Prasanna

We have given detailed NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई

Class 7 Sanskrit Chapter 5 पण्डिता रमाबाई Textbook Questions and Answers

प्रश्न: 1.
एकपदेन उत्तरत- (एक शब्द में उत्तर दीजिए- Answer in one word.)

(क) ‘पण्डिता’ ‘सरस्वती’ इति उपाधिभ्यां का विभूषिता?
उत्तराणि:
रमाबाई

(ख) रमा कुतः संस्कृतशिक्षा प्राप्तवती? ।
उत्तराणि:
स्वमातुः

(ग) रमाबाई केन सह विवाहम् अकरोत् ?
उत्तराणि:
विपिनबिहारीदासेन

(घ) कासां शिक्षायै रमाबाई स्वकीयं जीवनम् अर्पितवती?
उत्तराणि:
नारीणाम्

(ङ) रमाबाई उच्चशिक्षार्थं कुत्र अगच्छत् ?
उत्तराणि:
इंग्लैण्डदेशम्।

प्रश्न: 2.
रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत- (रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए – Frame questions based on the underlined words.)

(क) रमायाः पिता समाजस्य प्रतारणाम् असहत।
उत्तराणि:
कस्याः पिता समाजस्य प्रतारणाम् असहत?

(ख) पत्युः मरणानन्तरं रमाबाई महाराष्ट्र प्रत्यागच्छत्।
उत्तराणि:
कस्य मरणानन्तरं रमाबाई महाराष्ट्र प्रत्यागच्छत् ?

(ग) रमाबाई मुम्बईनगरे ‘शारदा-सदनम्’ अस्थापयत्।
उत्तराणि:
रमाबाई कुत्र ‘शारदा-सदनम्’ अस्थापयत् ?

(घ) 1922 तमे ख्रिष्टाब्दे रमाबाई-महोदयायाः निधनम् अभवत्।
उत्तराणि:
1922 तमे ख्रिष्टाब्दे कस्याः निधनम् अभवत् ?

(ङ) स्त्रियः शिक्षां लभन्ते स्म।
उत्तराणि:
काः शिक्षां लभन्ते स्म?

प्रश्न: 3.
प्रश्नानामुत्तराणि लिखत- (प्रश्नों के उत्तर लिखिए- Write answers to the questions.)

(क) रमाबाई किमर्थम् आन्दोलनं प्रारब्धवती?
उत्तराणि:
रमाबाई बालिकानां स्त्रीणां च कृते संस्कृतस्य वेदशास्त्रादिकस्य च शिक्षायै आन्दोलनं प्रारब्धवती।

(ख) निस्सहायाः स्त्रियः आश्रमे किं लभन्ते स्म?
उत्तराणि:
निस्सहायाः स्त्रियः आश्रमे मुद्रण-टङ्कण-काष्ठकलादीनां च प्रशिक्षणम् लभन्ते स्म।।

(ग) कस्मिन् विषये रमाबाई-महोदयायाः योगदानम् अस्ति? ।
उत्तराणि:
लेखनक्षेत्र-विषये रमाबाई-महोदयायाः योगदानम् अस्ति।

(घ) केन रचनाद्वयेन रमाबाई प्रशंसिता वर्तते?
उत्तराणि:
‘स्त्रीधर्म नीति’ ‘हाई कास्ट हिन्दू विमेन’ इति रचनाद्वयेन रमाबाई प्रशंसिता वर्तते ।

प्रश्न: 4.
अधोलिखितानां पदानां निर्देशानुसारं पदपरिचयं लिखत- (निम्नलिखित शब्दों के निर्देश के अनुसार पद-परिचय लिखिए- Write the gender, inflexion and number of words given below.)

उत्तराणि:

प्रश्नः 5.
अधोलिखितानां धातूनां लकारं पुरुषं वचनञ्च लिखत- (निम्नलिखित शब्दों के धातु, लकार, पुरुष और वचन लिखिए- Write the complete form of roots of words given below.)

उत्तराणि:

प्रश्न: 6.
अधोलिखितानि वाक्यानि घटनाक्रमानुसारं लिखत। (निम्नलिखित वाक्यों को घटना के क्रम के अनुसार लिखिए।) (Rewrite the sentences in the order of events as they took place.)

(क) रमाबाई-महोदयायाः विपिनबिहारीदासेन सह विवाहः अभवत्।
उत्तराणि:
1858 तमे ख्रिष्टाब्दे रमाबाई जन्म अलभत।

(ख) 1858 तमे ख्रिष्टाब्दे रमाबाई जन्म अलभत।
उत्तराणि:
सा स्वमातुः संस्कृतशिक्षा प्राप्तवती।

(ग) सा उच्चशिक्षार्थम् इंग्लैण्डदेशं गतवती।
उत्तराणि:
रमाबाई-महोदयायाः विपिनबिहारीदासेन सह विवाहः अभवत् ।

(घ) 1922 तमे ख्रिष्टाब्दे रमाबाई-महोदयायाः निधनम् अभवत्।
उत्तराणि:
सा उच्चशिक्षार्थम् इंग्लैण्डदेशं गतवती।

(ङ) सा मुम्बईनगरे शारदा-सदनम् अस्थापयत्।
उत्तराणि:
सा मुम्बईनगरे शारदा-सदनम् अस्थापयत्।

(च) सा स्वमातुः संस्कृतशिक्षा प्राप्तवती।
उत्तराणि:
1922 तमे ख्रिष्टाब्दे रमाबाई-महोदयायाः निधनम् अभवत्।

Class 7 Sanskrit Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम् Additional Important Questions and Answers

(1) एकपदेन उत्तरत- (एक पद में उत्तर दीजिए- Answer in one word.)

(i) पण्डिता रमाबाई किमर्थम् इंग्लैण्ड-देशम् अगच्छत्?
उत्तराणि:
उच्चशिक्षार्थम्

(ii) मुम्बई-नगरे सा किम् अस्थापयत्?
उत्तराणि:
शारदा-सदनम्

(iii) रमा स्वमातुः किं प्राप्तवती?
उत्तराणि:
संस्कृत-शिक्षणम्

(iv) ब्रह्मसमाजेन प्रभाविता सा किम् अकरोत्?
उत्तराणि:
वेदाध्ययनम्

(v) समाजसेवायाः अतिरिक्तं कस्मिन् क्षेत्रे रमाबाई-महोदयायाः योगदानम् अस्ति?
उत्तराणि:
लेखन-क्षेत्रे

(2) एकवाक्येन उत्तरत- (एक वाक्य में उत्तर दीजिए Answer in a sentence.)

(i) रमाबाई किमर्थं जीवनम् अर्पितवती?
उत्तराणि:
नारीणां सम्मानाय शिक्षायै च रमाबाई स्व-जीवनम् अर्पितवती।

(ii) सा कासु निपुणा आसीत्?
उत्तराणि:
सा देश-विदेशानाम् अनेकासु भाषासु निपुणा आसीत्।

(iii) रमायाः पिता डोंगरे किमर्थं समाजस्य प्रतारणाम् सहते स्म?
उत्तराणि:
रमायाः पिता डोगरे रूढिबद्धां धारणां परित्यज्य स्वपत्नी संस्कृतम् अशिक्षयत्; एतदर्थं सः समाजस्य प्रतारणां सहते स्म।

(iv) तस्याः किं रचनाद्वयं प्रसिद्धम्?
उत्तराणि:
रमाबाई-महोदयायाः ‘स्त्रीधर्म-नीति’ ‘हाई कास्ट हिन्दू विमेन’ इति रचनाद्धयम प्रसिद्धम् अस्ति ।

(3) अधोदत्तानि वाक्यानि घटनाक्रमानुसारेण संयोजयत- (निम्नलिखित वाक्यों को घटना क्रम के अनुसार लगाइए- Arrange the following sentences according to the order of events as they take place)

(i) सा पादाभ्याम् सकलं भारतम् अभ्रमत्।
उत्तराणि:
पण्डिता रमाबाई 1858 तमे ख्रिष्टाब्दे जन्म अलभत।

(ii) ब्रह्मसमाजेन प्रभाविता सा वेदाध्ययनम् अकरोत्।
उत्तराणि:
तस्याः माता पुत्रीं संस्कृतम् अशिक्षयत्।

(iii) पण्डिता रमाबाई 1858 तमे ख्रिष्टाब्दे जन्म अलमत।
उत्तराणि:
सा पादाभ्याम् सकलं भारतम् अभ्रमत्।

(iv) सा मुम्बईनगरे ‘शारदा-सदनम्’ अस्थापयत्।
उत्तराणि:
ब्रह्मसमाजेन प्रभाविता सा वेदाध्ययनम् अकरोत्।

(v) नारीणां सम्मानाय शिक्षायै च सा स्वजीवनम् अर्पितवती।
उत्तराणि:
नारीणां सम्मानाय शिक्षायै च सा स्वजीवनम् अर्पितवती।

(vi) 1922 तमे खिष्टाब्दे तस्याः निधनम् अभवत्।
उत्तराणि:
सा मुम्बईनगरे ‘शारदा-सदनम्’ अस्थापयत्।

(vii) अस्मिन् आश्रमे निःसहायाः स्त्रियः वसन्ति स्म।
उत्तराणि:
अस्मिन् आश्रमे नि:सहायाः स्त्रियः वसन्ति स्म।

(viii) तस्याः माता पुत्रीं संस्कृतम् अशिक्षयत्।
उत्तराणि:
1922 तमे खिष्टाब्दे तस्याः निधनम् अभवत्।

(4) मञ्जूषातः समानार्थकम् पदं चित्वा रिक्तस्थाने लिखत- (मञ्जूषा से समानार्थक शब्द चुनकर रिक्त स्थान में लिखिए- Pick out the synonym from the box and write in the blanks)

शोचनीया, अशिक्षयत्, धन-संग्रहः, पश्चात्, निःसहायाः

(i) निराश्रयाः – ……………
(ii) चिन्तनीया – ……………
(iii) अर्थसञ्चयः – ……………
(iv) अध्यापयत् – ……………
(v) अनन्तरम् – ……………
उत्तराणि:
(i) निराश्रयाः – नि:सहायाः
(ii) चिन्तनीया – शोचनीया
(iii) अर्थसञ्चयः – धनसंग्रहः
(iv) अध्यापयत् – अशिक्षयत्
(v) अनन्तरम् – पश्चात्

(5) अधोदत्तं वाक्यं पठत प्रत्येकं पदपरिचयं च यच्छत- (निम्नलिखित वाक्यों को पढ़िए और प्रत्येक पद का परिचय दीजिए- Read the sentence given below and give grammatical details of each word.)

उत्तराणि:

(1) रेखांकितपदम् आधृत्य प्रश्न-निर्माणं कुरुत- (रेखांकित पद के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए- Frame questions on the basis of words underlined)

(i) अत्र निराश्रिताः स्त्रियः ससम्मानं जीवनं यापयन्ति। (कः, के, काः)
उत्तराणि:
अत्र निराश्रिताः काः ससम्मानं जीवनं यापयन्ति।

(ii) रमाबाई उच्चशिक्षार्थ इंग्लैण्डदेशं गतवती। (कस्मै, कुत्र, किमर्थम्)
उत्तराणि:
रमाबाई किमर्थम् इंग्लैण्डदेशं गतवती।

(iii) रमाबाई 1858 तमे ख्रिष्टाब्दे जन्म अलभत। (कस्मिन्, कुत्र, कदा)
उत्तराणि:
रमाबाई कदा जन्म अलभत।

(iv) डोंगरे स्वपत्नीम् संस्कृतम् अध्यापयत्। (कम्, किम्, काम्)
उत्तराणि:
डोंगरे काम् संस्कृतम् अध्यापयत्।

(v) कालक्रमेण रमायाः पिता विपन्नः सञ्जातः। (कस्य, कया, कस्याः )
उत्तराणि:
कालक्रमेण कस्याः पिता विपन्नः सञ्जातः।

(2) अधोदत्तं वाक्यं पठित्वा प्रश्नानुसारेण शुद्धम् उत्तरम् कोष्ठाकात् चिनुत-(निम्नलिखित वाक्य पढ़कर प्रश्नानुसार कोष्ठक से शुद्ध उत्तर चुनिए- Read the sentences given below and pick out the correct answer from the bracket.)

तदनन्तरं रमा स्व-ज्येष्ठ भ्रात्रा सह पद्भ्याम् समग्रं भारतम् अभ्रमत्।

(i) ‘अभ्रमत्’-क्रियापदस्य कः कर्ता? (रमा, भारतम्, तदनन्तरम्)
उत्तराणि:
रमा

(ii) ‘स्वज्येष्ठ-भ्रात्रा सह’ अत्र सह योगे का विभक्तिः ? (प्रथमा, तृतीया, षष्ठी)
उत्तराणि:
तृतीया

(iii) ‘समग्रम् भारतम्’-अत्र विशेषणपदम् किम्? (समग्रम्, भारतम्)
उत्तराणि:
समग्रम्

(iv) ‘पद्भ्याम्’ – एतस्य पदस्य अर्थः कः? (पादैः, पादेन, पादाभ्याम्)
उत्तराणि:
पादाभ्याम्

(v) ‘तदनन्तरम्’ अस्य विच्छेदः कः? (तदनन्तरम्, तदनम्+तरम्, तत्+अनन्तरम्)
उत्तराणि:
तत्+अनन्तरम्।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Grammar Book वर्णविचारः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 7 Solutions वर्णविचारः

वर्णाः (वर्ण : Letters)
भाव-अभिव्यक्ति का प्रमुख एवं मूल साधन भाषा (Language) होती है। भाषा की सबसे छोटी इकाई को वर्ण या अक्षर (letter) कहते हैं। वर्ण वह ध्वनि होती है, जिसके टुकड़े नहीं किए जा सकते हैं। उदाहरणार्थ-अ, इ, उ, क्, च्, ट्, त्, प् इत्यादि।
संस्कृत भाषा में अब अड़तालीस (48) वर्गों का प्रयोग होता है। वर्ण मुख्यतया तीन भागों में विभक्त हैं-

1. स्वर
2. व्यंजन
3. अयोगवाह

1. स्वर = अच् (Vowels) – स्वर वे ध्वनियाँ हैं, जो स्वयं ही उच्चारण किए जाते हैं अर्थात् जिनका उच्चारण अन्य ध्वनियों की सहायता के बिना किया जा सकता है। स्वरों का उच्चारण स्वतन्त्र रूप से होता है। स्वरों की संख्या 13 है।

(क) ह्रस्व स्वर (Short Vowels): ह्रस्व स्वरों के उच्चारण में एक मात्रा का समय लगता है। इनकी संख्या पाँच है। इन पाँच स्वरों को ‘मूल स्वर’ भी कहते हैं। इनमें से ‘लु’ स्वर का प्रयोग संस्कृत में ही होता है।

(ख) दीर्घ स्वर (Long Vowels): दीर्घ स्वरों के उच्चारण में दो मात्राओं का समय लगता है अर्थात् ह्रस्व स्वर से दुगना समय लगता है। इनकी संख्या आठ है। इनमें से ए, ऐ, ओ, औ को सन्धि स्वर भी कहते हैं क्योंकि ये दो स्वरों के मेल से बनते हैं। यथा- अ + इ = ए, अ + उ = ओ, अ + ए = ऐ, अ + ओ = औ।

विशेष-प्लुत स्वर (Protracted Vowels): ह्रस्व एवं दीर्घ स्वरों के अतिरिक्त प्लुत स्वर भी होते हैं। इनके उच्चारण में तीन मात्राओं का समय लगता है। जब किसी को दूर से पुकारा जाता है अथवा अन्तिम स्वर को खींचकर बोला जाता है, तब प्लुत स्वर का प्रयोग होता है। प्लुत स्वर के लिए ‘३’ अंक का प्रयोग होता है; जैसे- ‘ओ३म्’, ‘ओ३’ इत्यादि।

2. व्यञ्जन = हल् (Consonants) – जो वर्ण दूसरे वर्ण अर्थात् स्वर की सहायता के बिना उच्चरित नहीं हो सकते हैं, उन्हें व्यञ्जन कहते हैं। वास्तव में ‘क’, ‘ख’, ‘ग’ आदि व्यञ्जनों में ‘अ’ जुड़ा है। हम सभी व्यञ्जनों का उच्चारण ‘अ’ जोड़कर ही करते हैं। यथा- क् + अ = क, ख् + अ = ख। स्वर रहित व्यञ्जन के नीचे हल् का चिह्न (्) लगाया जाता है। जैसे- व्यञ्जन-‘क’-‘अ’ रहित रूप ‘क्’-‘अ’ सहित रूप ‘क’

व्यञ्जनों का वर्गीकरण (Classification of Consonants): उच्चारण के आधार पर व्यञ्जनों को तीन भागों में बाँटा गया है-
व्यञ्जन (33)
वर्गीय व्यञ्जन (25)
क ख, ग, घ, ङ् (‘क’ वर्ग)
च, छ, ज, झ् ञ् (‘च’ वर्ग)
ट्, ठ्, ड्, द, ण, (‘ट’ वर्ग)
त्, थ्, द्, ध्, न्, (त’ वर्ग)
प्, फ्, ब्, भ, म्, (‘प’ वर्ग)

अवर्गीय व्यञ्जन (8)
अन्तस्थः (4) – य, र, ल, व्
उष्मः (4) – श्, ष, स्, ह

(क) वर्गीय व्यञ्जन (स्पर्श व्यञ्जन) (Mutes): जिन व्यञ्जनों के उच्चारण के लिए जिह्वा (tongue) मुख के विभिन्न भागों का स्पर्श करती है, उन्हें स्पर्श व्यञ्जन (Mute Consonant) कहा जाता है। ये पच्चीस व्यञ्जन वर्ण पाँच वर्गों में बँटे हुए हैं-
1. ‘क’ वर्ग – क्, ख, ग, घ, ङ्
2. ‘च’ वर्ग – च्, छ्, ज, झ, ञ्
3. ‘ट’ वर्ग – ट्, ल्, ड्, द, ण
4. ‘त’ वर्ग – त्, थ्, द्, ध्, न्
5. ‘प’ वर्ग – प्, फ, ब्, भ, म्
विशेष – सभी वर्गों के अन्तिम वर्ण-ङ्, ज्, ण, न् और म्, ‘अनुनासिक वर्ण’ कहलाते हैं।

(ख) अवर्गीय व्यञ्जन-अन्तःस्थ व्यञ्जन (Semi-vowels): जिन वर्गों के उच्चारण के लिए वायु को मुख से कम शक्ति के साथ छोड़ा जाता है, वे ‘अन्तःस्थ व्यञ्जन’ कहलाते हैं। ये चार हैं- ‘य्, र्, ल् और व्’।

(ग) अवर्गीय व्यञ्जन-उष्माणः उष्म व्यन (Sibilants): जिन वर्गों के उच्चारण के लिए मुख में जिह्वा की सहायता से घर्षण उत्पन्न होता है, वे उष्म व्यञ्जन कहलाते हैं। ये चार हैं- ‘श् ष्, स् और ह्’।

3. अयोगवाह – ये वर्ण संस्कृत भाषा में दो प्रकार के होते हैं- (क) अनुस्वार, (ख) विसर्ग।
(क) अनुस्वार – यह किसी भी स्वर के बाद प्रायः ‘न् या म्’ के स्थान पर आता है; जैसे- गृहं गच्छति। ‘गृहम्’ के ‘म्’ के स्थान पर प्रयुक्त हुआ है।
(ख) विसर्ग (:) – विसर्ग का प्रयोग स्वर के बाद पृथक् रूप में होता है; जैसे- बालकः, वृक्षः, देवः इत्यादि।

वर्ण संयोग – स्वर तथा व्यञ्जन के मेल से शब्द बनते हैं। जब कोई स्वर व्यञ्जन में जोड़ा जाता है तो मात्रा के रूप में दर्शाया जाता है। यथा- क् + उ = कु, म् + ए = मे, द् + आ = दा, र् + उ = रु इत्यादि। इसी को हम वर्ण संयोग कहते हैं। वर्णों के सार्थक मेल से शब्द बनते हैं।
यथा- व् + ऋ + ष् + भ + अ + : = वृषभः
र् + उ + द् + र् + आ + क् + ष् + अ + : = रुद्राक्षः
न् + इ + र् + म् + अ + ल् + अ + म् = निर्मलम्

वर्णविच्छेद – यह वर्ण संयोग के बिलकुल विपरीत होता है। शब्द के प्रत्येक वर्ण को पृथक् करके क्रमानुसार लिखने को वर्ण विच्छेद कहा जाता है।
यथा- क्रमानुसारम् = क् + र् + अ + म् + अ + न् + उ + स् + आ + र् + अ + म्
व्य ञ्जनम् = व् + य् + अ + ञ् + ज् + अ + न् + अ + म्।

