुड़ आदि खिलाते हैं। कभी सीगों पर
तेल लगाते हैं, तिलक लगाते हैं, रात में जल आदि से भी सन्तुष्ट करते हैं।)
चन्दन – मल्लिका! आओ। कुंभार के घर की ओर चलते हैं। दूध के लिए बर्तन का प्रबन्ध भी करना है। (दोनों ही निकलते हैं) सन्धिः विच्छेदः वा

सन्धिः विच्छेदः वा –

प्रकृति – प्रत्ययोः – विभाजनम् –

विशेषण-विशेष्य-चयनम् –

उपपदविभक्तीनां प्रयोगः –

पद परिचयः –

6. (चतुर्थं दृश्यम्)

कुम्भकारः – (घटरचनायां लीनः गायति)

ज्ञात्वाऽपि जीविकाहेतोः रचयामि घटानहम्।
जीवनं भङ्गरं सर्वं यथैष मृत्तिकाघटः॥

शब्दार्थाः-
ज्ञात्वा – जानकर
जीविकाहेतोः – जीवन का कारण
मृत्तिकाघट: – मिट्टी का घड़ा
घटान् – घड़ों को
जीवनम् – जीवन
एषः – यह।

अर्थ – (चौथा दृश्य)

कुंभार – (घड़े बनाने में व्यस्त है और गाता है)
मैं जानकर भी जीविका (जीवन के लिए साधन) के कारण ही इन घड़ों को बनाता हूँ। सारा जीवन टूटकर नष्ट होने योग्य हैं जैसे यह मिट्टी का घड़ा टूटकर समाप्त होने योग्य है।

सन्धिः विच्छेदः वा –
पदानि – सन्धिःविच्छेदः
ज्ञात्वाऽपि – ज्ञात्वा + अपि
घटानहम् – घटान् + अहम्
भगुरम् – भम् + गुरम्
यथैष – यथा + एष

विशेषण – विशेष्य – चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
सर्वम्, भगुरम् – जीवनम्
एष – मृत्तिकाघटः

7. चन्दनः – नमस्करोमि तात! पञ्चदश घटान् इच्छामि। किं दास्यसि?
देवेश – कथं न? विक्रयणाय एव एते। गृहाण घटान्। पञ्चशतोत्तर-रूप्यकाणि च देहि।
चन्दनः – साधु। परं मूल्यं तु दुग्धं विक्रीय एव दातुं शक्यते।
देवेशः – क्षम्यतां पुत्र! मूल्यं विना तु एकमपि घटं न दास्यामि।
मल्लिका – (स्वाभूषणं दातुमिच्छति) तात! यदि अधुनैव मूल्यम् आवश्यकं तर्हि, गृहाण एतत् आभूषणम्।
देवेशः – पुत्रिके! नाहं पापकर्म करोमि। कथमपि नेच्छामि त्वाम् आभूषणविहीनां कर्तुम्। नयतु यथाभिलषितान् घटान्। दुग्धं विक्रीय एव घटमूल्यम् ददातु।
उभौ – धन्योऽसि तात! धन्योऽसि।

शब्दार्था:-
पञ्चदश – पन्द्रह
दास्यसि – दोगे
विक्रयणाय – बेचने के लिए
विक्रीय – बेचकर, दातुम्
शक्यते – दिया जा सकता है
क्षम्यताम् – क्षमा करें
स्वाभूषणम् – अपने ज़ेवर को
अधुनैव – इसी समय ही
गृहाण – ले लो
पुत्रिके – बेटी,
आभूषणविहीनाम् – जेवरों से रहित
नयतु – ले जाओ
यथाभिलाषात् – इच्छानुसार
विक्रीय – बेचकर।

अर्थ
चन्दन – हे तात! नमस्कार करता हूँ। पन्द्रह घड़े चाहता हूँ। क्या दोगे? ।
देवेश – क्यों नहीं? बेचने के लिए ही हैं ये। घड़ों को ले लो। और पाँच सौ रुपये दे दो।
चन्दन – ठीक है। परन्तु मूल्य (दाम) तो दूध को बेचकर ही दिया जा सकता है।
देवेश – हे पुत्र क्षमा करो! बिना मूल्य (दान) के एक भी घड़ा नहीं दूंगा।
मल्लिका – (अपने आभूषणों को देना चाहती है) हे तात! यदि अभी कीमत देना आवश्यक (ज़रूरी) है तो, यह जेवर ले लो।
देवेश – बेटी! मैं पाप का काम नहीं करता हूँ। तुम्हें आभूषण विहीन कभी भी नहीं करना चाहता हूँ। इच्छानुसार
घड़ों को ले जाओ। दूध को बेचकर ही घड़ों की कीमत दे देना।
दोनों – तात! आप धन्य हो! धन्य हो।

सन्धिः विच्छेदः वा –
पदानि – सन्धिःविच्छेदः
नमस्करोमि – नमः + करोमि
पञ्चशतोत्तर – पञ्चशत + उत्तर
मूल्यं विना – मूल्यम् + विना
स्वाभूषणम् – स्व + आभूषणम्
अधुनैव – अधुना + एव
नाहम् – न + अहम्
नेच्छामि – न + इच्छामि
यथाभिलषितान् – यथा + अभिलषितान्
धन्योऽसि – धन्यो + असि / धन्यः + असि उपसर्गचयनम्

विशेषण-विशेष्य-चयनम् –
विशेषणानि – विशेष्याः
पञ्चदश – घटान्
पञ्चशतोत्तर – रूप्यकाणि
एकम् – घटम्
आवश्यकम् – मूल्यम्
एतत् – आभूषणम्
आभूषणविहीनाम् – त्वाम्
यथाभिलषितान् – घटान्

8. (पञ्चमं दृश्यम्)
(मासानन्तरं सन्ध्याकालः। एकत्र रिक्ताः नूतनघटाः सन्ति। दुग्धक्रेतारः अन्ये च ग्रामवासिनः अपरत्र आसीनाः)

चन्दनः – (धेनुं प्रणम्य, मङ्गलाचरणं विधाय, मल्लिकाम् आह्वयति) मल्लिके! सत्वरम् आगच्छ।
मल्लिका – आयामि नाथ! दोहनम् आरभस्व तावत्।।
चन्दनः – (यदा धेनोः समीपं गत्वा दोग्धुम् इच्छति, तदा धेनुः पृष्ठपादेन प्रहरति। चन्दनश्च पात्रेण सह पतति) नन्दिनि! दुग्धं देहि। किं जातं ते? (पुनः प्रयासं करोति) (नन्दिनी च पुनः पुनः पादप्रहारेण ताडयित्वा चन्दनं रक्तरञ्जितं करोति) हा! हतोऽस्मि। (चीत्कारं कुर्वन् पतति) (सर्वे आश्चर्येण
चन्दनम् अन्योन्यं च पश्यन्ति)

शब्दार्थाः
मासान्तरम् – महीने भर बाद
रिक्ताः – खाली
एकत्र – इकट्ठा
दुग्धक्रेतारः – दूध खरीदने वाले
अपरत्र – दूसरी ओर
आसीनाः – खड़े हैं
विधाय – करके
आह्वयति – बुलाता है
सत्वरम् – शीघ्र/जल्दी
दोहनम् – दुहने के काम को
आरभस्व – शुरू करो
दोग्धुम् – दुहना
पृष्ठपादेन – पीछे के पैर से
प्रहरति – मारती है
ते – तुम्हें
जातम् – हो गया है
पादप्रहारेण – पैर की चोट से
रक्तरञ्जितम् – लहुलुहान
ततोऽस्मि – मारा गया हूँ
चीत्कारम् – चीख,
अन्योन्यम्-एक-दूसरे को।
(पाँचवाँ दृश्य)

अर्थ-
(महीने भर बाद का सायंकाल। इकट्ठे ही खाली नये घड़े हैं। दूध खरीदने वाले और दूसरे गाँववासी दूसरी ओर खड़े हैं।)

चन्दन – (गाय को प्रणाम करके, मंगलाचरण (पूजा) करके, मल्लिका को बुलाता है) हे मल्लिका! जल्दी आओ।
मल्लिका – आती हूँ स्वामी! तब तक दुहना शुरू करो।
चन्दन: (जब गाय के पास जाकर दुहना चाहता है, तब गाय पिछले पैर से मारती है और चन्दन बर्तन के साथ गिरता है) हे नन्दिनी! दूध दो। तुम्हें क्या हो गया? फिर से कोशिश करता है) (और नन्दिनी बार-बार पैर की चोट से मारकर चन्दन को लहुलुहान कर देती है) हाय! मैं मार दिया गया। (चीखते हुए गिरता है) (सभी आश्चर्य से चन्दन और एक-दूसरे को देखते हैं)

सन्धिः विच्छेदः वा –
पदानि – सन्धिः विच्छेदः
मासानन्तरम् – मास + अनन्तरम्
मङ्गलाचरणम् – मङ्गल + आचरणम्
चन्दनश्च – चन्दनः + च
हतोऽस्मि – हतो + अस्मि/हतः + अस्मि

9. मल्लिका – (चीत्कारं श्रुत्वा, झटिति प्रविश्य) नाथ! किं जातम्? कथं त्वं रक्तरञ्जितः?
चन्दनः – धेनुः दोग्धुम् अनुमतिम् एव न ददाति। दोहनप्रक्रियाम् आरभमाणम् एव ताडयति माम्। (मल्लिका धेनुं स्नेहेन वात्सल्येन च आकार्य दोग्धुं प्रयतते। किन्तु, धेनुः दुग्धहीना एव इति अवगच्छति।) मल्लिका – (चन्दनं प्रति) नाथ! अत्यनुचितं कृतम् आवाभ्याम् यत्, मासपर्यन्तं धेनोः दोहनं कृतम्। सा पीडाम् अनुभवति। अत एव ताडयति।
चन्दनः – देवि! मयापि ज्ञातं यत्, अस्माभिः सर्वथा अनुचितमेव कृतं यत्, पूर्णमासपर्यन्तं दोहनं न कृतम्। अत एव, दुग्धं शुष्कं जातम्। सत्यमेव उक्तम्
कार्यमद्यतनीयं यत् तदद्यैव विधीयताम्।
विपरीते गतिर्यस्य स कष्टं लभते ध्रुवम्॥
मल्लिका – आम् भर्तः! सत्यमेव। मयापि पठितं यत्
सुविचार्य विधातव्यं कार्यं कल्याणकाटिणा।
यः करोत्यविचार्यैतत् स विषीदति मानवः॥
किन्तु प्रत्यक्षतया अद्य एव अनुभूतम् एतत्।
सर्वे, – दिनस्य कार्यं तस्मिन्नेव दिने कर्तव्यम्। यः एवं न करोति सः कष्टं लभते ध्रुवम्।

शब्दार्थाः –
चीत्कारम् – चीख को
झटिति – शीघ्र (जल्दी)
जातम् – हुआ
आरभमाणम् – शुरू करने वाले को
स्नेहेन – प्रेम से
वात्सल्येन – पुचकार से
आकार्य – बुलाकर
दुग्धहीना – दूध से रहित
अवगच्छति – समझती है
मासपर्यन्तम् – महीने भर तक
दोहनम् – दुहना
ज्ञातम् – जान लिया
पूर्णमासपर्यन्तम् – पूरे महीने तक
शुष्कम् – सूखा (सूखता)
यत् – जो
अद्यतनीयं – आज का
तत् – उसे
अद्यैव – आज ही
विधीयताम् – करना चाहिए
विपरीते – उल्टा/उल्टी/ विरुद्ध
लभते – पता है
ध्रुवम् निश्चय से, भर्तः!-हे स्वामी
सुविचार्य – अच्छी तरह
सोच – विचार करके
विद्यातव्यम् – करना चाहिए
कल्याणकाक्षिणा – कल्याण चाहने वाले के द्वारा
अविचार्य – बिना विचार करके
विषीदति – दु:खी होता है
मानव – मनुष्य
प्रत्यक्षतया – प्रत्यक्ष रूप से
कर्तव्यम् – करना चाहिए, ध्रुवम् निश्चय से

अर्थ
मल्लिका – (चीख को सुनकर, जल्दी प्रवेश करके) स्वामी! क्या हुआ? कैसे तुम लहुलुहान हो गए?
चन्दन – गाय दूध दुहने की अनुमति ही नहीं दे रही है। दुहने का काम शुरू करते ही मुझे मारती है।
(मल्लिका गाय को प्यार और पुचकार से बुलाकर दुहने की कोशिश करती है किन्तु गाय तो दुधविहीन है यह समझ जाती है।)
मल्लिका – (चन्दन की ओर) हे स्वामी! हम दोनों ने बहुत अनुचित किया कि महीने भर तक गाय का दोहन नहीं
किया। वह पीड़ा (दर्द) को अनुभव कर रही है। इसलिए मारती है।
चन्दन – हे देवी! मुझे भी लगा कि हमने पूरी तरह से अमुचित ही किया कि पूरे महीने तक दोहन नहीं किया। इसीलिए दूध सूख गया। सत्य ही कहा गया है-आज का जो काम है, उसे आज ही करना चाहिए। जिसकी गति (काम करने का तरीका) उल्टी होती है, वह निश्चय ही कष्ट पाता है।
मल्लिका – हाँ स्वामी! सच ही। मैंने भी पढ़ा है यत्-कल्याण चाहने वाले मनुष्य के द्वारा अच्छी तरह से सोच-विचार कर काम को करना चाहिए। जो व्यक्ति बिना विचार किए काम करता है, वह दुखी होता है। किन्तु प्रत्यक्ष रूप से आज ही यह अनुभव किया। दिन का काम उसी दिन ही करना चाहिए। जो ऐसा नहीं करता है वह निश्चित कष्ट को अनुभव करता है।

सन्धिः विच्छेदः वा –
पदानि – सन्धिःविच्छेदः/सन्धिः
किं जातम् – किम् + जातम्
अत्यनुचितम् – अति + अनुचितम्
मयापि – मया + अपि
तदचैव – तत् + अद्य + एव
गतिर्यस्य – गतिः + यस्य
स कष्टम् – स: + कष्टम्
कष्टं लभते – कष्टम् + लभते
अद्य + एव – अद्यैव
तस्मिन्नेव – तस्मिन् + एव
कल्याणकाक्षिणा – कल्याणकाम् + क्षिणा
करोत्यविचार्यैतत् – करोति + अविचार्य + एतत्
विधातव्यं कार्यम् – विधातव्यम् + कार्यम्

विशेषण – विशेष्य – चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
रक्तरञ्जितः – त्वम्
आरभमाणम् – माम्
अद्यतनीयम् – कार्यम्
ध्रुवम् – कष्टम्
दुग्धहीना – धेनुः
पूर्णमासपर्यन्तम् – दोहनम्
शुष्कम् – दुग्धम्

प्रकृति-प्रत्ययो:-विभाजनम् पदानि

10. (जवनिका पतनम्)
(सर्वे मिलित्वा गायन्ति)
आदानस्य प्रदानस्य कर्तव्यस्य च कर्मणः।
क्षिप्रमक्रियमाणस्य कालः पिबति तद्रसम्॥

