Veerendra

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 1 अपठितावबोधनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 1 अपठितावबोधनम्

अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत्-

1. धात्रीफलं सर्वेषु ऋतुषु लाभदायकं भवति। धात्रीफलम् ‘आमलकम्’ इत्यपि कथ्यते। शरीरस्य स्वास्थ्यरक्षणाय फलस्यास्य प्रयोगः अवश्यमेव कर्त्तव्यः। इंद फल नेत्रयोः ज्योतिवर्धनाय, केशानां सौन्दर्यवृद्धये, त्वचः कान्तिवर्धनाय च बहूपयोगि भवति। सामान्यतया अस्य प्रयोगः अवलेहरूपेण, उपदंशरूपेण च भवति। इदं रक्तकोशिकानिर्माणे अपि सहायकं भवति। अस्य सेवनेन शरीरे रक्ताल्पता न भवति। ग्रीष्मर्ती फलमिदं शरीरस्य तापम् अपनयति। अस्य नियमितसेवनेने स्मरणशक्तिरपि वर्धते। प्राचीनकाले कार्तिकमासस्य नवम्यां तिथौ छात्रीवृक्षस्य अधः सहभोजस्य अपि परम्परा आसीत्। केषुचित् स्थलेषु अधुना अपि एषा परम्परा परिपाल्यते। वृक्षस्य अधः भोजनं पच्यते चेत् भोजनं सुस्वादु स्वास्थ्यवर्धकं च भवतीति अस्माकं पूर्वजानां चिन्तनमासीत्। एतदतिरिच्य सहभोजनेन प्रेम्णः भावोऽपि जागर्ति वर्धते च इत्यपि जनाः आमनन्ति। सर्वतोऽधिकं परम्परेयं धात्रीफलस्य महिमानं प्रकटीकरोति।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-

(क) धात्रीफलं कदा लाभदायकं भवति?
उत्तरम्:
सर्वऋतुषु

(ख) धात्रीफलस्य अपरं नाम किम्?
उत्तरम्:
आमलकम्

(ग) धात्रीफलं कस्मिन् सहायकं भवति?
उत्तरम्:
रक्तकोशिकानिर्माणे

(घ) सहभोजनेन कीदृशः भावः जागर्ति?
उत्तरम्:
प्रेम्णः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-

(क) धात्रीफलं कथं बहूपयोगि अस्ति?
उत्तरम्:
धात्रीफलं नेत्रयो: ज्योतिवर्धनाय, केशानां सौन्दर्यवृद्धये, त्वचः कान्तिवर्धनाय च बहूपयोगि भवति।

(ख) प्राचीनकाले कीदृशी परम्परा आसीत्?
उत्तरम्:
प्राचीनकाले कार्तिकमासस्य नवम्यां तिथौ धात्रीवृक्षस्य अधः सहभोजस्य अपि परम्परा आसीत्।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत-

(क) ‘सर्वेषु ऋतुषु’ इत्यनयोः पदयोः किं विशेषणपदम्?
उत्तरम्:
सर्वेषु

(ख) ‘क्षीयते’ इति क्रियापदस्य विलामपदं गद्यांशात् चित्वा लिखत।
उत्तरम्:
वर्धते

(ग) ‘स्नेहस्य’ इति पदस्य कृते गद्यांशे किं पदं प्रयुक्तम्?
उत्तरम्:
प्रेम्णः

(घ) ‘अस्य सेवनेन शरीरे रक्ताल्पता न भवति’ इत्यस्मिन् वाक्ये ‘अस्य’ इति सर्वनामपद कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तरम्:
धात्रीफलम्

प्रश्न 4.
अनुच्छेदस्यास्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत।
उत्तरम्:
धात्रीफलम् महिमा

2. महान् स्वतन्त्रतासेनानी स्वतन्त्रभारतस्य प्रथमः उपप्रधानमंत्री गृहमन्त्री च लौहपुरुषः सरदार-वल्लभभाईपटेलमहोदयः 1875 तमे वर्षे अक्तूबरमासस्य एकत्रिंशत् तारिकाया जन्म अलभत्। प्रान्तानाम् एकीकरणे केन्द्रीयां भूमिका निर्वहन पटेलमहोदयः अद्यापि सर्वेषां भारतवासिना श्रद्धाभाजनः। पटेलमहोदयं प्रति कृतज्ञता प्रकटयितुं गुजरातप्रान्तस्य तत्कालीनः मुख्यमंत्री नरेन्द्रमोदीमहोदयः 2013 तमे वर्षे अक्तूबरमासस्य एकत्रिंशत् तारिकायां तस्य मूर्तेः शिलान्यासं कृतवान्। अस्याः विशालकायायाः मूर्तेः निर्माणे पञ्च वर्षाणां कालः उपयुक्तः। तस्यैव जन्मदिवसे अक्तूबरमासस्य एकत्रिंशत् दिनाङ्क एव भारतस्य प्रधानमन्त्रिणा नरेन्द्रमोदीमहोदयेन मूर्तिरियं राष्ट्राय समर्पिता। इयं प्रतिमा एकतायाः मूर्तिः (स्टैच्यू ऑफ़ युनिटी) इति नाम्ना ख्याता अस्ति। इदं स्मारकं सरदारसरोवरबन्धतः प्रायशः त्रिकिलोमीटरमितं दूरे साधूबेरनामके उपद्वीपे स्थितमस्ति। अस्याः प्रतिमायाः उच्चता द्वयशीत्यधिकशमीटरमितम् (182 मी./597 फीट) अस्ति। इयं विश्वस्य उच्चतमा मूर्तिः अस्ति। मूर्तिः उच्चता पटेलमहोदयस्य व्यक्तित्वस्य कृतित्वस्य च उच्चतायाः सूचिका वर्तते।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-

(क) भारतस्य प्रथमः उपप्रधानमन्त्री गृहमन्त्री च कः आसीत्?
उत्तरम्:
सरदार-वल्लभभाईपटेलमहोदयः

(ख) पटेलमहोदयः कस्मिन् केन्द्रीयां भूमिका निर्वाहितवान्?
उत्तरम्:
प्रान्तानाम् एकीकरणे

(ग) नरेन्द्रमोदीमहोदयेन मूर्तिः कस्मै समर्पिता?
उत्तरम्:
राष्ट्राय

(घ) पटेलमहोदयस्य प्रतिमा केन नाम्ना ख्याता?
उत्तरम्:
एकतायाः मूर्तिः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-

(क) कः सर्वेषां भारतीयानां श्रद्धाभाजन:?
उत्तरम्:
सरदार-वल्लभभाई पटेलमहोदयः प्रान्तानाम् एकीकरणे केन्द्रीयां भूमिका निर्वहनं सर्वेषां भारतीयानां भारतवासिना श्रद्धाभाजनः।

(ख) मूर्तेः उच्चता किं सूचयति?
उत्तरम्:
मूर्ते: उच्चता पटेलमहोदयस्य व्यक्तित्वस्य कृतित्वस्य च उच्चतायाः सूचयाति।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत-

(क) ‘केन्द्रीयां भूमिकाम्’ इत्यनयोः पदयोः किं विशेष्यपदम्?
उत्तरम्:
भूमिकाम्

(ख) ‘तस्यैव जन्मदिवसे ………… समर्पिता’? इत्यस्मिन् वाक्ये तस्य इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तरम्:
पटेलमहोदयाय

(ग) ‘समीपे’ इत्यस्य विलोमपदं गद्यांशात् चित्वा लिखत।
उत्तरम्:
दूरे

(घ) ‘महान् स्वतन्त्रतासेनानी जन्म अलभत’ इत्यस्मिन् वाक्ये किं क्रियापदम्?
उत्तरम्:
अलभत

प्रश्न 4.
अनुच्छेदस्यास्य कृते समुचितं शीर्षक लिखत।
उत्तरम्:
लौहपुरुषः सरदार-वल्लभभाईपटेलमहोदयः

3. जयदेवः वेदशास्त्रज्ञः सदाचारी वयोवृद्धः च आसीत्। तस्य पुत्रः धनेशः अस्ति। धनेशस्य सर्वाणि कार्याणि परिश्रमेण एव सिध्यन्ति। सफलता परिश्रमिणः पुरुषस्य चरणौ चम्बति। विद्यार्थी परिश्रमेण ज्ञानं लभते, धनार्थी चापि परिश्रमेण एव धनं प्राप्नोति। शक्तेः प्राप्तये अपि परिश्रमः आवश्यकः। ‘उद्योगिनं पुरुष सिंहमुपैति लक्ष्मीः’ इति उक्तिः स्पष्ट व्यनक्ति यत् धनस्य देवी लक्ष्मीः उद्योगिनं पुरुषं प्रति गच्छति। अत एव साफल्यं लब्धं परिश्रमम् अवश्यं करणीयम्। अत्यधिकः मेधावी अपि यदि सततं पठनाभ्यास न करोति तदा असफलः भवति, परं सामान्यमेधासम्पन्नः अपि अध्ययनशीलः छात्रः सफलतायाः उच्चशिखरं प्राप्नोति-“उद्यमेनैव सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः’ इति प्राचीनोक्तिः सदैव स्मारयति-कर्मसहचरी इच्छा एव साकाररूपताम् एति। श्रीमद्भगवद्गीता अपि कर्मणः महत्त्वं स्मारयति। अत एव छात्राः सर्वदा परिश्रमस्य अवलम्बनं कुर्वन्तु, भागयस्यशरणं मा गच्छन्तु।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-

(क) साफल्यं लब्धं किं करणीयम्?
उत्तरम्:
परिश्रमम्

(ख) सर्वाणि कार्याणि केन सिध्यन्ति?
उत्तरम्:
परिश्रमेण

(ग) कः असफलः भवति?
उत्तरम्:
आलसी

(घ) अध्ययनशीलः छात्रः किं प्राप्नोति?
उत्तरम्:
सफलता

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-

(क) ‘उद्यमेनैव ………………. मनोरथैः’ इति उक्तिः किं स्मारयति?
उत्तरम्:
कर्मसहचरी इच्छा एव साकाररूपताम् एति।

(ख) धनस्य देवी के प्रति गच्छति?
उत्तरम्:
धनस्य देवी उद्योगिनं पुरुषं प्रति गच्छति।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत-

(क) ‘परिश्रमस्य अवलम्बनं कुर्वन्तु’ इति वाक्ये किं क्रियापदम्?
उत्तरम्:
कुर्वन्तु

(ख) ‘कुशाग्रबुद्धिः’ इत्यस्य समानार्थकपदं गद्यांशात् चित्वा लिखत।
उत्तरम्:
मेधावी

(ग) ‘कर्मसहचरी इच्छा’ इत्यनयोः पदयोः किं विशेषणपदम्।
उत्तरम्:
कर्मसहचरी

(घ) विद्यार्थी परिश्रमेण ज्ञानं लभते इत्यस्मिन् वाक्ये किं कर्तृपदम्?
उत्तरम्:
विद्यार्थी

प्रश्न 4.
अस्य गद्यांशस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत।
उत्तरम्:
परिश्रमस्य महत्त्वम्

4. जीवनस्य मूल्यम् अर्थात् ते मानवीयगुणाः ये मानवजीवनम् उत्कर्षं प्राप्यन्ति। तेषु प्रमुखाः दया-सत्य-अहिंसा-अस्तेय-अक्रोधादयः सन्ति। मानवजीवनस्य उत्थानाय एतेषां महती आवश्यकता भवति। मनुष्यः वास्तवः मनुष्यः तदैव भवति यदा सः एतैः गुणैः सुशोभितः भवति। सर्वाङ्गीणविकासाय पुस्तकीयज्ञानेन समं नैतिकमूल्यान्यपि छात्रैः गृहीतव्यानि। बाल्यावस्थायां मूल्याना शिक्षा प्रदीयते चेत् व्यक्तित्वस्य सर्वाङ्गीणः विकासः भवति। मानवः स्वकीयं पुरुषार्थं करोति जीवनलच्यं च प्राप्नोति। भारतीयसंस्कृती आदिकालतः एव जीवनमूल्यानां प्राधान्यमस्ति। प्राचीनकालादेव भारतीयसंस्कृतेः मूल्यपरकगुणानां स्तुतिः भवति। एतैः गुणरेव भारतं विश्वगुरुपदं प्राप्नोत्। सम्प्रत्यपि पुनः तत्पदं प्राप्तुं छात्रेषु बाल्यादेव एते संस्काराः स्थापनीयाः। विद्यालयेषु अध्ययनेन सह जीवनमूल्यशिक्षायाः आवश्यकता वर्तते। प्रार्थनासभायामपि एषा शिक्षा स्वीकर्तुं शक्यते।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-

(क) मानवः स्वीकार्य पुरुषार्थं कृत्वा किं प्राप्नोति?
उत्तरम्:
जीवनलक्ष्यम्

(ख) कस्य उत्थानाय दयादिगुणानां महती आवश्यकता?
उत्तरम्:
मानवजीवनस्य

(ग) सर्वाङ्गीणविकासाय केन समं नैतिकमूल्यान्यपि गृहीतव्यानि?
उत्तरम्:
पुस्तकीयज्ञानेन

(घ) केषु बाल्यादेव एते संस्काराः स्थापनीयाः?
उत्तरम्:
छात्रेषु

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-

(क) मनुष्यः वास्तवः मनुष्य: कैगुणैः भवति?
उत्तरम्:
यदा सः दया-सत्य-अहिंसा-अस्तेय-अक्रोधादयः एतैः गुणैः सुशोभितः भवति।

(ख) प्राचीनकालादेव भारतं विश्वगुरुपदं कथं प्राप्नोत्?
उत्तरम्:
प्राचीनकालादेव भारतं विश्वगुरुपदं भारतीय संस्कृतेः मूल्यपरक गुणैः प्राप्नोत्।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत-

(क) ‘सर्वाङ्गीण विकास’ अत्र विशेषणपदं किम्?
उत्तरम्:
सर्वाङ्गीण।

(ख) ‘भारत विश्वगुरुपदं प्राप्नोत्’ अत्र प्राप्नोत् इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
उत्तरम्:
भारतं

(ग) गद्यांशे ‘सज्जितः’ इति पदस्य कृते पर्यायपदं किं प्रयुक्तम्?
उत्तरम्:
सुशोभितः