संयुक्त व्यञ्जन – जब एक स्वररहित व्यञ्जन दूसरे व्यञ्जन से जुड़ जाता है तो संयुक्त व्यञ्जन बन जाता है। यथा-
क् + ष् = क्ष् – कक्षा, क्षमा, क्षत्रिय
ज् + ञ् = ज् – ज्ञानी, विज्ञानम्, सर्वज्ञः
द् + य् = – विद्या, विद्युत, विद्यार्थी
त् + र् = त्र् – त्रासः, कुत्र, वृत्रः
श् + र् = श्र् – विश्रामः, आश्रमः, आश्रयः
श् + ऋ् = श्रु – श्रृंखला, शृंगः, शृगारः
ह् + न् = ढ् – मध्याह्नः, चिह्नम्
ह् + र् = ढ् – हृदः, ह्रासः
स् + र् = स्त्र – त्रिस्रः, सहस्रम्
ट् + र् = ट्र – राष्ट्रम्, ट्रकम्
इस प्रकार भाषा में अनेक संयुक्त वर्ण प्रयोग में लाए जाते हैं।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोदत्तानां वर्णानां क्रमें रिक्तस्थानानि पूरयत-
(निम्नलिखित वर्गों के क्रम में रिक्त स्थान भरिए- Fill in the blanks in order of letters of the alphabet)
(क) (i) क्, च्, ___ ____ प
(ii) श् __ स् ___
(iii) य् ____ ____ व्

(ख) (i) क्, ख्, ____ ____ ____
(ii) ___ ___ ड् ___ ण्
(iii) प् फ् ___ ___ ____

(ग) (i) अ, इ, ___ ___ लृ
(ii) अ, आ ___ ___ उ ___ ऋ ___ ____
(iii) ए ___ ___ औ
उत्तरम्
(क) (i) ट्, त्
(ii) ए, ह्
(iii) र्, ल्

(ख) (i) ग्, घ्, ड्
(ii) ट्, ठ, ढ्
(iii) ब्, भ्, म्

(ग) (i) उ, ऋ
(ii) इ, ई, ऊ, ऋ, लु
(iii) ऐ, ओ

प्रश्न 2.
वर्णविच्छेदं कुरुत- (वर्ण-विच्छेद कीजिए- Separate the letters)
1. विसर्गः = व् + ___ + ___ + ___ + ___ + ग् + ___
2. ह्रस्वः = ___ + ___ + ___ + स् + ___ + अः
3. गृहम् = ग् + ___ + ___ + ___ + म्
4. गुरून् = ग् + ___ + र् + ___ + न्
5. मात्रे = म् + आ + ___ + ___ + ए
उत्तरम्-
1. विसर्गः = ___ + इ + स् + अ + र् + ___ + अः
2. ह्रस्वः = ह् + र् + अ + ___ + व् + ___
3. गृहम् = ___ + ऋ + ह् + अ + ___
4. गुरून् = ___ + उ + ___ + ऊ + ___
5. मात्रे = ___ + ___ + त् + र् + ___

प्रश्न 3.
(क) वर्णसंयोगं कृत्वा शब्दान् लिखत- (वर्ण संयोग करके शब्द लिखिए- Joint the letters to form words)
1. त्वम् + एव = त्वमेव
2. वयम् + अपि = _________
3. किम् + इव = _________
4. अहम् + आगच्छामि = _________
5. सत्यम् + एव = _________
उत्तरम्-
1. त्वमेव
2. वयमपि
3. किमिव
4. अहमागच्छामि
5. सत्यमेव

(ख) 1. क् + ष् + अ + त् + र् + इ + य् + अ + : = _________
2. ऋ + ष् + अ + य् + अ + : = _________
3. प् + इ + त् + ऋ + ण् + आ + म् = _________
4. न् + द् + य् + आ + म् = _________
5. र् + आ + ष् + ट् + र् + इ + य् + अ + : = _________
उत्तरम्-
1. क्षत्रियः
2. ऋषयः
3. पितृणाम्
4. नद्याम्
5. राष्ट्रियः।

By going through these CBSE Class 8 Sanskrit Notes Chapter 1 सुभाषितानि Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 8 Sanskrit Chapter 1 सुभाषितानि Summary Notes

सुभाषितानि Summary

[‘सुभाषित’ शब्द ‘सु + भाषित’ इन दो शब्दों के मेल से सम्पन्न होता है। सु का अर्थ सुन्दर, मधुर तथा भाषित का अर्थ वचन है। इस तरह सुभाषित का अर्थ सुन्दर/मधुर वचन है। प्रस्तुत पाठ में सूक्तिमञ्जरी, नीतिशतकम्, मनुस्मृतिः, शिशुपालवधम्, पञ्चतन्त्रम् से रोचक और विचारपरक श्लोकों को संगृहीत किया गया है।]

सुभाषितानि Word Meanings Translation in Hindi

मूलपाठः, अन्वयः, शब्दार्थः सरलार्थश्च

(क) गुणा गुणज्ञेषु गुणा भवन्ति
ते निर्गुणं प्राप्य भवन्ति दोषाः।
सुस्वादुतोयाः प्रभवन्ति नद्यः
समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेयाः॥1॥

अन्वयः –
गुणा गुणज्ञेषु गुणा भवन्ति । ते (गुणाः) निर्गुणं प्राप्य दोषा भवन्ति। (यथा) सुस्वादुतोयाः नद्यः प्रभवन्ति, (परं) समुद्रम् आसाद्य (ताः) अपेया भवन्ति।

शब्दार्थ
गुणा: – गुण (Qualities)।
भवन्ति – होते हैं।
निर्गुणम् – निर्गुण को (Demerits)
दोषाः – अवगुण (Disqualities)
प्रभवन्ति-निकलती हैं। उत्पन्न होती हैं।
नधः – नदियाँ।
गुणज्ञेषु – गुणियों में।
ते – वे।
प्राप्य – प्राप्त करके।
सुस्वादुतोयाः – स्वादिष्ट जल वाली (नदियाँ)।
समुद्रम् – समुद्र को।
आसाद्य – पहुँच कर।
अपेयाः – पीने योग्य नहीं होती हैं।

सरलार्थ –
गुणवान् व्यक्तियों में गुण गुण (ही) होते हैं (तथा) वे (अर्थात् गुण) गुणहीन (व्यक्ति) को प्राप्त करके दोष बन जाते हैं। (जिस प्रकार) नदियाँ स्वादिष्ट जल से युक्त ही (पर्वत से) निकलती हैं, (परंतु) समुद्र में पहुँच कर (वे) पीने योग्य नहीं होती हैं।

(ख) साहित्यसङ्गीतकलाविहीनः
साक्षात्पशुःपुच्छविषाणहीनः।
तृणं न खादन्नपि जीवमानः
तद्भागधेयं परमं पशूनाम्॥2॥

अन्वयः –
साहित्यसङ्गीतकलाविहीनः (जनः) साक्षात् पुच्छविषाणहीनः पशुः तृणं न खादन् अपि (पशुरिव) जीवमानः (अस्ति)। तद् पशूनां परमं भागधेयम् (अस्ति)।

शब्दार्थ –
विहीनः – रहित (Without)।
पशुः – पशु।
विषाण० – सींग (Horn)।
तृणम्-घास (Grass)।
अपि – भी।
भागधेयम् – भाग्य।
पशूनाम् – पशुओं का।
परमम् – परम/बड़ा।
साहित्य – (Literature)
साक्षात् – वास्तव में। (Really)
पुच्छ० – पूँछ (Tail)
हीन: – रहित । बिना।
खादन् – खाता हुआ।
जीवमानः – जीवित है।

सरलार्थ –
साहित्य, संगीत तथा कला-कौशल से शून्य (व्यक्ति) वास्तव में पूंछ व सींग से रहित पशु है, जो घास न खाता हुआ भी (पशु के समान) जीवित है। यह उन पशुओं का अत्यधिक सौभाग्य है।

(ग)लुब्धस्य नश्यति यशः पिशुनस्य मैत्री
नष्टक्रियस्य कुलमर्थपरस्य धर्मः।
विद्याफलं व्यसनिनः कृपणस्य सौख्यं
राज्यं प्रमत्तसचिवस्य नराधिपस्य॥ 3॥

अन्वयः –
लुब्धस्य यशः, पिशुनस्य मैत्री, नष्टक्रियस्य कुलम्, अर्थपरस्य धर्मः, व्यसनिनो विद्याफलं, कृपणस्य सौख्यम्, प्रमत्तसचिवस्य नराधिपस्य राज्यं नश्यति।

शब्दार्थ-
लुब्धस्य-लालची का (Greedy)।
पिशुनस्य – चुगलखोर की (Backbiter)।
नष्टक्रियस्य – जिसकी क्रिया नष्ट हो गई है।
व्यसनिन: – बुरी लत वाले का।
सौख्यम् – सुख।
प्रमत्त० – प्रमाद से युक्त (Idle)
नराधिपस्य – राजा का।
नश्यति – नष्ट हो जाता है।
मैत्री – मित्रता।
अर्थपरस्य – जो धन को अधिक महत्त्व देता गई है।
कृपणस्य – कंजूस व्यक्ति का (Miser)।
राज्यम् – राज्य।
सचिव० – मंत्री।

सरलार्थ –
लालची (व्यक्ति) का यश, चुगलखोर की मित्रता, जिसके कर्म नष्ट हो गए हैं (अकर्मण्य) उसका कुल, धनपरायण (धन को अधिक महत्त्व देने वाले व्यक्ति) का धर्म, बुरी लत वाले का विद्या का फल, कंजूस का सुख तथा जिसके मंत्री प्रमाद से पूर्ण हैं ऐसे राजा का राज्य नष्ट हो जाता है।

(घ) पीत्वा रसं तु कटुकं मधुरं समानं
माधुर्यमेव जनयेन्मधुमक्षिकासौ।
सन्तस्तथैव समसज्जनदुर्जनानां
श्रुत्वा वचः मधुरसूक्तरसं सृजन्ति॥4॥

अन्वयः –
असौ मधुमक्षिका कटुकं मधुरं (वा) रसं समानं पीत्वा माधुर्यम् एव जनयेत् । तथैव सन्तः समसज्जनदुर्जनानां वचः श्रुत्वा मधुरसूक्तरसं सृजन्ति।

शब्दार्थ-
पीत्वा – पीकर।
कटुकम् – कड़वा।
समानम् – समान रूप से।
एव – ही।
असौ – यह (स्त्रीलिंग)।
सन्तः – संत लोग।
दुर्जन० – दुष्ट व्यक्ति (Evil Minded, Giants)
वचः – वचन को।
मधुरसूक्तरसं-मधुर सूक्तियों (Proverbs) के रस को।
तु – अथवा।
मधुरम् – मीठा।
माधुर्यम् – मधुर।
जनयेत् – पैदा करती है।
मधुमक्षिका – मधुमक्खी (Honey Bee)।
तथैव – उसी प्रकार ही।
श्रुत्वा – सुनकर।
सृजन्ति – निर्माण करते हैं (Make)।

सरलार्थ-
(जिस प्रकार) यह मधुमक्खी कड़वे अथवा मधुर रस को समान रूप से पीकर मधुर रस ही उत्पन्न करती है। उसी प्रकार सन्त लोग सज्जन और दुष्ट लोगों के वचन को एक समान रूप से सुन कर मधुर सूक्ति रूप रस का निर्माण करते है।

(ङ) विहाय पौरुषं यो हि दैवमेवावलम्बते।
प्रासादसिंहवत् तस्य मूर्ध्नि तिष्ठन्ति वायसाः॥5॥

अन्वयः –
यः पौरुषं विहाय हि दैवम् एव अवलम्बते, तस्य मूर्ध्नि प्रासादसिंहवत् वायसाः तिष्ठन्ति।।

शब्दार्थ –
विहाय – छोड़कर।
दैवम् – भाग्य।
अवलम्बते – सहारा लेता है।
मूर्ध्नि – सिर पर।
वायसाः – कौए (Crows)।
पौरुषम् – पुरुषार्थ को (Struggle)।
प्रासाद० – महल।
एव – ही।
प्रासाद० – महल।
तिष्ठन्ति – बैठते हैं।

सरलार्थ – जो (व्यक्ति) परिश्रम का त्याग करके भाग्य का सहारा लेता है, उसके सिर पर महल पर स्थित सिंह के समान कौए (ही) बैठा करते हैं।

(च)पुष्पपत्रफलच्छायामूलवल्कलदारुभिः।
धन्या महीरुहाः येषां विमुखं यान्ति नार्थिनः॥6॥

अन्वयः-
महीरुहाः पुष्पपत्रफलच्छायामूलवल्कलदारुभिः धन्या (सन्ति)। येषां अर्थिनः विमुखाः न यान्ति।।

शब्दार्थ-
पुष्प – फूल (Flower)।
मूल – जड़।
दारुभिः – लकड़ियों द्वारा।
विमुखं – खाली हाथ।
अर्थिनः – याचक।
पत्र – पत्ता।
वल्कल – पेड़ की छाल।
महीरुहाः – वृक्ष (Trees)।
यान्ति – जाते हैं।

सुभाषितानि

सरलार्थ –
वृक्ष फूल, पत्ते, फल, छाया, जड़, छाल तथा लकड़ियों के द्वारा धन्य हैं। जिनके याचक (कभी) खाली हाथ नहीं जाते हैं।

(छ) चिन्तनीया हि विपदाम् आदावेव प्रतिक्रियाः।
न कूपखननं युक्तं प्रदीप्ते वह्निना गृहे॥7॥

अन्वयः
विपदा प्रतिक्रियाः आदौ एव हि चिन्तनीयाः। वह्निना प्रदीप्ते गृहे कूपखननं न युक्तम् (भवति।)।।

शब्दार्थ-
चिन्तनीयाः-विचार करना चाहिए।
आदौ – प्रारम्भ में।
कूप – कुआ।
युक्तम् – उचित।
वह्निना – अग्नि (Fire)
विपदाम् – विपत्तियों का
प्रतिक्रिया: – बचाव (Solution)।
खननम् – खोदना।
प्रदीप्ते – लग जाने पर।
गृहे -घर।

सरलार्थ –
संकटों का बचाव आरम्भ में ही सोच लेना चाहिए। घर में आग लग जाने पर कुआ खोदना उचित नहीं है।

Here we are providing Class 11 chemistry Important Extra Questions and Answers Chapter 3 Classification of Elements and Periodicity in Properties. Chemistry Class 11 Important Questions are the best resource for students which helps in Class 11 board exams.

Class 11 Chemistry Chapter 3 Important Extra Questions Classification of Elements and Periodicity in Properties

Classification of Elements and Periodicity in Properties Important Extra Questions Very Short Answer Type

Question 1.
An element is present in the third period of the p-block. It has 5 electrons in its outermost shell. Predict its group. How many unpaired electrons does it have?
Answer:
It belongs to the 15th group (P). It has 3 unpaired electrons.

Question 2.
An element X with Z = 112 has been recently discovered. Predict its electronic configuration and suggest the group in which it is present.
Answer:
[Rn] 5f¹⁴ 6d¹⁰ 7s². It belongs to the 12th group.

Question 3.
The electronic configuration of an element is 1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p⁵. Name the period and the group to which it belongs?
Answer:
Third-period Group 17.

Question 4.
Arrange Cl, Cl^–, Cl⁺ ion in order of increasing size.
Answer:
CP < Cl < CP.

Question 5.
Arrange the following in increasing order of size.
N^3-, Na⁺, F^–, O^2-, Mg²⁺
Answer:
Mg²⁺< Na⁺< F^– < O^2- < N^3-

Question 6.
Give the formula of one species positively charged and one negatively charged that will be isoelectronic with Ne.
Answer:
Na⁺, F^–.

Question 7.
Argon has atomic number 18 and belongs to the 3rd period and 18th group. Predict the group and period for the element having atomic number 19.
Answer:
Group I, Period 4th.

Question 8.
Which of these belong to
(i) the same period and
(ii) the same group.

Element	Atomic Number
A	2
B	10
C	5

Answer:
A and B belong to the same group (18th group)
B and C belong to the same period (II period).

Question 9.
Among the elements of the 3rd period, Na to Al pick out the element.
(i) With the highest first ionization enthalpy.
Answer:
Argon

(ii) With the largest atomic radius.
Answer:
Sodium

(iii) That is the most reactive non-metal.
Answer:
Chlorine

(iv) That is the most reactive metal.
Answer:
Sodium.

Question 10.
Arrange the following ions in the order of increasing size:
Be²⁺, Cl^– , S^2-, Na⁺, Mg²⁺, Br.
Answer:
Be²⁺ < Mg²⁺ < Na⁺ < Cl^– < S^2- < Br^–

Question 11.
Arrange the following elements in the increasing order of metallic character: B, Al, Mg, K.
Answer:
B < Al < Mg < K

Question 12.
Among the elements, Li, K, Ca, S and Kr which one is expected to have the lowest first ionization enthalpy and which one the highest first ionization enthalpy?
Answer:
K has the lowest IE₁
Kr has the highest IE₁

Question 13.
Predict the position of the element in the periodic table satisfying the electronic configuration (n – 1)d¹ ns² for n = 4.
Answer:
(n – 1 )d¹ ns² for n = 4 becomes 3d¹ 4s². It lies in the 4th period and, in the 3rd group.,

Question 14.
Predict the formulae of the stable binary compounds that would be formed by the following pairs of elements:
(a) Silicon and Oxygen
Answer:
SiO₂

(b) Aluminium and Bromine
Answer:
AlBr₃

(c) Calcium and Iodine
Answer:
CaI₂

(d) Element 114 and Fluorine
Answer:
Uuq F₄

(e) Element 120 and Oxygen.
Answer
(Ubn) O

Question 15.
Consider the elements N, P, O, and S and arrange them in order of
(a) increasing first ionization enthalpy
Answer:
S < O < P < N

(b) increasing negative electron gain enthalpy
Answer:
N < P < O < S

(c) increasing non-metallic character.
Answer:
P < N < S < O

Question 16.
Among the elements B, Al, C, and Si
(a) Which has the highest IE?
Answer:
C (Carbon)

(b) Which has the highest negative electron gain enthalpy?
Answer:
C (Carbon)

(c) Which has the largest atomic radius?
Answer:
Al

(d) Which has the most metallic character?
Answer:
Al

Question 47.
Arrange the following ions in order of decreasing ionic radii: Li²⁺, He⁺, Be³⁺.
Answer:
He⁺, Li²⁺, Be³⁺ are all isoelectronic ions
∴ He⁺ > Li²⁺ > Be³⁺.

Question 18.
Name the group of elements classified as s-, p-, d-blocks.
Answer:

• s-block consists up of groups 1 and 2. Alkali and alkaline earth metals.
• p-block consists up of groups 13-18.
• d-block consists up of groups 3-12, called transition elements.

Question 19.
Al atom loses electrons successively to form Al⁺, Al²⁺, Al³⁺ ions. Which step will have the highest ionization enthalpy?
Answer:

will have the highest IE.

Question 20.
In terms of electronic configuration, what the elements of a given period and a given group have in common?
Answer:
In a given period, the no. of shells is equal and in a given group, the no. of electrons in the valence shell is the same.

Question 21.
Which of the following elements has the most positive electron gain enthalpy? Fluorine, Nitrogen, Neon.
Answer:
Neon.

Question 22.
Why electron affinities of Be and Mg are positive?
Answer:
They have fully s-orbitals and the additional electron cannot be placed in the much higher energy p-orbitals of the valence shell.

Question 23.
What would be the IUPAC name and symbol for the element with atomic number 120?
Answer:
Unbinillium and its symbol are Ubn.

Question 24.
Why ionization enthalpy of Nitrogen is greater than that of oxygen?
Answer:
Nitrogen has. exactly half-filled orbitals, due to which it is difficult to remove an electron from the valence shell of N atoms.

Question 25.
Give four examples of species that are isoelectronic with Ca²⁺.
Answer:
Ar, K⁺, S^2-, P^3- are isoelectronic with Ca2+.

Question 26.
Comment on the statement, “The electron gain enthalpy of halogens decrease in the order F > Cl > Br > I.”
Answer:
The statement is wrong. The actual order is I > Br > F > Cl.

Question 27.
Arrange the following in order of increasing radii I, I⁺, I^–.
Answer:
I⁺ < I < I^–

Question 28.
Which of the following pairs would have a larger size
(i) K or K⁺
Answer:
K

(ii) Br or Br
Answer:
Br

(iii) O^2- or F^–
Answer:
O^2-

(iv) Na⁺ or K⁺
Answer:
K⁺

Question 29.
Select from each group the one with the smallest radius.
(i)O, O^–, O^2-
Answer:
O

(ii) K⁺, Sr²⁺, Ar
Answer:
Sr²⁺

(iii) Si, P, Cl
Answer:
Cl

Question 30.
Which of the following has the largest and smallest size? Mg, Mg²⁺, Al, Al³⁺.
Answer:
Mg has the largest and Al³⁺ the smallest size.

Question 31.
What is the recommended, IUPAC name and symbol of the element with atomic number 108?
Answer:
Element with At. No. = 108 is Uno. Its recommended name is Unniloctium and its official IUPAC .name is Hassnium.

Question 32.
What is the general outer shell electronic configuration of p-block elements?
Answer:
ns² np^1-6 where n = 2 to 6.

Question 33.
What is the general outer shell electronic configuration of s-block elements?
Answer:
ns1 ~ 2, where n = 2 to 7.

Question 34.
Give the general outer shell electronic configuration of d-block elements?
Answer:
(n – 1 )d^1-10 ns^0-2 where n = 4 to 7.