शब्दार्थाः-
जवनिका – परदा
पतनम् – गिरता है
आदानस्य – लेने के
प्रदानस्य – देने के
कर्तव्यस्य – करने योग्य
कर्मणः – कर्म के
क्षिप्रम् – शीघ्र
अक्रियामाणस्य – न करने वाले के
काल: – समय
पिबति – पी जाता है
तत् – उसके
रसम् – रस/आनन्द को।।

अर्थ —
(परदा गिरता है।
(सभी मिलकर गाते हैं)
लेने के, देने के और कहने योग्य (अन्य) कर्म के शीघ्र न किए जाने पर समय उसका रस (आनन्द) पी जाता

By going through these CBSE Class 9 Sanskrit Notes Chapter 11 पर्यावरणम् Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 9 Sanskrit Chapter 11 पर्यावरणम् Summary Notes

पर्यावरणम् Summary

प्रस्तुत पाठ पर्यावरण की समस्या को ध्यान में रखकर लिखा गया एक लघु निबंध है। आज मनुष्य का वातावरण बुरी तरह प्रदूषित हो गया है। पर्यावरण को प्रदूषित करने में मानव का सर्वाधिक योगदान है। मनुष्य ने अपनी दुर्बुद्धिवश जल, मृदा, वायु आदि को प्रदूषित कर दिया है। कारखानों का विषाक्त कचरा जल में डाला जाता है।

इससे जल पीने योग्य नहीं रह जाता है, जबकि जल मनुष्य की महती आवश्यकता है। प्रतिदिन वृक्षों को काटा जा रहा है। इस प्रकार हरियाली का नाश हो रहा है। इससे मनुष्य को शुद्ध वायु उपलब्ध नहीं होती है। वाहनों की होड़ भी वायु को प्रदूषित कर रही है। वाहनों के धुएँ से वायु अत्यधिक जहरीली हो चुकी है।

इसमें न केवल मानव अपितु अन्य जीवों का भी जीवित रहना कठिन हो गया है। मनुष्य को प्रकृति की रक्षा करनी चाहिए। अधिकाधिक वृक्षों का रोपण करना चाहिए। वृक्षों की कटाई शीघ्र बंद करनी चाहिए। जल के स्रोतों को प्रदूषण मुक्त करना चाहिए। ऊर्जा का संरक्षण करना चाहिए। सभी प्राणियों की रक्षा करनी चाहिए। इन कदमों से ही मानव-जीवन सुखद बनेगा।

पर्यावरणम् Word Meanings Translation in Hindi

1. प्रकृतिः समेषां प्राणिनां संरक्षणाय यतते। इयं सर्वान् पुष्णाति विविधैः प्रकारैः, सुखसाधनैः च तर्पयति ।
पृथिवी, जलं, तेजः, वायुः, आकाशः च अस्याः प्रमुखानि तत्त्वानि। तान्येव मिलित्वा पृथक्तया वाऽस्माकं पर्यावरणं रचयन्ति। आवियते परितः समन्तात् लोकः अनेन इति पर्यावरणम्। यथा अजातश्शिशुः मातृगर्भे सुरक्षितः तिष्ठति तथैव मानवः पर्यावरणकुक्षौ। परिष्कृतं प्रदूषणरहितं च पर्यावरणम् अस्मभ्यं सांसारिक जीवनसुखं, सद्विचारं, सत्यसङल्पं माङ्गलिकसामग्रीञ्च प्रददाति। प्रकृतिकोपैः आतङितो जनः किं कर्त प्रभवति? जलप्लावनैः, अग्निभयैः, भूकम्पैः, वात्याचक्रैः, उल्कापातादिभिश्च सन्तप्तस्य मानवस्य क्व मङ्गलम्?

शब्दार्था:-
यतते-कोशिश करती है, संरक्षणाय-रक्षा के लिए, पुष्णाति-पुष्ट करता है, तर्पयति-तृप्त (संतुष्ट) करती है, तेज-अग्नि, आवियते-आच्छादित किया जाता है, परितः-चारों तरफ से, समन्तात्-चारों तरफ से, अजातः शिशुः-अजन्मा शिशु, मातृगर्भे-माता के गर्भ में, कुक्षौ-गर्भ में, परिष्कृतं-शुद्ध, लोकः-संसार, सुरक्षितः-सुरक्षित, प्रदूषणरहितम्-प्रदूषण से रहित, सद्विचारं-अच्छे विचार, सत्यसङ्कल्पम्-अच्छे संकल्प, माङ्गलिकसामग्रीम्-मंगल सामग्री, प्रकृतिकोपैः-प्रकृति के गुस्से से, अतङ्किकतः-व्याकुल, प्रभवति-समर्थ है, जलप्लावनैः-बाढ़ों से, भूकम्पैः-भूचालों से, वात्यचक्रैः-आँधी, बावंडर, उल्कापातादिभिः-उलका आदि के गिरने से, सन्तप्त-दुखी, क्व-कहाँ, मङ्गलम्-कल्याण।

अर्थ-
प्रकृति सब प्राणियों की रक्षा के लिए प्रयत्न करती है। यह विभिन्न प्रकार से सबको पुष्ट करती है तथा सुख-साधनों से’ तृप्त करती है। पृथ्वी, जल, तेज़, वायु और आकाश ये इसके प्रमुख तत्व हैं। ये ही मिलकर या अलग-अलग हमारे पर्यावरण को बनाते हैं। संसार जिसके द्वारा सब ओर से आच्छादित किया जाता है, वह ‘पर्यावरण’ कहलाता है। जिस प्रकार अजन्मा (जिसने जन्म नहीं लिया है) शिशु अपनी माता के गर्भ में सुरक्षित रहता है, उसी प्रकार मनुष्य पर्यावरण की कोख में (सुरक्षित रहता है)।

परिष्कृत (शुद्ध) तथा प्रदूषण से रहित पर्यावरण हमें सांसारिक जीवन-सुख, अच्छे विचार, अच्छे संकल्प तथा मांगलिक सामग्री देता है। प्रकृति के क्रोधों से व्याकुल मनुष्य क्या कर सकता है? बाढ़, अग्निभय, भूकंपों, आँधी-तूफानों तथा उल्का आदि के गिरने से संतप्त (दुखी) मानव का कहाँ कल्याण है? अर्थात् कहीं नहीं।

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
विविधैः – प्रकारैः
प्रमुखानि – तत्त्वानि
आतङ्कितः – जनः
समेषां – प्राणिनां
विशेषणम् – विशेष्यः
विविधैः – सुखसाधनैः
सांसारिकं – जीवनसुखं
सन्तप्तस्य – मानवस्य
इयं – प्रकृतिः

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
पदानि च (और) – प्रकृतिः विविधैः पकारैः सर्वान् पुष्णाति तर्पयति च।
यथा-तथा (जैसा-वैसा) – यथा परिश्रमं तथा फलम्।
एव (ही) – सः एवम् एव करिष्यति।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायपदानि
समेषां – सर्वेषां
तर्पयति – संतुष्टं करोति
आवियते – आच्छादितं क्रियते
कुक्षौ – गर्भ
परितः – समन्तात्
जलप्लावनैः – जलौघैः
यतते – प्रयत्नं करोति
पुष्णाति – पोषणं करोति
अजात:शिशुः – अनुत्पन्नः जातकः
लोकः – संसारः –
परिष्कृतम् – शुद्धम्
वात्याचक्रैः – वातचक्रैः

विलोमपदानि
पदानि – विलोमपदानि
तर्पयति – अतर्पयति
सुरक्षितः – असुरक्षितः
परिष्कृतं – अपरिष्कृतं
सांसारिकम् – असांसारिकम्
सद्विचारम् – कुविचारम्
माङ्गलिकम् – अमाङ्गलिकम्
आतङ्किकतः – अभयः
अजातशिशुः – विलोमपदानि
मानवः – पशुः/दानवः
प्रदूषणरहितः – प्रदूषितः
सुखम् – दुखम्
सत्यम् – असत्यम्
प्रददाति – ग्रह्णाति

2. अत एव अस्माभिः प्रकृतिः रक्षणीया। तेन च पर्यावरणं रक्षितं भविष्यति। प्राचीनकाले लोकमङ्गलाशंसिनः ऋषयो वने निवसन्ति स्म। यतो हि वने सुरक्षितं पर्यावरणमुपलभ्यते स्म। विविधा विहगाः कलकूजिश्रोत्ररसायनं ददति। सरितो गिरिनिर्झराश्च अमृतस्वादु निर्मलं जलं प्रयच्छन्ति। वृक्षा लताश्च फलानि पुष्पाणि इन्धनकाष्ठानि च बाहुल्येन समुपहरन्ति। शीतलमन्दसुगन्धवनपवना औषधकल्पं प्राणवायु वितरन्ति।

शब्दार्थाः-
अत एव-इसलिए, रक्षणीया-रक्षा करने योग्य, प्राचीनकाले-पुराने समय में, लोकमङ्गलाशासिनः-जनता का कल्याण चाहने वाले, ऋषयः-ऋषि (सारे), निवसन्ति स्म- रहते थे, यतः-क्योंकि, उपलभ्यते-प्राप्त होता है, विहगाः-पक्षी, कलकूजितैः-मधुर कूजन से, श्रोत्ररसायनम्-कानों को अच्छा लगने वाला, ददति-देते हैं, सरितः-नदियाँ, गिरिनिर्झरा-पर्वतीय झरने, अमृतस्वादु-अमृत के समान स्वादिष्ट, निर्मलम्-पवित्र, बाहुल्येन-अधिकता, औषधकल्पम्-दवाई के समान, वितरन्ति-बाँटते हैं, इन्धन काष्ठानि-जलाने की लकड़ियाँ।

अर्थ- इसलिए हमें प्रकृति की रक्षा करनी चाहिए। उससे पर्यावरण अपने-आप सुरक्षित हो जाएगा। प्राचीनकाल में जनता का कल्याण चाहने वाले ऋषि वन में ही रहते थे क्योंकि वन में ही सुरक्षित पर्यावरण प्राप्त होता था। अनेक प्रकार के पक्षी अपने मधुर कूजन से वहाँ कानों को अन्त प्रदान करते हैं।

नदियाँ तथा पर्वतीय झरने अमृत के समान स्वादिष्ट और पवित्र जल देते हैं। पेड़ तथा लताएँ फल, फूल तथा इंधन की लकड़ी बहुत मात्राा में देते हैं। वन की शीतल (ठंडी), मंद तथा सुगंधित वायु औषध के समान प्राण-वायु बाँटते हैं।

विशेषण-विशेष्य चयनम्
विशेषणम् – विशेष्य:
विविधाः – विहगाः
शीतल:/मन्दः – वनपवनः
निर्मलम् – जलम
सुगन्धः – विशेष्यः

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
अतएव (इसलिए) – अतएव प्रकृतिः अस्माभिः रक्षणीया अस्ति।?
यतः (क्योंकि) – यतः सः वने एव सुरक्षितम् अस्ति।

विलोमपदानि
पदानि – विलोमपदानि
अस्माभिः – युष्माभिः
प्राचीनकाले – आधुनिक काले
बाहुल्येन – अल्पेन/अल्पतया
भविष्यति – आसीत्
सुरक्षितम् – असुरक्षितम्

3. परन्तु स्वार्थान्धो मानवः तदेव पर्यावरणम् अद्य नाशयति। स्वल्पलाभाय जना बहमल्यानि वस्तुनि नाशयन्ति। जनाः यन्त्रागाराणां विषाक्तं जलं नद्यां निपातयन्ति। तेन मत्स्यादीनां जलचराणां च क्षणेनैव नाशो भवति। नदीजलमपि तत्सर्वथाऽपेयं जायते। मानवा: व्यापारवर्धनाय वनवृक्षान् निर्विवेकं छिन्दन्ति। तस्मात् अवृष्टिः प्रवर्धते, वनपशवश्च शरणरहिता ग्रामेषु उपद्रवं विदधति। शुद्धवायुरपि वृक्षकर्तनात् सङ्कटापन्नो जायते। एवं हि स्वार्थान्धमानवैः विकृतिम् उपगता प्रकृतिः एव सर्वेषां विनाशकी भवति। विकृतिमुपगते पर्यावरणे विविधाः रोगाः भीषणसमस्याश्च सम्भवन्ति तत्सर्वमिदानी चिन्तनीयं प्रतिभाति।

शब्दार्था:-
अद्य-आज, नाशयति-नष्ट कर रहा है, स्वल्पलाभाय-थोड़े से लाभ के लिए, यन्त्रागाराणाम्-कारखानों के, विषाक्तम्-विषैला, जलचराणां-पानी में रहने वाले जीवों का, अपेयम्-न पीने योग्य, जायते-हो जाता है, वनवृक्षाः-जंगल के पेड़; निर्विवेकम्-अकारण, अवृष्टि:-वर्षा की कमी, प्रवर्धते-बढ़ती है, वनपशवः-जंगली पशु, शरणरहिता:-बिना शरण के, वृक्षकर्तनात्-पेड़ों के काटने से, उपद्रवं-भय, विदधति-करते हैं, सङ्कटापन्नो-संकटयुक्त, जायते-होती है, विकृतिम्-विकारयुक्त, उपगता-हो गई है, विनाशकी-विनाश करने वाली, भवति–हो गई है, इदानीम्-अब, चिन्तनीयम्-चिंता से युक्त, प्रतिभाति-प्रतीत हो रहा है।

अर्थ –
किंतु स्वार्थ में अंधा हुआ मनुष्य उसी पर्यावरण को आज नष्ट कर रहा है। थोड़े से लाभ के लिए लोग बहुमूल्य वस्तुओं को नष्ट कर रहे हैं। कारखानों का विषैला जल नदियों में गिराया जा रहा है, जिससे मछली आदि जलचरों का क्षणभर में ही नाश हो जाता है। नदियों का पानी भी सर्वथा (हर प्रकार से) न पीने योग्य (अपेय) हो जाता है। वन के पेड़ व्यापार बढ़ाने के लिए अंधाधुंध काटे जाते हैं, जिससे अवृष्टि (वर्षा न होना) में वृद्धि होती है तथा वन के पशु असहाय (बिना सहायता के) होकर गाँवों में उपद्रव उत्पन्न करते हैं। पेड़ों के कट जाने से शुद्ध वायु भी दुर्लभ हो गई है। प्रकार स्वार्थ में अंधे मनुष्यों के द्वारा विकारयुक्त प्रकृति ही उनकी विनाशिनी हो गई है। पर्यावरण में विकार आ जाने से
विभिन्न रोग तथा भयंकर समस्याएँ उत्पन्न हो रही हैं। इसलिए अब सब कुछ चिंतायुक्त प्रतीत हो रहा है।

विशेष्यः
विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
बहुमूल्यानि – वस्तूनि
विविधाः – रोगाः
विनाशकी – प्रकृतिः
विषाक्तम् – जलम्
उपगता – प्रकृतिः
सङ्कटापन्नः – शुद्धवायुः