(घ) ‘मानवजीवनस्य उत्थानाय एतेषां महती आवश्यकता भवति’ अत्र ‘एतेषां’ सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तरम्:
जीवनस्य मूल्यम् / मानवीयगुणाः

प्रश्न 4.
अस्य गद्यांशस्य उचितं शीर्षकं लिखत-
उत्तरम्:
जीवनमूल्यशिक्षायाः महत्वम्

5. एकस्मिन् विद्यालये नवमकक्षायाः छात्रेषु अकिञ्चनः इति नामा एकः छात्रः आसीत्। कक्षायाः सर्वे छात्राः सम्पन्नपरिवारेभ्यः आसन्, परन्तु अकिञ्चनस्य पिता एकस्मिन् कार्यालये चतुर्थ श्रेण्याः कर्मकरः आसीत्। इतरान् सम्पन्नान् छात्रान् दृष्ट्वा प्रायः अकिञ्चनस्य मनसि हीनभावना प्राविशत्। सः अचिन्तयत् एतेषां सहपाठिनां जीवन धन्यम् अस्ति। धिक् मम अभावपूर्ण जीवनम्। मम सहपाठिना जीवन पर्वतस्य इव उच्चम् मम च जीवन धूलिवत् निम्नम्। यदा सः एवं चिन्तयति स्म तदैव वैभवः तम् अवदत् भोः मित्र! अहं त्वत्तः गणितं पठितुम् इच्छामि। किं त्वम् अद्य सायङ्काले मम गृहम् आगन्तुं शक्नोषि। अकिञ्चनः वैभवस्य आमन्त्रणं स्वीकृत्य सायङ्काले यदा तस्य गृहम् अगच्छत् तदा सः अपश्यत् यत् वैभवस्य गृहे मातापितरौ अनुपस्थिती आस्ताम्। वैभवः तस्मै असूचयत् यत् रात्रौ विलम्बेन एव तौ गृहम् आगच्छतः। वैभवस्य विषादपूर्ण जीवनं दृष्ट्वा अकिञ्चनः अबोधयत् यत् तस्य गृहे मातापित्रोः अधिकसान्निध्येन तस्य एव जीवनं वरम् न तु वैभवस्य। सत्यमेवास्ति-दूरतः पर्वताः रम्याः। इति

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-
(क) अकिञ्चनस्य कक्षायाः अन्ये छात्राः कीदृश-परिवारेभ्यः आसन्?
उत्तरम्:
सम्पन्नपरिवारेभ्यः

(ख) अकिञ्चनस्य मनसि किम् प्राविशत्?
उत्तरम्:
हीनभावना

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-

(क) अकिञ्चनस्य पिता कः आसीत्?
उत्तरम्:
अकिञ्चनस्य पिता एकस्मिन् कार्यालये चतुर्थ श्रेण्याः कर्मकरः आसीत्।

(ख) अकिञ्चनः हीनभावनया किम् अचिन्तयत्?
उत्तरम्:
सः अचिन्तयत् एतेषां सहपाठिनां जीवन धन्यम् अस्ति। धिक् मम अभावपूर्ण जीवनम्।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत-

(क) ‘सम्पन्नान्’ इति पदस्य विशेष्यपदं किम् अस्ति?
उत्तरम्:
छात्रान्

(ख) ‘आस्ताम्’ इति पदस्य कर्तृपदं किम् अस्ति?
उत्तरम्:
मातापितरौ

(ग) ‘निकटतः’ इति पदस्य किं विलोमपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तरम्:
दूरतः

(घ) ‘वैभवः तम् अवदत्’ इति वाक्यांशे ‘तम्’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तरम्:
अकिञ्चनाय

प्रश्न 4.
गद्यांश पठित्वा यथोचित शीर्षकं लिखत-
उत्तरम्:
दूरतः पर्वताः रम्याः

6. विधात्रा निर्मिता इयं सृष्टिः अतीव सौन्दर्यमयी। प्रकृतेः शोभा वस्तुतः अतीव आह्वावकारी, परं निरन्तरं विकासशीलैः मानवैः विकासेन सह प्रदूषणमपि वर्धित येनास्माकमेव स्वास्थ्यहानिः भवति। वायुप्रदूषणम्, ध्वनिप्रदूषणम्, जलप्रदूणयम् एतत् त्रिविधं प्रदूषणमेव मुख्यतया सर्व वातावरणम् आकुलीकरोति। वायुप्रदूषणेन श्वासग्रहणे काहिन्यं वर्धते। एतत् सर्वेषां स्वास्थ्याय हानिकर सिध्यति। ध्वनिप्रदूषणं मार्गेषु वाहनाना ‘पों पों’ इति शृङ्गवादनेन, ध्वनिविस्तारकयन्त्रैश्चापि, भवति। अनेन श्रवणशक्तेः हानिर्भवति। प्रदूषितजलोपयोगः तु सर्वेषां व्याधीनां मूलभूतमेव।
तस्मादस्माकं सर्वेषामेव कर्तव्यमिदं यदत्रतत्रसर्वत्र अवकररहितस्य वातावरणस्य निर्माणं वयं कुर्याम, येन वायुप्रदूषणम् अस्माकं स्वास्थ्यं नाशयितुं सक्षम न भवेत्। तथैव ध्वनिप्रदूषण जलप्रदूषणञ्चापि रोद्धम् वयं सर्वे मिलित्वैव प्रयासं कृत्वा-सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामयाः इति भावनां बलं प्राप्नुयाम्।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-

(क) मुख्यतया प्रदूषणं कतिविधं भवति?
उत्तरम्:
त्रिविधं

(ख) ध्वनिप्रदूषणेन कस्याः हानिः भवति
उत्तरम्:
श्रावणशक्तेः

(ग) केन निर्मिता इयं सृष्टिः अतीव सौन्दर्यमयी?
उत्तरम्:
विधात्रा

(घ) सर्वैः मिलित्वा प्रदूषणावरोधाय किम् विधेयम्?
उत्तरम्:
प्रयासम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-

(क) अद्यत्वे अस्माकं स्वास्थ्यहानिः कथं भवति?
उत्तरम्:
विकासशीलैः मानवैः विकासेन सह प्रदूषणमपि वर्धितं येन अस्माकम् एव स्वास्थ्य हानिः भवति।

(ख) वयं मिलित्वा का भावनां बलं प्राप्नुयाम्?
उत्तरम्:
वयं मिलित्वैव प्रयासं कृत्वा-सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामयाः इति भावनां बलं प्राप्नुयाम।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत-

(क) सततम्/अनवरतम् इत्यर्थ किं पदम् अनुच्छेदं प्रयुक्तम्?
उत्तरम्:
निरन्तरं

(ख) ‘क्षीयते’ इति पदस्य विपरीतार्थकं पदम् अनुच्छेदात् चित्वा लिखत।
उत्तरम्:
वर्धते

(ग) ‘सौन्दर्यमयी सृष्टिः’ अत्र विशेष्यपदं किम्?
उत्तरम्:
सृष्टिः

(घ) ‘विकासेन सह प्रदूषणमपि वर्धितम् येन स्वास्थ्यहानिः भवति’ अत्र ‘भवति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
उत्तरम्:
येनास्माकमेव / येन

प्रश्न 4.
अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत।
उत्तरम्:
प्रदूषणम्

7. अद्यत्वे यत्र तत्र सर्वत्र वयं पश्यामः यत् उष्णतायाः प्रभावः दिनानुदिनं वर्धते। जनप्सङ्ख्यावृद्धेः कारणात् भवनानां निर्माणस्य आवश्यकता वृद्धिमाप्नोति। एतस्मात् कारणात् वृक्षाः कर्त्यन्ते, वनानि क्षेत्राणि चाऽपि विनाश्यन्ते, अनेन पर्यावरणे असन्तुलनात् वैश्विकी उष्णता वर्धते। जीवाश्मेन्धनस्य ज्वालनेन विषाक्तवायूनाम् उत्सर्जने वृद्धिर्जायते। यतः सौरविकिरणं भूमेः वातावरणे निबद्ध इव तिष्ठति, तापमानं च निरन्तरं वर्धमानम् एवास्ति। एतादृश्याः स्थितेः निराकरणाय अनियन्त्रितम् औद्योगीकरण निवारणीयम्। एतदेव वस्तुत सम्पूर्ण विश्वस्य कृते समस्याम् उत्पादयति। अतः सर्वैः मिलित्वैव स्थितेः संशोधनाय प्रयासः करणीयः। एतदर्थम् नेत्रयोः ऊर्जार्थम् उपायान्वेषणं करणीयं, सामान्यविद्युदपेक्षया पवनोर्जसं, सौरोजसं प्रति च ध्यान दातव्यम्। वृक्षकर्तनमवरुध्य अधिकाधिकं वृक्षारोपणं कृत्वा वनसंरक्षणं प्रत्यपि ध्यानं दातव्यम्।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-

(क) कस्य ज्वालनेन विषाक्तवायूनाम् उत्सर्जने वृद्धिर्जायते?
उत्तरम्:
जीवाश्मेन्धनस्य

(ख) कीदृशम् औद्योगीकरण निवारणीयम्?
उत्तरम्:
अनियन्त्रिम्

(ग) कस्मिन् असन्तुलनात् वैश्विकी उष्णता वर्धते?
उत्तरम्:
पर्यावरणअसन्तुलनात्

(घ) वृक्षारोपणं कृत्वा किं प्रत्यपि ध्यानं दातव्यम्?
उत्तरम्:
वनसंरक्षणं

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-

(क) वैश्विकी उष्णता कथं वर्धते?
उत्तरम्:
जनसंख्यावृद्धेः कारणात् भावनानां निर्माणाय वृक्षाः कर्त्यन्ते, वजनानि क्षेत्राणि चाऽपि विनाश्यन्ते। अनेन पर्यावरण असन्तुलनात् वैश्विकी उष्णता वर्धते।

(ख) वैश्विकोष्णतायाः स्थिते: संशोधनाय ऊर्जसं प्रति कथं ध्यानं दातव्यम्?
उत्तरम्:
वृक्षकर्तनमवरुध्य अधिकाधिकं वृक्षारोपणं कृत्वा वनसंरक्षणं प्रति ध्यानं दातव्यम्।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत-

(क) ‘दूरीकरणाय’ अस्य कृते किं पदम् अनुच्छेदे प्रयुक्तम्?
उत्तरप:
निराकरणाय

(ख) ‘वृक्षकर्तनम्’ इति पदस्य विपरीतार्थकपदम् अनुच्छेदात् चित्वा लिखत।
उत्तरम्:
वृक्षारोपणं

(ग) ‘उष्णतायाः प्रभावः दिनानुदिनं वर्धते’ अस्मिन् वाक्ये ‘वर्धते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
उत्तरम्:
उष्णतायाः प्रभावः

(घ) ‘अनियन्त्रितम्’ औद्योगीकरणम्’ अत्र विशेषणपदं किम्?
उत्तरम्:
अनियन्त्रितम्

प्रश्न 4.
अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षक लिखत-
उत्तरम्:
उष्णतायाः प्रभाव:

8. मानवः विकासशीलः। वयं पश्यामः यत् अस्माकं देशस्य जनसङ्ख्या सुरसामुखमिव सततं प्रवर्धमाना अस्ति। अस्मात् कारणात् प्रचुरनिवास-स्थानानाम् आवश्यकता अनुभूयते। एतत्कृते सततविकासे रतः मानवः नवीनाविष्कारपरम्परायां लघुस्थाने बहुभूमिकाभवनानां निर्माणं कृतवान्। एतादृशेषु भवनेषु विविधानि तलानि भवन्ति येषु अधिकाधिकपरिवारेभ्यः निवासव्यस्था कतुं शक्यते। अत्र उन्नयनयन्त्रेण (लिफ़्ट इति अनेन) उपरिगमनम् अधः आगमनं च अतीव सकर भवति। अत एव जनाः एतादृशानि भवनानि प्रति आकृष्टाः भवन्ति। अद्यत्वे नगरेषु महानगररेषु च बहुभूमिकभवनानां प्रचलनमेव वर्तते। एतेषां भवनानां परिसरे एव देवालयः, तरणतालः, समाजसदन, ‘जिम’ इति व्यायामस्थानाम्, उद्यानम् इत्यादीनि उपयोगीनि सुविधाप्रदायकसाधनानि अपि भवन्ति। अतिशोभनमेतत् सर्व पर विकास प्रति अन्धधावनशीलः मानवः प्रकृतेः उपेक्षा करोति इति अनुचितं प्रतीयते। अस्माभिः प्रकृतिमातुः संरक्षणपूर्वकं विकासस्य दिशि प्रयतितव्यम्।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-

(क) जनसङ्ख्या कथम् वर्धते?
उत्तरम्:
सुरसामुखमिव

(ख) बहुभूमिक-भवनेषु उपरिगमनम् अधः आगमनं केन सुकरं भवति?
उत्तरम्:
उन्नयनयन्त्रण

(ग) विकासं प्रति अन्धधावनशील: मानवः कस्याः उपेक्षां करोति?
उत्तरम्:
प्रकृतेः

(घ) नगरेषु महानगरेषु च केषां प्रचलनं वर्तते?
उत्तरम्:
बहुभूमिकभवनानां

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-

(क) प्रचुरनिवासस्थानस्य कृते मानवः किं कृतवान्?
उत्तरम्:
एतत्कृते मानव: नवीनाविष्कारपरम्परायां लघुस्थाने बहुभूमिकाभवनानां निर्माण कृतवान्।

(ख) बहुभूमिकभवनानां परिसरे कानि सुविधासाधनानि भवन्ति?
उत्तरम्:
एतादृशेषु भवनेषु विविधानि तलानि भवन्ति येषु अधिकाधिकपरिवारेभ्यः निवासव्यवस्था कर्तुम् शक्यते।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशं प्रश्नान् उत्तरत-

(क) ‘मानवः बहुभूमिकभवानानां निर्माणं कृतवान्’-अत्र किं क्रियापदम्?
उत्तरम्:
कृतवान्

(ख) ‘एतादृशानि भवनानि’-अनयोः पदयोः किं विशेष्यपदम्?
उत्तरम्:
भवनानि

(ग) ‘अद्यत्वे बहुभूमिकभवनानां प्रचलनं वर्तते’- अत्र किम् अव्ययपदम्?
उत्तरम्:
अद्यत्वे

(घ) ‘उचितम्’-इति पदस्य किं विपरीतार्थकं पदम् अनुच्छेदे प्रयुक्तम्?
उत्तरम्:
अनुचितम्

प्रश्न 4.
अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत।
उत्तरम्:
प्रकृतेः संरक्षणम् / अस्माकं प्रकृतिः / प्रकृतिः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Ruchira Chapter 1 शब्द परिचयः 1 Textbook Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Ruchira Chapter 1 शब्द परिचयः 1

Class 6th Sanskrit Chapter 1 शब्द परिचयः 1 Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
(क) उच्चारणं कुरुत- (उच्चारण कीजिए- Read it out)

(ख) चित्राणि दृष्ट्वा पदानि उच्चारयत- (चित्रों को देखकर शब्दों का उच्चारण कीजिए Look at the pictures and pronounce words.)