Question 35.
What is the general outer shell electronic configuration of f-block elements?
Answer:
(n -2)f^0-14 (n – l)d^0-2 ns² where n = 6 – 7.

Question 36.
Which are the three elements among the first three transition series (1st, 2nd, and 3rd) which generally do not show v that properties shown by other members of the series.
Answer:
Zn, Cd, and Hg (Zinc, cadmium, and mercury).

Question 37.
Which is the shortest period in the modern periodic table? Name the elements in it.
Answer:
First period. Hydrogen (H) and helium (He).

Question 38.
What is the number of groups in the d-block?
Answer:
Group numbers 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10,11, 12 belong to the d- block

Question 39.
Give the electronic configuration of the first and the last element of the I transition series.
Answer:
Sc (21) = 1s², 2s² 2p⁶, 3s² 3p⁶ 3d¹⁰4s² .
Zn (30) = 1s², 2s² 2p⁶, 3s² 3p⁶ 3d¹⁰ 4s².

Question 40.
Give the names and symbols of two metalloids.
Answer:
Arsenic (As) and antimony (sb).

Question 41.
What do you mean by Vander Waals’ radius?
Answer:
It is defined as one-half the distance between the nuclei of two identical non-bonded isolated atoms or two adjacent identical atoms belonging to two neighboring molecules of an element in the solid state.

Question 42.
Arrange the following ions in order of decreasing ionic radii: Li²⁺, He⁺, Be³⁺.
Answer:
He⁺> Li²⁺> Be³⁺.

Question 43.
Arrange the following in decreasing, order of their van der Waals radii: Cl, H, O, N.
Answer:
Cl > N > O > H. .

Question 44.
What are super heavy elements?
Answer:
Elements with Z > 100 which have high densities are called superheavy elements.

Question 45.
Which transition element has the maximum oxidation state?
Answer:
Osmium (Os) shows an oxidation state of + 8.

Question 46.
Why do the elements of the 2nd period show anomalous properties than the other members of their respective groups?
Answer:

1. small size
2. large charge/radius ratio
3. high electronegativity
4. Absence of d-orbitals.

Question 47.
Which group elements in the periodic table show the maximum electronegativity in their compounds?
Answer:
Halogens belonging to the 17th group.

Question 48.
For each of the following pairs, predict which one has lower first ionization enthalpy?
(i) N or O
Answer:
O

(ii) Na or Na+
Answer:
Na

(iii) Be⁺ or Mg²⁺
Answer:
Be⁺

(iv) I or I^–
Answer:
I^–

Question 49.
Which of the following electronic configurations of the elements do you expect to have a higher value of ionization enthalpy?
(i) 1s² 2s² 2p³ or 1s² 2s² 2p⁴
Answer:
1s² 2s² 2p³

(ii) 1s² or 1s² 2s² 2p⁶
Answer:
1s²

(iii) 3s² or 3s² 3p¹
Answer:
3s²

Question 50.
Arrange the following elements in order of decreasing electron gain enthalpy: B, C, N O.
Answer:
N > B > C > O.

Classification of Elements and Periodicity in Properties Important Extra Questions Short Answer Type

Question 1.
Do elements with high I.E. have high E.A.?
Answer:
Normally is true that the elements with haying high value of I.E. have a high value of E affinity. But however, there are marked exceptions. It is seen that elements, with stable electronic configurations, have very high values of I-Energies as it is difficult to remove electrons as is the case with 15th and 18th group elements but in such case electron cannot be added easily so that is why elements of 15th group have almost zero E.A. and elements of 18th group have got zero E.A. whereas their Ionisation energy values are very high.

Question 2.
What is a periodic classification of elements?
Answer:
By periodic classification of the elements we mean the arrangement of the elements in such a way that the elements with similar physical and chemical properties are grouped together and for this various scientists made contributions but however the contributions made by Mendeleev are of great significance and he gave a periodic table which called as Mendeleev’s Periodic ‘Table which was older and replaced by the long form of the periodic table.

Question 3.
Distinguish between s and p block elements.
Answer:
They can be distinguished as follows: s block elements:

1. They have got the general configuration of the valence shell, ns^1-2.
2. They are all metals.
3. Their compounds are mostly ionic.
4. They are generally strong reducing agents.
5. They mostly impart characteristic color to the flame.
6. They have low ionization energies.
7. They show fixed oxidation states,

p block elements:

1. The valence shell electronic configuration of p block elements in ns² p^1-6.
2. They are mostly non-metals.
3. Their compounds are mostly covalent.
4. They are generally strong oxidizing agents.
5.  Mostly they do not impart color to the flame.
6. They have got a comparatively higher value of I.E.
7. They show variable oxidation states. ,

Question 4.
Explain why ionization enthalpies decrease down a group of the Periodic Table.
Answer:
The decrease in ionization enthalpies down any group is because of the following factors:

1. There is an increase in the number of the main energy shells
2. moving from one element to another.
3. There is also an increase in the magnitude of the screening effect due to the gradual increase in the number of inner electrons.

Question 5.
Why does the first ionization enthalpy increase as we go . from left to right across a given period of the Periodic Table?
Answer:
The value of ionization enthalpy increases with the increase in atomic number across the period.

This is due to the fact that in moving across the period from left to right.,

1. Nuclear charge increases regularly by one unit.
2. The progressive addition of electrons occurs at the same level.
3. Atomic size decreases.

This is due to the gradual increase in nuclear charge and a simultaneous decrease in atomic size the electrons are more and more tightly bound to the nucleus. This results in a gradual increase in ionization energy across the period.

Question 6.
How do atomic radii vary across a period with an atomic number in the periodic table? Explain.
Answer:
Variation of Atomic radii across a period: Atomic radii decrease with the increase in the atomic number in a period. For example, atomic radii decrease from lithium to fluorine in the second period.

In moving from left to right across the period, the nuclear charge increases progressively by one unit but the additional electron goes” to the same principal shell. As a result, the electron cloud is pulled closer to the nucleus by increased effective nuclear charge. This causes a decrease in atomic size.

Variation of the atomic radius with an atomic number across the second period

Question 7.
In each of the following pairs, which species has a larger size? Explain.
(i) Kor K⁺
Answer:
K is larger in size than K⁺.
The electronic configurations of K and K⁺ are:
K: 1s², 2s² 2p⁶, 3s² 3p⁶, 4s¹
K⁺: 1s², 2s² 2p⁶, 3s² 3p⁶.

K⁺ is formed from K when the latter loses its 4s electrons.
K → K⁺ + e^–

As seen from the electronic configurations of K and K⁺, the K⁺ ion has 18 electrons and the K atom has 19 electrons but the nuclear charge in both these species is the same (+ 19). Since the K⁺ ion has 1 electron less than the K atom, the forces of attraction between the nucleus and the electrons are more strong in the K⁺ ion than in the K atom. This results in more inward pulling of electrons towards the nucleus in K+ ion and hence its size decreases.

(ii) Br or Br
Answer:
Br has formed .by the gain of one electron by Br atom. In Br, the nuclear charge is the same as that in the Br atom but the number of electrons has increased. Since the same nuclear charge how acts on the increased number of electrons, the effective nuclear charge per electron decreases in Br”. The electron cloud is held less tightly by the nucleus. This causes an increase in size.

Question 8.
Explain why chlorine has a higher electron affinity than Fluorine? :
Answer:
Cl has a higher electron affinity than F. This is due to the small size of fluorine. As a result of its very small size the inter-electronic repulsions in relatively compact 2p-subshell of a chlorine atom. On comparing chloride ion with fluoride ion we find that electron density per unit volume in fluoride ion (F^–) is more than in chloride (Cl^–) ion. This means that the coming election in the fluorine atom finds less attraction than in the chlorine atom. Consequently, the electron affinity of chlorine is higher than that of fluorine.

Question 9.
Two elements C and D have atomic numbers 36 and 58 respectively. On the basis of electronic configuration predict the following:
(i) The group, period, and block to which each element belongs,
Answer:
The electronic configuration of elements C and D are:
C (At. no 36) = 1s², 2s² 2p⁶, 3s² 3p⁶ 3d¹⁰, 4s² 4p⁶.
D (At. no. 58) = 1s², 2s² 2p⁶, 3s² 3p⁶ 3d¹⁰, 4s² 4p⁶, 5s² 4d¹⁰ 5p⁶,6s² 5d¹ 4f¹.

The element C belongs to the 18th group, lies in the 4th period, and belongs to the p-block of elements. The element D belongs to lanthanides, lies in the 6th period, and belongs to/-block of elements.

(ii) Are they representative elements?
Answer:
The element C is a noble gas, and D is the inner transition element. They are not representative elements.

Question 10.
Account for the fact that the fourth period has 18 and not 8 elements.
Answer:
The first element of fourth period is potassium (Z = 19) having electronic configuration 1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p⁶ 4s¹. Thus it starts with the filling of 4s orbital., After the filling of 4s orbital, instead of 4p orbitals, there start the filling 3d orbitals. This is in keeping with the fact that 3d orbitals have fewer energies than 4p orbitals.

Thus 10 elements are built up by the filling of 3d orbitals. After the filling of 3d orbitals, 4p orbitals are filled up and that process is completed at krypton [Kr, Z = 36]. Hence the fourth period consists up of 18 and not 8 elements.

Question 11.
Explain the term ‘valency’ of an element. How does it vary in a period and in a group in the periodic table?
Answer:
The chemical properties of elements depend upon the number of electrons in the outermost shell of an atom. These electrons are called valence electrons and thus determines the valency of the atom (or element).

In representative elements, the valency is generally equal to either n or (8 – n), where n is no. of. valence electrons in the atom.

In a period valence electrons increase from 0 to 8 on moving from left to light. The valency of an element w.r.t. H and Cl increase from 1 to 4 and then decrease to zero. However w.r.t. oxygen, valency increases from 1 to 7 and then becomes zero in noble gases.

In a group, the number of valence electrons remains the same, and therefore all elements in a group exhibit the same valency, e.g., all elements of group I have valency one and those of group 2 have valency two. However, the transition elements exhibit variable valency.

Question 12.
The elements, Z = 107 and Z = 109 have been made recently, element Z = 108 has not yet been made. Indicate the groups in which you will place the above elements.
Answer:
The element with Z = 107, will be placed in the 7th Group, an element with Z = 108 in group 8th and the element with Z = 109 will be placed in group 9th of the periodic table. All three elements will belong to the d-block of the periodic table. (The valence shell electronic configuration will be 7s² 5f¹⁴ 6d⁵ to 7s²5f¹⁴ 6d⁷).

Question 13.
Lanthanides and actinides are placed in separate rows at the bottom of the periodic table. Explain the reason for this arrangement.
Answer:
Lanthanides and actinides are placed in separate rows at the bottom of the periodic table

• to save space
• to keep elements? with similar properties in a single column and
• because their antepenultimate 4/and 5/orbitals are filled respectively.

Question 14.
Which of the following species will have the largest and the smallest size? Mg, Mg²⁺, Al, Al³⁺.
Answer:
Atomic radii decrease from left to right across a period. Cations are always smaller than their parent atoms. Among the isoelectronic species, the one with a larger positive nuclear charge will have a smaller ionic radius.

Hence the largest species is Mg, the smallest one is Al³⁺

Question 15.
The first ionization enthalpy (IE) of the third-period elements Na, Mg, and Si are respectively 496, 737, and 786 kJ mol^-1. Predict whether the first IE value of Al will be more close to 575 or 760 kJ mol^-1 Justify your answer.
Answer:
The first ionization enthalpy (IE) of Al will be more close to 575 kJ mol^-1. The value of Al should be lower than that of Mg because of the effective shielding of 3p electrons from the nucleus by 3s electrons.

Question 16.
Which of the following will have the most negative electron gain enthalpy and which the least?
P, S, Cl, F. Explain your answer.
Answer:
Electron gain enthalpy generally becomes more negative across a period as we move from left to right. Within a group, electron gain enthalpy becomes less negative down a group. However, adding to electron to 2p orbital leads to greater repulsion than adding an electron to the larger 3p orbital. Hence the element with the most negative electron gain enthalpy is chlorine; the one with the least negative electron gain enthalpy is phosphorus.

Question 17.
Predict the formulae Of compounds which right be formed by the following pairs of elements
(a) Silicon and bromine
Answer:
Silicon (Si) is a group 14 element with a valence of 4; bromine belongs to the group 17 halogen family with a valence of one. Hence the formula of the compound will be SiBr₄.

(b) aluminum and sulfur.
Answer:
Aluminum belongs to group 13 with a valence of 3, sulfur belongs to group 16 with a valence of 2. Hence the formula of the compound would be Al₂S₃.

Question 18.
Show by a chemical reaction with water that Na₂O is a basic oxide and C₁₂O₇ is an acidic oxide.
Answer:
Na₂O reacts with water to form a strong base whereas C₁₂O₇ forms a strong acid.
Na₂O + H₂O → 2NaOH (strong base)
C₁₂O₇ + H₂O → 2HClO₄ (strong acid) ,
Their basic or acidic nature can be qualitatively tested with litmus paper.

Question 19.
Describe the nature of oxides formed by the extreme left elements of the s-blocks and elements on the extreme right Of the p- block.
Answer:
Elements on two extremes of a period easily combine with oxygen to form oxides. The normal oxide formed by the element in the extreme left is the most basic (e.g., Na₂O) whereas that formed by the element on the extreme right is the most acidic (e.g., C₁₂O₇). Oxides of elements in the center are amphoteric (e.g., Al₂O₃ As₂O₃) or neutral (e.g., CO, NO. N₂O).

Question 20.
What are super heavy elements?
Answer:
Elements that have Z > 100 and have high densities are called superheavy elements.

Question 21.
Calculate the energy required to convert all atoms of magnesium to magnesium ions present in 24 mg of magnesium vapors. IE₁ and IE₂ of Mg are 737.76 and 1450.73 kJ mol-1 respectively.
Answer:
Mg (g) + IE₁ → Mg+ (g) + e^– (g)
IE₁ = 737.76 kJ mol^-1

Mg+ (g) + IE₂ → Mg²⁺ + e^– (g)
IE₂ = 1450.73 kJ mol^-1

Total amount of energy needed to convert Mg (g) into ,
Mg²⁺ ion = IE₁ + IE₂

Now 24 mg of Mg = \(\frac{24}{1000}\) g = \(\frac{24}{1000 \times 24}\) mol [1 Mole of Mg = 24 g]
= 10^-3 mole.

Question 22.
The IE₁ and IE₂ of Mg. (g) are 740 and 1450 kJ mol^-1. Calculate the percentage of Mg⁺ (g) and Mg²⁺ (g) if 1 g of Mg (g)
absorbs 50 kJ of energy.
Answer:
No. of moies of Mg vapours present in I g = \(\frac{1}{24}\) = 0.0147

Energy absorbed to convèrt Mg (g) to Mg⁺ (g) = 0.0417 × 740
=30.83 kJ

Energy left unused = 50 – 30.83
= 19.17 kJ
Now 19.17 kJ will be used to e Mg⁺ (g) to Mg²⁺ (g) .
∴ No. of moles of Mg+ (g) converted to Mg2+ (g) = \(\frac{19.17}{1450}\) = 0.132

%age of Mg⁺ (g) = \(\frac{0.0285}{0.0417}\) × 100 = 68.35
and %age of Mg²⁺ (g) = 100 – 68.35 = 31.65

Question 23.
Which of the elements Na, Mg, Si, P would have the greatest difference between the first and the second ionization enthalpies. Briefly explain your answer
Answer:
Among Na, Mg, Si, P, Na is an alkali metal. It has only one electron in the valence shell. Therefore, its IE₁ is low: However, after the removal of the first electron, it acquires a Neon gas configuration i.e., Na+ (1s², 2s² 2p⁶). Therefore its IE₂ is expected to be very high. Consequently, the difference in IE₁ and IE₂ comes to be greatest in the case of Na.

Question 24.
The IE₂ of Mg is higher than that of Na. On the other hand, the IE₂ of Na is much higher than that of Mg. Explain,
Answer:
The first electron in both cases has to be removed from the 3s orbital, but the nuclear charge of Na is less than that of Mg. After the removal of the first electron from Na, the electronic configuration of Na⁺ is 1s², 2s² 2p⁶, i.e., that of noble gas which is very stable and the removal of the 2nd electron is very difficult. In the case of Mg after the removal of the first electron, the electronic configuration of Mg⁺ is 1s², 2s² 2p⁶ 3s. The 2nd electron to be removed is again from 3s orbital which is easier.

Question 25.
The electron gain enthalpy of chlorine is – 349 kJ mol^-1 How much energy in kJ is released when 3.55 g of chlorine is converted completely into Cl^– ion in the gaseous state.
Answer:
According to the definition of electron gain enthalpy
Cl(g) + e^– (g) → Cl^– (g) + 349 kJ mol^-1

The energy released when 1 mole (= 35.5 g) of chlorine atoms change completely with Cl^– (g) = 349 kJ

Question 26.
The amount of energy released when 1 × 10¹⁰ atoms of chlorine in vapor state are converted to Cl^– ions according to the equation.
Cl (g) + e^– → Cl^– (g) is 57.86 × 10^-10 J
Calculate the electron gain enthalpy of the chlorine atom in terms of kJ mol^-1 and eV pet atom.
Answer:
The electron gain enthalpy of chlorine

Question 27.
What is electronegativity? How does it vary along a period and within a group?
Answer:
Electronegativity is defined as the tendency/power/urge of an atom in a molecule to attract the shared pair of electrons v towards itself.

• Variation across a period: Electronegativity generally increases from left to right across a period.
• Variation within a group: It generally decreases in going from top to bottom within a group.

Question 28.
Electronic configuration of the four elements are given below:
Arrange these elements in increasing order of their metallic character. Give reasons for your answer.
(i) [Ar]4s²
Answer:
[Ar]4s² is Calcium metal with At. no. = 20.

(ii) [Ar]3d¹⁰ 4s²
Answer:
[Ar]3d¹⁰ 4s² is Zinc metal with At. no. = 30.

(iii) [Ar]3d¹⁰ 4s² 4p⁶ 5s²
Answer:
[Ar]3d¹⁰ 4s² 4p⁶ 5s² is Strontium metal with At. no. = 38.

(iv) [Arl 3d¹⁰ 4s² 4p⁶ 5s¹
Answer:
[Ar] 3d¹⁰ 4s² 4p⁶, 5s¹ is*Rubidium metal with At. no. = 37.

Alkali metals are the most metallic, followed by alkaline earth metals and transition metals. Among alkali metals – Rubidium (37) is the most metallic. Among alkaline earth metals (Ca, Sr) Sr (Strontium) is more metallic than Calcium (Ca) as the metallic character increases from top to bottom in a group. Zinc – the transition metal is the least metallic. Thus metallic character increases from
Zn < Ca < Sr < Rb or (ii) < (i) < (iii) < (iv)

Question 29.
lthough F is more electronegative than chlorine but the electron gain enthalpy of Cl is more negative than that of F. Why?
Answer:
L. Pauling gave the highest value of 4.0 to F due to its highest electronegative character. Electronegativity decreases from top to bottom in a group and therefore Cl is less electronegative than F. Electron gain enthalpy of F.is less negative than Cl because of the compact size of its atom (2 orbits) as compared to Cl (3 orbits) the mutual electronic repulsion in F is more than that of Cl.

Question 30.
The formulation of F (g) from F (g) is exothermic whereas that of O^2- (g) from O (g) is endothermic. Explain.
Answer:
F (g) + e^– (g) → F (g); ΔH = Negative
Energy is released when an extra electron from outside is added to a neutral isolated gaseous atom of an element.
To convert, O (g) to O^2- (g) two steps are required
(i) O (g) + e^– (g) → O^– (g); ΔH₁ = – 141 kJ mol^-1
(ii) O^– (g) + e^– (g) → O^2- (g); ΔH₂ = + 780 kJ mol^-1

Hence the over all processes endothermic (+ 780 – 141 = + 639 kJ mol^-1) whereas F (g) to F^– (g) is exothermic.

Classification of Elements and Periodicity in Properties Important Extra Questions Long Answer Type

Question 1.
Explain the important general characteristics of groups in the modem periodic table in brief.
Answer:
The elements of a group show the following important similar characteristics.
(0 Electronic configuration. All elements in a particular group have similar outer electronic configuration e.g., all elements of group I’, i.e., alkali metals have ns1 configuration in their valency shell. Similarly, group 2 elements (alkaline Earths) haye ns² outer configuration and halogens (group 17) have ns² np⁵ configuration (where n is the outermost shell).

(it) Valency. The valency of an element depends upon the number of electrons in the outermost shell. So elements of a group show the same valency, e.g., elements of group 1 show + 1 valency and group 2 show + 2 valencies i.e. valency i.e., NaCl > MgCl₂ etc.

(iii) Chemical properties. The chemical properties of the elements are related to the number of electrons in the outermost shell of their atoms. Hence all elements belonging to the same group show similar chemical properties. But the degree of reactivity varies gradually from top to bottom in a group. For example, in group 1 all the elements are highly reactive metals but the degree of reactivity increases from Li to Cs. Similarly, elements of group 17, i.e., halogens: F, Cl, Br, I are all non-metals and they’re- reactivity goes on decreasing from top to bottom.