यन्त्रागाराणाम् – यन्त्रालयानाम्
वृक्षकर्तनात् – वृक्षाणाम् उच्छेदात्
मत्स्यः – मीन:
निर्विवेकम् – विवेकम् रहितम्
जातः – अभवत्
इदानीम् – अधुना
अपेयम् – पातुम् आयोग्यम्
अद्य – अधुना
नाशः – नष्टम्
अवृष्टि – वर्षा रहितः
भीषणः – भयङ्करः
चिन्तनीयम् – शोचनीयम्
स्वार्थ – परार्थ
अद्य – पुरा
विषाक्तम् – अविषाक्तम्
निर्विवेकम् – सविवेकम्
अवष्टिः – वृष्टिः
अन्धः – नेत्रयुक्तः
बहुमूल्यानि – अल्पमूल्यानि
अपेयम् – पेयम्
विनाशकी – उपकर्त्री

4. धर्मो रक्षति रक्षितः इत्यार्षवचनम्। पर्यावरणरक्षणमपि धर्मस्यैवाङ्गमिति ऋषयः प्रतिपादितवन्तः। अत एव वापीकूपतडागादिनिर्माणं देवायतन-विश्रामगृहादिस्थापनञ्च धर्मसिद्धेः स्रोतो रूपेण अङ्गीकृतम्। कुक्कुर-सूकर-सर्प-नकुलादि-स्थलचराः, मत्स्य-कच्छप-मकरप्रभृतयः जलचराश्च अपि रक्षणीयाः, यतः ते स्थलमलानाम् अपहारिणश्च। प्रकृतिरक्षया एव लोकरक्षा सम्भवति इत्यत्र नास्ति संशयः।

शब्दार्थाः
रक्षित-रक्षा किया गया, रक्षति-रक्षा करता है, आर्षवचनम्-ऋषियों के वचन, प्रतिपादितवन्तः-प्रतिपादित किया है, वापी-बावड़ी, कूप-कुएँ, तडाग-तालाब, देवायतन-मंदिर, विश्रामगृहादिस्थापन-विश्रामगृह बनवाना, संशयः-संदेह, धर्मसिद्धेः-धर्म की सिद्धि के, अङ्गीकृतम्-माने गए हैं, कुक्कुरः-कुत्ता, नकुलः-नेवला, सर्पः-साँप, स्थलचरः-पृथ्वी पर रहने वाले जीव, सूकरः-सूअर, मत्स्यः-मछली, कच्छपः-कछुआ, मकर:-मगरमच्छ, जलचरः-पानी में रहने वाली जीव। स्थलमलानाम् अपनोदिनः-पृथ्वी की गंदगी को दूर करने वाले, सम्भवति-संभव है।

अर्थ-
‘रक्षा किया गया धर्म रक्षा करता है’-ये ऋषियों के वचन हैं। पर्यावरण की रक्षा करना भी धर्म का ही अंग है-ऐसा ऋषियों ने प्रतिपादित किया है। इसीलिए बावड़ी, कुएँ, तालाब आदि बनवाना, मंदिर, विश्रामगृह आदि की स्थापना धर्मसिद्धि के साधन के रूप में ही माने गए हैं। कुत्ते, सूअर, साँप, नेवले आदि स्थलचरों तथा मछली, कछुए, मगरमच्छ आदि जलचरों की भी रक्षा करनी चाहिए, क्योंकि ये पृथ्वी तथा जल की मलिनता को दूर करने वाले हैं। प्रकृति की रक्षा से ही संसार की रक्षा हो सकती है। इसमें संदेह नहीं है।

विशेषण-विशेष्य चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
रक्षितः – धर्मों

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
इति (ऐसा) – धर्मों रक्षति रक्षितः इति आर्ष वचनम्।
ततः (उसके बाद) – ततः स अगच्छत्।
एव (ही) – सः मालाकारः एव अस्ति।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायपदानि
आर्षः – ऋषयः
देवायतनम् – देवालयः, मन्दिरम्
कुक्कुरः – श्वानः
मत्स्यः – मीन:
अङ्गीकृतम् – स्वीकृतम्
प्रतिपादितवन्तः – कथितः
तडागः – सरोवरः
सर्पः – भुजंगः
स्थलमलापनोदिनः – भूमिमलापसारिणः

विलोमपदानि
पदानि – विलोमपदानि
धर्मः – अधर्मः
अङ्गीकृतम् – अनङ्गीकृतम्
रक्षणीयाः – अरक्षणीयाः
संशयः – असंशयः
रक्षितः – अरक्षितः
जलचराः – स्थलचराः
सम्भवति – असम्भवति

 

By going through these CBSE Class 9 Sanskrit Notes Chapter 10 जटायोः शौर्यम् Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 9 Sanskrit Chapter 10 जटायोः शौर्यम् Summary Notes

जटायोः शौर्यम् Summary

प्रस्तुत पाठ महाकाव्य ‘रामायणम्’ के अरण्यकांड से लिया गया है। इस महाकाव्य के रचयिता आदिकवि वाल्मीकि हैं। इस पाठ में जटायु और रावण के मध्य युद्ध का वर्णन है। पाठ का सार इस प्रकार है पंचवटी में सीता करुण विलाप करती है। उसके विलाप को सुनकर, पक्षिराज जटायु उसकी रक्षा के लिए आता है।

वह रावण को धिक्कारता है, परंतु रावण पर इसका कोई असर नहीं होता है। रावण की अपरिवर्तित मनोवृत्ति को देखकर जटायु उसके साथ युद्ध के लिए उद्यत हो जाता है। यद्यपि रावण युवा है और जटायु वृद्ध तथापि वह रावण को ललकारता है और कहता है कि मेरे जीवित रहते तुम सीता का अपहरण नहीं कर सकते। जटायु अपने पैने नाखूनों और पंजों से रावण पर आक्रमण करता है और उसके शरीर पर अनेक घाव कर देता है। जटायु रावण के धनुष को तोड़ डालता है।

इस प्रकार रावण रथ से विहीन, नष्ट घोड़ों और सारथी वाला हो जाता है। जटायु पर रावण लात से प्रहार करता है। जटायु हार नहीं मानता है तथा बदले में रावण पर आक्रमण करता है। वह रावण की दशों भुजाओं को उखाड़ डालता है। इस प्रकार इस पाठ में जटायु की शूरवीरता की कहानी कही गई है।

जटायोः शौर्यम् Word Meanings Translation in Hindi

1. सा तदा करुणा वाचो विलपन्ती सुदुःखिता।
वनस्पतिगतं गृधं ददर्शायतलोचना॥

शब्दार्था:-
तदा – तब, करुणा वाचो: – दुख भरी आवाज़ से, विलपन्ती – रोती हुई, सुदुःखिता – बहुत दुखी, वनस्पतिगतम् – वृक्ष पर बैठे हुए को, गृध्रम् – गिद्ध को, ददर्श – देखा, आयतलोचना-बड़ी – बड़ी आँखों वाली।

अर्थ – तब करुण वाणी में रोती हुई, बहुत दुखी और बड़ी-बड़ी आँखों वाली (सीता) ने वृक्ष पर (स्थित) बैठे हुए गीध्र (जटायु) को देखा।

विशेषण-विशेष्य-चयनम् ।
विशेषणम्
विशेष्यः विशेषणम् विशेष्यः वाचः
करुणा – वाचः
सुदु:खिता. – सा
वनस्पतिगतम् – गृध्रम्
विलपन्ती – सा
आयतलोचना – सा

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
तदा – तदा सीता जटायुम् अपश्यत्

2.जटायो पश्य मामार्य ह्रियमाणामनाथवत्।
अनेन राक्षसेन्द्रेण करुणं पापकर्मणा॥

शब्दार्था:-
जटायो – हे जटायु!, पश्य – देखो, माम् – मुझे (मुझ को), आर्य – श्रेष्ठ, ह्रियमाणाम् – हरी (हरण की) जाती हुई, अनाथवत् – अनाथ की तरह, अनेन  -इस (से), राक्षसेन्द्रेण – राक्षसराज के द्वारा, करुणम् – दुखी, पापकर्मण-पापकर्म वाले।

अर्थ – हे आर्य जटायु! इस पापकर्म करने वाले राक्षस राज (रावण) के द्वारा अनाथ की तरह हरण की जाती हुई मुझ दुखी को देखो।

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
आर्य – जटायो
अनेन/पापकर्मणा – राक्षसेन्द्रेण
ह्रियमाणाम्/करुणाम् – माम्

क्रियापद-वाक्येषु प्रयोगः
क्रियापदम् – वाक्येषु प्रयोगः
पश्य – त्वम् तम् बालकं पश्य।

3. तं शब्दमवसुप्तस्तु जटायुरथ शुश्रुवे।
निरीक्ष्य रावणं क्षिप्रं वैदेहीं च ददर्श सः॥

शब्दार्था:- तम् – उस (को), शब्दम् – शब्द को, अवसुप्तः – सोए हुए, तु – तो, रावणम् – रावण को, क्षिप्रम् – शीध्र, जटायुः – जटायु ने, अथ – इसके बाद, शश्रुवे – सुना, निरीक्ष्य – देखकर, वैदेहीम् – सीता को, ददर्श – देखा।

अर्थ – इसके बाद सोए हुए जटायु ने उस शब्द को सुना तथा रावण को देखकर और उसने शीध्र ही वैदेही (सीता) को देखा।

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
अथ – अथ श्रीराम कथा।
क्षिप्रम् – विद्यालयं क्षिप्रम् गच्छ।
च – वनम् अगच्छताम्

विशेषण-विशेष्य चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
तम् – शब्दम्
अवसुप्तः, सः – जटायुः

4. ततः पर्वतशृङ्गाभस्तीक्ष्णतुण्डः खगोत्तमः।
वनस्पतिगतः श्रीमान्व्याजहार शुभां गिरम्॥

शब्दार्थाः –
ततः-उसके बाद, पर्वतश्रृंगाभः-पर्वत की चोटी की तरह शोभा वाले, तीक्ष्णतुण्डः-तीखी चोंच वाले, खगोत्तमः-पक्षियों में उत्तम, गिरम्-वाणी को, वनस्पतिगतः-वृक्ष पर स्थित, श्रीमान्-शोभायुक्त, व्याजहार-बोला (कहा), शुभाम्-सुदर।

अर्थ – उसके बाद (तब) पर्वत शिखर की तरह शोभा वाले, तीखे चोंच वाले, वृक्ष पर स्थित, शोभायुक्त पक्षियों में उत्तम (जटायु) ने सुंदर वाणी में कहा।

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
ततः – ततः रामः सीताम् अवदत्

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः विशेषणम् विशेष्यः
पर्वतशृङ्गाभः – खगोत्तमः (जटायुः)
वनस्पतिगतः – खगोत्तमः (जटायुः)
शुभाम् – गिरम्
तीक्ष्णतुण्डः – खगोत्तमः (जटायुः)
श्रीमान् – खगोत्तमः (जटायुः)

5. निवर्तय मतिं नीचां परदाराभिमर्शनात्।
न तत्समाचरेद्धीरो यत्परोऽस्य विगर्हयेत्॥

शब्दार्था: –
निवर्तय-मना करो, रोको, मतिम्-बुद्धि (विचार) को, परदारा-पराई स्त्री के, अभिमर्शनात्- स्पर्श दोष से, अस्य-इसकी, तत्-वह (उस तरह का), समाचरेत्-आचरण करना चहिए, धीरः-बुद्धिमान (धैर्यशाली) को, यत्-जो (जिसे), परः-दूसरे लोग, विगर्हयेत्-निंदा (बुराई) करें, नीचाम-नीच (गंदी)।

अर्थ – पराई नारी (परस्त्री) के स्पर्शदोष से तुम अपनी नीच बुद्धि (नीच विचार) को हटा लो, क्योंकि बुद्धिमान (धैर्यशाली) मनुष्य को वह आचरण नहीं करना चाहिए, जिससे कि दूसरे लोग उसकी निंदा (बुराई) करें।

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
तत्-यत् – त्वं कदापि तत् न कुर्याः यत् जनाः वर्जयन्ति।

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् विशेष्यः
नीचाम् – मतिम्

विलोमपदानि
पदानि – विलोमपदानि
तत् – यत्
समाचरेत् – विगर्हयेत्

6. वृद्धोऽहं त्वं युवा धन्वी सरथः कवची शरी।
न चाप्यादाय कुशली वैदेहीं मे गमिष्यसि॥

शब्दार्थाः-
वृद्धः-बूढा, अहम्-मैं, युवा-जवान (युवक), धन्वी- धनुषधारी, सरथः-रथ से युक्त, कवची-कवच वाले, शरी-बाणों वाले, आदान-लेकर, कुशली-कुशलतापूर्वक, वैदेहीम्-सीता को, मे-मेरे (रहते), गमिष्यसि- जा सकोगे।

अर्थ – मैं (तो) बूढा हूँ परंतु तुम युवक (जवान) हो, धनुषधारी हो, रथ से युक्त हो, कवचधारी हो और बाण धारण किए हो। तो भी मेरे रहते सीता को लेकर नहीं जा सकोगे।

विशेषण-विशेष्या-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
वृद्धः – अहम् युवा, धन्वी, सरथः, कवची, शरी
कुशली – त्वम्

विलोमपदानि ।
पदानि – विलोमपदानि
वृद्धः – युवा
अहम् – त्वम्

7. तस्य तीक्ष्णनखाभ्यां तु चरणाभ्यां महाबलः।
चकार बहुधा गात्रे व्रणान्पतगसत्तमः।

शब्दार्था:- तस्य-उसके (जटायु के), तीक्ष्णनखाभ्याम्-तेज नाखूनों से, चरणाभ्याम्-पैरों से, महाबल:- बहुत बलशालो, पतगसत्तमः-पक्षियों में उत्तम (श्रेष्ठ), चकार-कर दिए, बहुधा-बहुत से, गात्रे-शरीर पर, व्रणान्-घावों को।

अर्थ – उस उत्तम तथा अतीव बलशाली पक्षी (राज) ने अपने तीखे नाखूनों तथा पैरों से उस (रावण) के शरीर पर बहुत से घाव कर दिए।

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
पदानि – वाक्येषु प्रयोग
तु – सः तु मम भ्राता वर्तते।
बहुधा – तेन बहुधा सत्कार्यं कृतम्।

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
तीक्ष्णनखाभ्याम् – चरणाभ्याम्
महाबलः – पतगसत्तमः

8. ततोऽस्य सशरं चापं मुक्तामणिविभूषितम्।
चरणाभ्यां महातेजा बभञ्जास्य महद्धनु॥

शब्दार्थाः-
ततः-उसके बाद, अस्य-इसके, सशरम्-बाणों के सहित, चापम्- धनुष को, मुक्तामणिविभूषितम्-मोतियों और मणियों से सजे हुए, चरणाभ्याम्-दोनों पैरों से, महातेजा-महान तेजस्वी, बभञ्ज-तोड़ दिया, अस्य-इसके, मृहद्धनु:-विशाल धनुष को।

अर्थ – उसके बाद उस महान तेजस्वी (जटायु) ने मोतियों और मणियों से सजे हुए बाणों सहित उसके (रावण के) विशाल धनुष को अपने पैरों से तोड़ डाला।

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
ततः – ततः छात्रः स्वपुस्तकं नीत्वा अपठत्