उत्तर:
(क) छात्र स्वयं उच्चारण करें। सभी शब्द अकारान्त पुल्लिग हैं।
(ख) छात्र चित्रों को देखकर उच्चारण करें।

प्रश्न 2.
(क) वर्णसंयोजनेन पदं लिखत- (वर्ण जोड़कर पद लिखिए- Combine the letters and write down the word.)

(ख) पदानां वर्णविच्छेदं प्रदर्शयत- (पदों का वर्ण-विच्छेद प्रदर्शित कीजिए- Separate the letters of the words.)

उत्तर:

प्रश्न 3.
उदाहरणं दृष्ट्वा रिक्तस्थानानि पूरयत- (उदाहरण देखकर रिक्त स्थान भरिए- Look at the example and fill in the blanks.)

उत्तर:

प्रश्न 4.
चित्राणि दृष्ट्वा संस्कृतपदानि लिखत- (चित्रों को देखकर संस्कृत पद लिखिए- Look at the pictures and write the Sanskrit words.)



उत्तर:
गजः
काकः
चन्द्रः
तालः
ऋक्षः
बिडालः।

प्रश्न 5.
चित्रं दृष्टवा उत्तरं लिखत- (चित्र देखकर उत्तर लिखिए- Look at the pictures and write the answer.)


उत्तर:
अश्वौ धावतः।
कुक्कुराः बुक्कन्ति।
छात्रौ पठतः।
कृषकः बुक्कन्ति।
गजौ चलतः।

प्रश्न 6.
पदानि संयोज्य वाक्यानि रचयत- (पदों का मिलान करके वाक्य बनाइए- Match the words and frame sentences.)

गजाः – नृत्यन्ति
सिंहौ – गायति
गायक: – पठतः
बालकौ – चलन्ति
मयूराः – गर्जतः
उत्तर:
गजाः – चलन्ति।
सिंहौ – गर्जतः।
गायकः – गायति।
बालकौ – पठतः।
मयूराः – नृत्यन्ति।

प्रश्न 7.
मञ्जूषातः पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत- (मञ्जूषा से पद चुनकर रिक्त स्थान भरिए Pick out the words from the box and fill in the blanks.)

नत्यन्ति गर्जतः धावति चलतः फलन्ति खादति
(क) मयूराः …………….।
(घ) सिंहौ ……………..।
(ख) गजौ …………..।
(ङ) वानरः ………… ।
(ग) वृक्षाः ……………….।
(च) अश्वः ……………..।
उत्तर:
(क) नृत्यन्ति
(ख) चलतः
(ग) फलन्ति
(घ) गर्जतः
(ङ) खादति
(च) धावति

प्रश्न 8.
सः, तौ, ते इत्येतेभ्यः उचितं सर्वनामपदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत- (सः, तौ, ते-इन में से उचित सर्वनाम पद चुनकर रिक्त स्थान भरिए- Pick out the appropriate pronoun form ‘सः’, तौ, ते and fill in the blanks.)

यथा- अश्वः धावति। – सः धावति।
(क) गजाः चलन्ति – ……….. चलन्ति।
(ख) छात्रौ पठतः। – ……….. पठतः।
(ग) वानराः क्रीडन्ति। – ……….. क्रीडन्ति।
(घ) गायकः गायति। – ……….. गायति।
(ङ) मयूराः नृत्यन्ति। – ……….. नृत्यन्ति।
उत्तर:
(क) ते
(ख) तौ
(ग) ते
(घ) सः
(ङ) ते

ध्यातव्यम्

(क) संस्कृत में तीन लिंग होते हैं — पुँल्लिग, स्त्रीलिंग और नपुंसकलिंग।
(ख) संस्कृत में तीन पुरुष होते हैं — प्रथम पुरुष, मध्यम पुरुष और उत्तम पुरुष।
(ग) संस्कृत में तीन वचन होते हैं — एकवचन, द्विवचन और बहुवचन।

Class 6th Sanskrit Chapter 1 शब्द परिचयः 1 Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
उचितं सर्वनामपदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत। (उचित सर्वनाम पद चुनकर रिक्त स्थान भरिए। Pick out the correct pronoun and fill in the blanks.)
सः, तौ, ते यथा- छात्रः पठति। सः पठति।
(क) वृक्षाः फलन्ति। …………….. फलन्ति।
(ख) गजौ चलतः। ……………… चलतः।
(ग) सिंहः गर्जति। ……………. गर्जति।
(घ) छात्रौ पठतः। ………………… पठतः।
(ङ) गायकाः गायन्ति। ……………. गायन्ति।
उत्तर:
(क) ते
(ख) तौ
(ग) सः
(घ) तौ
(ङ) ते।

प्रश्न 2.
चित्रं दृष्ट्वा संस्कृतपदं लिखत- (प्रत्येक चित्र देखकर संस्कृतपद लिखिए- Look at each picture and write down the word in Sanskrit.)

उत्तर:
मण्डूकः
कपोतः
सौचिकः
पर्यङ्कः
कृषक:
दूरभाषः

प्रश्न 3.
वर्णसंयोजनं कृत्वा पदं लिखत। (वर्ण जोड़कर पद लिखिए- Combine the alphabets and write the word.)
(क) (i) व् + अ + स् + त् + र् + अ + म्। = ………………
(ii) न् + ऋ + त् + य् + अ + न् + त् + इ = ………………
(iii) स् + अ + न् + त् + इ = ………………
(iv) उ + च् + च् + ऐः = ………………
(v) ग् + अ + र् + ज् + अ + त् + अः = ………………
उत्तर:
(i) वस्त्रम्
(ii) नृत्यन्ति
(iii) सन्ति
(iv) उच्चैः
(v) गर्जतः

(ख) वर्णविच्छेदं कुरुत। (वर्ण-विच्छेद कीजिए। Separate the alphabets.)
(i) मयूरौ = ………………
(ii) कपोताः = ………………
(iii) चन्द्रः = ………………
(iv) मृगाः = ………………
(v) बलीवर्दः = ………………
उत्तर:

प्रश्न 4.
अधोदत्ताम् तालिकां पूरयत। (निम्नलिखित तालिका को पूरा कीजिए। Complete the table given below.)

उत्तर:

प्रश्न 5.
परस्परमेलनं कृत्वा वाक्यानि रचयत। (परस्पर मेल करके वाक्य बनाइए। Match the following and make sentences.)
(क) — (ख)
(क) अश्वौ — सीव्यति
(ख) कुक्कुरः — पठति
(ग) सौचिकः — धावतः
(घ) छात्रः — नृत्यन्ति
(ङ) नर्तकाः — बुक्कति
उत्तर:
(क) अश्वौ धावतः।
(ख) कुक्कुरः बुक्कति।
(ग) सौचिकः सीव्यति।
(घ) छात्रः पठति।
(ङ) नर्तकाः नृत्यन्ति।

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

प्रश्न 1.
प्रदत्तेभ्यः विकल्पेभ्यः उचितं कर्तृपदं चित्वा वाक्यपूर्ति कुरुत। (दिए गए विकल्पों से उचित कर्तापद चुनकर वाक्यपूर्ति कीजिए। Pick out the appropriate subject from among the options given and complete the sentences.)

(क) एतौ …………. स्तः। (बलीवर्दः, बलीवौ, बलीवर्दाः)
(ख) …………. नृत्यति। (मयूरः, मयूरौ, मयूराः)
(ग) ………… कर्षन्ति। (सौचिकाः, वृद्धाः, कृषकाः)
(घ) सः ….. अस्ति। (वृद्धौ, वृद्धः, वृद्धाः)
(ङ) ………. बुक्कतः। (स्यूतौ, शुनकौ, सौचिकौ)
उत्तर:
(क) बलीवर्दी
(ख) मयूरः
(ग) कृषकाः
(घ) वृद्धः
(ङ) शुनको

प्रश्न 2.
उचित-क्रियापदेन रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत। (उचित क्रियापद द्वारा रिक्त स्थान पूर्ति कीजिए। Fill in the blanks with the appropriate verb.)

(क) एतौ स्यूतौ । (स्तः, अस्ति, सन्ति)
(ख) वृद्धाः ………….. । (हसन्ति, हसतः, हसति)
(ग) शुनकः ………….. । (बुक्कति, बुक्कन्ति, बुक्कतः)
(घ) सौचिकः ………….. । (सीव्यति, सीव्यतः, सीव्यन्ति)
(ङ) गजाः ………….. । (चलति, चलतः, चलन्ति)
उत्तर:
(क) स्तः
(ख) हसन्ति
(ग) बुर्कात
(घ) सीव्यति
(ङ) चलन्ति

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 1 अपठितावबोधनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 1 अपठितावबोधनम्

अभ्यासः

I. अधोलिखित-परिच्छेदं पठित्वा अभ्यासप्रश्नानाम् उत्तर प्रदत्त। गोदावरीतीरे विशाल: शाल्मलीतरुः आसीत्। तत्र पक्षिणः निवसन्ति स्म। अथ कदाचित् रात्रौ कश्चिद् व्याधः तत्र तण्डुलान् विकीर्य जालं च विस्तीर्य प्रच्छन्नो भूत्वा स्थितश्य। प्रात:काले चित्रग्रीवनामा कपोतराजः सपरिवारः आकाशे तान् तण्डुलकणान् अपश्यत्। ततः कपोतराजः तण्डुललुब्धान् कपोतान् प्रत्याह-“कुतोऽत्रनिर्जने वने तण्डुलकणानां सम्भवः। भद्रमिदं न पश्यामि। संभवतः कोऽपि व्याधः अत्र भवेत्। सर्वथा अविचारित कर्म न कर्तव्यम्।” परं तस्य वचनं तिरस्कृत्य कश्चित् तरुणः कपोत: सदर्पमाह-आः! किमेवमुच्यते।

वृद्धानां वचनं ग्राह्यमापत्काले ह्युपस्थिते।
सर्वत्रैवं विचारेण भोजनेऽप्यप्रवर्तनम्॥

एतदाकये सर्वे कपोताः तत्र उपविष्टाः जाले च निबद्धाः अभवन्। यतो हि-बहुश्रुता अपि लोभमोहिताः क्लिश्यन्ते।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) आपत्काले केषां वचनं ग्राह्यम्?
उत्तर:
वृद्धाणाम्

(ख) विशाल: शाल्मलीतरुः कुत्रसीत?
उत्तर:
गोदावरीतीरे

(ग) व्याधः कान् विकीर्य प्रच्छन्नो भूत्वा स्थितः?
उत्तर:
तण्डुलान्

(घ) सर्वथा कीदृशं कर्म न कर्तव्यम्?
उत्तर:
अविचारितम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) कपोतराजः कान् प्रत्याह?
उत्तर:
तण्डुललुब्धान् कपोतान् प्रत्याह।

(ख) के कदा क्लिश्यन्ते?
उत्तर:
बहुश्रुता अपि लोभमोहिताः क्लिश्यन्ते।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् –

(क) ‘विशाल: शाल्मलीतरुः आसीत्।’ अत्र विशेषणपदं किम्?
उत्तर:
विशाल:

(ख) ‘तरुणः कपोतः सदर्पम् आह’ इति वाक्ये क्रियापदं चित्वा लिखत।
उत्तर:
आह

(ग) ‘तत्र रात्रौ पक्षिणः निवसन्ति स्म’, इति वाक्ये कर्तृपद चित्वा लिखत।
उत्तर:
दक्षिणः

(घ) ‘वृद्धः’ इत्यस्य किं विलोमपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तर:
तरुणः

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षकं दीयताम्।
उत्तर:
लोभः न कर्तव्यः।

II. समयो हि अन्येषां वस्तूनाम् अपेक्षया अधिक: महत्त्वपूर्णः मूल्यवान् च वर्तते। अन्यानि वस्तूनि विनष्टानि पुनरपि लघु शक्यन्ते परं समयो विनष्टो न केनापि उपायेन पुनः परावर्तयितुं शक्यते। जनाः द्विधा समयस्य दुरुपयोगं कुर्वन्ति-व्यर्थयापनेन अकार्यकरणेन च। अनेके जनाः कार्यसम्पादने समर्थाः अपि निरर्थक समयं यापयन्ति। इतस्ततः भ्रमन्ति, अप्रयोजनं गृहे-गृहे अटन्ति। ते तु स्वार्थाय न च परार्थाय किञ्चित् कार्य कुर्वन्ति। न धर्मम् आचरन्ति न धनम् उपार्जन्ति, तेषां जन्म निरर्थकं भवति। भूमिरपि एतादृशानां निष्क्रियाणां भार वोदू नेच्छिति। ईदृशाः जनाः कस्मै अपि न रोचन्ते न वा कश्चित् तेभ्यः आश्रयमेव दातुमिच्छति। ते यत्र-यत्र गच्छन्ति ततः एव बहिष्क्रियन्ते। पितरौ अपि एतादृशान् तनयान् न अभिनन्दतः। अतः अस्माभिः आलस्यं विहाय सर्वदैव समयस्य सदुपयोगः कर्तव्यः।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) पितरौ एतादृशान् कान् नाभिनन्दतः?
उत्तर:
तनयान्