Question 2.
Explain the electronic configuration in periods in the periodic table. „
Answer:
Each successive period in the periodic table is associated with the filling Up of the next higher principal energy level (n – 1, n – 2, etc.). It can be readily seen that the number of elements in each period is twice the number of atomic orbitals available in the energy level that is being filled. The first period starts with the filling of the lowest level (1s) and has thus the two elements – hydrogen (1s¹) and helium (1s²) when the first shell (K) is completed. The second period starts with lithium and the third electron enters the 2s orbital.

The next element, beryllium has four electrons and has the electronic configuration 1s² 2s². Starting from the next element boron, the 2p orbitals are filled with electrons when the L shell is completed’ at neon (2s² 2p⁶). Thus there are 8 elements in the second period. The third period (n = 3) being at sodium, and the added electron enters a 3s orbital. Successive filling of 3s and 3p orbitals give rise to the third period of 8 elements from sodium to argon.

The fourth period (n = 4) starts at potassium with the filling up of 4p of 4s orbital. Before the 4p orbital is filled, the filling up of 3d orbitals becomes energetically favorable and we come across the so-called 3d transition series of elements. The fourth period ends at krypton with the filling up of the 4p orbitals. Altogether we have 18 elements in the fourth period. The fifth period (n = 5) beginning with rubidium is similar to the fourth period and contains the 4d transition series starting at yttrium (Z = 39).

This period ends at xenon with the filling up of the 5p orbitals. The sixth period (n = 6) contains 32 elements and successive electrons enter 6s, 4/, 5d, and 6p orbitals, in that order. Filling up of the 4/ orbitals being with cerium, (Z = 58) and ends at lutetium (Z = 71) to give the 4/-inner transition series which is called the lanthanide series. The seventh period (n = 7) is similar to the sixth period with the successive filling up of the 7s, 5f, 6d, and 7p orbitals and includes most of the man-made radioactive elements.

This period will end at the element with atomic number 118 which would belong to the noble gas family. Filling up of the 5f orbitals after actinium (Z = 89) gives the 5f-inner transition series known as the actinide series. The 4f and 5f transition series of elements are placed separately in the periodic table to maintain its structure and to preserve the principle of classification by keeping elements with similar properties in a single column.

Question 3.
Explain the variation of valence in the periodic table.
Answer:
Variation of valence in a group as well as across a period in the periodic table occurs as follows:
1. In a group: All elements in a group show the same valency. For example, all alkali metals (group 1) show a valency of 1+. Alkaline earth metals (group 2) show a valency of 2+.

However, the heavier elements of p-block elements (except noble gases) show two valences: one equal to the number of valence electrons or 8-No. of valence electron# and the other two less. For example, thallium (Tl) belongs to group 13. It shows valence of 3+ and 1+.

Lead (Pb) belongs to group 14. If shows valance of 4+ and 2+.
Antimony (Sb) and Bismuth (Bi) belong to group 15. They show valence of 5+ and 3+ being more stable.

This happens due to the non-participation of tie two s-electrons present in the valence shell of these elements. This non-participation of one pair of s-electrons in bonding is called the inert-pair effect.

2. In a period: The number of the valence electrons increases – in going from left to right in a period of the periodic table. Therefore the valency of the elements in a period first increases, and then decreases.

We have given detailed NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम्

Class 7 Sanskrit Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम् Textbook Questions and Answers

प्रश्न: 1.
उच्चारणं कुरुत- (उच्चारण कीजिए- Pronounce these.)

उत्तराणि:
छात्र अव्ययों का उच्चारण ध्यानपूर्वक करें।

प्रश्न: 2.
मञ्जूषातः अव्ययपदानि चित्वा वाक्यानि पूरयत। (मञ्जूषा से अव्यय-शब्दों को चुनकर वाक्य पूर्ण कीजिए। Fill in the blanks by choosing indeclinables from the box.)

अलम्, अन्तः, बहिः, अधः, उपरि

(क) वृक्षस्य ……………… खगाः वसन्ति ।
उत्तराणि:
उपरि

(ख) ………………… विवादेन
उत्तराणि:
अलम्

(ग) वर्षाकाले गृहात्………………. मा गच्छ।
उत्तराणि:
बहिः

(घ) मञ्चस्य……………….श्रोतारः उपविष्टाः सन्ति ।
उत्तराणि:
अधः

(ङ) छात्राः विद्यालयस्य……………….. प्रविशन्ति ।
उत्तराणि:
अन्तः ।

प्रश्न: 3.
अशुद्धं पदं चिनुत- (अशुद्ध शब्द को चुनिए- Pick out the incorrect word.)

(क) गमन्ति, यच्छन्ति, पृच्छन्ति, धावन्ति ।
उत्तराणि:
गमन्ति

(ख) रामेण, गृहेण, सर्पण, गजेण।
उत्तराणि:
गजेण

(ग) लतया, सुप्रिया, रमया, निशया।
उत्तराणि:
सुप्रिया (शेष पद तृतीया विभक्ति में)

(घ) लते, रमे, माते. प्रिये।
उत्तराणि:
माते

(ङ) लिखति, गर्जति, फलति, सेवति ।
उत्तराणि:
सेवति ।

प्रश्न: 4.
मञ्जूषातः समानार्थकपदानि चित्वा लिखत- (मञ्जूषा से समानार्थक शब्दों को चुनकर लिखिए Write synonyms by choosing from the box.)

प्रसन्नतायाः, चिकित्सकम्, लब्ध्वा, शरीरस्य, दक्षाः

1. प्राप्य – ……………
2. कुशलाः – ……………
3. हर्षस्य – ……………
4. देहस्य – ……………
5. वैद्यम् – ……………
उत्तराणि:
1. लब्ध्वा
2. दक्षाः
3. प्रसन्नतायाः
4. शरीरस्य
5. चिकित्सकम्।

प्रश्नः 5.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत- (निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए- Answer the following questions in one word.)

(क) मञ्चे कति बाल-कवयः उपविष्टाः सन्ति?
उत्तराणि:
चत्वारः

(ख) के कोलाहलं कुर्वन्ति?
उत्तराणि:
श्रोतारः

(ग) गजाधरः कम् उद्दिश्य काव्यं प्रस्तौति?
उत्तराणि:
वैद्यम्

(घ) तुन्दिलः कस्य उपरि हस्तम् आवर्त्तयति?
उत्तराणि:
तुन्दस्य

(ङ) लोके पुनः-पुनः कानि भवन्ति ?
उत्तराणि:
शरीराणि

(च) किं कृत्वा घृतं पिबेत् ?
उत्तराणि:
ऋणम्।

प्रश्नः 6.
मञ्जूषातः पदानि चित्वा कथायाः पूर्तिं कुरुत- (मञ्जूषा से शब्दों को चुनकर कथा को पूर्ण कीजिए- Complete the story by choosing words from the box.)

नासिकायामेव, वारं वारम्, खड्गेन, दूरम्, मित्रता, मक्षिका, व्यजनेन, उपाविशत्, छिन्ना, सुप्तः, प्रियः । पुरा एकस्य नृपस्य एकः

(1)……… ……… वानरः आसीत् । एकदा नृपः (2)………………..आसीत् । वानरः (3) ……………….. तम् अवीजयत् । तदैव एका (4). . . . . . . . . . . ………….. न पस्य नासिकायाम् (5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . । यद्यपि वानर : (6)……………………. व्यजनेन तां निवारयति स्म तथापि सा पुनः पुनः नृपस्य (7)……. …………. उपविशति स्म। अन्ते सः मक्षिकां हन्तुं (8)………………….. प्रहारम् अकरोत् । मक्षिका तु उड्डीय (9)….. ……….गता, किन्तु खड्गप्रहारेण नृपस्य नासिका (10)………………… अभवत् । अत एवोच्यते-“मूर्खजनैः सह
…………नोचिता।”
उत्तराणि:

1. प्रियः
2. सुप्तः
3. व्यजनेन
4. मक्षिका
5. उपाविशत्
6. वारं वारम्
7. नासिकायामेव
8. खड्गेन
9. दूरम्
10. छिन्ना
11. मित्रता।

प्रश्नः 7.
विलोमपदानि योजयत- (विपरीतार्थक शब्दों को मिलाइए- Match with opposite words.)

1. अधः – नीचैः
2. अन्तः – सुलभम्
3. दुर्बुद्धे ! – उपरि
4. उच्चैः – बहिः
5. दुर्लभम् – सुबुद्धे !
उत्तराणि:
1. अधः – उपरि
2. अन्तः – बहिः
3. दुर्बुद्धे ! – सुबुद्धे !
4. उच्चैः – नीचैः
5. दुर्लभम् – सुलभम्

Class 7 Sanskrit Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम् Additional Important Questions and Answers

(1) परस्परमेलनम् कुरुत- (परस्पर मेल कीजिए- Match the following.)

(क) पर्यायपदानि
(i) स्वागतम् – निपुणाः
(ii) शरीरम् – भक्षयितव्यः
(iii) कुशलाः – अभिनन्दनम्
(iv) धुरन्धराः – आश्चर्यम्
(v) भोक्तव्यः – देहः
(vi) विस्मयम् – श्रेष्ठाः
उत्तराणि:
(i) स्वागतम् – अभिनन्दनम्
(ii) शरीरम् – देहः
(iii) कुशलाः – निपुणाः
(iv) धुरन्धराः – श्रेष्ठाः
(v) भोक्तव्यः – भक्षयितव्यः
(vi) विस्मयम् – आश्चर्यम्

(ख) विपर्यायपदानि
आधुनिकम् – आलस्यम्
हर्षस्य – चिकित्सकः
कालान्तकः – गच्छ
श्रमः – प्राचीनम्
एहि – विषादस्य
वैद्यः – यमः
उत्तराणि:
(ख) विपर्यायपदानि
आधुनिकम् – प्राचीनम्
हर्षस्य – विषादस्य
कालान्तकः – चिकित्सकः
श्रमः – आलस्यम्
एहि – गच्छ
वैद्यः – यमः

(2) उचितेन अव्यय-पदेन रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत- (मञ्जूषा से उचित अव्यय पद द्वारा रिक्तस्थान पूर्ति कीजिए- Fill in the blanks with appropriate indeclinable from the box.)

च, यावत्, नमो नमः, उपरि, अलम् |

(i) ……………. कोलाहलेन।
उत्तराणि:
अलम्

(ii) सर्वेभ्यः……………. ।
उत्तराणि:
नमो नमः

(iii) बाल-कवयः मञ्चस्य ……………. उपविष्टाः।
उत्तराणि:
उपरि

(iv) ……………. जीवेत् सुखं जीवेत्।
उत्तराणि:
यावत्

(v) कालान्तकं तथा वैद्यं चार्वाकं ……………. नमामि अहम्।
उत्तराणि:
च

(3) एकपदेन उत्तरत- (एक पद में उत्तर दीजिए- Answer in one word.)

(i) किं सम्मेलनम् भवति? …………….
उत्तराणि:
हास्यबालकविसम्मेलनम्

(ii) श्रोतारः किमर्थम् उत्सुका:? …………….
उत्तराणि:
हास्यकविता-श्रवणाय

(iii) वयम् केन तेषां स्वागतं कुर्मः? …………….
उत्तराणि:
करतलध्वनिना

(iv) किम् दुर्लभं लोके? …………….
उत्तराणि:
परान्नम्

(v) कानि न दुर्लभानि? …………….
उत्तराणि:
शरीराणि

(vi) यावत् जीवेत् कथम् जीवेत्?
उत्तराणि:
सुखम्

(vii) जनः श्रमं कृत्वा किं प्रत्यर्पयेत्?…………….
उत्तराणि:
ऋणम्

(4) पूर्णवाक्येन उत्तरत- (पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए- Answer in a sentence.)

(i) यमः किं हरति वैद्यः च किम्? …………….
उत्तराणि:
यमः प्राणान् हरति, परं वैद्यः प्राणान् धनं/धनानि चापि हरति।

(ii) श्रोतारः किं कुर्वन्ति? ……………..
उत्तराणि:
हास्यकविता-श्रवणाय उत्सुकाः श्रोतारः कोलाहलं कुर्वन्ति।

(iii) बालकः कं-कं नमति? …………….
उत्तराणि:
बालकः कविं गजाधरं, भोज्यलोलुपं तुन्दिलं, कालान्तकं, वैद्यं चार्वाकं च नमति।

(1) प्रत्येकं पाठांशं पठित्वा उचित-विकल्पेन अधोदत्तान् प्रश्नान् उत्तरत- (प्रत्येक पाठांश पढ़कर उचित विकल्प द्वारा निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दीजिए– Read each extract and answer the questions that follow with the correct option.)

(क) ‘करतलध्वनिना वयं तेषाम् स्वागतं कुर्मः

(i) ‘कुर्मः इति क्रियापदस्य कः कर्ता’? ……………. (करतलध्वनिना, वयम्, तेषाम्)
उत्तराणि:
वयम्

(ii) अस्मिन् वाक्ये किं कर्मपदम्? ……………. (वयम्, तेषाम्, स्वागतम्)
उत्तराणि:
स्वागतम्

(iii) ‘करतलध्वनिना’ अत्र का विभक्तिः ? ……………. (प्रथमा, द्वितीया, तृतीया)
उत्तराणि:
तृतीया

(iv) ‘तेषाम्’-अत्र मूलशब्दः कः? ……………. (सः, ते, तत्)
उत्तराणि:
तत्

(v) कुर्मः-अत्र किम् पुरुष-वचनम्? ……………. (प्रथम पुरुष-एकवचनम्, उत्तम पुरुष-एकवचनम्, उत्तम पुरुष-बहुवचनम्)
उत्तराणि:
उत्तम पुरुष-बहुवचनम्

(ख) परान्नं प्राप्य दुर्बुद्धे! मा शरीरे दयां कुरु।
परान्नं दुर्लभं लोके शरीराणि पुनः पुनः॥

I. एकपदेन उत्तरत

(i) लोके किं दुर्लभम्? ……………. (शरीरम्, परान्नम्, पुनः पुनः)
उत्तराणि:
परान्नम्

(ii) परान्नं प्राप्य कस्मिन् दयां मा कुरु? ……………. (दुर्बुद्धे, शरीरे, लोके)
उत्तराणि:
शरीरे

II. (i) ‘प्राप्य’ इति पदस्य अर्थ : अस्ति ……………. (प्राप्तः, प्रातः, लब्ध्वा)
उत्तराणि:
लब्ध्वा

(ii) दुर्बुद्धे-अत्र कि विभक्तिः वचनम् च? ……………. (प्रथमा-द्विवचनम्, सप्तमी-एकवचनम्, सम्बोधनम्-एकवचनम्)
उत्तराणि:
सम्बोधनम्-एकवचनम्।

(2) प्रदत्तविकल्पेभ्यः उचितं विकल्पं चित्वा रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत- (प्रदत्तविकल्पों से उचित विकल्प चुनकर रिक्त स्थान भरें- Fill in the blanks by picking out the correct from those given.)

(i) परान्नं प्राप्य दुर्बुद्धे मा . दयां कुरु। (शरीरे, लोके, तुन्दिले)
उत्तराणि:
शरीरे

(ii) ऋणं कृत्वा घृतं (जीवेत्, प्रत्यर्ययेत्, पिबेत्)
उत्तराणि:
पिबेत्

(iii) यमस्तु प्राणान् हरति वैद्यः प्राणान् । (शरीराणि च, धनानि च, काव्यानि च)
उत्तराणि:
धनानि च

(iv) चितां प्रज्वलितां दृष्ट्वा . विस्मयामागतः। (यमः, भ्राताः, वैद्यः)
उत्तराणि:
वैद्यः

(v) यावज्जीवेत् .. जीवेत्। (ऋणम्, सुखम्, घृतम्)
उत्तराणि:
सुखम्

(vi) चत्वारः बाल-कवयः मञ्चस्य उपविष्टाः। (अधः, उपरि, बहिः)
उत्तराणि:
उपरि

(vii) …………. कोलाहलेन। (मा, न, अलम्)
उत्तराणि:
अलम्

(viii) ऋणं …. घृतं पिबेत्। (कृत्वा, पीत्वा, दृष्ट्वा)
उत्तराणि:
कृत्वा

(ix) …दुर्लभं लोके। ऋणम्, परान्नम्, श्रमम्)
उत्तराणि:
परान्नम्

(x) वयम् एतेषां कुर्मः। (कोलाहलम्, स्वागतम्, काव्यम्)
उत्तराणि:
स्वागतम्।

(3) अधो दत्तानि पदानि लिङ्गानुसारेण उचित स्तम्भे लिखत- (निम्नलिखित पदों को लिंगानुसार उचित सतम्भ में लिखिए- write the following words in the appropriate column according to their gender.)

शरीरे, प्राणान्, धनानि, चिताम्, ऋणम्, श्रमम्, दयाम्, भ्राता, कविताम्

उत्तराणि:

We have given detailed NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम्

Class 7 Sanskrit Chapter 3 स्वावलम्बनम् Textbook Questions and Answers

प्रश्न: 1.
उच्चारणं कुरुत- (उच्चारण कीजिए- Pronounce these.)

उत्तराणि:
छात्र ध्यानपूर्वक उच्चारण करें।

प्रश्न: 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि लिखत-
(निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर लिखिए- Write the answers of questions given below.)

(क) कस्य भवने सर्वविधानि सुखसाधनानि आसन् ?
उत्तराणि:
श्रीकण्ठस्य भवने सर्वविधानि सुखसाधनानि सन्ति ।

(ख) कस्य गृहे कोऽपि भृत्यः नास्ति?
उत्तराणि:
कृष्णमूर्तेः गृहे कोऽपि भृत्यः नास्ति।

(ग) श्रीकण्ठस्य आतिथ्यम् के अकुर्वन् ?
उत्तराणि:
श्रीकण्ठस्य आतिथ्यम् कृष्णमूर्तिः तस्य माता-पिता च अकुर्वन्।

(घ) सर्वदा कुत्र सुखम्?
उत्तराणि:
सर्वदा स्वावलम्बने एव सुखम्।।

(ङ) श्रीकण्ठः कृष्णमूर्तेः गृहं कदा अगच्छत् ?
उत्तराणि:
श्रीकण्ठः प्रातः नववादने कृष्णमूर्तेः गृहम् अगच्छत्।

(च) कृष्णमूर्तेः कति कर्मकराः सन्ति?
उत्तराणि:
कृष्णमूर्ते: अष्टौ कर्मकराः सन्ति।

प्रश्न: 3.
चित्राणि गणयित्वा तदने संख्यावाचकशब्दं लिखत। (पाठ्यपुस्तक में दिए हुए चित्रों को गिनकर उनके आगे संख्यावाचक शब्द लिखिए।
Write in words the number of objects in Front of each picture in Sanskrit.)

उत्तराणि:
1. अष्टादश
2. पञ्चदश
3. चतुर्विंशतिः
4. एकविंशतिः
5. षट्त्रिंशत्,
6. त्रयस्त्रिंशत्।

प्रश्न: 4.
मञ्जूषातः अङ्कानां कृते पदानि चिनुत- (मञ्जूषा में से अंकों के लिए संस्कृत शब्द चुनिए- Choose the Sanskrit words for digits from the box.)

चत्वारिंशत्, सप्तविंशतिः, एकत्रिंशत्, पञ्चाशत् , अष्टाविंशतिः, त्रिंशत् , चतुर्विंशतिः ।
28. ……………..
24. ……………..
30. ……………..
40 ……………..
27 …………..
50 …………..
31 ……………
उत्तराणि:
28 अष्टाविंशतिः
24 चतुर्विंशतिः
30 त्रिंशत्
40 चत्वारिंशत्
27 सप्तविंशतिः
50 पञ्चाशत्
31 एकत्रिंशत्

प्रश्नः 5.
चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि च प्रयुज्य वाक्यानि रचयत- (चित्र को देखकर और मञ्जूषा से शब्दों का प्रयोग करके वाक्य बनाइए- See the picture and make sentences with the help of words from the box.)

कृषकाः, कृषकौ, एते, धान्यम्, एषः, कृषकः, एतौ, क्षेत्रम्, कर्षति, कुरुतः, खननकार्यम्, रोपयन्ति |
1. ………………………………………
2. ………………………………………
3. ………………………………………
उत्तराणि:
1. एषः कृषक: क्षेत्रम् कर्षति।
2. एतौ कृषकौ खननकार्यम् कुरुतः ।
3. एते कृषकाः धान्यम् रोपयन्ति।

प्रश्नः 6.
अधोलिखितान् समयवाचकान् अङ्कान् पदेषु लिखत- (निम्नलिखित समयवाचक अंकों को शब्दों में लिकिए (Write in words the following figures indicating time.)

उत्तराणि:

प्रश्न: 7.
मञ्जूषातः पदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत- (मञ्जूषा से शब्दों को चुनकर रिक्त-स्थानों की पूर्ति कीजिए।) (Fill in the blanks by choosing suitable words from the box.)