विशेषण-विशेष्य चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
सशरम् – चापम्
महातेजा – सः (जटायुः)
महत्, मुक्तामणिविभूषितम् – धनुः

9. स भग्नधन्वा विरथो हताश्वो हतसारथिः।
तलेनाभिजघानाशु जटायुं क्रोधमूछितः ॥

शब्दार्थाः- सः-वह, भग्नधन्वा-टूटे हुए धनुषवाला, विरथः-रथ से रहित, हताश्वः-मारे गए घोड़ों वाला पर, हतसारथिः-मारे गए सारथि वाला, तलेन-मूंठ से, अभिजघान-हमला या प्रहार किया, आशु-शीघ्र, क्रोधमूर्च्छितः-बहुत क्रोधी

अर्थ – (तब) टूटे हुए धनुष वाले, रथ से विहीन, मारे गए घोड़ों व सारथि वाले अत्यन्त क्रोधित उसने तलवार की अत्यन्त क्रोधित मँठ से शीघ्र ही जटाय पर घातक प्रहार किया।

पर्यायापदानि
पदानि – पर्यायापदानि
हताश्वः – हताः अश्वाः यस्य सः
अभिजघानं – आक्रान्तवान
आशु – शीघ्रम्

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
सः – रावणः
विरथः – रावणः
हताश्वः – रावणः
हतसारथिः – रावणः

अव्यानां वाक्येषु प्रयोगः
आशु – बालकाः आशु विद्यालयं गच्छन्ति

10. जटायुस्तमतिक्रम्य तुण्डेनास्य खगाधिपः।
वामबाहून्दश तदा व्यपाहरदरिन्दमः ॥

शब्दार्था:-
जटायुः – जटायु ने, तम्-उसको, अतिक्रम्य-झपट करके, तुण्डेन-चोंच से, अस्य-उसके (रावण के),
खगाधिपः-पक्षियों के राजा, वाम–बाईं ओर की, बाहूम्-भुजाओं को, व्यपाहरत्-नष्ट कर दिया, अरिन्दमः-शत्रुाओं का नाश करने वाला।

अर्थ – तब उस पक्षीराज जटायु ने शत्रुओं का नाश करने वाली अपनी चोंच से झपटकर (अक्रमण करके) उसके (रावण के) बाईं ओर की दसों भुजाओं को नष्ट कर दिया।

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
तदा – यदा कन्या गृहं गतवती तदा माता प्रासीदत्।

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
खागाधिपः अरिन्दमः – जटायुः
दश – बाहून् ।

By going through these CBSE Class 9 Sanskrit Notes Chapter 9 सिकतासेतुः Summary, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 9 Sanskrit Chapter 9 सिकतासेतुः Summary Notes

सिकतासेतुः Summary

यह पाठ ‘कथासरित्सागर’ के सप्तम लम्बक से लिया गया है। मूलतः यह सोमदेव की रचना है। इसमें तपोदत्त नामक एक बालक तपस्या के बल पर विद्या प्राप्त करना चाहता है। तपोदत्त को एक व्यक्ति मिला जो बालू के द्वारा नदी पर पुल बना रहा था। वह यह देखकर उसका उपहास करने लगा। वह व्यक्ति तपोदत्त से कहने लगा कि जो व्यक्ति बिना अक्षर ज्ञान के विद्या प्राप्त करना चाहता है, वह व्यक्ति कहीं ज्यादा मूर्ख है। मैं जिस कार्य में लगा हुआ है, उसमें मुझे एक दिन सफलता अवश्य मिल जाएगी, परन्तु जो परिश्रम विद्या प्राप्त करना चाहता है, वह कभी सफल नहीं हो सकता।

यह सुनकर तपोदत्त को बड़ी आत्मग्लानि हुई। वह पश्चाताप करने लगा। उसने उस व्यक्ति से कहा कि आपने मेरी आँखें खोल दी हैं। मैं आज से ही परिश्रम करूँगा। यह कहकर वह गुरुकुल में चला गया और विद्याभ्यास के द्वारा विद्वान बन गया।

सिकतासेतुः Word Meanings Translation in Hindi

1. (ततः प्रविशति तपस्यारतः तपोदत्तः)
तपोदत्तः – अहमस्मि तपोदत्तः। बाल्ये पितचरणैः क्लेश्यमानोऽपि विद्यां नाऽधीतवानस्मि। तस्मात् सर्वैः
कुटुम्बिभिः मित्रैः ज्ञातिजनैश्च गर्हितोऽभवम्।
(ऊर्ध्वं निःश्वस्य)
हा विधे! किम् इदं मया कृतम्? कीदृशी दुर्बुद्धिः आसीत् तदा। एतदपि न चिन्तितं यत्
परिधानैरलङ्कारैर्भूषितोऽपि न शोभते।
नरो निर्मणिभोगीव सभायां यदि वा गृहे॥1॥
(किञ्चिद् विमृश्य)
भवतु, किम् एतेन? दिवसे मार्गभ्रान्तः सन्ध्यां यावद् यदि गृहमुपैति तदपि वरम्। नाऽसौ भ्रान्तो मन्यते। अतोऽहम् इदानीं तपश्चर्यया विद्यामवाप्तुं प्रवृत्तोऽस्मि।

शब्दार्थाः
बाल्ये – बचपन में
पितृचरणैः – पिता के द्वारा
क्लेश्यमानः – व्याकुल किए जाने पर
कुटुम्बिभिः – परिवार सब सदस्यों के द्वारा
ज्ञातिजनैः – सम्बन्धियों के द्वारा
तदा – तब, उस समय
गर्हितः – अपमानित किया गया
ऊर्ध्व – ऊपर
निःश्वस्य – साँस लेना, हा विधे! हे विधाता
दुर्बुद्धिः – बुरी बुद्धि
चिन्तितम् – सोचा गया
परिधानैः – वस्त्रों से
भूषितः – सजा हुआ
निर्मणिभोगीव – मणिहीन साँप की तरह,
शोभते – सुशोभित होता है
विमृश्य – सोच कर
मार्गभ्रान्तः – मार्ग भूला हुआ
उपैति – आ जाता है
अवाप्तुम् – प्राप्त करने के लिए
तपश्चर्यया – तपस्या के द्वारा।

अर्थ- (इसके बाद तपस्या करता हुआ तपोदत्त प्रवेश करता है)

तपोदत्त – मैं तपोदत्त हूँ। बचपन में पूज्य पिताजी के द्वारा क्लेश किए जाने पर भी मैने विद्या नहीं पढ़ी। इसीलिए
परिवार के सब सदस्यों, मित्रों और सम्बन्धियों के द्वारा मेरा अपमान किया गया।
(ऊपर की ओर साँस छोड़कर)
हे प्रभो! मैंने यह क्या किया? उस समय मेरी कैसी दुष्ट बुद्धि हो गई थी! मैने यह भी नहीं सोचा कि वस्त्रों तथा आभूषणों से सुशोभित किन्तु विद्याहीन मनुष्य घर पर या सभा में उसी प्रकार सुशोभित नहीं होता है जिस प्रकार मणि से रहित साँप।
(कुछ सोचकर)
अच्छा, इससे क्या? दिन में रास्ता भूला हुआ मनुष्य यदि शाम तक घर आ जाए तो भी ठीक है। तब वह भूला हुआ नहीं माना जाता। अब मैं तपस्या के द्वारा विद्या प्राप्ति में लग जाता हूँ।

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
तपस्यारतः – तपोदत्तः
गर्हितः – अहम्
निर्मणिभोगी – नरः
सर्वैः – कुटुम्बिभिः, मित्रैः, ज्ञातिजनैः
दुर् – बुद्धि

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
अपि (भी) – त्वम् अपि पठ।
न (नहीं) – सम्प्रति सः न आगमिष्यति।
यत् (कि) – सः अवदत् यत् अहं श्वः विद्यालयं न गमिष्यामि।
यदि (यदि) – यदि वर्षा भविष्यति तर्हि मयूरः नर्तिष्यति।
वा (अथवा/या) – रामः श्यामः वा कोऽपि एकः तत्र गच्छतु।
किञ्चित् (थोड़ा) – अहम् किञ्चित् खादितुम् इच्छामि।
यावत् (जब तक) – यावत् अहं पठामि तावत् त्वम् शयनं कुरु।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायपदानि
बाल्ये – बाल्यकाले
कुटुम्बिभिः – परिवारजनैः
सिकता – बालुका
पितृचरणैः – तातपादैः
ज्ञातिजनैः – बन्धुबान्धवै
दुर्बुद्धिः – दुर्मतिः
अलङ्कारैः – आभूषणैः
मार्गभ्रान्तः – पथभ्रष्टः
तपश्चर्यया – तपसा
अधीतवान् – पठितवान्
तपस्यारतः – तपः कुर्वन्
सेतुः – जलबन्धः
क्लेश्यमानः – संताप्यमानः
गर्हितः – निन्दितः
परिधानैः – वस्त्रैः
शोभते – सुशोभितः
उपैति – समीपं गच्छति
अवाप्तुम् – प्राप्तुम्

2. (जलोच्छलनध्वनिः श्रूयते)
अये कुतोऽयं कल्लोलोच्छलनध्वनिः? महामत्स्यो मकरो वा भवेत्। पश्यामि तावत्।
(पुरुषमेकं सिकताभिः सेतुनिर्माण-प्रयास कुर्वाणं दृष्ट्वा सहासम्)
हन्त! नास्त्यभावो जगति मर्खाणाम! तीव्रप्रवाहायां नद्यां मूढोऽयं सिकताभिः
सेतुं निर्मातुं प्रयतते!
(साट्टहासं पार्श्वमुपेत्य)
भो महाशय! किमिदं विधीयते!
अलमलं तव श्रमेण। पश्य,
रामो बबन्ध यं सेतुं शिलाभिर्मकरालये।
विदधद् बालुकाभिस्तं यासि त्वमतिरामताम्॥2॥
चिन्तय तावत्। सिकताभिः क्वचित्सेतुः कर्तुं युज्यते?

शब्दार्था:
कल्लोलोच्छलनध्वनिः – तरंगों के उछलने की ध्वनि
मत्स्यः – मछली
मकर: – मगरमच्छ
सेतुनिर्माण – पुल बनाने
प्रयासं – कोशिश
कुर्वाणं – करते हुए
सहासम् – हँसते हुए
जगति – संसार में
प्रयतते – कोशिश कर रहा है
साट्टहासं – जोर से हँसकर
पार्व – पास
सिकताभिः – रेत से
बबन्ध – बाँधा था
उपेत्य – पास जाकर
शिलाभिः – पत्थरों से
मकरालये – समुद्र पर
विदधद् – करते हुए
अतिरामताम् – अतिक्रमण
यासि – कर रहे हो,
क्वचित् – कोई
युज्यते – सकता है
नद्याम् – नदी पर
अभावो – कमी
मूढो – मूर्ख।

अर्थ – (पानी के उछलने की आवाज़ सुनी जाती है)
तपोदत्त – अरे! यह लहरों के उछलने की आवाज़ कहाँ से आ रही है? शायद बड़ी मछली या मगरमच्छ हो। चलो मैं देखता हूँ।
(एक पुरुष को रेत से पुल बनाने का प्रयास करते हुए देखकर हँसते हुए)
हाय! इस संसार में मूों की कमी नहीं है। तेज़ प्रवाह (बहाव) वाली नदी में यह मूर्ख रेत से पुल बनाने का प्रयत्न कर रहा है।
(जोर-जोर से हँसकर पास जाकर)
हे महाशय! यह क्या कर रहे हो आप? बस-बस मेहनत मत करो। देखो –
श्रीराम ने समुद्र पर जिस पुल को शिलाओं से बनाया था,
उस पुल को (इस प्रकार) रेत से बनाते हुए,
तुम उनके पुरुषार्थ का अतिक्रमण कर रहे हो।
जरा सोचो! कहीं रेत से पुल बनाया जा सकता है?

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम्
मूढः – अयम्
तीव्रप्रवाहायाम् – नद्याम्
एकम् – पुरुषम्
यम् – सेतुम्

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
कुतः (कहाँ से) – त्वम् कुतः आगच्छसि?
वा (अथवा) – तत्र एकः मत्स्यः मकरो वा भवेत्।
तावत् (तब तक) – तावत् गिरयः स्थास्यन्ति।
पावं (समीप) – गुरुः शिष्यस्य पार्वं गच्छति।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायपदानि
सिकताभिः – बालुकभिः
सहासम् – हासेन सहितम्
जलोच्छलनध्वनिः – जलोर्ध्वगतेः शब्दः
मूर्खा: – मूढाः
दृष्ट्वा – अवलोक्य
जगति – संसारे
कल्लोलोच्छलनध्वनिः – तरङ्गोच्छलनस्य
कुर्वाणम् – कुर्वन्तम्

3. पुरुषः – भोस्तपस्विन्! कथं माम् अवरोधं करोषि। प्रयत्नेन किं न सिद्धं भवति? कावश्यकता शिलानाम्? सिकताभिरेव सेतुं करिष्यामि स्वसंकल्पदृढतया।
तपोदत्तः – आश्चर्यम् किम् सिकताभिरेव सेतुं करिष्यसि? सिकता जलप्रवाहे स्थास्यन्ति किम्? भवता चिन्तितं न वा?
पुरुषः – (सोत्प्रासम्) चिन्तितं चिन्ततम्। सम्यक् चिन्तितम्। नाहं सोपानसहायतया अधिरोढं विश्वसिमि समुत्प्लुत्यैव गन्तुं क्षमोऽस्मि।
तपोदत्तः – (सव्यङ्ग्यम्) साधु साधु! आञ्जनेयमप्यतिक्रामसि!
पुरुषः – (सविमर्शम् )
कोऽत्र सन्देहः? किञ्च,
विना लिप्यक्षरज्ञानं तपोभिरेव केवलम्।
यदि विद्या वशे स्युस्ते, सेतुरेष तथा मम॥3॥

शब्दार्थाः
अवरोधं करोषि – रोकते हो
सिद्धं – सफल
स्वसंकल्प दृढ़तया – अपने संकल्प की दृढ़ता से
सोत्प्रासम् – मजाक उड़ाते हुए
सोपानसहायतयाः – सीढ़ी की मदद से
अधिरोढुम् – चढ़ने के लिए
विश्वसिमि – विश्वास करता हूँ
समुत्प्लल्य – छलाँग मारकर
सव्यङ्ग्यम – व्यंग्य सहित
आञ्जनेयम – अञ्जनि पुत्र हनुमान को
अतिक्रामसि – तुम अतिक्रमण कर रहे हो
सविमर्शम् – सोच-विचार कर
किञ्च – इसके अतिरिक्त
विना लिप्यक्षरज्ञान – लिपि और अक्षर ज्ञान के बिना
तपोभिः – तपस्या के द्वारा
वशे स्युः – यदि वश में है