(ख) क: विनष्टः परावर्तयितुं न शक्यते?
उत्तर:
समयः

(ग) का निष्क्रियाणां भारं वोढुं नेच्छति?
उत्तर:
भूमिः

(घ) किं विहाय समयस्य सदुपयोगः कर्तव्यः?
उत्तर:
आलस्यम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) केषां जन्म निरर्थकं भवति?
उत्तर:
अनेके जनाः कार्यसम्पादने समर्थाः अपि निरर्थक समय यापयन्ति। इतस्ततः भ्रमन्ति, अप्रयोजनं गृहे-गृहे अटन्ति। ते तु स्वार्थाय न च परार्थाय किञ्चित् कार्यं कुर्वन्ति। न धर्मम् आचरन्तुि, न धनम् उपार्जन्ति, तेषा जन्म निरर्थकं भवति।

(ख) अन्येषां वस्तुनामपेक्षया समयः किमर्थमधिकः महत्त्वपूर्णः मूल्यवान् च?
उत्तर:
समयो हि अन्येषां वस्तूनाम् अपेक्षया अधिक: महत्त्वपूर्णः मूल्यवान् च वर्तते। अन्यानि वस्तूनि विनष्टानि पुनरपि लब्धुं शक्यन्ते परं समयो विनष्टो न केनापि उपायेन पुनः परावर्तयितुं शक्यते।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् –

(क) ‘यावान् काल: निरर्थकः गतः सः गतः एव’ इति वाक्ये अव्ययपदं किम् इति चित्वा लिखत।
उत्तर:
एव

(ख) ‘सदुपयोगः’ इत्यस्य पदस्य किं विलोमपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तर:
दुरुपयोगः

(ग) अनेके जनाः’ इत्यस्य विशेष्यपदं किम्?
उत्तर:
जनाः

(घ) ‘पुत्रान्’ इत्यस्य कृते गद्यांशे किं पदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
तनयान्

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षक दीयताम्।
उत्तर:
समयस्य सदुपयोगः

III. जयदेवः वेदशास्त्रज्ञः सदाचारी वयोवृद्धः च आसीत्। तस्य पुत्र धनेशः विद्वान् पितृभक्तश्चासीत्। सः पितुः सकाशादेव वेदशास्त्राणाम् अध्ययनं करोति स्म। श्रद्धया च तं सेवते। धनेशः सर्वदा अव्यवधानेन पित्रोः वचनं पालयति स्म। पित्रोः सेवायाम् अध्ययने चैव तस्य समयः गच्छति स्म। तस्य सेवया पितरौ सर्वदा स्वस्थौ प्रसन्नी चास्ताम्। एतत्सर्वं दृष्ट्वा एकदा नगेन्द्रः नाम शिष्यः धनेशमपृच्छत्-हे धनेश! कि जीवनपर्यन्तम् एवमेव पितृसेवायाः कार्य करिष्यसि? त्वं जीवनस्य किम् उद्देश्यम् मन्यसे? प्रश्नौ निशम्य धनेशः साश्चर्यम् उदतरत्-भोः मित्र! किं त्वं ‘पित्रो: सेवया एव विज्ञानम्’ इति सूत्रं न श्रुतवान्। अहं तयोः सेवया एव आत्मानं गौरवान्वितम् अनुभवामि। कालक्रमेण धनेशः लोकविश्रुतः विद्वान् अभवत्।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) धनेश: कयोः सेवायां समयं यापयति स्म?
उत्तर:
पित्रोः

(ख) क: विद्वान् पितृभक्तश्चासौत्?
उत्तर:
धनेशः

(ग) कः धनेशं जीवनस्य अभिप्रायम् अपृच्छत्?
उत्तर:
शिष्यः

(घ) आचार्यस्य नाम किम् आसीत्?
उत्तर:
जयदेवः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) धनेशस्य समयः कथं गच्छति स्म?
उत्तर:
धनेशस्य समयः पित्रोः सेवायाम् अध्ययने चैव गच्छति सम।

(ख) नगेन्द्रस्य प्रश्नौ निशम्य धनेशः साश्चर्यम् किम् उदतरत्?
उत्तर:
प्रश्नौ निशम्य धनेशः साश्चर्यम् उदतरत्-भोः मित्र! किं त्वं ‘पित्रोः सेवया एव विज्ञानम्’ इति सूत्र न श्रुतवान्। अहं तयोः सेवया एव आत्मानं गौरवान्वितम् अनुभवामि।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत –

(क) ‘तस्य पुत्रः धनेशः’ इत्यत्र ‘तस्य’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तर:
जयदेवाय

(ख) ‘श्रुत्वा’ इति पदस्य किं समानार्थकपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तर:
निशम्य

(ग) ‘पितरौ सर्वदा स्वस्थौ प्रसन्नौ चास्ताम्’ अत्र क्रियापदं चित्वा लिखत।
उत्तर:
आस्ताम्

(घ) ‘मातुः’ इति पदस्य किं विलोमपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तर:
पितुः

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षकं दीयताम्।
उत्तर:
पितुः भक्तः धनेशः, पित्रो: सेवया एव विज्ञानम्

IV. अमर्त्य सेनः इति नाम एव संस्कृतमयम्। अस्य जन्म शान्तिनिकेतने अभवत्। शान्तिनिकेतनस्य संस्थापक: गुरुदेवः रवीन्द्रनाथठाकुरः अस्य नामकरणं कृतवान्। बालकस्य नामकरणं कुर्वन् सः उक्तवान् आसीत्-‘अमर्त्यसेनः इत्येतत् पद संस्कृत मूलम्। शान्तिनिकेतने वसन् अमर्त्य सेनः संस्कृताभ्यास कृतवान् सः ‘स्वपितामहः श्री क्षितीश मोहन सेन इव संस्कृतस्य प्रसिद्धः विद्वान् भवेयम्’ इति इच्छति स्म। उच्चशिक्षाप्राप्त्यर्थ स आंग्लदेशम् अगच्छत् तत्र ‘अर्थशास्त्रस्य’ विशदम् अध्ययनं कृत्वा प्राध्यापकः अभवत्। अध्यापन-समये सः अर्थशास्त्रविषयकी महतीं गवेषणाम् अकरोत्। अध्यापन-कार्य समाप्य श्रीअमर्त्यसेनः भारतं प्रत्यावर्तत। भारत-सर्वकारः तस्य वैदुष्यं विद्वत्तां च समादरन् तस्मै ‘भारतरत्नम्’ इति सम्मान दत्तवान् जयतु एषः संस्कृतपुत्रः, अर्थशास्त्री च।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) अमर्त्य सेनस्य जन्म कुत्र अभवत्?
उत्तर:
शान्तिनिकेतने

(ख) अमर्त्यसेनाय ‘भारतरत्नम्’ इति सम्मान क: दत्तवान्?
उत्तर:
भारत-सर्वकारः

(ग) अमर्त्यसेनः उच्चशिक्षार्थं कुत्र अगच्छत्?
उत्तर:
आंग्लदेशम्

(घ) अमर्त्य सेनः कुत्र संस्कृताभ्यासं कृतवान्?
उत्तर:
शान्तिनिकेतने

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) अमर्त्य सेनस्य नामविषये रवीन्द्रनाथः ठाकुर किम् उक्तवान्?
उत्तर:
‘अमर्त्य सेनः’ इत्येतत् पदं संस्कृत-मूलम्।

(ख) अध्यापनसमये सः किं कृतवान?
उत्तर:
अध्यापन-समये सः अर्थशास्त्रविषयकी महतीं गवेषणाम् अकरोत्।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत –

(क) ‘अस्य जन्म शान्तिनिकेतने अभवत्।’ इत्यस्मिन् वाक्ये ‘अस्य’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तर:
श्री अमर्त्यसेनाय

(ख) ‘अमर्त्यसेनः संस्कृताध्यासं कृतवान्। गद्यांशेऽस्मिन् कर्तृपद चित्वा लिखत।
उत्तर:
श्री अमर्त्य सेनः

(ग) ‘अगच्छत्’ इति क्रियापदस्य किं विलोमपदम् अत्र पयुक्तम्?
उत्तर:
प्रत्यावर्तत

(घ) ‘महतीं गवेषणाम्’ अत्र विशेषणपदं किम्?
उत्तर:
महतीम्

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षक दीयताम्।
उत्तर:
संस्कृतपुत्रः अर्थशास्त्री भारतरत्नम् च श्री अमर्त्यसेनः

V. विगतसप्ताहे अस्माकं विद्यालयपक्षतः शैक्षणिकयात्राप्रसने वयम् उज्जयिनी प्रति अगच्छामा उज्जयिनीं भारतस्य इतिहास धर्म-दर्शन-कला-साहित्य-योग-ज्योतिषादीनां च केन्द्रम् अस्ति। अत्र स्थितस्य महाकालेश्वरस्य कारणेनापि अस्याः विशिष्ट महत्त्वम्। एषा अवन्तिका, विशाला, प्रतिकल्पा, कुमुदवती, स्वर्णशृंगा इति नामभिरपि शास्त्रेषु वर्णिता। अत्रत्या वेधशालाऽपि अतिविशिष्टा। जनाः वेधशाला ‘यन्त्रभवनम्’ इत्यपि वदन्ति। इयम् आंग्लभाषायाम् ‘आब्जर्वेटरी’ इत्यपि कध्यते। शैक्षणिकयात्राप्रसंगात् अस्याः विशिष्टावलोकनम् अस्माभिः कृतम्। एषा वेधशाला उज्जयिन्याः दक्षिणभागे क्षिप्रायाः उत्तरतटे उन्नतभूभागे स्थिताऽस्ति। कर्करेखा इतः एव निर्गता। इदं स्थानं गणितस्यापि अधारस्थलम्। अष्टादशशताब्या राज्ञा जयसिंहेन ज्योतिषानुरागवशात् वेधशालायाः निर्माण कारितम्। ग्रहाणां प्रत्यक्षवेधनाय जयसिंह उज्जयिन्याम् काश्याम् देहल्याम् जयपुरे मधुरायां च वेधशालानां निर्माणम् अकारयत्। वस्तुतः वेधशाला वीक्ष्य मनसि गौरवमनुभवामि यत् प्राचीनकालेऽपि अस्माकं पूर्वजानां गणितस्य ग्रहनक्षत्राणाञ्च ज्ञानम् अद्भुतं वैज्ञानिकञ्चासीत्।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) वेधशाला कस्याः उत्तरतटे स्थिता अस्ति?
उत्तर:
क्षिप्रायाः

(ख) विद्यालयपक्षतः वयं कुत्र अगच्छाम?
उत्तर:
उज्जयिनीम्

(ग) वेधशालायाः एकम् अपरं नाम लिखत?
उत्तर:
यन्वभवनम्

(घ) वेधशाला कास्य आधारस्थलम्?
उत्तर:
गणितस्य

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) जयसिंहः कुत्र-कुत्र वेधशालानां निर्माणम् अकारयत्?
उत्तर:
जयसिंहः उज्जयिन्याम् काश्याम् देहल्याम् जयपुरे मथुरायां च वेधशालानां निर्माणम् अकारयत्।

(ख) उज्जयिनी केषां केन्द्रम् वर्तते?
उत्तर:
उज्जयिनी भारतस्य इतिहास-धर्म-दर्शन-कला-साहित्य-योग-ज्योतिषादीनां च केन्द्रम् अस्ति।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत –

(क) ‘दृष्ट्वा’ इत्यर्थे किं पदम् अनुच्छेदे प्रयुक्तम्?
उत्तर:
वीक्ष्य

(ख) ‘उत्तरभागे’ इति पदस्य विपरीतार्थपदम् अनुच्छेदात् चित्वा लिखत।
उत्तर:
दक्षिणभागे

(ग) ‘शैक्षणिकयात्राप्रसङ्गात् अस्याः विशिष्टावलोकनम् अस्माभिः कृतम्’-अत्र ‘अस्याः’ इति सर्वनामपदं कस्यै प्रयुक्तम्?
उत्तर:
वेधशालायै

(घ) ‘अस्माकं पूर्वजानां ज्ञानम् अद्भुतं वैज्ञानिकञ्चासीत्’ इत्यस्मिन् वाक्ये विशेष्यपदं किम्?
उत्तर:
ज्ञानम्

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षक दीयताम्।
उत्तर:
उज्जयिन्याः वर्णनम्/उज्जयिन्याः यात्रावर्णनम्

VI. पञ्चदश-शताब्द्यां निर्मितं ‘लोधी गार्डन’ इति प्रसिद्धम् उपवनं नवदेहलीक्षेत्रे स्थितमस्ति। नवतिः एकड-परिमित बृहदाकारकम् इदमुपवनम्। अत्र शताधिक वर्षेभ्यः प्राचीनाः पादपाः सन्ति। तेषु वटवृक्षः अश्वत्थः निम्ब: किंशुक: आम्रम् देवदारुः इंगुदीः सिंसपाः आमलकवृक्षः बिल्वः अर्जुनः च प्रमुखाः सन्ति। सरणिषु स्थिताः वृक्षाः दर्शकानां मनांसि हरन्ति। प्रतिदिन सहस्रशः जनाः अत्र विहाराय आगच्छन्ति। लक्षशः खगाश्च अत्राश्रयं प्राप्नुवन्ति। इदम् उपवनम् चतुर्भागेषु विभिक्तम्। एकत्र पुष्पारामः विराजते। अस्मिन् आरामे मुख्यतया पाटलम् नवमल्लिका उत्पलम् जपाकुसुमम् शेफालिका बकुलपुष्पम् रजनीगन्धा यूथिका च सन्ति। पुष्याणां शोभा दर्शकानां मनः प्रसादयति। मधुगन्धिनः भ्रमराः पुष्पेषु उडयन्ते। पुष्पेभ्यः मधुररसं नीत्वा मधुमक्षिकाः मधुसञ्चयं कुर्वन्ति। अस्मिन् उपवने विद्युन्निर्झराः वातावरणं मनोहरम् शीतलञ्च कुर्वन्ति। अत्र भ्रान्त्वा रुग्णाः अपि जनाः स्वास्थ्यलाभं कुर्वन्ति। कदाचिदस्माभिः अत्र भ्रमणाय गन्तव्यमेव।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) ‘लोधीगार्डन’ इति उपवनम् कति भागेषु विभक्तम्
उत्तर:
चतुर्पु (चतुर्भागेषु)