षड्, त्रिंशत्, एकत्रिंशत्, द्वौ, द्वादश, अष्टाविंशतिः |

(क) …………… ऋतवः भवन्ति।
उत्तराणि:
षड्,

(ख) मासाः … …. भवन्ति ।
उत्तराणि:
द्वादश,

(ग) एकस्मिन् मासे………………. अथवा………………. दिवसाः भवन्ति।
उत्तराणि:
त्रिंशत्, एकत्रिंशत्,

(घ) फरवरी मासे सामान्यतः………दिनानि भवन्ति ।
उत्तराणि:
अष्टाविंशतिः,

(ङ) मम शरीरे…………हस्तौ स्तः।
उत्तराणि:
द्वौ।

Class 7 Sanskrit Chapter 3 स्वावलम्बनम् Additional Important Questions and Answers

(1) गद्यांशं पठित्वा अधोदत्तान् प्रश्नान् उत्तरत- (गद्यांश को पढ़कर निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दीजिए- Read the extract and answer the questions that follow.) तदा कृष्णमूर्तिः अवदत्-“मित्र! ममापि अष्टौ कर्मकराः सन्ति। ते च द्वौ पादौ, द्वौ हस्तौ, द्वे नेत्रे, द्वे श्रोत्रे इति। एते प्रतिक्षणं मम सहायकाः। किन्तु तव भृत्याः सदैव सर्वत्र च उपस्थिताः भवितुं न शक्नुवन्ति। त्वं तु स्वकार्याय भृत्याधीनः । यदा यदा ते अनुपस्थिताः, तदा तदा त्वं कष्टम् अनुभवसि। स्वावलम्बने तु सर्वदा सुखमेव, न कदापि कष्टं भवति!”

I. एकपदेन उत्तरत

(i) कृष्णमूर्तेः कति कर्मकरा:?
उत्तराणि:
अष्ट/अष्टौ

(ii) कस्मिन् सदा सुखं भवति?
उत्तराणि:
स्वावलम्बने (स्व + अवलम्बने)

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत

(i) कृष्णमूर्तेः के प्रतिक्षणं सहायकाः?
उत्तराणि:
द्वौ पादौ. द्वौ हस्तौ, द्वे नेत्रे द्वे श्रोत्रे च कृष्णमूर्तेः प्रतिक्षणं सहायकाः।

(ii) कृष्णमूर्तेः मित्रं श्रीकण्ठः कदा कष्टम् अनुभवति?
उत्तराणि:
यदा-यदा तस्य कर्मकराः अनुपस्थिताः तदा-तदा कृष्णमूर्तेः मित्रं श्रीकण्ठः कष्टम् अनुभवति।

III. भाषिककार्यम् –
यथानिर्देशम् उत्तरत –

(i) पर्यायं चित्वा लिखत
(क) सेवकाः – …………………….
(ख) दु:खम् – ……………………..
उत्तराणि:
(क) कर्मकराः
(ख) कष्टम्

(ii) स्वावलम्बने – अत्र का विभक्तिः ? ………………
(क) प्रथमा – द्विवचनम्
(ख) सप्तमी – एकवचनम्
(ग) सम्बोधन – एकवचनम्
उत्तराणि:
(ख) सप्तमी-एकवचनेम्

(iii) अनुभवसि – अत्र कः धातुः? ……………..
(क) भव्,
(ख) भू.
(ग) अनुभव
उत्तराणि:
(ख) भू (यहाँ अनु उपसर्ग है)

(iv) भवितुम् – अत्र कः धातुः कः च प्रत्ययः? ………….. ……………..
उत्तराणि:
भू धातुः, तुमुन् प्रत्ययः

(2) घटनाक्रमेण अधोदत्तानि वाक्यानि पुनः लिखत- (घटनाक्रम के अनुसार निम्नलिखित वाक्यों को पुनः लिखिए। Rewrite the following sentences according to the sequence of events.)

(i) श्रीकण्ठः तेषाम् आतिथ्येन अतीव सन्तुष्टः अभवत्।
उत्तराणि:
एकदा श्रीकण्ठः मित्रस्य कृष्णमूर्तेः गृहम् अगच्छत्।

(ii) मम अपि अष्टौ सेवकाः सन्ति।
उत्तराणि:
तत्र कृष्णमूर्तिः माता पिता च यथाशक्ति तस्य अतिथि-सत्कारम् अकुर्वन्।

(iii) एकदा श्रीकण्ठः मित्रस्य कृष्णमूर्ते: गृहम् अगच्छत्।
उत्तराणि:
श्रीकण्ठः तेषाम् आतिथ्येन अतीव सन्तुष्टः अभवत्।

(iv) परम् तस्य इदं दुःखम् आसीत् यत् मित्रस्य गृहे एकः अपि भृत्यः न अस्ति।
उत्तराणि:
परम् तस्य इदं दुःखम् आसीत् यत् मित्रस्य गृहे एकः अपि भृत्यः न अस्ति।

(v) स्वावलम्बने न कदापि कष्टं, सदा सुखमेव भवति।
उत्तराणि:
मम अपि अष्टौ सेवकाः सन्ति।

(vi) तत्र कृष्णमूर्तिः माता पिता च तस्य यथाशक्ति अतिथि-सत्कारम् अकुर्वन्।
उत्तराणि:
स्वावलम्बने न कदापि कष्टं, सदा सुखमेव भवति।

(3) मञ्जूषातः उचितं पदं चित्वा अनुच्छेदे प्रत्येकं रिक्तस्थानं पूरयत- (मञ्जूषा से उचित पद को चुनकर अनुच्छेद में प्रत्येक रिक्त स्थान भरिए- Fill in each blank in the paragraph with appropriate word from the box.)

माता-पिता च, सुखसाधनानि, पिता, सेवकाः, मित्रे, गृहम्, विशाले, स्तम्भाः

कृष्णमूर्तिः श्रीकण्ठश्च …. आस्ताम्। श्रीकण्ठस्य समृद्धः आसीत्। अतः तस्य भवने सर्वविधानि …………………. आसन् । तस्मिन् ………” भवने चत्वारिंशत् ……… आसन् । तत्र दश …निरन्तरं कार्यं कुर्वन्ति स्म। परं कृष्णमूर्तेः ….” निर्धनौ कृषकदम्पती। तस्य …” आडम्बरविहीनं साधारणं च आसीत्।
उत्तरम् –
मित्रे, पिता, सुखसाधनानि, विशाले, स्तम्भाः, सेवकाः, माता-पिता च, गृहम्।

(1) प्रदत्तविकल्पेभ्यः उचितं संख्यावाचि पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत। (प्रदत्त विकल्पों से उचित संख्यावाची पद चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए। Pick out the correct numeral from the options given and fill in the blanks.)

(क) (i) एकस्मिन् पक्षे .. दिनानि सन्ति। (पञ्चदशाः, पञ्चदश, पञ्चदशः)
उत्तराणि:
पञ्चदश

(ii) एकस्मिन् वर्षे ..मासाः। (द्वादशाः, द्वादशः, द्वादश)
उत्तराणि:
द्वादश

(iii) भारते. ऋतवः सन्ति। (षट, षड्, षटाः)
उत्तराणि:
षड्

(iv) विंशतिः द्वाविंशतिः च । (द्ववचत्वरिंशत्, द्वौचत्वारिंशत्, द्विचत्वारिंशत्)
उत्तराणि:
द्विचत्वारिंशत्

(v) त्रयोदश षोडश च ………… । (नवविंशत्, नवविंशतिः, नवविंशति)
उत्तराणि:
नवविंशतिः

(ख) अधोदत्तान् समयवाचकान् अङ्कान् प्रदत्तविकल्पेभ्यः उचितपदं चित्वा लिखत। (निम्नलिखित समयवाचक अंकों को दिए गए विकल्पों में से उचित पद चुनकर लिखिए। Pick out the correct option and write down the time given in figures.)

(i) 11:30 ……………………
(क) सार्धद्वादशवादनम्
(ख) अर्ध-एकादशवादनम्
(ग) सार्ध-एकादशवादनम्/साधैकादशवादनम्
उत्तराणि:
(ग) सार्ध-एकादशवादनम्/साधैकादशवादनम्

(ii) 04:00
(क) चत्वारि-वादनम्
(ख) चतुर्वादनम्
(ग) चर्तुवादनम्
उत्तराणि:
(ख) चतुर्वादनम्

(iii) 03:00
(क) त्रीवादनम्
(ख) त्रिवादनम्
(ग) त्रयवादनम्
उत्तराणि:
(ख) त्रिवादनम्

(iv) 07:30
(क) अर्धसप्तवादनम्
(ख) सार्ध-सप्तवादन
(ग) सार्ध-सप्तवादनम्
उत्तराणि:
(ग) सार्ध-सप्तवादनम्

(v) 01:30
(क) सार्ध-ऐकवादनम्
(ख) सार्ध-एकवादनम्/सार्धंकवादनम्
(ग) सार्ध-कवादनम्
उत्तराणि:
(ख) सार्ध-एकवादनम्/साधैंकवादनम्

We have given detailed NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Grammar Book परिशिष्टभागः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 8 Solutions परिशिष्टभागः

I. सम्बन्धवाचकशब्दाः (संबंधवाचक शब्द)

1. अनुजः = छोटा भाई
2. अग्रजः = बड़ा भाई
3. सहोदरः = सगा भाई
4. भ्राता = भाई
5. भगिनी / स्वसा = बहन
6. जननी / माता = माता
7. जनक: / पिता = पिता
8. पितृव्य: / ज्येष्ठपितृव्यः = चाचा
9. मातुलः = मामा
10. पत्नी/भार्या = पत्नी
11. पति:/भर्ता = पति
12. वधूः = बहू
13. वरः = वर
14. दुर्लभः = दूल्हा
15. स्नुषा = पुत्रवधू
16. पितामहः = दादा
17. पितामही = दादी
18. मातामहः = नाना
19. मातामही = नानी
20. श्वश्रूः = सास
21. श्वशुरः = ससुर
22. पितृष्वसा = बुआ
23. मातृष्वसा = मौसी
24. जामाता = दामाद
25. भगिनेयः = बहनोई
26. जाया = पत्नी
27. भ्रातृजः = भतीजा
28. भ्रातृजा = भतीजी
29. दुहिता = बेटी
30. आत्मजः / सुतः / पुत्रः = बेटा

II. शरीरस्य अङ्गानि (शरीर के अवयव)

31. शरीरम् = शरीर
32. मस्तकम् = माथा
33. शीर्षम् / शिरस् = सिर
34. शिखा = चोटी
35. केशाः = बाल
36. मुखम् / आननम् = मुख
37. पृष्ठम् = पीठ
38. हृदयम् = हृदय
39. कण्ठः = कण्ठ, गला
40. नेत्रम् / नयनम् = आँख
41. उदरम् / जठरम् = पेट
42. चिबुकम् = ठोड़ी
43. जानु = घुटना
44. भ्रूः = भौंहे
45. नासिका = नाक
46. कर्णः = कान
47. हस्त: / करः = हाथ
48. अङ्गुलिः = उंगली
49. कराग्रः = हाथ का अगला भाग
50. नखः = नाखून
51. ग्रीवा = गर्दन
52. पादः = पैर
53. मुष्टिः = मुट्ठी
54. जिह्वा = जीभ
55. कपोलम् = गाल
56. दन्ताः = दाँत
57. अगुष्ठम् = अंगूठा

III. पशवः (पशु)

58. शूकर: / वराहः = सूअर
59. उलूकः = उल्लू
60. अज: / अजा = बकरा / बकरी
61. धेनु: / गौः = गाय
62. कुक्कुर: / श्वा = कुत्ता
63. अश्वः = घोड़ा
64. मृगः = हिरन
65. गर्दभः = गधा
66. उष्ट्रः = ऊँट
67. वत्सः = बछड़ा
68. गजः = हाथी
69. सिंहः = शेर
70. गोमायुः / शृगालः = गीदड़
71. व्याघ्रः = बाघ
72. महिषी = भैंस
73. विडालः = बिल्ला
74. विडाला = बिल्ली
75. वृषभः = बैल
76. गण्डकः = गेंडा
77. चित्रकः = चीता
78. शशकः = खरगोश
79. बकः = बगुला
80. मीन: / मत्स्यः = मछली
81. सर्पः = साँप
82. महिषः = भैंसा
83. नकुलः = नेवला

IV. खगाः (पक्षी)

84. खगः = पक्षी
85. कोकिलः = कोयल
86. कपोतः = कबूतर
87. गृध्रः = गीध
88. मयूरः = मोर
89. शुकः = तोता
90. भ्रमरः = भौंरा|
91. चातकः = पपीहा
92. चटकः = चिड़ा
93. चटका = चिड़िया
94. वायसः / काकः = कौआ
95. हंसः = हंस
96. सारसः = सारस
97. श्येनः = बाज

V. वस्त्रनामानि (वस्त्रों के नाम)

98. उरुकम् = पैंट
99. अधोरुकम् = निक्कर
100. युतकम् = शर्ट
101. शिरस्त्राणम् = टोपी
102. उष्णीषम् = पगड़ी
103. धौतवस्त्रम् = धोती
104. शाटिका = साड़ी
105. राङ्कवम् = अंगोछा
106. प्रोञ्छः = तौलिया
107. करवस्त्रम् = रुमाल
108. पादांशुकम् = पायजामा
109. कटिवस्त्रम् = लंगोट
110. अन्तर्युतकम् = बनियान
111. अञ्चलम् = चुन्नी
112. निचोलः = पेटीकोट
113. अर्धनिचोलः = जम्फर
114. प्रावारकः = चादर
115. कम्बलः = कम्बल
116. विष्टरः = बिस्तर
117. उत्तरीयम् = दुपट्टा

VI. फलानि (फल)

118. दाडिमम् = अनार
119. आम्रम् = आम
120. द्राक्षाफलम् = अंगूर
121. अमृतफलम् / दृढबीजम् = अमरूद
122. कदलीफलम् = केला
123. वातादम् = बादाम
124. तरबीजम् = तरबूज
125. खरबीजम् / दशाङ्गुलम् = खरबूजा
126. लीचिका फलम् = लीची
127. अक्षोटम् = अखरोट
128. काजवम् = काजू
129. अकोलम् = पिस्ता

We have given detailed NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Grammar Book शुद्ध-अशुद्ध-प्रकरणम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 8 Solutions शुद्ध-अशुद्ध-प्रकरणम्

1. निम्न वाक्यों में क्रियापदों को शुद्ध करो।
(i) ते छात्राः अक्रीडत्।
(ii) रामः सत्यम् अवदन्।
(iii) भवान् न जानासि।
(iv) त्वं किं करोति?
(v) तव नाम किम् असि?
(vi) त्वं मूर्योऽस्ति।
(vii) सः शीघ्रं गमिष्यन्ति।
(viii) यूयं पठसि।
(ix) वयं पठावः।
(x) तौ न हसन्ति।
उत्तरम्-
(i) ते छात्राः अक्रीडन्।
(ii) रामः सत्यम् अवदत्।
(iii) भवान् न जानाति।
(iv) त्वं किं करोषि?
(v) तव नाम किम् अस्ति?
(vi) त्वं मूर्योऽसि।
(vii) सः शीघ्रं गमिष्यति।
(vii) यूयं पठथ।
(ix) वयं पठामः।
(x) तौ न हसतः।

उपर्युक्त वाक्यों में क्रियापद कर्ता के अनुसार पुरुष या वचन की दृष्टि से अशुद्ध थे। अतः क्रियापद के पुरुष तथा वचन को कर्तापद के अनुसार ठीक करके ऊपर शुद्ध वाक्यों को दिया गया है।

2. लकार की दृष्टि से भी क्रियापद में अशुद्धि हो सकती है। जैसे-
(i) अद्य रविवारः आसीत्।
(ii) पुरा दशरथः नाम राजा अस्ति।
(iii) भविष्यत्काले जनाः धार्मिकाः सन्ति।
(iv) श्वः सोमवारः आसीत्।
(v) ह्यः मंगलवारः भविष्यति।
(vi) गतवर्षे विद्यालये वार्षिकोत्सवः अस्ति।

ऊपर के वाक्यों में क्रियापदों में वर्तमानकाल में लट्, भूतकाल में लङ् तथा भविष्यत्काल में लृट् लकार का प्रयोग किया जाए तो शुद्ध वाक्य निम्न रूप में बनेंगे-
(i) अद्य रविवारः अस्ति।
(ii) पुरा दशरथः नाम राजा आसीत्।
(iii) भविष्यत्काले जनाः धार्मिकाः भविष्यन्ति।
(iv) श्वः सोमवारः भविष्यति।
(v) ह्यः मंगलवारः आसीत्।
(vi) गतवर्षे विद्यालये वार्षिकोत्सवः आसीत्।

नीचे कुछ वाक्य दिये जा रहे हैं जिनमें क्रियापद को देखकर कर्तृपद को उसके अनुसार ठीक करना है। यथा-
(i) अत्र वृक्षः सन्ति।
(ii) तत्र खगः आसन्।
(iii) रात्रौ उत्सवाः भविष्यति।
(iv) अहं किं करोषि?
(v) त्वं किं करोमि।
(vi) अद्य वयं न पठिष्यावः।

इन वाक्यों में कर्तृपद में वही पुरुष तथा वचन होना चाहिए जो क्रियापद में है। अतः शुद्ध वाक्य होंगे-
(i) अत्र वृक्षाः सन्ति।
(ii) तत्र खगाः आसन्।
(iii) रात्रौ उत्सवः भविष्यति।
(iv) त्वं किं करोषि?
(v) अहं किं करोमि?
(vi) अद्य आवां न पठिष्याव:।

नीचे दिए वाक्यों में विशेषण पदों में उसी लिङ्ग तथा वचन को लगाना है जो विशेष्य पदों में है अथवा विशेषण पदों के अनुसार विशेष्य पदों को बदलना है। जैसे-
(i) विद्यालये त्रयः बालकः क्रीडन्ति।
(ii) सा एका वृक्षम् अपश्यत्।
(iii) नूनम् अधिकः वृष्टिः भविष्यति।
(iv) तत्र चत्वारि बालकाः क्रीडन्ति।
(v) अत्र तिस्रः बालकाः लिखन्ति।
(vi) वयं द्वौ बालिके अपश्याम।

उनके शुद्ध रूप होंगे-
(i) विद्यालये त्रयः बालकाः क्रीडन्ति।
(ii) सा एकं वृक्षम् अपश्यत्।
(iii) नूनम् अधिका वृष्टिः भविष्यति।
(iv) तत्र चत्वारः बालकाः क्रीडन्ति।
(v) अत्र तिस्रः बालिकाः लिखन्ति।
(vi) वयं द्वे बालिके अपश्याम।

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानि संशोधयत-

प्रश्न 1.
पुरा शुद्धोधनः नाम नृपः अस्ति।
(क) आस्तम्
(ख) आसन्
(ग) आसीत्
(घ) आस्ताम्
उत्तराणि:
(ग) आसीत्

प्रश्न 2.
छात्राः श्वः विद्यालये न गच्छन्ति।
(क) गमिष्यन्ति
(ख) गमिष्यति
(ग) गमिष्यतः
(घ) गमिष्यथः
उत्तराणि:
(क) गमिष्यन्ति

प्रश्न 3.
आवाम् फलानि क्रेतुम् आपणं गच्छामः।
(क) गच्छामि
(ख) गच्छति
(ग) गच्छन्ति
(घ) गच्छावः
उत्तराणि:
(घ) गच्छावः

प्रश्न 4.
क्रीडाक्षेत्रे सर्वाः बालकाः कन्दुकेन क्रीडन्ति।
(क) सर्वे
(ख) सर्वाणि
(ग) सर्वेभ्यः
(घ) सर्व
उत्तराणि:
(क) सर्वे

प्रश्न 5.
द्वौ वर्तिके सरोवरे तरतः।
(क) द्वयः
(ख) द्वो
(ग) द्वे
(घ) द्वै
उत्तराणि:
(ग) द्वे

प्रश्न 6.
श्वः नूनं अधिकं वृष्टिः भविष्यति।
(क) अधिका
(ख) अधिक:
(ग) अधिकाः
(घ) अधिक
उत्तराणि:
(क) अधिका

प्रश्न 7.
अश्वेन सैनिकाः पतन्ति।
(क) अश्वं
(ख) अश्वात्
(ग) अश्वः
(घ) अश्वाय
उत्तराणि:
(ख) अश्वात्

प्रश्न 8.
भवान् कुत्र पठितुम् गच्छसि?
(क) गच्छ
(ख) गच्छामि
(ग) गच्छति
(घ) गच्छन्ति
उत्तराणि:
(ग) गच्छति

प्रश्न 9.
मित्राणाम् सह राघवः चलचित्रं पश्यति।
(क) मित्रेण
(ख) मित्रस्य
(ग) मित्रैः
(घ) मित्रेभ्यः
उत्तराणि:
(ग) मित्रैः

प्रश्न 10.
दशरथः सीतां आशीर्वादं अयच्छत्।
(क) सीतायै
(ख) सीतायाः
(ग) सीतया
(घ) सीता
उत्तराणि:
(क) सीतायै

प्रश्न 11.
पुस्तकालये छात्राः तूष्णीम् पुस्तकानि पठति।
(क) पठन्ति
(ख) पठतः
(ग) पठथः
(घ) पठामि
उत्तराणि:
(क) पठन्ति

प्रश्न 12.
गुरु शिष्यं विश्वसिति।
(क) शिष्यः
(ख) शिष्याय
(ग) शिष्ये
(घ) शिष्याः
उत्तराणि:
(ग) शिष्ये

Here we are providing Class 12 Maths Important Extra Questions and Answers Chapter 6 Applications of Derivatives. Class 12 Maths Important Questions are the best resource for students which helps in Class 12 board exams.