अर्थ – पुरुष – हे तपस्विन्! तुम मुझे क्यों रोकते हो? प्रयत्न करने से क्या सिद्ध नहीं होता? शिलाओं की क्या आवश्यकता?
मैं रेत से ही पुल बनाने के लिए संकल्पबद्ध हूँ।
तपोदत्त – आश्चर्य है! रेत से ही पुल बनाओगे? क्या तुमने यह सोचा है कि रेत पानी के बहाव पर कैसे ठहर पाएगी?
पुरुष – (उसकी बात का खण्डन करते हुए) सोचा है, सोचा है, अच्छी प्रकार सोचा है। मैं सीढ़ियों के मार्ग से
(परम्परागत तरीके से) अटारी पर चढ़ने में विश्वास नहीं करता। मुझमें छलाँग मारकर जाने की क्षमता है।
तपोदत्त – (व्यंग्यपूर्वक) शाबाश, शाबाश! तुम तो अञ्जनिपुत्र हनुमान का भी अतिक्रमण कर रहे हो।
पुरुष – (सोच-विचार कर) और क्या? इसमें क्या सन्देह है। लिपि तथा अक्षर-ज्ञान के बिना जिस प्रकार केवल तपस्या से विद्या तुम्हारे वश में हो जाएगी, उसी प्रकार मेरा यह पुल भी। (केवल रेत से बन जाएगा)

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्यः
एषः – सेतुः

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः
पदानि – वाक्येषु प्रयोगः
कथं (कैसे) – त्वम् एतत् कार्यं कथं करिष्यसि?
साधु (ठीक) – साधु उक्तम्।
विना (बिना) ज्ञानं विना जीवनम् सफलं न भवति।
यदि (अगर) – यदि परिश्रमं करिष्यसि तदा सफलं भविष्यसि।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायपदानि
उपरुणत्सि – अवरोधं करोषि
अट्टम् – अट्टालिकाम्
आञ्जनेयम – हनुमन्तम्
सिद्धम् – सफलं
सोत्प्रासम् – उपहासपूर्वकम्
अधिरोढुम् – उपरि गन्तुम्
सविमर्शम् – विचारसहितम्

4. तपोदत्तः – ( सवैलक्ष्यम् आत्मगतम्)
अये! मामेवोद्दिश्य भद्रपुरुषोऽयम् अधिक्षिपति! नूनं सत्यमत्र पश्यामि। अक्षरज्ञानं विनैव वैदुष्यमवाप्तुम् अभिलषामि! तदियं भगवत्याः शारदाया अवमानना। गुरुगृहं गत्वैव विद्याभ्यासो मया करणीयः। पुरुषाथैरेव लक्ष्य प्राप्यते।
(प्रकाशम्)
भो नरोत्तम! नाऽहं जाने यत् कोऽस्ति भवान्। परन्तु भवद्भिः उन्मीलितं मे नयनयुगलम्। तपोमात्रेण विद्यामवाप्तुं प्रयतमानः अहमपि सिकताभिरेव सेतुनिर्माणप्रयासं करोमि। तदिदानी विद्याध्ययनाय गुरुकुलमेव गच्छामि।
( सप्रणामं गच्छति)

शब्दार्थाः
सवैलक्ष्यम् – लज्जापूर्वक
आत्मगतम् – मन में
भद्रपुरुष – सज्जन
अधिक्षिपति – आक्षेप लगाना
वैदुष्यम् – विद्वता
अवाप्तुम् – प्राप्त करने की
अभिलषामि – इच्छा कर रहा हूँ
भगवत्याः – देवी की
शारदाया – शारदा का
अवमानना – अपमान
पुरुषार्थ – मेहनत
लक्ष्य – उद्देश्य
पुरुषार्थः – मेहनत से
प्रकाशम् – प्रकट रूप से
भो नरोत्तम! – हे महापुरुष
उन्मीलितं – खोल दिए हैं
प्रयतमानः – प्रयत्न करता हुआ
सिकताभिरैव – रेत से ही
सेतुनिर्माणप्रयासम् – पुल बनाने का प्रयत्न
तदिदानीम् – तो अब।

अर्थ- तपोदत्त-(लज्जापूर्वक अपने मन में)
अरे! यह सज्जन मुझे ही लक्ष्य करके आक्षेप लगा रहा है। निश्चय ही यहाँ मैं सच्चाई देख रहा हूँ। मैं बिना अक्षर ज्ञान के ही विद्वता प्राप्त करना चाहता हूँ। यह तो देवी सरस्वती का अपमान है। मुझे गुरुकुल जाकर ही विद्या का अध्ययन करना चाहिए। पुरुषार्थ (मेहनत) से ही लक्ष्य की प्राप्ति सम्भव है। (प्रकट रूप से) हे श्रेष्ठ पुरुष! मैं नहीं जानता कि आप कौन हैं? किन्तु आपने मेरे नेत्र खोल दिए। तपस्या मात्र से ही विद्या को प्राप्त करने का प्रयत्न करता हुआ मैं भी रेत से ही पुल बनाने का प्रयास कर रहा था, तो अब मैं विद्या प्राप्त करने के लिए गुरुकुल जाता हूँ।
(प्रणाम करता हुआ चला जाता है)

विशेषण-विशेष्य-चयनम्
विशेषणम् – विशेष्य
भगवत्याः – शारदायाः
भद्रः – पुरुषः
प्रयतमानः – अहम्
अयं – पुरुषः
उत्तमः – नरः

अव्ययानां वाक्येषु प्रयोगः पदानि
वाक्येषु – प्रयोगः
नूनं (निश्चितम्) – अहम् नूनं सत्यमेव पश्यामि।
विना (बिना) – अक्षरज्ञानं विना विद्या कथं अवाप्नोषि।
एव (ही) – गुरुकुलं गत्वा एव विद्याध्ययनं करोमि। पर्यायपदानि

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायपदानि
सवैलक्ष्यम् – सलज्जम्
उन्मीलितम् – उद्घाटितम्
पुरुषार्थः – उद्योगः उद्यमः
अवाप्तुम् – प्राप्तुम्
नदी – तरङ्गिणी
वैदुष्यम् – पाण्डित्यम्
विद्याध्ययनाय – विद्याध्ययनार्थं
अभिलषामि – इच्छामि
इदानीम् – अधुना
जलम् – वारि

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत –

(क) क: उमावेषमिवाश्रितः भवति?
(ख) कस्याः अभिभाषणकौतूहलं महत् भवति?
(ग) अस्माकं कुले किमनुचितम्?
(घ) कः दर्पप्रशमनं कर्तुमिच्छति?
(ङ) कः अशस्त्रः आसीत्?
(च) कया गोग्रहणम् अभवत्?
(छ) कः ग्रहणं गतः आसीत्?
उत्तर:
(क) हरः
(ख) बृहन्नलायाः
(ग) आत्मस्तवम्
(घ) राजा
(ङ) अभिमन्युः
(च) दिष्ट्या
(छ) अभिमन्युः

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –

(क) भटः कस्य ग्रहणम् अकरोत्?
(ख) अभिमन्युः कथं गृहीतः आसीत्?
(ग) कः वल्लभ-बृहन्नलयोः प्रश्नस्य उत्तरं न ददाति?
(घ) अभिमन्युः स्वग्रहणे किमर्थम् आत्मानं वञ्चितम् अनुभवति?
(ङ) कस्मात् कारणात् अभिमन्युः गोग्रहणं सुखान्तं मन्यते?
उत्तर:
(क) भटः अभिमन्योः (सौभद्रस्य) ग्रहणम् अकरोत्।
(ख) अभिमन्युः वञ्चयित्वा गृहीतः आसीत्।
(ग) अभिमन्यु वल्लभ-बृहन्नलयोः प्रश्नस्य उत्तरं न ददाति।
(घ) अभिमन्युः स्वग्रहणे अनेन आत्मानं वाञ्चितम् इवः अनुभवति यतः सः अशस्त्रः वञ्चयित्वा गृहीतः।
(ङ) अभिमन्युः गोग्रहणं सुखान्तं मन्यते यतः अनेनैव तस्य पितरः दर्शिताः।

प्रश्न 3.
अधोलिखितवाक्येषु प्रकटितभावं चिनुत-

(क) भोः को नु खल्वेषः? येन भुजैकनियन्त्रितो बलाधिकेनापि न पीडितः अस्मि। (विस्मयः, भयम्, जिज्ञासा)
(ख) कथं कथं! अभिमन्यु माहम्। (आत्मप्रशंसा, स्वाभिमानः, दैन्यम्)
(ग) कथं मा पितृवदाक्रम्य स्त्रीगतां कथां पृच्छसे? (लज्जा, क्रोधः, प्रसन्नता)
(घ) धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते मम तु भुजौ एव प्रहरणम्। (अन्धविश्वास: शौर्यम्, उत्साह:)
(ङ) बाहुभ्यामाहृतं भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति। (आत्मविश्वासः, निराशा, वाक्संयमः)
(च) दिष्ट्या गोग्रहणं स्वन्तं पितरो येन दर्शिताः। (क्षमा, हर्षः, धैर्यम्)
उत्तर:
(क) विस्मयः
(ख) स्वामिमानः
(ग) क्रोधः
(घ) शौर्यम्
(ङ) आत्मविश्वासः
(च) हर्षः ङ्के

प्रश्न 4.
यथास्थान रिक्तस्थानपति कुसत –
(क) खलु + एषः = ……………
(ख) बल + ………… + अपि = बलाधिकेनापि
(ग) विभाति + उमावेषम् + इव + आश्रितः + …………= विभात्युमावेषम्
………….. + एनम् = वाचालयत्वेनम्
(ङ) रुष्यति + एष = ………………..
(च) त्वमेव + एनम् = …………….
(छ) यातु + ………….. = यात्विति
(ज) …………. + इति = धनञ्जयायेति
उत्तर:
(क) खल्वेषः
(ख) अधिकेन
(ग) इवाश्रितः
(घ) वाचालयतु
(ङ) रुष्यत्येष
(च) त्वमेवैनम्
(छ) इति
(ज) धनञ्जयाय

प्रश्न 5.
अधोलिखितानि वचनानि कः कं प्रति कथयति –
यथा – कः – कं प्रति
आर्य, अभिभाषणकौतूहलं में महत् – बृहन्नला – भीमसेनम्
(क) कथमिदानीं सावज्ञमिव मां हस्यते ……………. ………………
(ख) अशस्त्रेणेत्यभिधीयताम् ……………. ………………
(ग) पूज्यतमस्य क्रियतां पूजा ……………. ………………
(घ) पुत्र! कोऽयं मध्यमो नाम ……………. ………………
(ङ) शान्तं पापम्! धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते ……………. ………………
उत्तर:
(क) कथमिदानी सावमिव मा हस्यते – अभिमन्युः – भीमसेनम्
(ख) अशस्त्रेणेत्यभिधीयताम् – अभिमन्युः – भीमार्जनौ
(ग) पूज्यतमस्य क्रियतां पूजा – उत्तरः – राजानाम्
(घ) पुत्र! कोऽयं मध्यमो नाम – राजा – अभिमन्युम्
(ङ) शातं पापम्! धनुस्तु दुर्बलेः एव गाते – भीमसेनः – अभिमन्युम्

प्रश्न 6.
(अ) अधोलिखितानि स्थूलानि सर्वनामपदानि कस्मै प्रयुक्तानि –

(क) वाचालयतु एनम् आर्य:।
(ख) किमर्थं तेन पदातिना गृहीतः।
(ग), कथं न माम् अभिवादयसि।
(घ) मम तु भुजी एवं प्रहरणम्।
(ङ) अपूर्व इव ते हर्षो ब्रूहि केन विस्मित:?
उत्तर:
(क) अभिमन्यवे
(ख) भीमसेनाय
(ग) राज्ञे
(घ) भीमसेनाय
(ङ) भटाय

प्रश्न 7.
श्लोकानाम् अपूर्णः अन्वयः अधोदत्तः। पाठमाधृत्य रिक्तस्थानानि पूरयत –

(क) पार्थं पितरम् मातुलं ………..च उद्दिश्य कृतास्त्रस्य तरुणस्य ………… युक्तः।
(ख) कण्ठश्लिष्टेन ……….. जरासन्धं योक्त्रयित्वा तत् असह्य …………. कृत्वा (भीमेन) कृष्णः अतदर्हता नीतः।
(ग) रुष्यता …………. रमे। ते क्षेपेण न रुष्यामि, कि ……….. अहं नापराद्धः, कथं (भवान्) तिष्ठति, यातु इति।
(घ) पादयोः निग्रहोचितः समुदाचारः ………….. बाहुभ्याम् आहृतम् (माम्) ………… बाहुभ्याम एव नेष्यति।
उत्तर:
(क) पार्थ पितरम् मातुलं जनार्दनं च उद्दिश्य कृतास्त्रस्य तरुणस्य युद्धपराजयः युक्तः।
(ख) कण्ठश्लिष्टेन बाहुना जरासन्धं योक्त्रयित्वा तत् असह्यं कर्म कृत्वा (भीमेन) कृष्णः अतदर्हता नीतः।
(ग) रुष्यता भवता रमे। ते क्षेपेण न रुष्यामि, किं उक्त्वा अहं नापराद्धः, कथं (भवान्) तिष्ठति, यातु इति।
(घ) पादयोः निग्रहोचितः समुदाचारः क्रियताम्। बाहुभ्याम् आहृतम् (माम्) भीमः बाहुभ्याम् एव नेष्यति।

प्रश्न 7.
(अ) अधोलिखितेभ्यः पदेभ्यः उपसर्गान् विचित्य लिखत –

पदानि – उपसर्गः
यथा- आसाद्य – आ
(क) अवतारितः – ………………
(ख) विभाति – ………………
(ग) अभिभाषय – ………………
(घ) उद्भूताः – ………………
(ङ) उत्सिक्तः – ………………
(च) प्रहरन्ति – ………………
(छ) उपसर्पतु – ………………
(ज) परिरक्षिताः – ………………
(झ) प्रणमति – ………………
उत्तर:
(क) – अव
(ख) – वि
(ग) – अभि
(घ) – उत्
(ङ) – उत्
(च) – प्र
(छ) – उप
(ज) – परि
(झ) – प्र

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त कार्यम् 

प्रश्न  1.
गद्यांशम् पठित्वा प्रश्नानाम् उतराणि लिखत –

1. भटः – जयतु महाराजः।
राजा – अपूर्व इव ते हर्षो ब्रूहि केनासि विस्मितः?
भटः – अश्रद्धेयं प्रियं प्राप्त सौभद्रो ग्रहणं गतः।।
राजा – कथमिदानी गृहीतः?
भटः – रथमासाद्य निश्शङ्क बाहुभ्यामवतारितः।
राजा – केन? भटः यः किल एष नरेन्द्रेण विनियुक्तो महानसे (अभिमन्युमुद्दिश्य) इत इतः कुमारः।
अभिमन्युः – भोः को नु खल्वेषः? येन भुजैकनियन्त्रितो बलाधिकेनापि न पीडितः अस्मि।
बृहनला – इत इत: कुमारः।।
अभिमन्युः – अये! अयमपरः कः विभात्युमावेषमिवाश्रितो हरः।
बृहन्नला – आर्य, अभिभाषणकौतूहल मे महत्। वाचालयत्वेनमार्यः।
बल्लभः – (अपवार्य) बाढम् (प्रकाशम् ) अभिमन्यो।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. क: गृहीत?
2. अयमपरः कः? इति कः वदति।
3. क: ग्रहणं गतः?