(ख) भ्रमराः कुत्र उड्डयन्ते?
उत्तर:
पुष्पेषु

(ग) रुग्णाः जनाः किं कृत्वा स्वास्थ्यलाभं कुर्वन्ति?
उत्तर:
भ्रान्त्वा

(घ) केषां शोभा दर्शकानां मनः प्रसादयति?
उत्तर:
पुष्पाणाम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) ‘लोधी-गार्डन’ इति नामके उपवने के प्रमुखाः वृक्षाः सन्ति?
उत्तर:
‘लोधी-गार्डन’ इति नामके उपवने वटवृक्षः अश्वत्थः निम्बः किंशुकः आम्रम् देवदारुः इंगुदीः सिंसपाः आमलकवृक्षः विल्वः अर्जुन: च प्रमुखा: वृक्षाः सन्ति।

(ख) पुष्पारामे उपलब्धानां केषाञ्चित् पुष्पाणां नामानि लिखत। उत्तर: पुष्पारामे उपलब्धानां मुख्यतया पाटलम् नवमल्लिका उत्पलम् जपाकुसुमम् शेफालिका बकुलपुष्पम् रजनीगन्धा ।
उत्तर:
यूथिका च सन्ति।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत –

(क) गद्यांशात् संख्यावाचकमेकं पदं चित्वा लिखत।
उत्तर:
नवतिः

(ख) ‘मधुगन्धिनः भ्रमराः’ अत्र किं विशेषणपदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
मधुगन्धिनः

(ग) ‘स्वस्थाः इति पदस्य किं विलोमपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तर:
रुग्णाः

(घ) ‘सहस्रशः जनाः भ्रमणाय आगच्छन्ति’ अत्र कर्तृपदं किम्।
उत्तर:
जनाः

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षकं दीयताम्।
उत्तर:
‘लोधी गार्डन’, ‘देहल्याः प्रसिद्धम् उपवनम् लोधी गार्डन’

VII. अम्ब अहमपि अनुजेन देवेशेन सह क्रीडितुं बहिर्गच्छामि, द्वारं पिधेहि कृपया।” पुत्र्याः इदं वचः निशम्य रमा स्वशैशवं प्राप्ता विचारमग्ना चाभवत्-यदा ममानुजः क्रीडनाय बहिर्गच्छति स्म तदा अहं स्वपितृभ्यां गृहकार्यार्थ पठनार्थ चैव प्रेरिता येनाऽहं गृहस्योत्तरदायित्वनिर्वाहे शिक्षाक्षेत्रे च श्रेष्ठाऽभवम्। परमद्यापि एका कुण्ठा मनसि यदा-कदा जायते यदहं पाठ्यसहगामिक्रियासु क्रीडासु वा कदापि उत्तम प्रदर्शनं कर्तुं समर्था नाऽभवम्। अद्य मत्सदृश्य: नार्यः वायुयानं चालयन्ति ताः शिक्षिकाः चिकित्सिकाः अधिकारिण्यः प्रशासिकाः वा भूत्वा गृहस्योत्तरदायित्त्वमपि निर्वहन्ति। कः दोषः असीन्मम यत् निपुणा सत्यपि अहमेतादृशं किमपि कर्तुं नापारयम्। अस्तु तावत्! चिन्तयाऽलम्। अहं पुत्र्यै तादृश्यः सर्वाः सुविधाः अवश्यमेव प्रदास्यामि येन तस्याः मनसि एतादृश्याः कुण्ठायाः अवकाशः एव न स्यात्।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) रमा काभ्यां गृहकार्यार्थं पाठनार्थं च प्रेरिता?
उत्तर:
स्वपितृभ्याम्

(ख) रमा कस्यै सर्वाः सुविधाः प्रदास्यति?
उत्तर:
पुत्र्यै

(ग) रमायाः पुत्री केन सह क्रीडितुं बहिर्गच्छति?
उत्तर:
अनुजेन (देवेशेन)

(घ) रमा कास्य निर्वाहे श्रेष्ठा अभवत्?
उत्तर:
गृहस्योत्तरदायित्वस्य

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) पुत्र्याः किं वचः निशम्य रमा स्वशैशव प्राप्ता?
उत्तर:
“अम्ब! अहमपि अनुजेन देवेशेन सह क्रीडितुं बहिर्गच्छामि, द्वारं पिधेहि कृपया।”

(ख) रमायाः मनसि यदा कदा कीदृशी कुण्ठा जायते?
उत्तर:
यदा-कदा जायते यदहं पाठ्यसहगामिक्रियासु क्रीडासु वा कदापि उत्तम प्रदर्शन कर्तुं समर्था नाऽभवम्। अद्य मत्सदृश्यः नार्यः वायुयानं चालयन्ति ताः शिक्षिकाः चिकित्सिकाः अधिकारिण्यः प्रशासिकाः वा भूत्वा गृहस्योत्तरदायित्त्वमपि निर्वहन्ति। कः दोषः असीन्मम यत् निपुणा सत्यपि अहमेतादृशं किमपि कर्तुं नापारयम्।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत –

(क) ‘एतादृश्याः कुण्ठायाः अवकाशः एव न स्यात्’-अत्र किं विशेष्यपदम्?
उत्तर:
कुण्ठायाः

(ख) ‘मत्सदृश्य: नार्यः’ वायुयानं चालयन्ति “इति वाक्ये किं कर्तृपदम्?
उत्तर:
नार्यः

(ग) ‘द्वार पिधेहि कृपया’ अत्र किं क्रियापदम्?
उत्तर:
पिधेहि

(घ) ‘अस्तु तावत्’ अनयोः पदयोः किम् अव्ययपदम्?
उत्तर:
तावत्

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षकं दीयताम्।
उत्तर:
रमायाः कुण्ठा/रमायाः मनसः कुण्ठा

VIII. नकुलः प्रतिदिन प्रातः स्यूतकमादाय महाविद्यालयं गच्छति सायंकाले च कदा आगमिष्यति इति तु अनिश्चितः एव। पितरौ एतत्सर्व दृष्ट्वा आहती भवतः। पुत्रं बेधवितुञ्च प्रयत्नम् अकुरुताम् परं नकुलः किमपि शृणोति। एकदा पुत्र प्रबोधयन्ती माता रुदन्ती वदति यत् धिङ् मम जीवितम्, यस्या सूनुरपि अविश्वसिति, मनोगतं भावमेव न ज्ञापयति। मातु: एतादृशेन व्यवहारेण साश्रुनयनः पुत्रः वदति-मातः! अद्यत्वे मम मित्राणि मा मद्यपानाय प्रेरयन्ति। तैः सह अहमपि सानन्द मद्यपानं धूम्रपानमपि च करोमि खाद्याखाद्यं च खादामि। बहुधा मित्राणि प्रति ‘न’ इति वक्तुमिच्छामि परमसमर्थः एवात्मानं पश्यामि मित्रतावशात्। मातः। कर्तव्याकर्तव्यमपि विस्मृतं मया। दर्शय मां सन्मार्गम्। एवंभूतं पुत्रं स्नेहेन लालयन्ती माता तमबोधयत् यत्-‘त्यज दुर्जनसंसर्गम्, समानशीलव्यसनेषु चैव सख्यं करणीयमिति’। मातः वात्सल्यमयेन बोधनने नकुलः दुर्जनसंसर्ग त्यक्तुं दृढनिश्चयं करोति।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) ‘धिङ् मम जीवितम्’ इति का वदति?
उत्तर:
माता

(ख) को आहतौ भवतः?
उत्तर:
पितरौ

(ग) माता पुत्रं किं तयक्तुम् अकथयत्?
उत्तर:
दुर्जनसंसर्गम्

(घ) नकुलः मित्राणि प्रति किं वक्तुमिच्छति स्म?
उत्तर:
‘न’ इति

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) नकुलः मित्रैः सह किं किं करोति स्म?
उत्तर:
नकुलः मित्रैः सह धूम्रपान, मद्यपानं च करोति स्म।

(ख) स्नेहेन लालयन्ती माता पुत्रं किं बोधयति?
उत्तर:
स्नेहेन लालयन्ती माता पुत्र बोधयति-त्यज दुर्जनसंसर्गम्, समानशीलव्यसनेषु चैव सख्यं करणीयमिति’।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत –

(क) अद्यत्वे मम मित्राणि मां मद्यपानाय प्रेरयन्ति’-अत्र किमव्ययपदम्?
उत्तर:
अद्यत्वे

(ख) ‘साश्रुनयनः पुत्रः वदति’-अत्र किं विशेषणपदम्?
उत्तर:
साश्रुनयनः

(ग) ‘अनेकशः’ इति पदस्य किं समानार्थकपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तर: बहुधा

(घ) गद्यांशे ‘शत्रून्’ इति पदस्य किं विलोमपदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
मित्राणि

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षकं दीयताम्।
उत्तर:
दुर्जन संसर्गस्य दुष्प्रभाव:

IX. एकः काष्ठहारः काष्ठान्यानेतुं वनमगच्छत्। तत्र सहसैव वृक्षध्वनि श्रुत्वा तिष्ठति। वृक्षः समीपस्थं कर्तित वृक्षं दृष्ट्वा रुदन्निव वदति स्म, घः एकः काष्ठहारः काष्ठाय मम मित्रस्य शरीरमच्छिनत्। छेदनेनास्य शरीरे व्रणान् दृष्ट्वातीव दु:खितोऽहम्। सः तु आपणं गतवान पर न कोऽप्यस्त्यत्र योऽस्य व्रणानामपचार करोतु। किमर्थ विस्मरन्ति जनाः यदस्माकं शरीरं न केवलं काष्ठविक्रवणाय एवास्ति अपितु वायोः शुद्धीकरणाय, कूहानाशनाय, आतपेन श्रान्तेभ्यः पथिकेभ्यः, पशुभ्यश्च छायाप्रदानाय, खगेभ्यः निवासाय, व्याधितेभ्यः औषधये, बुभुक्षितेभ्यः फलप्रदानाय चाप्यस्ति। काष्ठविक्रयेण तु केवलमेकवारमेव एकस्यैव लाभ: जायते परमनेन चिरकालपर्यन्तं विविधाः प्राणिनः निराश्रिताः भवन्ति। फलौषधीनां प्राप्तिरपि दुर्लभा भवति। एवमेव एकैकं कृत्वाऽस्माकं सर्वेषां कर्तनेन वसन्तादीनां ऋतूनां महत्त्वमपि विलुप्त भविष्यति। इदं सर्व श्रुत्वा खिन्नमनः काष्ठहारः वृक्षकर्तनात् विरम्य वृक्षारोपणम् आरब्धवान्।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) काष्ठहारः किं श्रुत्वा तिष्ठति?
उत्तर:
वृक्षध्वनिम्

(ख) वृक्षस्य वार्ता श्रुत्वा काष्ठहारः कीदृशः अभवत्?
उत्तर:
खिन्नमनः

(ग) काष्ठहारः काष्ठानि नीत्वा कुत्र गतवान्?
उत्तर:
आपणम्

(घ) वृक्षाः कस्य शुद्धीकरणाय भवन्ति?
उत्तर:
वायोः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) वृक्षः किमर्थं दुःखितः आसीत्?
उत्तर:
वृक्षः काष्ठहारेण छिन्नशरीरस्य वृक्षस्य व्रणान् दृष्ट्वा दुःखितः आसीत्।

(ख) वृक्षाणां कर्तनेन केषां महत्त्वं विलुप्तं भविष्यति?
उत्तर:
वसन्तादीनां ऋतूणां महत्त्वमपि विलुप्तं भविष्यति।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत –

(क) ‘वृक्षः समीपस्थं वृक्षं दृष्ट्वा रुदन्निव वदति’-अस्मिन् वाक्ये किं विशेषणपदम्?
उत्तर:
समीपस्थम्

(ख) ‘आश्रिताः’ इति पदस्य कृते किं विलोमपदम् अनुच्छेदे प्रयुक्तम्?
उत्तर:
निराश्रिताः

(ग) ‘विलोक्य’ इत्यर्थे किं पदम् अनुच्छेदे प्रयुक्तम्?
उत्तर:
दृष्ट्वा

(घ) ‘ह्यः एकः काष्ठहार: मम मित्रस्य शरीरमच्छिनत्’-अत्र किम् अव्ययपदम्।
उत्तर:
छः

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षकं दीयताम्।
उत्तर:
वृक्षाणां महत्त्वम्

X. विज्ञानस्य नवीनेषु आविष्कारेषु एकः अतीव उपयोगी आविष्कारः अस्ति-चलभाषियन्त्रम् (मोबाइल इति।) अस्य मुख्य प्रयोजनमासीत् दूरवर्तिना केनापि जनेन सह वार्तालापः सुकरः भवेत् इति। परमद्यत्वे तु चलभाषियन्त्र लघुसङ्गणकमिव वर्तते। एवं प्रातीयते यत् जनाः हस्ते एक सम्पूर्ण जगत् एव नयन्तः गच्छन्ति। अनेन ते न केवलं वार्ता कुर्वन्ति अपितु वार्तया सहैव वक्तारं साक्षात् पश्यन्त्यपि। ईमेल-फेसबुक-व्हाट्सएप-माध्यमैः एतदतीव सुकर संदेशवाहकमपि। अस्य माध्यमेन गमनागमनार्थं शीघ्रमेव वाहनं प्राप्य जनाः सरलतया स्वगन्तव्यं प्राप्नुवन्ति। न केवलमेतदेव अपितु एतत् यन्त्र मनोरञ्जनकारि अपि। बालाः, वृद्धाः युवानः अस्य माध्यमेन विविधक्रीडाभिः मनोरञ्जनक्षमाः भवन्ति। परमेतदपि विचारणीयं यस्य अधिकाधिक प्रयोगः हानिकरः भवति। ‘अति सर्वत्र वर्जयेत्’ इत्यनुरूपेण अस्य यथावश्यकं प्रयोगः एव करणीयः।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत –

(क) किम् अतीव सुकर सन्देशवाहकम्?
उत्तर:
चलभाषियन्त्रम्

(ख) जनाः वार्तया सह साक्षात् कं पश्यन्ति
उत्तर:
वक्तारम्

(ग) किं प्राप्य जनाः स्वगन्तव्यं प्राप्नुवन्ति?
उत्तर:
वाहनम्

(घ) अस्य अधिकाधिकप्रयोगः कीदृशः भवति?
उत्तर:
हानिकरः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत –

(क) अस्य मुख्यं प्रयोजन किमासीत्?
उत्तर:
अस्य मुख्य प्रयोजनमासीत् दूरवर्तिना केनापि जनेन सह वार्तालाप: सुकरः भवेत् इति।

(ख) ‘केनापि जनने सह वार्तालाप: सुकरः भवेत्, इत्यत्र किं विशेषणपदम्?
उत्तर:
बालाः, वृद्धाः युवानः अस्य माध्यमेन विविधक्रीडाभिः मनोरञ्जनक्षमाः भवन्ति।

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत –

(क) ‘लब्वा’ इत्यर्थे किं पदं गद्यांशेऽस्मिन् प्रयुक्तम्?
उत्तर:
प्राप्य

(ख) ‘केनापि जनेन सह वार्तालाप: सुकरः भवेत्’ इत्यत्र किं विशेषणपदम्?
उत्तर:
केन, सुकरः

(ग) ‘अस्य यथावश्यकं प्रयोगः एव करणीयः’ इति अत्र किं क्रियापदम्?
उत्तर:
करणीयः

(घ) ‘चलभाषियन्त्र’ लघुसङ्गणकमिव वर्तते’ इति अत्र किम् अव्ययपदम्।
उत्तर:
इव

प्रश्न 4.
उपरोक्तगद्यांशस्य उचितं शीर्षकं दीयताम्।
उत्तर:
चलदूरभाष यन्त्रस्य महत्त्वम्

Here we are providing Class 12 Maths Important Extra Questions and Answers Chapter 1 Relations and Functions. Class 12 Maths Important Questions are the best resource for students which helps in Class 12 board exams.