Class 12 Maths Chapter 6 Important Extra Questions Applications of Derivatives

Applications of Derivatives Important Extra Questions Very Short Answer Type

Question 1.
For the curve y = 5x- 2x³, if increases at the rate of 2 units/sec., find the rate of change of the slope of the curve when x = 3. (C.B.S.E. 2017)
Solution:
The given curve is y = 5x – 2x³
∴ \(\frac{d y}{d x}\) = 5 – 6x²
i.e. m = 5 – 6x²,
where ‘m’ is the slope.
∴ \(\frac{d m}{d t}\) = —12x\(\frac{d x}{d t}\) =-12x(2) = -24x
∴ \(\left.\frac{d m}{d t}\right]_{x=3}\)= -24(3) = -72.
Hence, the rate of the change of the slope = -72.

Question 2.
Without using the derivative, show that the function f(x) = 7x – 3 is a strictly increasing function in R. (N.C.E.R.T.)
Solution:
Let x₁ and x₂∈ R.
Now x₁ > x₂
⇒ 7x₁ > 7x₂
⇒ 7x₁ – 3 > 7x₂ – 3
⇒ f(x₁) > f(x₂).
Hence, ‘f ’ is strictly increasing function in R.

Question 3.
Show that function:
f(x) = 4x³ – 18×2 – 27x – 7 is always increasing in R. (C.B.S.E. 2017)
Solution:
We have :f(x) = 4x³ – 18×2 – 27x – 7
∴ f(x) = 12x² – 36x + 27 = 12(x² – 3x) + 27
= 12(x² – 3x + 9/4) + 27 – 27
= 12(x – 3/2)²∀ x∈ R.
Hence, f(x) is always increasing in R.

Question 4.
Find the slope of the tangent to the curve:
x = at²,y = 2at at t = 2.
Solution:
The given curve is x – at², y = 2at.
∴ \(\frac{d x}{d t}\) = 2at
\(\frac{d x}{d t}\)= 2a
∴ \(\frac{d y}{d x}=\frac{d y / d t}{d x / d t}=\frac{2 a}{2 a t}=\)
Hence, slope of the tangent at t = 2 is: \(\left.\frac{d y}{d x}\right]_{t=2}=\frac{1}{2}\)

Question 5.
Find the maximum and minimum values, if any, of the following functions without using derivatives:
(i) f(x) = (2x-1)² + 3
(ii) f(x)= 16x² – 16x + 28
(iii) f(x) = -|x+ 1| + 3
(iv) f(x) = sin 2x + 5
(v) f(x) = sin (sin x).
Solution:
(i) We have :
f(x) = (2x – 1)² + 3.
Here D_f = R.
Now f(x) ≥ 3.
[∵ (2x – 1)² ≥ 0 for all x ∈ R]
However, maximum value does not exist.
[∵ f(x) can be made as large as we please]

(ii) We have :
f(x) = 16x² – 16x + 28.
Here D_f = R.
Now f(x) = 16 (x² – x + \(\frac{1}{4}\) + 24
= (16(x – \(\frac{1}{2}\) )² + 24
⇒ f(x) ≥ 24.
[∵ 16(x – \(\frac{1}{2}\) )² ≥ 0 for all x ∈ R
Hence, the minimum value is 24.
However, maximum value does not exist.
[ ∵ f(x) can be made as large as we please]

(iii) We have :
f(x) = – 1x + 11 + 3
⇒ f(x) ≤ 3.
[ ∵ -|x + 1| ≤ 0]
Hence, the maximum value = 3.
However, the minimum value does not exist.
[∵ f(x) can be made as small as we please]

(iv) We have :
f(x) = sin2x + 5.
Since – 1 ≤ sin 2x ≤ 1 for all x ∈ R,
– 1+5 ≤ sin2x + 5 ≤ 1+5 for all x∈ R
⇒ 4 ≤ sin2x + 5 ≤ 6 for all x ∈ R
⇒ 4 ≤ f(x) ≤ 6 for all x ∈ R.
Hence, the maximum value = 6 and minimum value = 4.

(v) We have :
f(x) = sin (sin x).
We know that – 1 ≤ sin x ≤ 1 for all x ∈ R
⇒ sin(-1) ≤ sin(sinx) ≤ sin 1 for all x ∈ R
⇒ – sin 1 ≤ f(x) ≤ sin 1.
Hence, maximum value = sin 1 and minimum value = -sin 1.

Question 6.
A particle moves along the curve x² = 2y. At what point, ordinate increases at die same rate as abscissa increases? (C.B.S.E. Sample Paper 2019-20)
Sol. The given curve is x² = 2y …(1)
Diff.w.r.t.t, 2x\(\frac{d x}{d t}\) = 2 \(\frac{d y}{d t}\)
⇒ 2x\(\frac{d x}{d t}\) = 2 \(\frac{d x}{d t}\)
∵ \(\frac{d y}{d t}=\frac{d x}{d t}\) given
From(1), 1 = 2y ⇒ y = \(\frac{1}{2}\)
Hence, the reqd. point is (1, \(\frac{1}{2}\) )

Applications of Derivatives Important Extra Questions Long Answer Type 1

Question 1.
A ladder 13 m long is leaning against a vertical wall. The bottom of the ladder is dragged away from the wall along the ground at the rate of 2 cm/sec. How fast is the height on the wall decreasing when the foot of the ladder is 5 m away from the wall? (C.B.S.E. Outside Delhi 2019)
Solution:
Here, \(\frac{d x}{d t}\) = 2 cm/sec.

Hence, the height is decreasing at the rate of 5/6 cm/sec.

Question 2.
Find the angle of intersection of the curves x² + y² = 4 and (x – 2)² + y²= 4, at the point in the first quadrant (C.B.S.E. 2018 C)
Solution:
The given curves are :
x² + y² = 4 ………….(1)
(x – 2)² + y² = 4 ………….. (2)

From (2),
y = 4 – (x – 2)²
Putting in (1),
x² + 4-(x-2)² = 4
⇒ x² – (x – 2)² = 0
⇒ (x + x-2)(x-x + 2) = 0
⇒ (2x – 2)(2) = 0
⇒ x = 1.
Putting in (1),
1 + y² = 4
⇒ y = √3
∴ Point of intersection = (1, √3 )

Question 3.
Find the intervals in which the function: f(x) = – 2x³ – 9x² – 12x + 1 is (i) Strictly increasing
(ii) Strictly decreasing. (C.B.S.E. 2018 C)
Solution:
Given function is:
f(x) = – 2x³ – 9x² – 12x + 1.
Diff. w.r.t. x,
f'(x) = -6x² – 18x – 12
= -6(x + 1) (x + 2).

Now, f'(x) – 0
⇒ x = -2, x = -1
⇒ Intervals are (-∞ – 2), (-2, -1) and (-1, ∞).
Getting f’ (x) > 0 in (-2, -1)
and f'(x) < 0 in (-∞, -2) u (-1, ∞)
⇒ f(x) is strictly increasing in (-2, -1) and strictly decreasing in (-∞, 2) u (-1, ∞).

Question 4.
A window is in the form of a rectangle surmounted by a semicircular opening. The total perimeter of the window is 10 metres. Find the dimensions of the window to admit maximum light through the whole opening. (C.B.S.E. 2018 C)
Solution:
Let ‘x’ and ‘y’ be the length and breadth of the rectangle ABCD.
Radius of the semi-circle = \(\frac { x }{ 2 }\) .
Circumference of the semi-circle = \(\frac{\pi x}{2}\)

For Max ./Min. of A (x), A’ (x) = 0
\(\frac{20-(2+\pi)(2 x)}{4}+\frac{2 \pi x}{8}=0\)
20-(2 + π)(2x) + πx = 0
20 + x(π – 4 – 2π) = 0
20 – x(4 + π) = 0
x = \(\frac{20}{4+\pi}\)

And radius of semi-circle = \(\frac{10}{4+\pi}\)

Question 5.
The length ‘x’ of a rectangle is decreasing at the rate of 3 cm/m and width ‘y’ is increasing at the rate of 2 cm/m. When x = 10 cm and y = 6 cm, find the rate of change of:
(a) the perimeter and
(b) the area of the rectangle. (N. C.E.R.T.)
Solution:
We have: \(\frac{d x}{d t}\) = -3 cm/m …(1)
and \(\frac{d y}{d t}\) = 2 cm/m …(2)

a) Perimeter, p = 2x + 2y.
∴ \(\frac{d p}{d t}=2 \frac{d x}{d t}+2 \frac{d y}{d t}\)
= 2(-3) + 2(2)
[Using (1) and (2)]
= – 6 + 4 = -2.
Hence \(\left.\frac{d p}{d t}\right]_{x=10 \atop y=6}\) = -2cm/m.

(b) Area, A = xy.
∴ \(\frac{d \mathrm{~A}}{d t}=x \frac{d y}{d t}+y \frac{d x}{d t}\) = x(2) + y(-3)
[Using (1) and (2)]
Hence \(\left.\frac{d p}{d t}\right]_{x=10 \atop y=6}\) = 10(2) + 6(-3)
= 20-18
= 2cm²/m.

Question 6.
A stone is dropped into a quiet lake and waves move in circles at a speed of 4 cm per second. At the instant when the radius of the circular wave is 10 cm, how fast is the enclosed area increasing ? (N.C.E.R.T.)
Solution:
Let ‘r’ be the radius of the circular wave.
Then A = π r², where A is the enclosed area at time t.
Differentiating w.r.t. t, we have:
\(\frac{d \mathrm{~A}}{d t}=2 \pi r \frac{d r}{d t}=2 \pi r(4)\) [∵ \(\frac{d r}{d t}\) = 4cm/s]
= 8πr.
When r = 10cm, \(\frac{d A}{d t}\)= 8K (10) = 80π cm²/s.
Hence, the enclosed area is increasing at the rate of 80π cm²/s.. when r = 10 cm.

Question 7.
Find the intervals in which the function f(x) is (i) strictly increasing (ii) strictly decreasing:
f(x) = x³ – 12x² + 36x + 17. (C.B.S.E. 2009 C)
Solution:
We have :
f(x) = x³ – 12x² + 36x + 17 – 12x² + 36x + 17.
∴ f'{x) = 3x² – 24x + 36.

(i) For f(x) to be strictly increasing function of x: f'(x) > 0
⇒ 3x² – 24x + 36 > 0
⇒ x² – 8x+ 12 > 0
⇒ (x – 2) (x – 6) > 0
⇒ x < 2 or x > 6.
Hence, f(x) is increasing in the interval (-∞ 2) ∪ (6, ∞).

(ii) For f (x) to be strictly decreasing function of x:
f'(x) <0 ⇒  3x² – 24x + 36 < 0 ⇒ x² – 8x + 12 < 0 ⇒ (x – 2) (x – 6) < 0 ⇒ 2 < x < 6.
Hence, f(x) is decreasing in the interval (2,6).

Question 8.
Find the intervals in which the function :
f(x) = 3x⁴ – 4x³ – 12x² + 5 is:
(a) strictly increasing
(b) strictly decreasing. (C.B.S.E. 2014)
Solution:
We have: f(x) = 3x⁴ – 4x³ – 12x² + 5.
∴ f'(x) = 12x³ – 12x² – 24x
= 12x(x² – x – 2)
= 12x(x – 2)(x + 1).
When x < – 1.
f”(x) = 12 (-ve) (-ve) (-ve) = -ve.
Thus f(x) is strictly decreasing.
When -1 < x < 0.
f'(x) = 12(-ve)(-ve)(+ve) = +ve.
Thus f(x) is strictly increasing.

When 0 < x < 2. f'(x) = 12(+ve)(-ve)(+ve)=-ve. Thus f(x) is strictly decreasing. When x > 2.
f'(x) – 12(+ve)(+ve)(+ve) = +ve.
Thus f(x) is strictly increasing.
Combining,/(x) is
0a) strictly increasing in (-1,0) u (2, ∞) and
(b) strictly decreasing in (-∞, -1) u (0,2).

Question 9.
Find the point at which the tangent to the curve
y = \(\sqrt{4 x-3}\) 1 has its slope \(\frac{2}{3}\) (N.C.E.R.T.)
Solution:
The given curve is :

By the question,
slope = \(\frac{2}{3}\)
\(\frac{2}{\sqrt{4 x-3}}=\frac{2}{3}\)
⇒ \(\sqrt{4 x-3}\) = 3.
Squaring, 4x – 3 = 9
⇒ 4x = 12
⇒ x = 3.
Putting in (1),
y = \(\sqrt{4(3)-3}=\sqrt{9}-1\)
= 3-1 = 2.
Hence, the reqd. point is (3,2).

Question 10.
Find the equations of all lines having slope 2 and being tangents to the curve:
\(y+\frac{2}{x-3}=0\) (N.C.E.R.T)
Solution:
The given curve is y + \(y+\frac{2}{x-3}=0\) = 0
y = \(-\frac{2}{x-3}\)
∴ \(\frac{d y}{d x}=\frac{2}{(x-3)^{2}}\)
By the question, \(\frac{2}{(x-3)^{2}}\) = 2
⇒ (x-3)² = 1
x – 3 = ± 1
⇒ x = 2, 4.

When x = 2, then from (1),
y = \(\frac{-2}{2-3}=\frac{-2}{-1}\)
= 2.
When x = 4, then from (1),
y = \(\frac{-2}{4-3}=\frac{-2}{1}\) = 2

Thus there are two tangents to the given curve with slope 2 and passing through (2, 2) and (4,-2).
∴ The equation of the tangent through (2,2) is: y-2 = 2(x-2)
⇒ y-2x + 2 = 0
and the equation of the tangent through (4,-2) is:
y-(-2) = 2(x-4)
⇒ y-2x+ 10 = 0.

Question 11.
Find the equation of the tangent to the curve y = \(\sqrt{3 x-2}\) which is parallel to the line 4x – 2y + 5 = 0. Also, write the equation of normal to the curve at the point of contact.
(C.B.S.E. 2019)
Solution:
(i) The given curve is y = \(\sqrt{3 x-2}\) …(1)
∴ Slope of the tangent, \(\frac{d y}{d x}=\frac{3}{2 \sqrt{3 x-2}}\)
Slope of the given line 4x – 2y + 5 = 0 is \(-\frac{4}{-2}\) = 2
Since the tangent is parellel to (2)
∴ \(\frac{3}{2 \sqrt{3 x-2}}\) = 2 (∵ m₁ = m₂)
3 = 4\(\sqrt{3 x-2}\)
9 = 16(3x – 2)
= 48x = 41
x = \(\frac{41}{48}\)

⇒ 6(4y-3) = 48x-41
⇒ 48x-24y = 23.

(ii) Slope of normal x Slope of tangent = – 1
⇒ Slope of normal = – 1/2
∴ The equation of the normal is :
\(y-\frac{3}{4}=-\frac{1}{2}\left(x-\frac{41}{48}\right)\)

Question 12.
Find the equations of the tangent and the normal to the curve 16x² + 9y² = 145 at the point (x₁, x₂ where x₁ = 2 and y₁ > 0. (C.B.S.E. 2018)
Solution:
The given curve is :
16x² + 9y² = 145 …(1)
Since (x_1s, y₁,) lies on (1),
.-. 16x²+9y] = 145
⇒ 16(2)² + 9y₁² = 145
⇒ 9y₁² = 145-64
⇒ 9y₁² = 81
⇒ y₁² =9
y₁ = 3 [∵ y₁ > 0]
Thus, the point is (2, 3).
Diff (1) w.r.t x ,

(i) The equation of tangent is :
y – 3 = \(\frac{-32}{27}\) (x-2)
⇒ 27y – 81 = -32x + 64
⇒ 32x + 27y = 145

(ii) The equation of normal is :
y – 3 = \(\frac{27}{32}\)(x – 2)
⇒ 32y – 96 = 27x – 54
⇒ 27x – 32y + 42 =0.

Question 13.
Find the equations ofthe tangent and normal to the curve given by:
x = a sin³ θ, y = a cos³θ at a point, where θ = \(\frac{\pi}{4}\) (1C.B.S.E. 2014)
Solution:
The given curve is:
x = a sin³ θ, y = a cos³θ

∴ Slope of the tangent at θ = \(\frac{\pi}{4}\)

and slope of the normal = 1.
When θ = \(\frac{\pi}{4}\), then from (1),

∴ The equations of the tangent and normal to (1) at θ = \(\frac{\pi}{4}\) are :

Question 14.
Find the equation of the tangent to the curve
ay² = x³ at the point (am², am³) (C.B.S.E. 2019 C)
Solution:
The given curve is ay² = x³
y = a^-1/23/2

∴ The equation of the tangent is:
y – y’ = \(\frac{d y}{d x}\) (x – x’)
y – am³ = \(\frac{3 m}{2}\)(x – am²)
2y – 2 am³ = 3 mx – 3 am³
3mx – 2y = am³.

Question 15.
Find the equation of the tangent to the curve x² + 3y = 3, which is parallel to the line y – 4x + 5 = 0. (C.B.S.E. 2009 C)
Solution:
The given curve is x² + 3y = 3
y = \(\frac{1}{3}\) (3 – x²
∴ \(\frac{d y}{d x}=\frac{1}{3}(0-2 x)=-\frac{2}{3} x\)
which is the slope of the tangent.
But the tangent is parallel to the line
y – 4x + 5 = 0, whose slope is 4.
Thus \(-\frac{2}{3}\)x = 4 [∵ m₁ = m₂]
⇒ x = -6.
From(l), y = \(\frac{1}{3}\) (3 – 36) = -11.
Thus the point of contact is (- 6, – 11).
The equation of the tangent is :
y + 11 = 4(x + 6)
⇒ y + 11 = 4x + 24
⇒ 4x – y+ 13 = 0.

Question 16.
Find the equations of the normal to the curve y = 4x³ – 3x + 5, which are perpendicular to the line 9x – y + 5 = 0.
(C.B.S.E. Sample Paper 2018-19)
Solution:
The given curve is :
y = 4x² – 3x + 5.
Let the required normal be at (x₁ y₁,).
Slope of the tangent = \(\frac{d y}{d x}\) = 12x² – 3.
m₁ = slope of the normal

and m₂ = Slope of the line = 9.
Since, the normal is perpendicular to the lines
m₁ m₂ = -1
\(\frac{-1}{12 x_{1}^{2}-3} \times 9\) = -1
12x₁² = 9
x₁² = 1
x₁ = ±1.

When x₁ = 1, then y₁ = 4-3 + 5 = 6.
When x₁ = -1, then y₁ = -4 + 3 + 5 = 4.
Thus the points are (1, 6) and (-1,4).
∴ The equations of the normal are :
y – 6 = \(-\frac { 1 }{ 9 }\) (x-1) i.e.,x + 9y = 55
and y – 4= \(-\frac { 1 }{ 9 }\) (x+ 1) i.e.,x + 9y = 35.

Question 17.
Using differentials, find the approximate value of \(\sqrt[3]{0.026}\) , upto three places of decimals.
Solution:
Let y = f(x) = x^1/3
Take x = 0.027,
x + Δx = 0.026
Δx = 0.026 – 0.027 = -0.001.
x = 0.027,
y = \(\sqrt[3]{0 \cdot 027}\) =0.3.
Let dx = Δx = -0.001.

Question 18.
If the radius of a sphere is measured as 9 m with an error of 0.03 m, then find the approximate error in calculating its surface area. (N.C.E.R.T.; A.I.C.B.S.E. 2011)
Solution:
Let ‘r’ be the radius of the sphere and Ar be the error in measuring the radius.
Then r = 9m and Δr = 0.03 m.
Now S, the surface area of the sphere is given by:
S = 4πr²
∴ \(\left(\frac{d S}{d r}\right)\) = 8πr
Now dS = \(\left(\frac{d S}{d r}\right)\)Δr = (8πr)Δr
= (8π)(9))(0.03) = 2.16πm²
Hence, the approximate error in calculating the surface area is 2.16πm²

Question 19.
Find the absolute maximum and the absolute minimum value of the function given by:
f(x) = sin²x – cos x, x ∈ [0, π]. (A.I.C.B.S.E. 2015)
Solution:
We have :
f(x) = sin²x – cos x.
∴ f'(x) – 2 sin x cos x + sin x
= sinx(2cosx+ 1).
Now f'(x) 0
⇒ sin x (2 cos x + 1) = 0
⇒ sin x = 0 or cosx = \(-\frac{1}{2}\)
x = 0, π or x = \(\frac{2 \pi}{3}\)
Now f(0) = 0 – 1 = -1

Hence, absolute maximum value is \(\frac{5}{4}\) and absolute minimum values is – 1.