उत्तर:

1. अभिमन्युः
2. अभिमन्युः
3. सौभद्रम्

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. अभिमन्युः कथं गृहीतः?
2. सौभद्रः कथम् गृहीतः?

उत्तर:

1. अभिमन्युः वञ्चयित्वा गृहीतः आसीत्।
2. रथमासाद्य निश्शंङ्कः बाहुभ्याम् अवतारितः।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. कौतूहलम्’ अस्य पदस्य विशेषणपदं किम् अत्र नाट्यांशे?
2. नाट्यांशेऽस्मिन् ‘अप्रकाशम्’ इति पदस्य विलोमपदं किम् अत्र?
3. ‘अस्मि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् अत्र?
4. अत्र ‘शोभते’ इति अर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. महत्
2. प्रकाशम्
3. अहम् (अभिमन्युः)
4. विभाति

2. अभिमन्युः – कथं कथम्। अभिमन्यु माहम्। भोः। किमत्र विराटनगरे क्षत्रियवंशोभूता नीचैः अपि नामभिः अभिभाष्यन्ते अथवा अहं शत्रुवशं गतः। अतएव तिरस्क्रियते।
बृहन्नला – अभिमन्यो! सुखमास्ते ते जननी?
अभिमन्युः – कथं कथम्? जननी नाम? किं भवान् मे पिता अथवा पितृव्यः? कथं मां पितृवदाक्रम्य स्वीगतां कथां पृच्छसे?
बृहन्नला – अभिमन्यो! अपि कुशली देवकीपुत्रः केशवः?
अभिमन्युः – कथं कथम्? तत्रभवन्तमपि नाम्ना। अथ किम् अथ किम्? (बृहन्नला वल्लभौ परस्परमवलोकयतः)
अभिमन्युः – कथमिदानी सावज्ञमिव मां हस्यते? न खलु किञ्चित्। पार्थ पितरमहिश्य मातुलं च जनार्दनम्। तरुणस्य कृतास्त्रस्य युक्तो युद्धपराजयः॥

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. सुखमास्ते ते जननी? इति कः कथयति?
2. केशवः कस्याः पुत्रः आसीत्?
3. कः तिरस्क्रियते?

उत्तर:

1. बृहन्नला
2. (देवकी) देवक्याः
3. अभिमन्युः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. अभिमन्युः किमर्थम् तिरस्क्रियते?
2. बृहन्नला अभिमन्युम् किं पृच्छति?

उत्तर:

1. अभिमन्युः शत्रुवशं गतः अतएव तिरस्क्रियते।
2. बृहन्नला अभिमन्युम् प्रच्छति-अभिमन्यो! सुखमास्ते ते जननी।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. नाट्यांशे ‘अर्जुन’ इति पदस्य पर्यायपदं किम् प्रयुक्तम्?
2. अत्र ‘जनकः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
3. ‘पृच्छसे’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदम् अत्र किम्?
4. अस्मिन् नाट्यांशे ‘माता’ इति पदस्य पर्यायपदं किं आगतम्?

उत्तर:

1. पार्थ
2. जननी
3. त्वम्
4. जननी

3. अभिमन्युः – अलं स्वच्छन्दप्रलापेन। अस्माकं कुले आत्मस्तवं कर्तुमनुचितम्। रणभूमौ हतेषु शरान् पश्य, मदृते अन्यत् नाम न भविष्यति।।
बृहन्नला – एवं वाक्यशौण्डीर्यम्। किमर्थं तेन पदातिना गृहीतः?
अभिमन्युः – अशस्व मामभिगतः। पितरम् अर्जुनं स्मरन् अहं कथं हन्याम्। अशोषु मावृशाः न प्रहरन्ति। अतः अशस्वोऽयं मां वञ्चयित्वा गृहीतवान्। राजा त्वर्यतां त्वर्यतामभिमन्युः।
बृहन्नला – इत इतः कुमारः। एष महाराजः। उपसर्पतु कुमारः।
अभिमन्युः – आः। कस्य महाराजः? राजा – एहोहि पुत्र! कथं न मामभिवादयसि? (आत्मगतम्) अहो! उत्सिवतः खल्वयं क्षत्रियकुमारः। अहमस्य दर्पप्रशमनं करोमि। (प्रकाशम् ) अथ केनायं गृहीतः?
भीमसेनः – महाराज! मया।
अभिमन्युः – अशस्त्रेणेत्यभिधीयताम्
भीमसेनः – शान्त पापम्। धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते। मम तु भुजी एव प्रहरणम्।
अभिमन्युः – मा तावद् भोः! किं भवान् मध्यमः तातः यः तस्य सदृशं वचः वदति।
भगवान् – पुत्र! कोऽयं मध्यमो नाम?

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. अभिमन्युः रणभूमौ कथं गृहीतः?
2. कस्य कुले आत्मस्तवं अनुचितम् अस्ति?
3. अभिमन्युः कथम् गृहीत:?

उत्तर:

1. वञ्चयित्वा
2. अभिमन्योः (अभिमन्युकुले)
3. पदातिना

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. अशस्त्रेषु कीदृशाः जनाः न प्रहरन्ति?
2. धनुस्तु कैः एव गृह्यते?

उत्तर:

1. अशस्त्रेषु अभिमन्योः सदृशाः न प्रहरन्ति।
2. धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र नाट्यांशे ‘क्षत्रियकुमारः’ इति पदस्य विशेषणपदं किम्?
2. ‘करोमि’ इति क्रियापदस्य कर्ता कः अत्र?
3. नाट्यांशे ‘प्रकाशम्’ इति विपर्ययपद नाट्यांशे किम् आगतम्?
4. अस्मिन् नाट्यांशे ‘सबलैः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. अयं
2. अहम्
3. आत्मगतम्
4. दुर्बलैः

4. अभिमन्युः – यद्यहमनुग्राम:
पादयोः समुदाचारः क्रियतां निग्रहोचितः।
बाहुभ्यामाहृतं भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति॥
(ततः प्रविशत्युत्तर)
उत्तरः – तात! अभिवादये!
राजा – आयुष्मान् भव पुत्र। पूजिताः कृतकर्माणो योधपुरुषाः।
उत्तरः – पूज्यतमस्य क्रियतां पूजा।
राजा – पुत्र! कस्मै?
उत्तरः – इहात्रभवते धनञ्जयाय।
कथं धनञ्जयायेति?
उत्तरः अथ किम् श्मशानाद्धनुरादाय तूणीराक्षयसायके । नपा भीष्मादयो भग्ना वयं च परिरक्षिताः
राजा – एवमेतत्।
उत्तरः – व्यपनयतु भवाञ्छङ्काम्। अयमेव अस्ति धनुर्धरः धनञ्जयः।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवल प्रश्नद्वयमेव)

1. ततः कः प्रविशति?
2. क: बाहुभ्यामेव नेष्यति?
3. धनञ्जयः कः आसीत्

उत्तर:

1. उत्तरः
2. भीमः
3. धनुर्धरः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. पूज्यतमः धनुर्धरः कः अस्ति?
2. भीमः काभ्यामेव नेष्यति।

उत्तर:

1. पूज्यतमः धनुर्धरः (अर्जुन:) धनञ्जयः अस्ति।
2. भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र ‘अभिवादये’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
2. नाट्यांशे अत्र ‘भीमः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदकिम्?
3. ‘धनञ्जयः’ इति पदस्य विशेषणपदं किम् अत्र?
4. ‘धनञ्जयः’ इति पदं कस्मै प्रयुक्तम् अस्मिन् नाट्यांशे?

उत्तर:

1. अहम् (उत्तरः)
2. नेष्यति
3. धनुर्धरः
4. अर्जुनाय

प्रश्न 2.
निम्नवाक्येषु रेखांकित पदानाम् स्थानेषु प्रश्नवाचक पदं लिखत –

प्रश्न 1.
सौभद्रो ग्रहणं गतः।
(क) क:
(ख) किम्
(ग) कस्य
(घ) केन
उत्तर:
(क) क:

प्रश्न 2.
किमत्र विराटनगरे नीचैः अपि नामभिः अभिभाष्यन्ते।
(क) के
(ख) कुत्र
(ग) कस्मिन्
(घ) कया
उत्तर:
(ख) कुत्र

प्रश्न 3.
क्षत्रियवंशोभृताः नीचैः अपि नामभिः।
(क) केषाम्
(ख) कीदृशाः
(ग) काः
(घ) कुत्र
उत्तर:
(ख) कीदृशाः

प्रश्न 4.
अहम् शत्रुवशं गतः।
(क) कम्
(ख) क:
(ग) किम्
(घ) कुत्र
उत्तर:
(ख) क:

प्रश्न 5.
सुखमास्ते ते जननी।
(क) कस्य
(ख) कम्
(ग) कुत्र
(घ) कया
उत्तर:
(क) कस्य

प्रश्न 6.
अलं स्वच्छन्दप्रलापन।
(क) कथम्
(ख) कदा
(ग) केन
(घ) कया
उत्तर:
(ग) केन

प्रश्न 7.
रणभूमौ हतेषु शरान् पश्य।
(क) को
(ख) कुत्र
(ग) कस्मै
(घ) कदा
उत्तर:
(ख) कुत्र

प्रश्न 8.
तेन पदातिना गृहीतः।।
(क) कया
(ख) केन
(ग) कुत्र
(घ) कम्
उत्तर:
(ख) केन

प्रश्न 9.
अशस्त्रेषु मादृशाः न प्रहरन्ति।
(क) केषाम्
(ख) कीदृशाः
(ग) कः
(घ) कस्य
उत्तर:
(ख) कीदृशाः

प्रश्न 10.
मां वञ्चयित्वा गृहीतवान्।
(क) काम्
(ख) कथम्
(ग) कः
(घ) केन
उत्तर:
(ख) कथम्

प्रश्न 11.
उत्सिक्तः खलु अयं क्षत्रियकुमारः।
(क) कीदृशः
(ख) कम्
(ग) कः
(घ) किम्
उत्तर:
(ग) कः

प्रश्न 12.
उत्सिक्तः खलु अयं क्षत्रियकुमारः।
(क) कः
(ख) कम्
(ग) कथम्
(घ) कीदृशः
उत्तर:
(घ) कीदृशः

प्रश्न 13.
मम तु भुजों एव प्रहरणम्।
(क) कम्
(ख) कस्य
(ग) कथम्
(घ) किम्
उत्तर:
(ख) कस्य

प्रश्न 14.
मम तु भुजौ एव प्रहरणम्।
(क) किम्
(ख) कम्
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(क) किम्

प्रश्न 15.
भीमः बाहुभ्याम् एव नेष्यति।
(क) काभ्याम्
(ख) कैः
(ग) कथम्
(घ) कः
उत्तर:
(क) काभ्याम्

प्रश्न 16.
वयं च परिरक्षिताः।
(क) कीदृशाः
(ख) के
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(ख) के

प्रश्न 17.
अयमेव अस्ति धनुर्धरः धनञ्जयः।
(क) कः
(ख) कीदृशः
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(ख) कीदृशः

प्रश्न 18.
क्रमेण सर्वान् प्रणमति।
(क) काभ्याम्
(ख) कम्
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(ग) कान्

प्रश्न 19.
सर्वे च तम् आलिङ्गन्ति।
(क) काम्
(ख) कम्
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(ख) कम्

प्रश्न 20.
वयं च परिरक्षिताः।
(क) के
(ख) कीदृशाः
(ग) कीदृशी
(घ) कीदृशः
उत्तर:
(ख) कीदृशाः

प्रश्न 21.
अयमेवस्ति धनुर्धरः धनञ्जयः।
(क) कीदृशः
(ख) किम्
(ग) कः
(घ) कम्
उत्तर:
(ग) कः

प्रश्न 22.
अभिमन्युः क्रमेण सर्वान् प्रणमति।
(क) कान्
(ख) किम्
(ग) कम्
(घ) कः
उत्तर:
(क) कान्

प्रश्न 3.
श्लोकस्य अन्वयं लेखनम् –

1. पादयोः समुदाचारः क्रियतां निग्रहोचितः।
बाहुभ्यामाहृतं भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति ।।
अन्वयः- पादयोः

1. …………… उचितः
2. ………….. क्रियताम्
3. ……….. आहतम् (माम्)
4. ……… बाहुभ्याम् एव नेष्यति।

मञ्जूषा – समुदाचारः, निग्रहः, भीमः, बाहुभ्याम् |
उत्तर:

1. निग्रहः,
2. समुदाचारः,
3. बाहुभ्याम्.
4. भीम:

2. श्मशानाद्धनुरादाय तूणीराक्षयसायके।
नृपा भीष्मावयो भग्ना वयं च परिरक्षिताः।।
अन्वयः-

1. ……… धनु:
2. ………. आदाय
3. ………. नृपाः
4. ………. वयं च परिरक्षिताः।

मञ्जूषा – तूणीराक्षयः, श्मशानात्, भग्नाः, भीष्मादयः
उत्तर:

1. श्मशानात्,
2. तूणीराक्षयः,
3. भीष्मादयः,
4. भग्नाः

3. पार्थ पितरमुद्दिश्य मातुलं च जनार्दनम् ।
तरुणस्य कृतास्वस्य युक्तो युद्धपराजयः ॥
अन्वयः-पार्थ

1. ……….. मातलं
2. ……….. च
3. ………. कत:
4. ………….. तरुणस्य यद्धपराजयः युक्तः।

मञ्जूषाः – जनार्दनं, अस्त्रस्य, उद्दिश्य, पितरं
उत्तर:

1. पितरं
2. जनार्दनं
3. उद्दिश्य
4. अस्त्रस्य

4. योकायित्वा जरासन्धं कण्ठश्लिष्टेन बाहुना।
असह्य कर्म तत् कृत्वा नीतः कृष्णोऽतदर्हताम् ॥

अन्वयः कण्ठश्लिष्टेन

1. …….. जरासन्धं
2. ………… तत्
3. ……… कर्म
4. ………..(भीमेन) कृष्णः अतदर्हतां नीतः।

मञ्जूषाः – कृत्वा, बाहुना, योकायित्वा, असह्यं ।
उत्तर:

1. बाहुना
2. योक्त्रयित्वा
3. असह्यं
4. कृत्वा

5. न ते क्षेपेण रुष्यामि, रुष्यता भवता रमे।
किमुक्त्वा नापराद्धोऽहं, कथं तिष्ठति यात्विति ॥
अन्वयः – रुष्यता

1. …………. रमे। ते
2. ………… न रुष्यामि
3. ……… उक्त्वा अहं नापराद्धः
4. ………… (भवान्) तिष्ठति यातु इति।

मञ्जूषाः – क्षेपेण, कथं, किम्, भवता |
उत्तर:

1. भवता
2. क्षेपेण
3. किम्
4. कथं

प्रश्न 4.
निम्नवाक्यानि घटनाक्रमानुसारं पुनर्लिखत –

प्रश्न 1.