Class 12 Maths Chapter 1 Important Extra Questions Relations and Functions

Relations and Functions Important Extra Questions Very Short Answer Type

Question 1.
If R = {(x, y) : x + 2y = 8} is a relation in N, write the range of R.
Solution:
Range of R = {1, 2, 3}.
[∵ When x = 2, then y = 3, when x = 4, then y = 2, when x = 6, then y = 1 ]

Question 2.
Show that a one-one function :
f{1, 2, 3} → {1, 2, 3} must be onto.   (N.C.E.R.T.)
Solution:
Since ‘f’ is one-one,
∴ under ‘f’, all the three elements of {1, 2, 3} should correspond to three different elements of the co-domain {1, 2, 3}.
Hence, ‘f’ is onto.

Question 3.
What is the range of the function f(x) = \(\frac{|x-1|}{x-1}\) ? (C.B.S.E. 2010)
Solution:
When x > 1,
than f(x) = \(\frac{x-1}{x-1}\) = 1.
When x< 1,
than f(x) = \(\frac{-(x-1)}{x-1}\) = -1
Hence, R_f = {-1, 1}.

Question 4.
Show that the function f : N → N given by f(x) = 2x is one-one but not onto. (N.C.E.R.T.)
Solution:
Let x₁, x₂ ∈ N.
Now, f(x₁) = f(x₂)
⇒ 2x₁ = 2x₂
⇒ x₁ = x₂
⇒ f is one-one.
Now, f is not onto.
∵ For 1 ∈ N, there does not exist any x ∈ N such that f(x) = 2x = 1.
Hence, f is ono-one but not onto.

Question 5.
If f : R → R is defined by f(x) = 3x + 2 find f(f(x)). C.B.S.E. 2011 (F))
Solution:
f(f(x)) = 3 f(x) + 2
= 3(3x + 2) + 2 = 9x + 8.

Question 6.
If f(x) = \(\frac{x}{x-1}\) , x ≠1 then find fof. (N.C.E.R.T)
Solution:

Question 7.
If f: R → R is defined by f(x) = (3 -x³)^1/3, find fof(x)
Solution:
fof(x) = f(f(x)) = (3-(f(x))³)^1/3
= (3 – ((3 – x³)^1/3)³)^1/3
= (3 – (3 – x³ ))^1/3= (x³)^1/3 = x.

Question 8.
Are f and q both necessarily onto, if gof is onto? (N.C.E.R.T.)
Solution:
Consider f: {1, 2, 3, 4} → {1, 2, 3, 4}
and g : {1, 2, 3,4} → {1,2.3} defined by:
f(1) = 1, f(2) = 2, f(3) = f(4) = 3
g (1) = 1, g (2) = 2, g (3) = g (4) = 3.
∴ gof = g (f(x)) {1, 2,3}, which is onto
But f is not onto.
[∵ 4 is not the image of any element]

Relations and Functions Important Extra Questions Short Answer Type

Question 1.
Let A be the set of all students of a Boys’ school. Show that the relation R in A given by:
R = {(a, b): a is sister of b} is an empty relation and the relation R’ given by :
R’ = {(a, b) : the difference between heights of a and b is less than 3 metres} is an universal relation. (N.C.E.R.T.)
Solution:
(i) Here R = {(a, b): a is sister of b}.
Since the school is a Boys’ school,
∴ no student of the school can be the sister of any student of the school.
Thus R = Φ Hence, R is an empty relation.

(ii) Here R’ = {(a,b): the difference between heights of a and b is less than 3 metres}.
Since the difference between heights of any two students of the school is to be less than 3 metres,
∴ R’ = A x A. Hence, R’ is a universal relation.

Question 2.
Let f : X → Y be a function. Define a relation R in X given by :
R = {(a,b):f(a) = f(b)}.
Examine, if R is an equivalence relation. (N.C.E.R.T.)
Solution:
For each a ∈ X, (a, a) ∈ R.
Thus R is reflexive. [∵ f (a) = f(a)]
Now (a, b) ∈ R
⇒ f(a) = f(b)
⇒ f(b) = f (a)
⇒ (b, a) ∈ R.
Thus R is symmetric.
And (a, b) ∈ R
and (b, c) ∈ R
⇒ f(a) = f(b)
and f(b) = f(c)
⇒ f(a)= f(c)
⇒ (a, c) ∈ R.
Thus R is transitive.
Hence, R is an equivalence relation.

Question 3.
Let R be the relation in the set Z of integers given by:
R = {(a, b): 2 divides a – b}.
Show that the relation R is transitive. Write the equivalence class [0].   (C.B.S.E. Sample Paper 2019-20)
Solution:
Let 2 divide (a – b) and 2 divide (b – c), where a,b,c ∈ Z
⇒ 2 divides [(a – b) + (b – c)]
⇒ 2 divides (a – c).
Hence, R is transitive.
And [0] = {0, ± 2, ± 4, ± 6,…].

Question 4.
Show that the function :
f : N → N
given by f(1) = f(2) = 1 and f(x) = x -1, for every x > 2 is onto but not one-one. (N.C.E.R.T.)
Solution:
Since f(1) = f(2) = 1,
∴ f(1) = f(2), where 1 ≠ 2.
∴ ‘f’ is not one-one.
Let y ∈ N, y ≠ 1,
we can choose x as y + 1 such that f(x) = x – 1
= y + 1 – 1 = y.
Also 1 ∈ N, f(1) = 1.
Thus ‘f ’ is onto.
Hence, ‘f ’ is onto but not one-one.

Question 5.
Find gof and fog, if:
f : R → R and g : R → R are given by f (x) = cos x and g (x) = 3x². Show that gof ≠ fog. (N. C.E.R. T.)
Solution:
We have :
f(x) = cos x and g(x) = 3x².
∴ gof (x) = g (f(x)) = g (cos x)
= 3 (cos x)² = 3 cos² x
and fog (x) = f(g (x)) = f(3x²) = cos 3x².
Hence, gof ≠ fog.

Question 6.
If f(x) = \(\frac{4 x+3}{6 x-4}\) , x ≠ \(\frac{2}{3}\) find fof(x)
Solution:
We have: \(\frac{4 x+3}{6 x-4}\) …(1)
∴ fof(x) — f (f (x))

Question 7.
Let A = N x N be the set of ail ordered pairs of natural numbers and R be the relation on the set A defined by (a, b) R (c, d) iff ad = bc. Show that R is an equivalence relation.
Solution:
Given: (a, b) R (c, d) if and only if ad = bc.
(I) (a, b) R (a, b) iff ab – ba, which is true.
[∵ ab = ba ∀ a, b ∈ N]
Thus, R is reflexive.

(II) (a, b) R (c,d) ⇒ ad = bc
(c, d) R (a, b) ⇒ cb = da.
But cb = be and da = ad in N.
∴ (a, b) R (c, d) ⇒ (c, d) R (a, b).
Thus, R is symmetric.

(III) (a,b) R (c, d)
⇒ ad = bc …(1)
(c, d) R (e,f)
⇒ cf = de … (2)
Multiplying (1) and (2), (ad). (cf) – (be), (de)
⇒ af = be
⇒ (a,b) = R(e,f).
Thus, R is transitive.
Thus, R is reflexive, symmetric and transitive.
Hence, R is an equivalence relation.

Question 8.
Let f: R → R be the Signum function defined as :

and g : R → R be the Greatest Integer Function given by g (x) = [x], where [x] is greatest integer less than or equal to x. Then does fog and gof coincide in (0,1] ?
Solution:
For x ∈ (0,1].

And (gof) (x) = g(f(x)) = g(1)
[∵ f(x) = 1 ∀ x > 0]
= [1] = 1
⇒ (gof) (x) = 1 ∀ x ∈ (0, 1] …(2)
From (1) and (2), (fog) and (gof) do not coincide in (0, 1].

Relations and Functions Important Extra Questions Long Answer Type 1

Question 1.
Show that the relation R on R defined as R = {(a, b):a ≤ b}, is reflexive and transitive but not symmetric.
Solution:
We have : R = {(a, b)} = a ≤ b}.
Since, a ≤ a ∀ a ∈ R,
∴ (a, a) ∈ R,
Thus, R reflexive.
Now, (a, b) ∈ R and (b, c) ∈ R
⇒ a ≤ b and b ≤ c
⇒ a ≤ c
⇒ (a, c) ∈ R.
Thus, R is transitive.
But R is not symmetric
[∵ (3, 5) ∈ R but (5, 3) ∉ R as 3 ≤ 5 but 5 > 3]

Question 2.
Prove that function f : N → N, defined by f(x) = x² + x + 1 is one-one but not onto. Find inverse of f: N → S, where S is range of f.
Solution:
Let x₁, x₂ ∈ N.
Now, f(x₁) = f(x₂)

Thus, f is one-one.
Let y ∈ N, then for any x,
f(x) = y if y = x² + x + 1


Now, for y = \(\frac{3}{4}\) , x = \(-\frac{1}{2}\) ∉ N.
Thus, f is not onto.
⇒ f(x) is not invertible.
Since, x > 0, therefore, \(\frac{\sqrt{4 y-3}-1}{2}\) > 0
⇒ \(\sqrt{4 y-3}\) > 1
⇒ 4y – 3 > 1
⇒ 4y > 4
⇒ y > 1.
Redefining, f : (0, ∞) → (1, ∞) makes
f(x) = x² + x + 1 on onto function.
Thus, f (x) is bijection, hence f is invertible and f^-1 : (1, ∞) → (1,0)
f^-1(y) = \(\frac{\sqrt{4 y-3}-1}{2}\)

Question 3.
Let A = (x ∈Z : 0 ≤ x ≤ 12}.
Show that R = {(a, b) : a, b ∈ A; |a – b| is divisible by 4} is an equivalence relation. Find the set of all elements related to 1. Also write the equivalence class [2]. (C.B.S.E 2018)
Solution:
We have:
R = {(a, b): a, b ∈ A; |a – b| is divisible by 4}.
(1) Reflexive: For any a ∈ A,
∴ (a, b) ∈ R.
|a – a| = 0, which is divisible by 4.
Thus, R is reflexive.

Symmetric:
Let (a, b) ∈ R
⇒ |a – b| is divisible by 4
⇒ |b – a| is divisible by 4
Thus, R is symmetric.

Transitive: Let (a, b) ∈ R and (b, c) ∈ R
⇒ |a – b| is divisible by 4 and |b – c| is divisible by 4
⇒ |a – b| = 4λ
⇒ a – b = ±4λ ………….(1)
and |b – c| = 4µ
⇒ b – c = ± 4µ ………….(2)

Adding (1) and (2),
(a-b) + (b-c) = ±4(λ + µ)
⇒ a – c = ± 4 (λ + µ)
⇒ (a, c) ∈ R.
Thus, R is transitive.
Now, R is reflexive, symmetric and transitive.
Hence, R is an equivalence relation.

(ii) Let ‘x’ be an element of A such that (x, 1) ∈ R
⇒ |x – 1| is divisible by 4
⇒ x – 1 = 0,4, 8, 12,…
⇒ x = 1, 5, 9, 13, …
Hence, the set of all elements of A which are related to 1 is {1, 5, 9}.

(iii) Let (x, 2) ∈ R.
Thus |x – 2| = 4k, where k ≤ 3.
∴ x = 2, 6, 10.
Hence, equivalence class [2] = {2, 6, 10}.

Question 4.
Prove that the function f: [0, ∞) → R given by f(x) = 9x² + 6x – 5 is not invertible. Modify the co-domain of the function f to make it invertible, and hence find f^-1.   (C.B.S.E. Sample Paper 2018-19)
Solution:
Let y∈ R.
For any x, f(x) = y if y = 9x² + 6x – 5
⇒ y = (9x² + 6x + 1) – 6
= (3x + 1)² – 6

For y = – 6 ∈ R, x = \(-\frac{1}{3}\) ∉ [0, ∞).
Thus, f(x) is not onto.
Hence, f(x) is not invertible.

We redefine,
f: [0, ∞) → [-5, ∞),
which makes f(x) = 9x² + 6x – 5 an onto function.
Now, x₁, x₂ ∈ [0, ∞) such that f(x₁) = f(x₂)
⇒ (3x₁ + 1)² = (3x₂ + 1)²
⇒[(3x₁ + 1)+ (3x₂ + 1 )][(3x₁ + 1)- (3x₂ + 1)]
⇒ [3(x₁ + x₂) + 2][3(x₁ – x₂)] = 0
⇒ x₁ = x₂
[∵ 3(x₁ + x₂) + 2 > 0]
Thus, f(x) is one-one.
∴ f(x) is bijective, hence f is invertible
and f^-1: [-5, ∞) → [0, ∞)
f^-1 (y) = \(\frac{\sqrt{y+6}-1}{3}\)

Question 5.
Check whether the relation R in the set R of real numbers, defined by :
R = {(a, b): 1 + ab > 0}, is reflexive, symmetric or transitive.   (C.B.S.E. Sample Paper 2018-19)
Solution:
R = {(a, b): 1 + ab> 0}.