Question 20.
Find all the points of local maxima and local minima of the function ‘f’ given by: f(x) = 2x³ – 6x² + 6x + 5. (N.C.E.R.T.)
We have: f(x) = 2x³ – 6x² + 6x + 5.
f'(x) = 6x² – 12x + 6 = 6(x – 1)².
f”(x) = 12 (x – 1).
Now f'(x) = 0 gives x = 1.
Also, f”(1) = 0.
Thus x = 1 is neither a point of maxima nor of minima
Now f” (x) = 12.
And f'”(x)]_x=1 = 1 = 12 ≠ 0.
Hence, x = 1 is a point of inflexion.

Applications of Derivatives Important Extra Questions Long Answer Type 2

Question 1.
Water is leaking from a conical funnel at the rate of 5 cm Vs. If the radius of the base of funnel is 5 cm and height 10 cm, find the rate at which the water level is dropping when it is 2.5 cm from the top.
Solution:
Here 5 cm is the radius and 10 cm is the height of the conical funnel.
Let ‘r’ be the radius of the base and ‘h’ the height at any stage.

∴ V, volume of water in conical funnel
= \(\frac{1}{3}\) πr²h …………. (1)
Now Δs OBC and OED are similar

∴ From (1), V, volume of water in conical funnel

When the water level is 2.5 cm from the top, then
h = 10 – 2.5 = 7.5 cm.

Hence, the rate at which the water level is 16 .
dropping is \(\frac{16}{45 \pi}\) cm/s.

Question 2.
A man is moving away from a tower 41.6 m high at the rate of 2 m/s. Find the rate at which the angle of elevation of the top of tower is changing when he is at a distance of 30 m from the foot of the tower. Assume that the eye level of the man is 1.6 m from the ground.
Solution:
Let AB (= 41.6 m) be the tower.
Let the man be at a distance of ‘x’ metres from the tower AB at any time t. If ‘0’ be the angle of elevation at time t, then :

⇒ tan θ = \(\frac { 40 }{ x }\)
⇒ x = 40 cot θ …………. (1)
\(\frac{d x}{d t}\) = -40 cosec² θ. \(\frac{d \theta}{d t}\)
⇒ 2 = -40 cosec².θ\(\frac{d \theta}{d t}\) [∵ \(\frac{d x}{d t}\) = 2(given) ]

When x = 30, then from (1),
30 = 40 cot θ
⇒ cot θ = \(\frac{3}{4}\)
so that cosec² θ = 1+ cot\frac{3}{4} = 1 + \(\frac{9}{16}=\frac{25}{16}\)
Putting in (2),

Hence, the angle of elevation of the top of the
tower is reducing at the rate of \(\frac{4}{125}\) radians/s.

Question 3.
Find the intervals in which:
f(x) = sin 3x – cos 3r, 0 < x < π, is strictly increasing or strictly decreasing. (C.B.S.E. 2016)
Solution:
We have : f'(x) = sin 3x – cos 3x.
f'(x) = 3 cos 3x + 3 sin 3x.
Now f(‘x) = 0
⇒ 3 cos 3x + 3 sin 3x = 0
⇒ cos 3x = – sin 3x
⇒ tan 3x = – 1

⇒ f is strictly decreasing.
In \(\left(0, \frac{\pi}{4}\right), f^{\prime}(x)\) < 0 f is strictly increasing. ⇒ f is strictly decreasing. In \(\left(\frac{7 \pi}{12}, \frac{11 \pi}{12}\right)\)f'(x) >0
⇒ f is strictly increasing.
In \(\left(\frac{11 \pi}{12}, \pi\right)\), f'(x) < 0
⇒ f is strictly decreasing.
Hence, ‘f’ is strictly increasing in

Question 4.
Show that the equation of normal at any point ‘t’ on the curve:
x = 3 cos t – cos³t and y = 3 sin t – sin³t is : 4(y cos³ t-x sin³t) = 3 sin 4t. (C.B.S.E. 2016)
Solution:
The given curve is :
x = 3 cos t – cos³t and y = 3 sin t – sin³t.
\(\) = -3 sin t – 3 cos²t (- sin t)
= -3 sin t (1- cos²t)
= -3 sin t sin² t
= -3 sin³t
and \(\frac{d y}{d t}\) = 3 cos t – 3 sin²t cos t
= 3 cos t (1- sin²t)
= 3 cos t cos² t = 3 cos² t.
= \(\frac{3 \cos ^{3} t}{-3 \sin ^{3} t}=-\frac{\cos ^{3} t}{\sin ^{3} t}\)
∴ Slope of normal = \(\frac{\sin ^{3} t}{\cos ^{3} t}\)
∴ The equation of the normal at ‘t’ is: y – (3 sin t – sin³ t)
= \(\frac{\sin ^{3} t}{\cos ^{3} t}\)(x – 3 cos t + cos³ t)
⇒ y cos³ t – 3 sin t cos³ t + sin³ t cos³ t
⇒ x sin³ t – 3 cos t sin³ t + sin³ t cos³ t
⇒ y cos³ t – x sin³t
= 3 sin t cos t (cos³t – sin³t)
⇒ y cos³ t – x sin³ t = \(\frac{3 \sin 2 t \cos 2 t}{2}\)
⇒ y cos³ t – x sin³ t = \(\frac{3}{4}\) sin 4t
⇒ 4(y cos³ t – x sin³ t) = 3 sin 4t, which is true.

Question 5.
A cuboidal shaped godown with square base is to be constructed. Three times as much cost per square metre is incurred for constructing the roof as compared to the walls. Find the dimensions of the godown if it is to enclose a given volume and minimize the cost of constructing the roof and the walls.
(C.B.S.E. Sample Paper 2018-19 C)
Solution:
Let the length and breadth of the base = x and the height of the godown = y.
If C be the cost of construction and V, the volume.
∴ C = k[3x² + 4xy] …(1),
where k > 0 is constant of proportionality
⇒ x2y = V (constant) …(2)
⇒ y = \(\frac{\mathrm{V}}{x^{2}}\) …………. (3)
Putting the value of y from (3) in (1), we get:

Question 6.
A given quantity of metal is to be cast into a solid half circular cylinder (i.e., with rectangular base and semi-circular ends). Show that in order that the total surface area may be minimum, the ratio of the length of the cylinder to the diameter of its circular ends is π: (π + 2). (C.B.S.E. Sample Paper 2019-20)
Solution:
Let ‘r’ be the radius and ‘h’, the height of the cylinder.
∴ V = Volume of half cylinder = \(\frac { 1 }{ 2 }\) πr²h …….(1)

Total surface area, S = S₁ (Surface area of semi¬circular ends) + S₂ (Curved surface of half cylinder) + S₃ (Surface area of rectangular base having height h and width 2r)
( \(\frac { 1 }{ 2 }\)πr² \(\frac { 1 }{ 2 }\)πr²) + \(\frac { 1 }{ 2 }\)(2πrh) + 2rh
= πr² + πrh + 2rh
= πr² + (π + 2)r\(\frac{2 \mathrm{~V}}{\pi r^{2}}\)
[Using (1)]
∴ S = πr² + \(\frac{2 \mathrm{~V}}{\pi r}\) (π+2) ……. (2)
∴ \(\frac{d \mathrm{~S}}{d r}=2 \pi r-\frac{2 \mathrm{~V}}{\pi r^{2}}(\pi+2)\)

= 2π + 4π = 6π
which is +ve
∴ S is minimum when π²r³ = V(π + 2)
π²r³ = \(\frac { 1 }{ 2 }\)πr²(π + 2)
\(\frac{h}{2 r}=\frac{\pi}{\pi+2}\)
Hence, h:2r = π: {π + 2), which is true.

Question 7.
A tank with rectangular base and rectangular sides, open at the top is to be constructed so that its depth is 2 m and volume is 8 m3. If the building of tank costs ₹70 per sq. metre for the base and ₹45 per sq. metre for the sides, what is the cost of least expensive tank? (C.B.S.E. 2019)
Solution:
Let ‘x’ and ‘y’ be the length and breadth respetively of the tank.
And depth of the tank = 2 m.
∴ Volume of the tank = 2xy.

By the question,
2xy = 8
⇒ xy = 4 …(1)
Nowarea of the base = xy
and area of the sides = 2 (x + y) (2) = 4 (x + y)
∴ Cost of construction
= ₹(70xy+ 45 (4(x + y)) …(2)
= ₹(70xy+ 1800 + y))
∴ C, the cost of construction
= 70 (4) +180( x + \(\frac{4}{x}\)) [Using (1)]
= 280 + 180 ( x + \(\frac{4}{x}\))
∴ \(\frac{d \mathrm{C}}{d x}=180\left(1-\frac{4}{x^{2}}\right)=180\left(\frac{x^{2}-4}{x^{2}}\right)\)

For max ./min.,
\(\frac{d \mathrm{C}}{d x}\) = 0
x² – 4 = 0
x = ±2.
x = 2. [∵ Length can’t be -ve]

From(1), y = \(\frac{4}{2},\) = 2.
Thus the tank is a cube of side 2 m.
∴ Least cost of construction
= ₹[280 + 180(2 + \(\frac{4}{2},\) )] [From (3)]
= ₹ (280 + 720) = ₹1000. [From (3)]

Question 8.
An open tank with a square base and vertical sides is to be constructed from a metal sheet so as to hold a given quanity of water. Show that the cost of the material will be least when the depth of the tank is half of its width. (C.B.S.E. 2018)
Solution:
Let ‘x’ be the side of the square base and V the depth of the tank.
Now, V = x²y …(1)
Now S, surface area = x² + 4xy
∴ C, cost is proportional to surface area = k(x² + 4xy)

Hence, the cost of material least when depth is half of its width.

Question 9.
Show that the altitude of the right circular cone of maximum volume that can be inscribed in a sphere of radius ‘r’ is \(\frac { 4r }{ 2 }\). Also find the maximum volume of the cone.
(C.B.S.E. 2019 (Delhi))
Solution:
(i) Let ‘x’ be the distance of the base BC from the centre O of the sphere.

∴ Height of the cone = AM = r + x
andradius of the base = BM = \(\sqrt{r^{2}-x^{2}}\).
∴ V, the volume of the cone
= \(\frac{1}{3}\)π(r² – x2)(r+x).
∴ \(\frac{d \mathrm{~V}}{d x}\)= \(\frac{1}{3}\)π(r² – x²) + \(\frac{1}{3}\)π( – 2x)(r + x)
= \(\frac{\pi}{3}\)(r + x)(r – x – 2x)
= \(\frac{\pi}{3}\)(r + x)(r – 3x)
and \(\frac{d^{2} V}{d x^{2}}\) = \(\frac{\pi}{3}\)(r + x)( – 3) + \(\frac{\pi}{3}\)(1) (r – 3x)
= \(\frac{\pi}{3}\)( – 3r – 3x + r – 3x)
= \(\frac{\pi}{3}\)( – 2r – 6x).
For V to be max, \(\frac{d \mathrm{~V}}{d x}\) = 0 and \(\frac{d^{2} \mathrm{~V}}{d x^{2}}\) < 0
Now \(\frac{d \mathrm{~V}}{d x}\) = 0 gives :
\(\frac{\pi}{3}\) (r + x )(r – 3x) = 0
⇒ x = -r, \(\frac{r}{3}\)
but x ≠ -r
x = \(\frac{r}{3}\)
Also \(\left.\frac{d^{2} \mathrm{~V}}{d x^{2}}\right]_{x=\frac{r}{3}}=\frac{\pi}{3}(-2 r-2 r)=-\frac{4}{3} \pi r\)
Which is -ve
Hence, V is max. when x = \(\frac{r}{3}\) i.e., when altitude
r +x = r + \(\frac{r}{3}\) = \(\frac{4r}{3}\)

(ii) Maximum volume of the cone

Question 10.
If the lengths ofthree sides ofa trapezium other than base are equal to 10 cm, then find the area of the trapezium when it is maximum. (N.C.E.R.T.; A.I.C.B.S.E. 2010)
Solution:

Let ABCD be the trapezium such that:
AD = BC = CD = 10 cm.
Draw DL and CM perpendiculars on AB.
Let AL = x cm.
Now ΔALD ≅ Δ BMC.
∴ MB = AL = x cm.
Also LM = 10 cm.
And DL = CM = \(\sqrt{100-x^{2}}\)
Let ‘A’ be the area of the trapezium.
Then A (x) = 1/2 (10 + (10 + 2x)) \(\sqrt{100-x^{2}}\)
[Area of Trap. = \(\frac{1}{2}\) (sum of II sides) {height))
= \(\frac{1}{2}\)(2x + 20) \(\sqrt{100-x^{2}}\)
= (x + 10) \(\sqrt{100-x^{2}}\) ………(1)
A'(x) = (x + 10)

Now A'(0) = 0
⇒ -2x² – 10A+ 100 = 0
⇒ x² + 5x – 50 = 0
= (x+ 10) (x-5) = 0
=» x = -10,5.
But x ≠ – 10.
[ ∵ x, being the distance, can’t be – ve]
Thus A = 5 cm.
And

Thus A (A) is maximum when x = 5.
Hence, A (5) = (5 +10) \(\sqrt{100-25}\)
[Using (1)]
= 15√75 = 75√3 cm².

Question 11.
A metal box with a square base and vertical sides is to contain 1024 cm³. The material for the top and bottom costs₹ 5 per cm² and the material for the sides costs ₹ 2.50 per cm² Find the least cost of the box. (C.B.S.E 2017)
Solution:
Let ‘x’ cm be the side of square base and ‘y’ cm the height.
∴ volume of the box = x x x x y = x²y.
By the question,
x²y = 1024 …(1)
Now the cost, C = 5(x²) + \(\frac { 5 }{ 2 }\) (4xy)
= 5x²+ 10xy
= 5x² + 10x (\(\frac{1024}{x^{2}}\)) …………(2) [Using (1)]

Now for least cost, \(\frac{d \mathrm{C}}{d x}\) = 0
⇒ 10x – \(\frac{10240}{x^{2}}\) = 0
⇒x³ = (1024)^1/3
⇒ x = (1024)^1/3
And \(\frac{d^{2} \mathrm{C}}{d x^{2}}\) > 0 for x = (1024)^1/3
Hence, least cost =5 (1024)^2/3 + \(\frac{10240}{(1024)^{1 / 3}}\)
= 5(1024)^2/3 + 10(1024)^2/3
= ₹ 15(1024)^2/3

Question 12.
Show that the height of the cylinder, open at the top, of given surface area and greatest volume is equal to the radius of its base. (C.B.S.E. 2010, 2019 C)
Solution:
Let ‘r’ and ‘h’ be the radius and height respectively of the cylinder.
∴ S, the surface area = πr² + 2πrh
h = \(\frac{\mathrm{S}-\pi r^{2}}{2 \pi r}\) …………(1)
And V, the volume = πr²h
i.e. V = πr² \(\left(\frac{\mathrm{S}-\pi r^{2}}{2 \pi r}\right)\) [Using(1)]
V = \(\frac{r}{2}\) (S – πr²)
V = \(\frac{1}{2}\)(Sr – πr³)
∴ \(\frac{d \mathrm{~V}}{d r}\) = \(\frac{r}{2}\) (S – 3πr²) …….. (2)
and \(\frac{d^{2} \mathrm{~V}}{d r^{2}}=-\frac{3 \pi}{2}\) (2r) = -3 πr ………(3)
For greatest volume , \(\frac{d \mathrm{~V}}{d r}\) = 0 and \(\frac{d^{2} \mathrm{~V}}{d r^{2}}\) < 0
Now \(\frac{d \mathrm{~V}}{d r}\) = 0
= \(\frac{r}{2}\) (S – 3πr²) = 0
S = 3πr²

Hence, height = radius of the base.

Question 13.
An Apache helicopter of enemy is flying along the curve given by: y = x² + 7.
A soldier, placed at (3,7), wants to shoot down the helicopter when it is nearest to him. Find the nearest distance.
(NCERT; C.B.S.E. 2019 C)
Solution:
Let P (x, x² + 7) be the position of the helicopter at any instant.
Also A is (3,7).

Let f(x) = (x – 3)² + x⁴.
f'(x) = 2(x-3) + 4x³ = 4x³ + 2x – 6
= 2(2x³ + x – 3) = 2(x – 1)(2x² + 2x + 3).
Now f'(x) = 0
x – 1 = 0, or 2x² + 2x+3 = 0
⇒ x = 1.
[∵ Roots of 2x² + 2x + 3 = 0 are not real] Thus, there is only one point x = 1.
And f(1) = (1 -3)²+ 14 = 4 + 1 = 5.
∴ Distance between soldier and helicopter is √5
Now √5 is either max. value or min. value.
Since \(\sqrt{f(0)}=\sqrt{(0-3)^{2}+(0)^{4}}=3>\sqrt{5}\)
⇒ √5 is min. value of \(\sqrt{f(x)}\).
Hence, √5 is the reqd. minimum distance between the soldier and the helicopter.

Question 14.
Show that the triangle of maximum area that can be inscribed in a given circle is an equilateral triangle. (C.B.S.E. Sample Paper 2019-20)
Solution:
Let O be the centre and V, the radius of the circle in which AABC is inscribed.

For maximum area, the vertex A should be at a maximum distance from the base BC
⇒ A must lie on the diameter, which is perp. to BC
⇒ ΔABC is isosceles.
Let ∠BAC = θ. Then ∠BOC = 2θ
⇒ DOC = θ.
Now BC = 2DC = 2OC sin θ = 2rsine…(1)
and AD = AO + OD = AO + OC cos θ
= r + r cos θ = r (1 + cos θ) …(2)
If ‘A’ be the area of the triangle, then:
A = \(\frac { 1 }{ 2 }\) (BC) (AD) = \(\frac { 1 }{ 2 }\) (2r sin θ) r (1 + cos θ)
[Using (1) & (2)]
⇒ A = r² (sin θ + sin θ cos θ).
= r²(cos θ + cos² θ – sin² θ)
= r² (cos²θ + cos θ) = r² (2cos² θ -1 + cos θ)
= r² (2cos ²θ + cos θ – 1) …………. (3)
and \(\frac{d^{2} \mathrm{~A}}{d \theta^{2}}\) = r²(4cox θ sin θ – sin θ) ……(4)
For ‘A’ to be maximum \(\frac{d \mathrm{~A}}{d \theta}\) = 0 and \(\frac{d^{2} \mathrm{~A}}{d \theta^{2}}\) < 0
Now, \(\frac{d \mathrm{~A}}{d \theta}\) = 0
⇒ r² (2 cos² θ + cos θ – 1) = 0
⇒ 2 cos² θ + cos θ – 1 = 0
⇒ (2 cos θ -1) (cos θ + 1) = 0

Thus, A is maximum when θ = \(\frac{\pi}{3}\)
But ΔABC is isosceles.
Hence, for maximum area, triangle is equilateral.