1. विरारपुत्रः उत्तरः बृहन्नला (अर्जुनम्) सारथिं मत्वा कौरवेभ्यः युद्धस्य गच्छति।
2. दुर्योधनादयः कौरवाः राज्ञः विराटस्य धेनू: अपाहरन्।
3. अतः सः ताभ्यां सहे उग्रतार्पूवकं वार्ता करोति।
4. अन्ते राजपुत्रः उत्तरः आगत्य तयोः रहस्योद्घाटनं करोति।
5. युद्धे कौरवाणां पराजयो भवति।
6. कौरवपक्षे अभिमन्युः युद्धम् करोति।
7. अभिमन्युः अर्जुन भीमसेनं च न ज्ञायते।
8. वल्लभ वेषधारी भीमसेनः रणभूमौ अभिमन्यु ग्रहीतवान्।

उत्तर:

1. दुर्योधनादयः कौरवाः राज्ञः विराटस्य धेनू: अपाहरन्।
2. कौरवपक्षे अभिमन्युः युद्धम् करोति।
3. विराटपुत्रः उत्तरः बृहन्नला (अर्जुनम) सारथिं मत्वा कौरवेभ्यः युद्धस्य गच्छति।
4. युद्धे कौरवाणां पराजयो भवति।
5. वल्लभ वेषधारी भीमसेनः रणभूमौ अभिमन्यु ग्रहीतवान्।
6. अभिमन्युः अर्जुनं भीमसेनं च न ज्ञायते।
7. अतः सः ताभ्यां सहे उग्रतार्पूवक वार्ता करोति।
8. अन्ते राजपुत्रः उत्तरः आगत्य तयोः रहस्योद्घाटनं करोति।

प्रश्न 2.

1. अर्जुनः भीमसेनः च तम् अभिमन्यु नृपस्य समीपे आनयतः।
2. राजपुत्रस्य उत्तरस्य उत्तरेण तयोः रहस्योद्घाटनम् अभवत्।
3. अभिमन्युः नृपं. भीमम् अर्जुनं च प्रणामं न अकरोत्।
4. दुर्योधनादयः कौरवाः राज्ञः विराटस्य गाः अपाहरन्।
5. विराटपुत्र: उत्तरः बृहन्नला सारधिं कृत्वा कौरवेभ्यः युद्धाय गच्छति।
6. तौ अभिमन्यु नुपस्य समीपे प्रस्तुतवन्तौ।
7. कौरवाणां पक्षतः अभिमन्युः युद्धम् अकरोत्।
8. अभिमन्युः तौ न अजानत्।

उत्तर:

1. दुर्योधनादयः कौरवाः राज्ञः विराटस्य गाः अपाहरन्।
2. कौरवाणां पक्षतः अभिमन्युः युद्धम् अकरोत्।
3. विराटपुत्र: उत्तरः बृहन्नलां सारधि कृत्वा कौरवेभ्यः युद्धाय गच्छति।
4. अर्जुनः भीमसेनः च तम् अभिमन्यु नृपस्य समीपे आनयतः।
5. तौ अभिमन्यु नुपस्य समीपे प्रस्तुतवन्तौ।
6. अभिमन्युः तो न अजानत्।
7. अभिमन्युः नृपं, भीमम् अर्जुनं च प्रणाम न अकरोत्।
8. राजपुत्रस्य उत्तरस्य उत्तरेण तयोः रहस्योद्घाटनम् अभवत्।

प्रश्न 5.
निम्न ‘क’ वर्गीय पदायं ‘ख’ वर्गीय पदेषु पर्यायपदानि चीयताम् –

‘क’ पदानि – ‘ख’ पर्यायपदानि

1. सौभद्रः – हर्षः
2. प्रकाशम् – शोभते
3. जनार्दनम्- पितुःभ्राता
4. प्रलापेन – अभिमन्युः
5. प्रसन्नता – प्रकटरूपेण
6. विभाति – वीरता
7. पितृव्यः – श्रीकृष्णम्
8. मतृदे – अनर्गलभाषणेन
9. शौण्डीर्यम् – त्यजतु
10. समीपं गच्छतु – अर्जुनाय
11. त्वयंताम् – मां बिना
12. दूरीकरोतु – उपसर्पतु
13. धनञ्जनाय – व्यपनयतु
14. दर्पः – घमण्डः

उत्तर:

1.  – अभिमन्युः
2.  – प्रकटरूपेण
3.  – श्रीकृष्णम्
4.  – अनर्गलभाषणेन
5.  – हर्षः
6.  – शोभते
7.  – पितुःभ्राता
8.  – मां बिना
9.  – वीरता
10.  – उपसर्पतु
11.  – उपसर्पतु
12.  – व्यपनपतु.
13.  – अर्जुनाय
14.  – घमण्डः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 11 पर्यावरणम्

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम् Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत –

(क) मानवः कुत्र सुरक्षितः तिष्ठति?
(ख) सुरक्षितं पर्यावरणं कुत्र उपलभ्यते स्म?
(ग) आर्षवचनम् किमस्ति?
(घ) पर्यावरणमपि कस्य अङ्गमिति ऋषयः प्रतिपादितवन्तः?
(ङ), लोकरक्षा कया सम्भवति?
(च) अजातशिशुः कुत्र सुरक्षितः तिष्ठति?
(छ) प्रकृतिः केषां संरक्षणाय यतते?
उत्तर:
(क) पर्यावरणकुक्षौ
(ख) वने
(ग) धर्मोक्षति रक्षितः
(घ) धर्मस्य (ङ) प्रकृतिरक्षया
(च) मातृगर्भे
(छ) प्राणिनाम् ।

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –

(क) प्रकृतेः प्रमुखतत्त्वानि कानि सन्ति?
(ख) स्वार्थान्धः मानवः किं करोति?
(ग) पर्यावरणे विकृते जाते कि भवति?
(घ) अस्माभिः पर्यावरणस्य रक्षा कथं करणीया?
(ङ) लोकरक्षा कथं संभवति?
(च) परिष्कृतं पर्यावरणम् अस्मभ्यं किं किं ददाति?
उत्तर:
(क) पृथिवी, जल, तेजो, वायुकाशश्चेति प्रकृत्या प्रमुखतत्वानि सन्ति।
(ख) स्वार्थान्धः मानवः पर्यावरणं नाशयति।
(ग) पर्यावरण विकृते जाते विविधाः रोगा: भीषणसमस्याश्च जायन्ते।
(घ) वापीकूपतडागादिनिर्माणं कृत्वा, कुक्कुरसूकर सर्प नकुला स्थलचराणां मत्स्यकच्छ मकर प्रभृतीनां जलचराणां रक्षणेन पर्यावरणस्य रक्षा करणीया।
(ङ) प्रकृतिरक्षयैव लोकरक्षा सम्भवति।
(च) परिष्कृत पर्यावरणम् अस्मभ्यम् सांसारिक जीवनसुखद, सद्विचारम्, सत्यसङ्कल्पम्, माङ्गलिकसामग्रीञ्च प्रददाति।

प्रश्न 3.
स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत –

(क) बनवृक्षाः निविवेक छिद्यन्ते।
(ख) वृक्षकर्तनात् शुद्धवायुः न प्राप्यते।
(ग) प्रकृतिः जीवनसुखं प्रददातिा
(घ) अजातश्शिशुः मातृगर्भे सुरक्षितः तिष्ठति।
(ङ) पर्यावरणरक्षण धर्मस्य अङ्गम् अस्ति।
उत्तर:
(क) के निर्विवेक छिद्यन्ते?
(ख) कस्मात् शुद्धवायुः न प्राप्यते?
(ग) प्रकृतिः किम् प्रददाति?
(घ) अजातश्शिशुः कुत्र/कस्मिन् सुरक्षितः तिष्ठति?
(ङ) पर्यावरणरक्षणं कस्य अङ्गम् अस्ति?

प्रश्न 4.
उदाहरणमनुसृत्य पदरचनां कुरुत –
(क) यथा – जले चरन्ति इति – जलचराः

1. स्थले चरन्ति इति – …………….
2. निशायां चरन्ति इति – …………….
3. व्योम्नि चरन्ति इति – …………….
4. गिरौ चरन्ति इति – …………….
5. भूमौ चरन्ति इति – …………….

उत्तर:

1. स्थलचराः
2. निशाचराः
3. व्योमचराः
4. गिरिचराः
5. भूमिचराः

(ख) यथा – न पेयम् इति – अपेयम

1. न वृष्टि इति – …………….
2. न सुखम् इति – …………….
3. न भावः इति – …………….
4. न पूर्णः इति – …………….

उत्तर:

1. अवृष्टिः
2. असुखम्
3. अभावः
4. अपूर्ण।

प्रश्न 5.
उदाहरणमनुसृत्य पदनिर्माणं कुरुत –
यथा – वि + कृ + क्तिन् – विकृतिः

(क) प्र + गम् + क्तिन्
(ख) दृश् + क्तिन् – ………………
(ग) गम् + क्तिन् – ………………
(घ) मन् + क्तिन् – ………………
(ङ) शम् + क्तिन् – ………………
(च) भी + क्तिन् – ………………
(छ) जन् + क्तिन् – ………………
(ज) भज् + क्तिन् – ………………
(झ) नी + क्तिन् – ………………
उत्तर:
(क) प्रगतिः
(ख) दृष्टिः
(ग) गतिः
(घ) मतिः
(ङ) शान्तिः
(च) भीतिः
(छ) जातिः
(ज) भक्तिः
(झ) नीतिः

प्रश्न 6.
निर्देशानुसारं परिवर्तयत –
यथा – स्वार्थान्धो मानवः अद्य पर्यावरणं नाशयति (बहुवचने)।
स्वार्थान्धाः मानवाः अद्य पर्यावरणं नाशयन्ति।

(क) सन्तप्तस्य मानवस्य मङ्गलं कुतः? (बहुवचने)
(ख) मानवाः पर्यावरणकुक्षौ सुरक्षिताः भवन्ति। (एकवचने)
(ग) वनवृक्षाः निर्विवेकं छिद्यन्ते। (एकवचने)
(घ) गिरिनिर्झरा: निर्मलं जलं प्रयच्छन्ति। (द्विवचने)
(ङ) सरित् निर्मलं जलं प्रयच्छति। (बहुवचने)
उत्तर:
(क) सन्तप्तानां मानवानां मङ्गलं कुतः?
(ख) मानवः पर्यावरणकुक्षौ सुरक्षितः भवति।
(ग) वनवृक्षः निर्विवेकं छिद्यते।
(घ) गिरिनिर्झरौ निर्मल जलं प्रयच्छतः।
(ङ) सरित: निर्मल जलं प्रयच्छन्ति।

(अ) पर्यावरणरक्षणाय भवन्तः किं करिष्यन्ति इति विषये पञ्च वाक्यानि लिखत।
यथा – अहं विषाक्तम् अवकर नदीषु न पातयिष्यामि।
(क) …………………………………………………………………
(ख) ………………………………………………………………..
(ग) ………………………………………………………………..
(घ) ………………………………………………………………..
(ङ) ………………………………………………………………..
उत्तर:
(क) अहम् वृक्षच्छेदनं न करिष्यामि।
(ख) अहम् नूतनवृक्षान् लताः च आरोपयिष्यामि।
(ग) अहम् पशून् पालयिष्यामि।
(घ) अहम् पशुपक्षिणाम् आखेट न करिष्यामि।
(ङ) अहम् वापीकूपतडागादीनां निर्माण करिष्यामि।

प्रश्न 7.
उदाहरणमनुसत्य उपसर्गान् पृथक्कृत्वा लिखत –
यथा-
संरक्षणाय – सम्
(क) प्रभवति – ………………..
(ख) उपलभ्यते – ………………..
(ग) निवसन्ति – ………………..
(घ) समुपहरन्ति – ………………..
(ङ) वितरन्ति – ………………..
(च) प्रयच्छन्ति – ………………..
(छ) उपगता – ………………..
(ज) प्रतिभाति – ………………..
उत्तर:
(क) प्र.
(ख) उप
(ग) नि.
(घ) सम् + उप
(ङ) वि
(च) प्र.
(छ) उप
(ज) प्रति।

(अ) उदाहरणमनुसृत्य अधोलिखितानां समस्तपदानां विग्रहं लिखत –
यथा- तेजोवायु: – तेजः वायुः च।
गिरिनिर्झराः – गिरयः निर्झराः च।

(क) पत्रपुष्पे
(ख) लतावृक्षौ
(ग) पशुपक्षी
(घ) कीटपतङ्गो
उत्तर:
(क) पत्रम् पुष्पम् च।
(ख) लता वृक्षः च।
(ग) पशुः पक्षी च।
(घ) कोट: पतङ्गः च।
(अ) (आ)

परियोजनाकार्यम्

(क) विद्यालयप्राङ्गणे स्थितस्य उद्यानस्य वृक्षाः पादपाश्च कथं सुरक्षिताः स्युः तदर्थ प्रयल: करणीयः इति सप्तवाक्येषु लिखत।
उत्तर:
1. सर्वप्रथमं वृक्षाणां पादपानां च स्पर्श:स्य निषेधः स्यात्।
2. तेषां पुष्पाणामपि स्पर्शस्य निषेधः भवितव्यः।
3. वृक्षाणां फलानामपि कापि हानिः न भवितव्या।
4. तेषां जलसिञ्चनस्य पूर्णः प्रबन्ध: स्यात्।
5. पुष्पविनाशकाय दण्डस्य व्यवस्था अपि स्यात्।
6. वृक्षान् पादपान् वा प्रति रक्षाजालस्य व्यवस्था भवितव्या।
7. वृक्षाणां संरक्षणाय मालाकाराणामपि व्यवस्था स्यात्।

(ख) अभिभावकस्य शिक्षकस्य वा सहयोगेन एकस्य वृक्षस्य आरोपणं करणीयम्। (यदि स्थानम् अस्ति।) तर्हि विद्यालय-प्राङ्गणे, नास्ति चेत् स्वस्मिन् प्रतिवेशे, गृहे वा) कृतं सर्व दैनन्दिन्यां लिखित्वा शिक्षक दर्शयत।
उत्तर:
छात्र अपने-अपने अध्यापक के सहयोग से अपने-अपने विद्यालय में वृक्ष लगाएँ तथा अपनी डायरी में लिखें कि वे उसकी रक्षा के लिए प्रतिदिन क्या-क्या करते हैं। यह सब वे अपने अध्यापक को भी लिखकर दिखाएँ।

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 11 पर्यावरणम् Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त कार्यम्

प्रश्न 1.
निम्नलिखितम् गद्यांशम् पठित्वा तदाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत –

1. प्रकृतिः समेषां प्राणिनां संरक्षणाय यतते। इयं सर्वान् पुष्णाति विविधैः प्रकारैः सुखसाधनैः च तर्पयति ।
पृथिवी, जलं, तेजः, वायुः, अकाशः च अस्याः प्रमुखानि तत्त्वानि। तान्येव मिलित्वा पृथक्तया वाऽस्माकं पर्यावरणं रचयन्ति। आवियते परितः समन्तात् लोकः अनेन इति पर्यावरणम्। यथा अजातश्शिशुः मातृगर्भ सुरक्षितः तिष्ठति तथैव मानवः पर्यावरणकुक्षौ। परिष्कृतं प्रदूषणरहितं च पर्यावरणम् अस्मभ्यं सांसारिक जीवनसुखं, सद्विचार, सत्यसङ्कल्पं माङ्गलिकसामग्रीञ्च प्रददाति। प्रकृतिकोपैः आतङ्कितो जनः किं कर्तुं प्रभवति? जलप्लावनः, अग्निभयैः, भूकम्पः, वात्याचक्रः, उल्कापातादिभिश्च सन्तप्तस्य मानवस्य क्व मङ्गलम्?