Reflexive:
Now, 1 + a.a = 1 + a² > 0
⇒ (a, a) ∈ R ∀ a ∈ R.
Thus, R is reflexive.

Symmetric:
Let (a, b) ∈ R.
Then 1 + ab > 0
⇒ 1 + ba > 0
⇒ (b, a) ∈ R.
Thus, R is symmetric.

Transitive:
Take a = -8,b = -1, c = \(\frac { 1 }{ 2 }\)
Now, 1 + ab = 1 + (-8) (-1)
= 9 > 0
⇒ (a, b) ∈ R
and, 1 + bc = 1 + (-1)(\(\frac { 1 }{ 2 }\) )
= 1 – \(\frac { 1 }{ 2 }\) = \(\frac { 1 }{ 2 }\) > 0
⇒ (b, c) ∈ R.
But 1 + ac – 1 + (-8) (\(\frac { 1 }{ 2 }\) )
= 1 – 4 = -3 < 0
⇒ (a, c) ∉ R.
Thus, R is not transitive.
Hence, R is reflexive, symmetric but not transitive.

Question 6.
Let T be the set of all triangles in a plane with R, a relation in T given by :
R = {(T₁, T₂): T₁ is congruent to T₂}.
Show that R is an equivalence relation. (N.C.E.R.T.)
Solution:
We have:
R = {(T₁, T₂): T₁ is congruent to T₂}.
Now (T₁, T₂) ∈ R.
[ ∵ Every triangle is congruent to itself]
Thus R is reflexive.
(T₁, T₂) ∈ R
⇒ T₁ is congruent to T₂
⇒ T₂ is congruent to T₁
(T₂, T₁) ∈ R.
Thus R is symmetric.

(T₁, T₂) ∈ R and (T₂, T₃) ∈ R
⇒ T₁ is congruent to T₂ and T₂ is congruent to T₃
⇒ T₁ is congruent to T₃
(T₁, T₃) ∈ R.
Thus R is transitive.
Hence, R is an equivalence relation.

Question 7.
If R₁, and R₂ are equivalence relations in a set A, show that R₁ ∩ R₂ is also an equivalence relation. (N.C.E.R.T.)
Solution:
Since R₁ and R₂ are equivalence relations, [Given]
∴ (a, a) ∈ R₁
and (a, a) ∈ R₂ ∀ a ∈ A
⇒ (a, a) ∈ R₁ ∩ R₂ ∀ ∈ G
Thus R₁ ∩ R₂ is reflexive.
Now (a, b) ∈ R₁ ∩ R₂
⇒ (a, b) ∈ R₁
and (a, b) ∈ R₂
⇒ (b, a) ∈ R₁
and (b, a) ∈ R₂
⇒ (b, a) ∈ R₁ ∩ R₂

Thus R₁ n R2 is symmetric.
And (a, b) ∈ R₁ ∩ R₂
and (b, c) ∈ R₁ ∩ R₂
⇒ (a, c) ∈ R₁
and (a, c) ∈ R₂
⇒ (a, c) ∈ R₁ ∩ R₂
Thus R₁ ∩ R₂ is transitive.
Hence, R₁ ∩ R₂ is an equivalence relation.

Question 8.
Show that f: R-{2} → R -{1} defined by:
f(x) = \(\frac{x}{x-2}\) is one-one.
Also, if g : R -{1} → R -{2} as g{x) = \(\frac{2 x}{x-1}\) find gof.
Solution:
We have: f(x) = \(\frac{x}{x-2}\) and g(x) = \(\frac{2 x}{x-1}\)

Question 9.
Let f: N → N be a function defined as :
f(x) – 9x² + 6x – 5.
Show that f: N → S, where S is the range of f, is invertible. Find the inverse of f and hence find f^-1 (43) and f^-1 (163).   (C.B.S.E. 2016)
Solution:
We have : f : N → S,
fix) = 9x² + 6x – 5.
Now f(x₁) = f(x₂)
⇒ 9x₁² + 6x₁ – 5 = 9 x₂² + 6x₂ – 5
⇒ 9(x₁² – x₂²) + 6 (x₁ – x₂) = 0
⇒ (x₁ – x₂) [9x₁ + 9x₂+ 6] = 0
⇒ x₁ = x₂ [x₁, x₂ ∈ N ]
⇒ f is one-one.
Let y ∈ S be an arbitrary number.
Now y = f(x)
⇒ y = 9x²+ 6x – 5
⇒ y = (3x + 1)² – 6
⇒ \(\sqrt{y+6}\) = 3x + 1
⇒ x = \(\frac{\sqrt{y+6}-1}{3}\) ∈ N
⇒ x = f^-1 (y).

Since f is one-one and onto
⇒ f is invertible.

Question 10.
Let f: A → B be a function defined as f(x) = \(\frac{2 x+3}{x-3}\) where A = R – {3} and B = R – {2}.
Is the function ‘f ’one-one and onto ?
Is ‘f’ invertible? If yes, then find its inverse.
Solution:
Let x₁, x₂ ∈ A = R – {3}.
Now, f(x₁) = f(x₂)
⇒ \(\frac{2 x_{1}+3}{x_{1}-3}=\frac{2 x_{2}+3}{x_{2}-3}\)
⇒ (2x₁ + 3) (x₂– 3) = (2x₂ + 3) (x₁ – 3)
⇒ 2x₁x₂ – 6x₁ + 3x₂ – 9 = 2x₁ x₂ – 6x₂ + 3x₁ – 9
⇒ – 6x₁ + 3x₂ = – 6x₂ + 3x₁
⇒ 9x₁ = 9x₂
⇒ x₁ = x₂
Thus, ‘f’ is one-one.
Let y ∈ R- {2}.
Let y = f(x₀).
Then \(\frac{2 x_{0}+3}{x_{0}-3}\) = y
⇒ 2x₀ + 3 = x₀y – 3y
⇒ x₀(y – 2) = 3(y + 1)
⇒ x₀ = \(\frac{3(y+1)}{y-2}\)
Now , y ∈ R – {2 } ⇒ \(\frac{2 x_{0}+3}{x_{0}-3}\) ∈ R – {2}

Thus, ‘f’ is onto.
Hence, ‘f’ is one-one onto and consequently ‘f’ is invertible.
Also y = \(\frac{2 x+3}{x-3}\)
xy – 3y = 2x + 3
x(y- 2) = 3(y +1)
x = \(\frac{3(y+1)}{y-2}\)
f^-1 (y) = \(\frac{3(y+1)}{y-2}\)
Hence, f^-1 (x) = \(\frac{3(x+1)}{x-2}\) for all x ∈ R – {2}.

Question 11.
Let A = R – {2} and B = R – {1}. If f: A → B is a function defined by :
f(x) = \(\frac{x-1}{x-2}\) Show that f is one one and onto.
Hence, find f^-1.
Solution:
(i) One-one : Let x₁ x₂ ∈ R – {2} such that
f(x₁) = f(x₂)
⇒ \(\frac{x_{1}-1}{x_{1}-2}=\frac{x_{2}-1}{x_{2}-2}\)
⇒ x₁x₂ – 2x₁ – x₂ + 2 = x₁x₂ – 2x₂ – x₁ + 2
⇒ x₁ = x₂
Thus,f one-one.

Onto : Let f(x) = y.
Thus \(\frac{x-1}{x-2}\) = y ⇒ x = \(\frac{2 y-1}{y-1}\)
∴ Range of f = R – {1}
= Co-domain of B
Thus f is onto.

(ii) f^-1(y) = \(\frac{2 y-1}{y-1}\)
Hence f^-1(x) = \(\frac{2 x-1}{x-1}\)

Question 12.
Show that the relation S on the set:
A = {x ∈ Z : 0 ≤ x ≤ 12} given by S = {(a, b) :a,b e Z, |a – b| is divisible by 3} is an equivalence relation.
Solution:
Reflexive :
(a, a) ∈ S
⇒ |a – a| i.e., | 0 | is divisible by 3.
Thus, S is reflexive.

Symmetric:
(a, b) ∈ S ⇒ | a – b | is divisible by 3
⇒ |b – a| is divisible by 3
⇒ (b, a) ∈ S.
Thus, S is symmetric.

Transitive :
Let (a, b) ∈ S and (b, c) ∈ S.
Thus |a – b| = 3m and |b – c| = 3n
⇒ a – b = ± 3m and b – c = ± 3 n.
∴ (a – c) = 3(± m ± n)
⇒ a – c is divisible by 3
⇒ | a – c | is divisible by 3
⇒ (a, c) ∈ S.
Thus, S is transitive.
Hence, S is an equivalence relation.

Relations and Functions Important Extra Questions Long Answer Type 2

Question 1.
Let A = (1,2,3,…, 9} and R be the relation in A x A defined by (a, b) R (c, d) if: a + d = b + c for (a, b), (c, d) in A x A.
Prove that R is an equivalence relation. Also obtain the equivalence class {(2,5)}.   (C.B.S.E. 2014)
Solution:
(i) We have : (a, b) R (c, d)
⇒ a + d = b + c on the set A = {1, 2, 3,…, 9}.
(a) (a, b) R (a, b)
⇒ a + b = b + a, which is true.
[∵ a + b = b + a ∀ a, b ∈ A]
Thus R is reflexive.

(b) (a, b) R (c, d)
⇒ a + d = b + c
(c, d) R (a, b)
⇒ c + b = d + a.
But c + b = b + c
and d + a = a + d ∀ a, b, c, d ∈ A.
∴ (a, b) R(c, d) = (c, d) R (a, b).
Thus R is symmetric.

(c) (a,b)R(c,d)
⇒ a + d = b + c ∀ a, b, c, d ∈ A ……..(1)
(c,d)R(e,f)
⇒ c + f = d + e ∀ c, d, e,f ∀ A ……………. (2)

∴ Adding (1) and (2),
(a + d) + (c +f) = (b + c) + (d + e)
⇒ a + f = b + e
⇒ (a, b) R (e, f).
Thus R is transitive.
Hence, the relation R is an equivalence relation.

(ii) {(2, 5)} = {(1, 4), (2, 5), (3, 6), (4, 7), (5, 8), (6, 9)}.
[∵ 2 + 4 = 5 + 1; etc.]

Question 2.
Let N denote the set of all natural numbers and R be the relation on N x N defined by : (a, b) R(c,d) is ad(b + c) = bc(a + d).
Show that R is an equivalence relation.    (C.B.S.E. 2015)
Solution:
We have : (a, b) R (c, d)
⇒ ad (b + c) = bc (a + d) on N.
(i) {a, b) R (a, b)
⇒ ab(b + a) = ba (a + b)
⇒ ab(a + b) = ab (a + ft),
which is true.
Thus R is reflexive.

(ii) (a, b) R (c, d)
⇒ ad(b + c) = be (a + d)
⇒ bc(a + d) = ad (b + c)
⇒ cb(d + a) = da (c + b)
[∵ bc = cb and a + d = d + a;
etc. ∀ a, b, c, d ∈ N]
⇒ (cb) R (a,b).
Thus R is symmetric

(iii) Let (a , b) R (c, d) and (c, d) R ( e, f)
∴ ad (b + c) = bc (a + d)
and cf(d + e) = de(c + f)


⇒  be(a+f) = af(b+e)
⇒  af(b+e) = be(a+f)
⇒  (a, b) R (e,f).
Thus R is transitive.
Hence, R is an equivalence relation.

Question 3.
Show that the relation in the set A = {x:x ∈ W, 0 ≤ x ≤ 12} given by R = {(a, b) : (a – b) is a multiple of 4} is an equivalence relation. Also find the set of all. elements related to 2.
Solution:
We have :
R = {(a, b): (a- b) is a multiple of 4},
where a, b ∈ A = {x: x ∈ W, 0 ≤ x ≤ 12}.
(a) For any a ∈ A, we have :
(a – a) = 0, which is a multiple of 4
⇒ (a, a) ∈ R ∀ a ∈ A.
Thus R is reflexive.

(b) Let a, b ∈ A.
Now (a, b) ∈ R
⇒ (a – b) is a multiple of 4
⇒ (b – a) is a multiple of 4
⇒ (b, a) ∈ R
Thus R is symmetric.

(c) Let a, b, c ∈ A.
Now (a, b) ∈ R
and (b, c) ∈ R
⇒ (a – b) is a multiple of 4 and (b – c) is a multiple of 4
⇒ (a – b) + (b – c) is a multiple of 4
⇒ (a – c) is a multiple of 4
⇒ (a, c) ∈ R.
Thus R is transitive.
Hence, R is an equivalence relation.

Question 4.
Let R be the relation defined in the set A = {1,2,3,4,5,6,7} by :
R = {(a, b) : both a and b are either odd or even}.
Show that R is an equivalence relation. Further, show that all the elements of the subset:
(1, 3, 5, 7} are related to each other and all the elements of the subset {2,4,6} are related to each other, but no element of the subset {1, 3, 5, 7} is related to any element of the subset {2,4,6}. (N.C.E.R.T.)
Solution:
We have:
R = {{a, b): both a, b are either odd or even}.
(i) Let a ∈ A.
Both a and a are either odd or even.
∴ (a, a) ∈ R.
Thus R is reflexive.

(ii) Let (a, b) ∈ R
⇒ both a and b are either odd or even
⇒ both b and a are either odd or even
⇒ (b, a) ∈ R.
Thus R is symmetric.

(iii) Let {a, b) ∈ R and (b, c) ∈ R.
∴ Both a, b and both b, c are either odd or even
⇒ both a, c are either odd or even
⇒ (a, c) ∈ R.
Thus R is transitive.
Hence, R is an equivalence relation.
Further all elements of {1,3,5,7} are related to each other.
[∵ All elements of this subset are odd] Similarly all elements of {2,4,6} are related to each other.
[∵All elements of this subset are even] But no element of {1, 3, 5, 7} is related to any element of {2, 4, 6}.
[∵Elements of {1, 3, 5, 7] are odd while elements of [2,4,6] are even]

Question 5.
Show that f : N → N given by :

is both one-one and onto.   (A.I.C.B.S.E. 2012)
Solution:
One-One.
Here we discuss the following possible cases :
(i) When x₁ is odd and x₂ is even.
Here f(x₁) = f(x₂)
⇒ x₁ + 1 = x₂ – 1
⇒ x₂ = x₁ = 2, which is impossible.