Question 15.
Find the point on the circle x² + y² = 80, which is nearest to the point (1,2). (C.B.S.E. 2019)
Solution:
Let P (√80 cos θ, √80 sin θ)
i.e. (4√5 cosθ, 4√5 sin θ) be a point on the circle x² + y² = 80.
And, A(1, 2) is the given point.
|AP| = \(\sqrt{(4 \sqrt{5} \cos \theta-1)^{2}+(4 \sqrt{5} \sin \theta-2)^{2}}\) ………….. (1)
AP is least⇒ AP² is least
D = AP² = (4√5cos θ – 1)
(4√5 sinθ – 2)² …………. (2)
\(\frac{d D}{d \theta}\)= 2(4√5 cos θ – 1)(- 4√5sin θ)
+ 2 (4θ5sin θ – 2)(4θ5cos θ)
= – 160 sin θ cos θ + 8√5 sin θ + 160 sin θ cos θ – 16√5 cos θ ………… (3)
= 8√5 (sin θ-2 cos θ) ………… (3)
and \(\frac{d^{2} \mathrm{D}}{d \theta^{2}}\) = 8√5 (cos θ + 2 sin θ) …(4)
Now \(\frac{d \mathrm{D}}{d \theta}\) = 0
⇒ 8√5(sin θ – 2 cos θ) = 0
⇒ sin θ – 2 cos θ = 0 tan θ = 2

Thus, D is least when tan θ = 2
Hence, from (1), least distance

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 13 मिश्रिताभ्यासः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 13 मिश्रिताभ्यासः

अभ्यासः I

प्रश्न 1.
अधोलिखितम् अनुच्छेदं पठित्वा प्रश्नान् उत्तरत-

पठनम् अतीव अरुचिकरं मन्यमानः सुवीरः हतोत्साहः भूत्वा कक्षस्य एकस्मिन् कोणे विचारमग्नः अतिष्ठत्। तस्य मनसि असफलतायाः कारणात् आत्मघातस्य भावना जागृता। दुःखितः भूत्वा आत्मचिन्तनं कुर्वन् सः भित्तिम् आरोहन्तम् एकं पिपीलकं पश्यति, यः पुनः पुनः पतित्वा अपि हतोत्साहितः न भवति, अपितु सततं प्रयासेन सः अन्नतः भित्तिम् आरोहति तत्रस्थं मिष्टान्नं च प्राप्नोति। तस्य विवेको जागृतो भवति। आत्मनः आत्मघातस्य भावनां निन्दयन् सः चिन्तयति यत् यद्येष पिपीलक: सततप्रयासेन सफल: भवितुं शक्नोति तर्हि न किमपि असम्भवं जगति। एतद्विचिन्त्य सः पठनस्य पुनः पुनरभ्यासं कुर्वन् कक्षायां विशिष्टं स्थान प्राप्तवान्। तस्मिन् एतत् परिवर्तनं दृष्ट्वा शिक्षकः तस्य प्रशंसां कुर्वन् बोधयति-“वत्स! वीरभोग्या वसुन्धरा। वसुधायां बहूनि वस्तूनि सन्ति परन्तु परिश्रमशीलाः वीराः एव तानि प्राप्नुवन्ति।”

अभ्यासः

(i) एकपदेन उत्तरत-
(क) कः हतोत्साहः अभवत्?
(ख) असफलतायाः कारणात् सुवीरस्य मनसि कस्य भावना जागृता?
(ग) पिपीलकः भित्तौ किं प्राप्नोति?
(घ) सुवीरः पुनः पुनरभ्यासेन किं स्थान प्राप्तवान्?
उत्तरम्:
(क) सुवीरः
(ख) आत्मघातस्य
(ग) मिष्टान्नम्
(घ) विशिष्टम्

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(क) सुवीरः आत्मघातस्य भावनां निन्दयन् किं चिन्तयति?
(ख) के वसुधायां वसूनि प्राप्नुवन्ति?
उत्तरम्:
(क) सुवीरः आत्मघातस्य भावनां निन्दयन् सः चिन्तयति यत् यद्येष पिपीलकः सततप्रयासेन सफलः भवितुं शक्तनोति तर्हि न किमपि असम्भवं जगति।
(ख) परिश्रमशीलाः वीराः वसुधायां वसूनि प्राप्नुवन्ति।

(iii) यथानिर्देशम् उत्तरत-
(क) ‘स: अन्ततः भित्तिम् आरोहति’-अत्र किम् अव्यय-पदम्?
(ख) ‘संसारे’ इति पदस्य किं समानार्थकपदम् अनुच्छेदे प्रयुक्तम्?
(ग) ‘तस्य विवेकः जागृतः अभवत्’-अत्र किं कर्तृपदम्?
(घ) ‘वसुधायां बहूनि वसूनि सन्ति’ – अत्र किं विशेषणपदम्?
उत्तरम्:
(क) अन्ततः
(ख) वसुधायाम्
(ग) विवेकः
(घ) बहूनि

प्रश्न 2.
‘आत्मघातः कस्याः अपि समस्यायाः समाधानं न भवति’ एतद्विषयम् अधिकृत्य एकम् लघुम् अनुच्छेद लिखत-
उत्तरम्:
आत्मघातः एकः अपराधः वर्तते। इमम् अपराधं कुर्वन् मानवः अतीव कष्टम् अनुभवति। यः जनः संसारस्य समस्यायाः समाधानं न विचिन्त्य आत्मघातं करोति सः तस्य च परिवारिकाः जनाः कदापि सम्मानं न लभन्ते। तस्य मृत्योः पश्चादपि सा समस्या तथैव तिष्ठति अपितु तस्याः रूपम् अतीव कष्टकर भवति। अतः कदापि आत्मघातं न कृत्वा समस्यायाः समाधानं कुर्यात्।

प्रश्न 3.
‘पठनस्य के लाभाः’ – इति वर्णनं कुर्वन्तः मित्रं प्रति पत्रमेकं लिखत-
उत्तरम्:

छात्रावासः
त्रिभुवन विद्यालयः आरा नगरम्
बिहार प्रदेशः
दिनांक : _________

सेवायाम्
प्रिय मित्र यथार्थ प्रणव!

सप्रेम नमः।

अत्र कुशलं तत्रास्तु। भवतः पत्रम् अद्यैव प्राप्तम्। पत्रेण ज्ञातं यत् गतेषु षण्मासेषु भवतः मनः पठने न उपतिष्ठति। अनेन कारणेन षण्मासिकी परीक्षायां भवान् उत्तमानि अकानि न प्राप्नोत्। मित्रवर! पठनं तु मानवानां धनं उन्नते: च सोपानं वर्तते। अनेन जीवने प्रसन्नता प्रसिद्धिः आनन्दं च सर्वां प्राप्नुवन्ति। अतः ईश्वरं सम्पूज्य रुचिपूर्वकं भवान् पठतु। तदैव भविष्यः कल्याणकारी भविष्यति।
शुभकामनाभिः सह

तव मित्रं
गोविन्दः

प्रश्न 4.
सन्धिच्छेदः सन्धिः वा क्रियताम्-

(i) हतोत्साहः = _________ + _________
(ii) विवेकः + जागृतः = _________
(iii) सः + अन्ततः = _________
(iv) एतद्विचिन्त्य = _________ + _________
उत्तरम्:
(i) हत + उत्साहः
(ii) विवेकोजागृतः
(iii) सोऽन्ततः
(iv) एतत् + विचिन्त्य

प्रश्न 5.
समासं विग्रहं वा कृत्वा वाक्यानि पुनः लिखत-

(i) सुवीरः हतः उत्साहः यस्य सः भूत्वा एकस्मिन् कोणे तिष्ठति।
(ii) तस्य मनसि आत्मघातस्य भावना जागृता।
(iii) सः अभ्यासं कुर्वन् कक्षायां विशिष्टं स्थान प्राप्तवान्।
(iv) वत्स! वीरैः भोग्या वसुन्धरा।
उत्तरम्:
(i) सुवीरः हतोत्साहः भूत्वा एकस्मिन् कोणे तिष्ठति।
(ii) तस्य मनसि आत्मन:घातस्य भावना जागृता।
(iii) सः अभ्यासं कुर्वन् कक्षायां विशिष्टस्थान प्राप्तवान्।
(iv) वत्स! वीरभोग्या वसुन्धरा।

प्रश्न 6.
उचित-प्रत्ययप्रयोगेण रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) पठनम् अरुचिकरं _________ (मन् + शानच्) छात्राः सफलाः न भवन्ति।
(ii) सततप्रयासेन मन्दोऽपि सफलः _________ (भू + तुमुन्) शक्नोति।
(iii) अस्मिन् वर्षे अहम् कक्षायां विशिष्टं स्थानं _________। (प्र + आप् + क्तवतु)
(iv) पुनः पुनः पतित्वा अपि हतोत्सहितः न _________। (भू + तव्यत्)
उत्तरम्:
(i) मन्यमानाः
(ii) भवितुं
(iii) प्राप्तवान्
(iv) भवितव्यः

प्रश्न 7.
प्रदत्तवाक्यानां वाच्यपरिवर्तनम् कृत्वा लिखत-

(i) सुवीरः एकस्मिन् कोणे तिष्ठति।
(ii) पिपीलक: अन्ततः भित्तिम् आरोहति।
(iii) शिक्षकेण तस्य प्रशंसा क्रियते।
(iv) परिश्रमशीलैः वीरैः एव वसूनि प्राप्यन्ते।
उत्तरम्:
(i) सुवीरेण एकस्मिन् कोणे स्थीयते।
(ii) पिपीलकेन अन्ततः भित्तिः आरुह्यते।
(iii) शिक्षक: तस्य प्रशंसां करोति।
(iv) परिश्रमशीला: वीराः एव वसूनि प्राप्नुवन्ति।

प्रश्न 8.
प्रदत्तवाक्यानां संस्कृतभाषया अनुवादं कुरुत-

(i) उसका विवेक जागृत हो जाता है।
(ii) उसने वृक्ष पर चढ़ते हुए साँप को देखा।
(iii) हमें पुनः पुनः पाठों का अभ्यास करना चाहिए।
(iv) मुझे पढ़ना अच्छा लगता है।
उत्तरम्:
(i) तस्य विवेको जागृतो भवति।
(ii) सः वृक्षम् आरोहन्तम् सर्पम् अपश्यत्।
(iii) वयं पुनः पुनः पाठानामभ्यासं कुर्याम।
(iv) मह्यं पठनं रोचते।

प्रश्न 9.
प्रदत्तानि वाक्यानि शुद्धानि कृत्वा पुनः लिखत-

(i) बालकः एकस्मिन् कोणे तिष्ठति।
(ii) सः भित्तिम् आरोहन्तं पिपीलकं पश्यति।
(iii) वसुधायां बहूनि वसूनि सन्ति।
(iv) अहम् उत्साहितः भूत्वा तत्रागच्छम्।
उत्तरम्:
(i) बालकः एकं कोणम् उपतिष्ठति।
(ii) सः भित्तिम् आरोहन्तं पिपीलकम् अपश्यत्।
(iii) वसुधायां बहवः वसवः सन्ति।
(iv) अहम् उत्साहितो भूत्वा तत्र अगच्छम्।

अभ्यासः II

प्रश्न 1.
लिखितमनुच्छेदं पठित्वा निर्देशानुसारं प्रश्नान् उत्तरत-

वयं सर्वे सुखम् इच्छामः। कोऽपि दु:खं नैव इच्छति। अतः दुःखानां विनाशं कथं भवति, इति ज्ञातव्यम्। गीतायाम् अर्जुनं प्रति श्रीकृष्णः अकथयत्, “प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते।” अतः सर्वेषां दु:खानाम् अभावस्य कृते मनसः प्रसन्नता अत्यावश्यकी वर्तते। विपरीतपरिस्थितिषु ये धैर्यं न त्यजन्ति ते सर्वदा आन्तरिक-प्रसन्नतायाः माध्यमेन प्रतिकूलपरिस्थिती: विरुध्य विजयम् अधिगच्छन्ति। प्रियजनस्य रुग्णतायां ये सेवां कृत्वा प्रसन्नाः भवन्ति ते न केवलम् प्रियजनस्य दुःखस्य अपितु स्वदुःखस्य अपि विनाशं कृत्वा भूयोऽपि प्रसन्नाः भवन्ति, परन्तु ये आत्मनः परस्य वा रोगं, समस्यां वा दृष्ट्वा
केवलं हाहाकारं कुर्वन्ति तेषां दुःखेषु वृद्धिः एव भवति। अतः विषादः कदापि न कर्तव्यः प्रसन्नता च कदापि न त्याज्या।

(i) एकपदेन उत्तरत-
(क) प्रसादे केषां हानिः भवति?
(ख) ये समस्यायां प्राप्तायां केवलं हाहाकारं कुर्वन्ति तेषां दुःखेषु किं भवति?
उत्तरम्:
(क) सर्वदुःखानाम्
(ख) वृद्धिः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(क) प्रतिकूलपरिस्थिती: विरुध्य के विजयम् अधिगच्छन्ति?
(ख) किं कदापि न कर्तव्यं किम् च न त्याज्यम्?
उत्तरम्:
(क) विपरीत परिस्थितिषु ये धैर्यं न त्यजन्ति ते सर्वदा आन्तरिक-प्रसन्नतायाः माध्ययेन प्रतिकूल परिस्थिती: विरुध्य विजयम् अधिगच्छन्ति।
(ख) विषादः कदापि न कर्तव्यः प्रसन्नता च कदापि न त्याज्या।

(iii) निर्देशानुसारम् उत्तरत-
(क) ‘पराजयम्’ इति पदस्य किं विलोमपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
(ख) ‘तेषाम् दुःखेषु वृद्धिः भवति’ इति वाक्यांशे ‘भवति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् अस्ति?
(ग) ‘सर्वेषाम्’ इति सर्वनामपदम् अत्र कस्मै प्रयुक्तम्?
(घ) ‘स्वस्य’ इति पदस्य किं पर्यायपदम् अत्र आगतम्?
उत्तरम्:
(क) विजयम्
(ख) वृद्धिः
(ग) दु:खेभ्यः
(घ) आत्मनः

(iv) गद्यांशस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत।
उत्तरम्:
सुखस्य महिमा / प्रसन्नतायाः महत्त्वम्

प्रश्न 2.
प्रसन्नतायाः महत्त्वविषये पञ्चवाक्यमितम् अनुच्छेदं सरलसंस्कृतेन लिखत-
उत्तरम्:
प्रसन्नता जनानां सुखस्य कारणमस्ति। अनया जनाः सुस्वास्थ्य, धनधान्यं कीर्तिञ्च प्राप्नुवन्ति। जीवने दुःखस्य मूलकारणम् क्रोधः कोपश्च वर्तेते। प्रसन्नः जनः कदापि परनिन्दा स्वार्थ परकानि कार्याणि न कृत्वा सदैव परोपकारमेव करोति। अनेन तस्य जीवने ऐश्वर्यस्य आनन्दस्य च वृद्धिः जायते। अतः जनाः कदापि स्वजीवने अहंकारं स्वार्थपरकानि कर्मणि न कुर्युः। केवलं परोपकारम् कृत्वा एव जनैः स्वजीवनलक्ष्यं प्राप्तव्यम्।

प्रश्न 3.
गृहे पितुः रुग्णतायाः कारणेन भवतः/भवत्याः मित्रम् दुःखितः अस्ति। तं सान्त्वयन् पत्रमेकं सरलसंस्कृतेन लिखत-
उत्तरम्:

5/15, ओमालयम्
वजीरपुरम्, नई दिल्ली
तिथि : _________

सेवायाम्,
प्रिय मित्र आनन्द!
सप्रेम नमस्ते।

अद्य भवतः पत्रं प्राप्तम्। ज्ञात्वा दुःखम् अभवत् यत् सम्प्रति भवतः पितुः स्वास्थ्यं उत्तमं नास्ति। तस्य हृदये पीड़ा रक्ते च अतीव शर्करा स्तः। भवता चिन्ता न कर्तव्या। भवान् उत्तमेन चिकित्सकेन तस्य चिकित्सां कारयतु। आयुषः अपि प्रभावो भवति। माम् आशा अस्ति यत् सः शीघ्र स्वस्थो भविष्यति। मम योग्या सेवा अपि लिखतु भवान्।

शुभकामनाभिः सह

तव मित्र
अपूर्वः कौशलः

प्रश्न 4.
अधोलिखितवाक्येषु रेखांकितपदानि अधिकृत्य सन्धिं/सन्धिविच्छेदं कुरुत-

(i) हाहाकारेण तु दु:खेषु वृद्धिः + एव भवति। _________
(ii) मनसः प्रसन्नता तु अत्यावश्यकी। _________ + _________
(iii) कः + अपि दु:खं नैव इच्छति। _________
(iv) विषादः कदापि न कर्तव्यः। _________ + _________
(v) वृद्धानां सेवां कृत्वा प्रसन्नो भव। _________ + _________
(vi) वयं सर्वे सुखम् + इच्छामः। _________
उत्तरम्:
(i) वृद्धिरेव
(ii) अति + आवश्यकी
(iii) कोऽपि
(iv) कदा + अपि
(v) सेवाम् + कृत्वा
(vi) सुखमिच्छामः

प्रश्न 5.
रेखांकितपदानां समस्तपदं विग्रहं वा कृत्वा वाक्यानि पुनः लिखत-

(i) दुःखानां विनाशः कथं भवति इति ज्ञातव्यम्।
(ii) नीतिषु लाभालाभौ न विचारणीयौ।
(iii) दुखानाम् अभावः मनसः प्रसन्नतायै आवश्यकः।
उत्तरम्:
(i) दु:खविनाशः कथं भवति इति ज्ञातव्यम्।
(ii) नीतिषु लाभः च अलाभः च न विचारणीयौ।
(iii) निर्दु:खं मनसः प्रसन्नतायै आवश्यकः।

प्रश्न 6.
उचितप्रत्ययप्रयोगेण रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) दु:खानां विनाशस्य उपायं ज्ञा + तव्यत्। _________
(ii) प्रियजनस्य रुग्णता दुःखदायिका। _________+ _________
(iii) रोगं दृष्ट्वा केवलं हाहाकारं न कर्तव्यम्। _________ +_________
(iv) त्वं प्रतिकूलपरिस्थिती वि + रुध् + ल्यप् विजयं प्राप्नुहि। _________
उत्तरम्:
(i) ज्ञातव्यम्
(ii) रुग्ण + तल्
(iii) दृश् + क्त्वा
(iv) विरुद्ध्य।

प्रश्न 7.
प्रदत्तवाक्यानां वाच्यपरिवर्तनं कृत्वा लिखत-

(i) गीतायां श्रीकृष्णः अर्जुनं प्रति कथयति।
(ii) वयं सर्वे सुखम् इच्छामः।
(iii) विनम्रजनः पितरं सेवते।
(iv) पुत्रेण औषधिना पितुः रोगविनाशस्य प्रयत्नं क्रियते।
उत्तरम्:
(i) गीतायां श्रीकृष्णेन अर्जुनं प्रति कथ्यते।
(ii) अस्माभिः सर्वैः सुखम् इष्यते।
(iii) विनम्रजनेन पिता सेव्यते।
(iv) पुत्रः औषधिना पितुः रोगविनाशस्य प्रयत्नं करोति।

प्रश्न 8.
प्रदत्तवाक्यानां संस्कृतभाषया अनुवादं कुरुत-

(i) हम सभी सुख चाहते हैं।
(ii) मन की प्रसन्नता कभी नहीं छोड़नी चाहिए।
(iii) गीता में श्रीकृष्ण ने अर्जुन से कहा।
(iv) वह प्रियजन की रुग्णता (बीमारी) में सेवा करके प्रसन्न होता है।
उत्तरम्:
(i) वयं सर्वे सुखम् इच्छामः।
(ii) मनसः प्रसन्नता कदापि न त्यक्तव्या/त्यजेत्।
(iii) गीतायां श्रीकृष्णः अर्जुनम् अवदत्।
(iv) सः प्रियजनस्य रुग्णतायां सेवां कृत्वा प्रसीदति।

प्रश्न 9.
प्रदत्तानि वाक्यानि शुद्धानि कृत्वा पुनः लिखत-

(i) मूर्खाः जनाः दु:खं दृष्ट्वा केवलं हाहाकारं करोति।
(ii) दु:खानाम् अभावस्य कृते मनसः प्रसन्नता अत्यावश्यकी वर्तते।
(iii) रोगं समस्यां वा दृष्ट्वा तस्य समाधानं कुरु।
(iv) विषाद: कदापि न कर्तव्यः।
उत्तरम्:
(i) मूर्खाः जनाः दुःखं दृष्ट्वा केवलं हाहाकारं कुर्वन्ति।
(ii) दुःखानाम् अभावाय मनसः प्रसन्नता अत्यावश्यकी वर्तते।
(iii) रोगं समस्यां वा दृष्ट्वा तेषां समाधानं कुर्यात्।
(iv) विषादः कदापि न कुर्यात्।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 12 अशुद्धिसंशोधना Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 12 अशुद्धिसंशोधना

अभ्यासः

1. अधोलिखितानि वाक्यानि शुद्धानि कुरुत-

प्रश्न i.
वयं चित्रं पश्यन्ति।
उत्तरम्:
ते चित्रं पश्यन्ति।

प्रश्न ii.
भवान् भोजनं खाद।
उत्तरम्:
भवान् भोजनं खादतु।

प्रश्न iii.
त्वं पाठं स्मरतु।
उत्तरम्:
त्वं पाठं स्मर।

प्रश्न iv.
सः पीतः वस्त्रं धारयति।
उत्तरम्:
सः पीतं वस्त्रं धारयति।

प्रश्न v.
त्रीणि वृक्षाः तत्र शोभन्ते।
उत्तरम्:
त्रयः वृक्षाः तत्र शोभन्ते।

प्रश्न vi.
ताः महिलाः न गमिष्यति।
उत्तरम्:
ता: महिला: न गमिष्यन्ति।

प्रश्न vii.
त्वम् किं क्रियते?
उत्तरम्:
त्वया कि क्रियते?

प्रश्न viii.
पिता श्वः आगच्छति।
उत्तरम्:
पिता श्वः आगमिष्यति।

प्रश्न ix.
युष्माभिः किं पठन्ति?
उत्तरम्:
ते किं पठन्ति/यूयं किं पठथ?

प्रश्न x.
सः तत्र न सन्ति।
उत्तरम्:
ते तत्र न सन्ति।

प्रश्न xi.
अमितेन एतत् कार्यं करोति।
उत्तरम्:
अमितेन एतत् कार्यं क्रियते।

प्रश्न xii.
यूयं तत्र न गन्तव्यम्।
उत्तरम्:
युष्माभिः तत्र न गन्तव्यम्।

प्रश्न xiii.
मया एतानि फलानि खादितव्यम्।
उत्तरम्:
मया एतानि फलानि खादितव्यानि।

प्रश्न xiv.
कन्याः पाठं पठति।
उत्तरम्:
कन्या पाठं पठति।

प्रश्न xv.
अम्बा भोजनं पचन्ति।
उत्तरम्:
अम्बा भोजनं पचति।

प्रश्न xvi.
तेन भोजनं खादनीयानि।
उत्तरम्:
तेन भोजनं खादनीयम्।

प्रश्न xvii.
अम्बा तत्र सन्ति।
उत्तरम्:
अम्बा तत्र अस्ति।

प्रश्न xviii.
त्वम् जलं पानीयम्।
उत्तरम्:
त्वया जलं पानीयम्।

प्रश्न xix.
ते लेखान् लिखति।
उत्तरम्:
सः लेखान् लिखति।

प्रश्न xx.
अस्माभिः फलानि खाद्यते।
उत्तरम्:
अस्माभिः फलं खाद्यते।