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. प्रकृतिः केषाम् संरक्षणाय यतते?
2. का विविधैः प्रकारैः सर्वान् पुष्णाति तर्पयति च?
3. प्रकृतिः कैः पोषयति?

उत्तर:

1. प्राणिनाम्
2. प्रकृतिः
3. सुखसाधनैः।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. प्रकृतिः कथं रक्षणं करोति?
2. परिष्कृतं प्रदुषणरहितं च पर्यावरणं अस्मभ्यम् किं ददाति?

उत्तर:

1. प्रकृतिः यथा अजातः शिशुः मातृगर्भे सुरक्षितः तिष्ठति तथैव मानवः पर्यावरणकुक्षी रक्षणं करोति।
2. परिष्कृतं प्रदूषणरहित च पर्यावरणं अस्मभ्यम् सांसारिक जीवनसुखं, सद्विचार, सत्यसंकल्प मांगलिक सामग्रीञ्च प्रददाति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘इयं सर्वान् पुष्णाति’ अत्र ‘इयं’ पदम् कस्यै प्रयुक्तम्?
2. ‘शुद्धम्’ इति पदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किम् प्रयुक्तम्?
3. ‘प्रददाति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदम् किम् अत्र?
4. अत्र ‘विविधैः’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम्?

उत्तर:

1. प्रकृत्ये,
2. परिष्कृतम्,
3. पर्यावरणम्
4. सुखसाधनैः

2. अत एव अस्माभिः प्रकृतिः रक्षणीया। तेन च पर्यावरणं रक्षितं भविष्यति। प्राचीनकाले लोकमङ्गलाशंसिनः ऋषयो बने निवसन्ति स्म। यतो हि बने सुरक्षितं पर्यावरणमुपलभ्यते स्म। तत्र विविधा विहगाः कलकूजिश्रोत्ररसायन वदति। सरिती गिरिनिराश्च अमृतस्वादु निर्मलं जलं प्रयच्छन्ति। वृक्षा लताश्च फलानि पुष्पाणि इन्धनकाष्ठानि च
बाहुल्येन समुपहरन्ति। शीतलमन्दसुगन्धवनपवना औषधकल्पं प्राणवायु वितरन्ति।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. प्रकृतिः केन रक्षणीया?
2. के श्रोत्ररसायनं ददति?
3. प्राचीन काले बने के वसन्ति स्म?

उत्तर:

1. अस्माभिः
2. विहगाः
3. ऋषयः।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. प्राचीनकाले कीदृशाः ऋषयः वने निवसन्ति स्म?
2. निर्मलं जलं के-के प्रयच्छन्ति?

उत्तर:

1. प्राचीनकाले लोकमङ्गलाशसिनः ऋषयः वने निवसन्ति स्म।
2. सरितो गिरिनिर्झराश्च अमृतस्वादु निर्मल जलं प्रयच्छन्ति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र ‘आधुनिककाले’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् अस्ति?
2. ‘विविधाः विहगा: अनयोः पदयोः अत्र विशेषणपदं किम्?
3. ‘सरिता’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
4. खगाः ‘इति पदस्य पर्यायपदं किम्?’

उत्तर:

1. प्राचीनकाले
2. विविधाः
3. प्रयच्छति
4. विहगाः

3. परन्तु स्वार्थान्धो मानवः तदेव पर्यावरणम् अद्य नाशयति। स्वल्पलाभाय जना बहुमूल्यानि वस्तूनि नाशयन्ति। जनाः बन्त्रागाराणां विषाक्तं जलं नद्यां निपातयन्ति। तेन मत्स्यादीनां जलचराणां च क्षणेनैव नाशो भवति। नदीजलमपि तत्सर्वथाऽपेयं जायते। मानवाः व्यापारवर्धनाय वनवृक्षान् निर्विवेकं छिन्दन्ति। तस्मात् अवृष्टिः प्रवर्धत, वनपशवश्च शरणरहिता ग्रामेषु उपद्रवं विदधति। शुद्धवायुरपि वृक्षकर्तनात् सङ्कटापन्नो जायते एवं हि स्वार्थान्धमानवै विकृतिम् उपगता प्रकृतिः एव तेषां सर्वेषां विनाशकी भवति। विकृतिमुपगते पर्यावरणे विविधाः रोगा: भीषणसमस्याश्च सम्भवन्ति तत्सर्वमिदानी चिन्तनीय प्रतिभाति।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. कीदृशः मानवः अद्य पर्यावरणं नाशयति?
2. कस्याः जलम् सर्वथा अपेयं जायते?
3. जनाः किमर्थम् बहुमूल्यानि वस्तूनि नाश्यन्ति?

उत्तर:

1. स्वार्थान्धः,
2. नद्याः (नदीजलम्)
3. स्वल्पलाभाय।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. यन्त्रागाराणां जलं किम् करोति?
2. वृक्षकर्तनात् कीदृशः संकटापन्नो जात?

उत्तर:

1. यन्त्रागाराणां विषाक्तं जलं नद्यां निपात्यते येन मत्स्यादीनां जलचराणां च क्षणेनैव नाशः जायते।
2. शुद्धवायुरपि वृक्षकर्तनात् संकटापन्नो जातः।

(ii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘बहुलाभाय’ अस्य पदस्य विपर्ययपदं किं प्रयुक्तम्?
2. ‘भवति’ इति क्रियापदस्य कर्ता कः?
3. ‘विविधाः रोगाः’ अनयोः पदयोः अत्र विशेष्यपदं किम्?
4. ‘वस्तूनि’ इति विशेष्य पदस्य विशेषणपदं किम् अत्र?

उत्तर:

1. स्वल्पलाभाय,
2. प्रकृतिः,
3. रोगाः
4. बहुमूल्यानि।

4. धर्मो रक्षति रक्षितः इत्यार्धवचनम्। पर्यावरणरक्षणमपि धर्मस्यैवाङ्गमिति ऋषयः प्रतिपादितवन्तः। अत एव ‘वापीकूपतडागादिनिर्माणं देवायतन-विश्रामगृहादिस्थापनञ्च धर्मसिद्धेः स्रोतो रूपेण अङ्गीकृतम्। कुक्कुर-सूकर-सर्प-नकुलादि-स्थलचराः, मत्स्य-कच्छप-मकरप्रभृतयः जलचराश्च अप रक्षणीयाः, यतः ते स्थलमलानाम् अपनोदिन: जलमलानाम् अपहारिणश्च। प्रकृतिरक्षया एव लोकरक्षा सम्भवति इत्यत्र न संशयः।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. ‘धर्मो रक्षति रक्षितः’ इति कीदृशम् वचनम्?
2. पर्यावरणरक्षणं कस्य अङ्गम् इति?
3. क: रक्षितः रक्षति?

उत्तर:

1. आप्रवचनम्,
2. धर्मस्य
3. धर्मः।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. आर्षवचनम् किम्?
2. स्थलचराः के-के, भवन्ति?

उत्तर:

1. ‘धर्मो रक्षति रक्षितः’ इति आर्षवचनम् अस्ति।
2. कुक्कुर-सूकर-सर्प-नकुल आदयः स्थलचराः भवन्ति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘प्रतिपादितवन्तः’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
2. अनुच्छेदे ‘लोकरक्षा’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
3. अनुच्छेदे ‘स्थलचराः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
4. अत्र ‘ऋषीणां’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?

उत्तर:

1. ऋषयः
2. संभवति
3. जलचराः
4. आर्षः।

प्रश्न 2.
निम्नवाक्येषु रेखाङ्कित पदानां स्थानेषु प्रश्नवाचक पदं लिखत –

प्रश्न 1.
प्रकृतिः प्राणिनाम् संरक्षति।
(क) केषाम्
(ख) का
(ग) कः
(घ) के
उत्तर:
(क) केषाम्

प्रश्न 2.
प्रकृतिः सुखसाधनैः तर्पयति।
(क) केन
(ख) किमर्थम्
(ग) कैः
(घ) के
उत्तर:
(ग) कैः

प्रश्न 3.
पञ्चतत्वानि मिलित्वा पर्यावरणं रचयन्ति।
(क) कानि
(ख) किम्
(ग) कीदृशम्
(घ) के
उत्तर:
(ख) किम्

प्रश्न 4.
‘परिष्कृतम्’ पर्यावरणं अस्मभ्यम् जीवनं यच्छति।
(क) किम्
(ख) कीदृशम्
(ग) केन
(घ) के
उत्तर:
(ख) कीदृशम्

प्रश्न 5.
प्रकृतिकोपैः जनः आतङ्कितः भवति।
(क) कीदृशः
(ख) कीदृशम्
(ग) कीदृशेन
(घ) के
उत्तर:
(क) कीदृशः

प्रश्न 6.
‘इन्धनकाष्ठानि’ बाहुल्येन समुपहरन्ति।
(क) कानि
(ख) काम्
(ग) कम्
(घ) के
उत्तर:
(क) कानि

प्रश्न 7.
वृक्षकर्तनात् सङ्कटापन्नो जातः।
(क) कात्
(ख) कस्मात्
(ग) केन
(घ) के
उत्तर:
(ख) कस्मात्

प्रश्न 8.
यन्त्रागाराणां विषाक्तं जलं नद्याम् पतन्ति।
(क) काम्
(ख) कानाम्
(ग) कासाम्
(घ) के
उत्तर:
(घ) केषाम्.

प्रश्न 9.
पर्यावरणरक्षणं धर्मस्य अङ्ग इति ऋषयः कथयन्ति।
(क) कस्य
(ख) किम्
(ग) कम्
(घ) के
उत्तर:
(क) कस्य

प्रश्न 10.
शुद्धपर्यावरणं अस्मभ्यम् जीवनं यच्छति।
(क) केभ्यः
(ख) कम्
(ग) किमर्थम्
(घ) के
उत्तर:
(क) केभ्यः

प्रश्न 11.
स्वार्थान्धः मानवः अद्य पर्यावरणं नाशयति।
(क) कीदृशः
(ख) कः
(ग) केन
(घ) के
उत्तर:
(क) कीदृशः

प्रश्न 12.
पञ्च प्रमुखानि तत्त्वानि सन्ति।
(क) कदा
(ख) कति
(ग) क:
(घ) के
उत्तर:
(ख) कति

प्रश्न 13.
वने ऋषयः वसन्ति स्म?
(क) के
(ख) केन
(ग) कासाम्
(घ) का
उत्तर:
(क) के

प्रश्न 14.
प्राचीनकाले ऋषयः लोकमङ्गलाशसिनः आसन्।
(क) कति
(ख) कः
(ग) कदा,
(घ) के
उत्तर:
(ग) कदा,

प्रश्न 15.
भूकम्पैः मानवस्य मङ्गलम् या भवति?
(क) केषाम्
(ख) कथम्
(ग) कैः
(घ) के
उत्तर:
(ग) कैः

प्रश्न 16.
विहगाः श्रोत्ररसायनं ददति।
(क) कानाम्
(ख) कासाम्
(ग) कैः
(घ) के
उत्तर:
(घ) के

प्रश्न 17.
स्वल्पलाभाय जनाः बहुमूल्यानि वस्तूनि नाशयन्ति।
(क) कीदृशानि
(ख) के
(ग) कैः
(घ) का
उत्तर:
(क) कीदृशानि

प्रश्न 3.
कीदृशानि निम्न ‘क’ वर्गीय पदानाम् ‘ख’ वर्गीय पदेषु पर्यायपदम् चित्वा लिखत –

‘क’ वर्ग: – ‘ख’ वर्ग:
1. यतते – कर्णामृतम्
2 कुक्षौ – अधुना
3. परितः – शोचनीयम्
4. परिष्कृतम् – ऋषयः
5. गिरिनिर्झराः – प्रयलं करोति
6. श्रोत्ररसायनम् – स्वीकृतम्
7. प्राणवायु: –
8. अपेयम् – पर्वतानां प्रपाताः
9. इदानीम् – गर्भ
10. अवृष्टिः – समन्तात्
11. चिन्तनीयम् – आक्सीजनम्
12. देवायतनम् – पातुम् अयोग्यम्
13. आर्षः – वर्षारहितः
14. अङ्गीकृतम् – देवालयः
उत्तर:
1. – प्रयत्न करोति.
2. – गर्भ.
3. – समन्तात.
4. – शुद्धम,
5. – पर्वतानां प्रपाताः,
6. – कर्णामृतम,
7. – आक्सीजना
8. – पातुम् अयोग्यम्
9. – अधुना,
10. – वर्षारहितः
11. – शोचनीयम्
12. – देवालयः
13. – ऋषयः
14. – स्वीकृतम्।

प्रश्न 4.
‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे विशेष्याणि दत्तानि। तानि समुचित योजयत –

‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः
1. प्रमुखानि – सुखसाधनैः
2. विविधैः – प्रकृतिः
3. इयं – मानवस्य
4. सन्तप्तस्य – विहगाः
5. आतङ्कितः – जलम्
6. विविधाः – वनपवनः
7. निर्मलम् – प्रकृतिः
8. शीतलः – धर्म:
9. बहुमूल्यानि – प्राणिनाम्
10. विनाशकी – वस्तुनि
11. रक्षितः – जनः
12. समेषाम् – तत्त्वानि
उत्तर:
1. – तत्वानि
2. – सुखसाधनैः
3. – प्रकृतिः
4. मानवस्य
5. – जनः
7. – विहगाः
8. – जलम्
9. – वनपवनः
10. – वस्तूनि
11. – प्रकृतिः
12. – धर्म:
13. – प्राणिनाम्

प्रश्न 5.
निम्न ‘क’ वर्गीय पदानाम् ‘ख’ वर्गीय पदेषु विलोमपदानि मेलयत –

‘क’ वर्गः – ‘ख’ वर्ग:
1. जलचराः – पुरा
2. संशयः – पेयम्
3. धर्म: – उपकी
4. रक्षितः – अविषाक्तम्
5. स्वार्थ: – असुरक्षितम्
6. अद्य – असत्यम्
7. अपेयम् – असंशयः
8. निर्विवेकम – परार्थ:
9. विनाशकी – अधर्मः
10. विषाक्तम् – स्थलचरा:
11. भविष्यति – अरक्षितः
12. प्राचीनकाले – सविवेकम्
13. सुरक्षितम् – आसीत्
14. सद्विचारम् – आधुनिक काले
15. अजातशिशुः – कुविचारम्
16. सत्यम् – जातशिशुः
उत्तर:
1. – स्थलचराः
2. – असंशयः
3. – अधर्मः
4. – अरक्षितः
5. – परार्थः
6. – पुरा
7. – पेयम्
8. – सविवेकम
9. – उपकी
10. – अविषाक्तम्
11. – आसीत्
12. – आधुनिक काले
13. – असुरक्षितम्
14. – कुविचारम्
15. – जातशिशुः
16. – असत्यम्।