(ii) When x₁ is even and x₂ is odd.
Here f(x₁) =f(x₂)
⇒ x₁ – 1 = x₂ + 1
⇒ x₁ – x₁ = 2, which is impossible.

(iii) When x₁ and x₂ are both odd.
Here f(x₁) = f(x₂)
⇒ x₁ + 1 = x₂ + 1
⇒ x₁ = x₂
∴ ‘f’ is one-one.

(iv) When x₁ and x₂ are both even.
Here f(x₁) = f(x₂)
⇒ x₁ – 1 = x₂ – 1
⇒ x₁ = x₂
∴ ‘ f’ is one-one.

Onto. Let ‘x’ be an arbitrary natural number. When x is an odd natural number, then there exists an even natural number (x + 1) such that: f(x + 1) = (x + 1) – 1 = x.
When x is an even natural number, then there exists an odd natural number (x – 1) such that:
f(x – 1) = (x – 1) + 1 = x.
∴ Each x ∈ N has its pre-image in N.
Thus ‘f ’ is onto.
Hence, ‘f ’ is both one-one and onto.

Question 6.
Show that the function f : R → R defined by:
\(\frac{x}{x^{2}+1}\) ∀ x ∈ R is neither one-one nor onto. Also, if g : R → R is defined g(x) = 2x -1, find fog (x). (C.B.S.E. 2018)
Solution:
We have : f(x) = \(\frac{x}{x^{2}+1}\)
(i) One-one, f(x₁) = f(x₂)
⇒ \(\frac{x_{1}}{x_{1}^{2}+1}=\frac{x_{2}}{x_{2}^{2}+1}\)
⇒ x₁x₂² + x₁ = x₂x₁² + x₂
⇒  x₁x₂ (x₂ – x₁) = x₂ – x₁
x₁x₂ = 1
x₁ = \(\frac{1}{x_{2}}\)
x₁ ≠ x₂
Thus, f is not one-one.

Onto:
⇒ f(x) = y
⇒ \(\frac{x}{x^{2}+1}\) = y
⇒ x = yx² + y
⇒ x²y + y – x = 0
⇒ x can not be expressed in y.
Thus, f is not onto.
Hence, f is neither one-one nor onto.

(ii) Since g (x) = 2x – 1,
∴ fog (x) = f(g (x)) = f(2x – 1)
= \(\frac{2 x-1}{(2 x-1)^{2}+1}=\frac{2 x-1}{4 x^{2}-4 x+2}\)

Question 7.
Show that the relation R on the set Z of all integers defined by (x, y) ∈ R ⇔ (x – y) is divisible by 3 is an equivalence relation.
(C.B.S.E. 2018 C)
Solution:
(x – x) = 0 is divisible by 3 for all x ∈ Z.
So, (x, x) ∈ R
:. R is reflexive.
(x – y) is divisibile by 3 implies (y – x) is divisible by 3.
So (x, y) ∈ R implies (y – x) ∈ R, x. y ∈ Z
⇒ R is symmetric.
(x – y) is divisibile by 3 and (y – z) is divisible by 3.
So (x – z) = (x – y) + (y + z) is divisible by 3.
∴ (x, z) ∈ R ⇒ R is transitive.
Hence, R is an equivalence relation.

Question 8.
Let A = R – {3} and B = R – {1}. Consider the function f: A → B defined by:
f(x) = [latyex]=\left(\frac{x-2}{x-3}\right)[/latex]. Show that ‘f’ is one-one and onto and hence find f^-1. (C.B.S.E. 2012)
Solution:
Let x₁, x₂ ∈ R-{3}.
Now f(x₁) = f(x₂)
⇒ \(\frac{x_{1}-2}{x_{1}-3}=\frac{x_{2}-2}{x_{2}-3}\)
⇒ (x₁ – 2) (x₂ – 3) = (x₁ – 3) (x₂ – 2)
⇒ x₁x₂ – 3x₁ – 2x₂ + 6 = ⇒ x₁x₂ – 2x₁ – 3x₂ + 6
⇒ x₁ = x₂
Thus ‘f’ is one-one.
Let y ∈ R – {1}.
Let y = f(x₀).
Then \(\frac{x_{0}-2}{x_{0}-3}\) = y
x₀ – 2 = x₀y – 3y
x₀(y-1) = 3y – 2
x₀ = \(\frac{3 y-2}{y-1}\)
Now y ∈ R – {1}.

Thus ‘f’ is onto.
Hence, ‘f’ is one-one and onto function
⇒ ‘f’ is invertible.
Also y = \(\frac{x-2}{x-3}\)
⇒ xy — 3y = x – 2
⇒ x (y — 1) = 3y – 2
x = \(\frac{3y-2}{y-1}\)
f^-1 (y) = \(\frac{3 y-2}{y-1}\)
Hence, f^-1 (x) = \(\frac{3 x-2}{x-1}\)– for all x ∈ R-{1}.

Question 9.
Let Y = {n²: n ∈ N} ⊂ N. Consider f : N → Y as f(n) = n². Show that if is invertible. Find the inverse of ‘f.   (N.C.E.R.T.)
Solution:
Let y ∈ Y, where y is arbitrary.
Here y is of the form n², for n∈ N
⇒  n = √y.
This motivates a function :
g : Y → N, defined by g (y) = √y .

Now gof(n ) = g (f(n)) = g (n²) = √n²= n
and fog (y) =f(g (y))
= f (√y) = (√y)² = y
Thus gof = I_N
and fog = I_Y.
Hence, ‘ f ’ is invertible with f^-1 = g.

Question 10.
Let f : W → W be defined by:

Show that ‘f ’ is invertible. Find the inverse of ‘f ’. (Here ‘ W’ is the set of whole numbers) (A.I.C.B.S.E. 2015)
Solution:
We have : f : W → W defined by :

f is one-one.
When n₁ and n₂ are both odd,
then f(n₁) = f(n₂)
⇒ n₁ – 1 = n₂ – 1
⇒ n₁ = n₂
When n₁ and n₂ are both even, then
f(n₁) = f(n₂)
⇒ n₁ + 1 = n₂ + 1
⇒ n₁= n₂

∴ In both cases,
f(n₁) = f(n₂)
⇒ n₁ = n₂
When n₁is odd and n₂ is even,
then f(n₁) =  n₁ – 1, which is even
and f(n₂) = n₂ + 1, which is odd.
∴ (n₁) ≠ (n₂)
⇒ f(n₁) ≠ f(n₂)
Similarly when n₁ is even and n₂ is odd,
∴ (n₁) ≠ (n₂)
⇒ f(n₁) ≠ f(n₂)
In each case, ‘f’ is one-one.

f is onto.
When n is odd whole number, then there exists an even whole number
n – 1 ∈ W such that
f(n- 1) = (n -1) + 1 = n.
When n is even whole number, then there exists an odd whole number n + 1 ∈ W such that
f(n +1) = (n + 1) -1 = n.
Also f(1) = 0 ∈ W.
∴ each number of W has its pre-image in W.
Thus f ’ is onto.
Hence, ‘f’ is one-one onto
⇒ ‘f’ is invertible.
To obtain f^-1.
Let n₁, n₂ ∈ W
such that f(n₁) = f(n₂)
n₁ + 1 = n₂, if n₁ is even
n₁ – 1 = n₂, if n₁ is odd.

Hence f = f^-1

Important Questions for Class 12 Maths Chapter Wise Pdf with Solution 2020-2021: Here we are providing CBSE Important Extra Questions for Class 12 Maths with Solutions Pdf download in Hindi and English Medium. Students can get Class 12 Maths NCERT Solutions, Maths Class 12 Important Extra Questions and Answers designed by subject expert teachers.

CBSE Class 12th Maths Important Extra Questions and Answers Chapter Wise Pdf

Maths Important Questions Class 12 | Important Questions of Maths Class 12

1. Class 12 Maths Chapter 1 Important Questions Relations and Functions
2. Inverse Trigonometric Functions Important Questions Class 12 Maths
3. Matrices Maths Important Questions Class 12
4. Determinants Maths Class 12 Important Questions
5. Class 12 Maths Chapter 5 Important Questions Continuity and Differentiability
6. Applications of Derivatives Case Study Questions Class 12 Maths
7. Integrals Class 12 Maths Chapter Wise Important Questions
8. Applications of the Integrals Imp Questions of Maths Class 12
9. Differential Equations 12th Maths Important Questions
10. Vectors Most Important Question of Maths Class 12
11. Three Dimensional Geometry CBSE Class 12 Maths Important Questions
12. Linear Programming 12 Maths Important Question
13. Probability Class 12 Maths Extra Questions

We hope the given CBSE Most Important Question of Maths Class 12 Chapter Wise Pdf download in Hindi and English Medium will help you. If you have any queries regarding NCERT Class 12 Maths Extra Important Questions and Answers, drop a comment below and we will get back to you at the earliest.

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 1 भारतीवसन्तगीतिः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 1 भारतीवसन्तगीतिः

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 1 भारतीवसन्तगीतिः Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत –

(क) कविः कां सम्बोधयति?
(ख) कविः वाणी का वादयितुं प्रार्थयति?
(ग) कीदृशीं वीणां निनादायितुं प्राथयति?
(घ) गीति कथं गातुं कथयति?
(ङ) सरसा: रसालाः कदा लसन्ति?
उत्तर:
(क) वाणीम्
(ख) वीणाम्
(ग) नवीनाम्
(घ) मृदुम्
(ङ) वसन्ते

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –

(क) कविः वाणी किं कथयति?
(ख) वसन्ते किं भवति?
(ग) सलिलं तव वीणाम् आकर्ण्य कथम् उच्चलेत?
(घ) कविः भगवती भारती कस्याः तीरे मधुमाधवीनां नतां पङ्किम् अवलोक्य वीणां वादयितुं कथयति?
उत्तर:
(क) कविः वाणी वीणां निनादयितुं कथयति।
(ख) वसन्ते मधुरमञ्जरीपिञ्जरी भूतमालाः सरसा: रसाला: लसन्ति एवं ललित कोकिला काकलीनां कलापाः शोभन्ते।
(ग) सलिलं तव वीणाम् आकर्ण्य सलीलम् उच्चलेत्।
(घ) कविः भगवती भारती कलिन्दात्मजायाः (यमुनाया:) सवानीरतीरे मधुमाधवीनां नतां पङ्क्तिम् अवलोक्य वीणां वादयितुं कथयति।

प्रश्न 3.
‘क’ स्तम्भे पदानि, ‘ख’ स्तम्भे तेषां पर्यायपदानि वत्तानि। तानि चित्वा पदानां समक्षे लिखत –
‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः

(क) सरस्वती – (1) तीरे
(ख) आम्रम् – (2) अलीनाम्
(ग) पवनः – (3) समीरः
(घ) तटे – (4) वाणी
(ङ) भ्रमराणाम् – (5) रसाल:
उत्तर:
‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः
(क) सरस्वती – वाणी
(ख) आम्रम् – रसाल:
(ग) पवनः – समीरः
(घ) तटे – तीरे
(ङ) भ्रमराणाम् – अलीनाम्

प्रश्न 4.
अधोलिखितानि पदानि प्रयुज्य संस्कृतभाषया वाक्यरचना कुरुत –

(क) निनादय
(ख) मन्दमन्दम्
(ग) मारुतः
(घ) सलिलम्
(ङ) सुमनः
उत्तर:
पद – वाक्यरचनां
(क) निनादय – हे वाणि! त्वं स्ववीणां निनादय।
(ख) मन्दमन्दम् – तत्र मन्दमन्दम् पवन: वहति।
(ग) मारुतः – पर्वतेषु अहर्निशम् मारुतः प्रवहति।
(घ) सलिलम् – जलस्य पर्यायः सलिलम् अपि भवति।
(ङ) सुमनः – सुमनः धरायाः शृङ्गारः भवति।

प्रश्न 5.
प्रथमश्लोकस्य आशयं हिन्दीभाषया आङ्ग्लभाषया वा लिखतउत्तर: प्रथम श्लोकस्य आशयः
उत्तर:
हिन्दी भाषायाम् – इस समय वसंत ऋतु में मीठी बौरों से सरस अथवा सुशोभित हुई आम के वृक्षों की पंक्तियाँ दिखाई दे रही हैं और उनपर मीठी आवाज़ से युक्त कोयलों के समूह शोभा पा रहे हैं।
English – In the spring season the lines of mango trees decorated with a cluster of sweet buds are visible and enhancing the flight of sweet singing cuckoos sitting among them.

प्रश्न 6.
अधोलिखितपदानां विलोमपदानि लिखत –

(क) कठोराम्
(ख) कटु
(ग) शीघ्रम्
(घ) प्राचीनम्
(ङ) नौरसः
उत्तर:
पदानि – विलोमपदानि
(क) कठोराम् – मृदुम्
(ख) कटु – मधुर
(ग) शीघ्रम् – मन्दमन्दम्
(घ) प्राचीनम् – नवीनम् (नवीनाम्)
(ङ) नीरसः – सरसः

परियोजनाकार्यम्:

पाठेऽस्मिन् वीणायाः चर्चा अस्ति। अन्येषां पञ्चवाद्ययन्त्राणां चित्रं रचयित्वा संकलय्य वा तेषां नामानि लिखत।
उत्तर:

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 1 भारतीवसन्तगीतिः Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त कार्यम्

प्रश्न 1.
निम्न श्लोक श्लोक पठित्वा तदाधारिताना प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत

1. निनादय नवीनामये वाणि! वीणाम्
मृदुं गाय गीति ललित-नीति-लीनाम्।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. वाणी कीदृशीं वीणां निनादयतु?
2. सा कीदृशीं गीतिं गायतु?
3. का वीणां विनादयतु?

उत्तर:

1. नवीनाम्
2. ललित-नीति-लीनाम्
3. वाणी

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. अस्मिन् श्लोके कविः वाणी किं कीदृशञ्च गातुं प्रार्थयति?
2. सा काम् निनादयतु?

उत्तर:

1. अस्मिन् श्लोके कविः वाणी ललित-नीति-लीनाम् च गीति मृदु गातुं प्रार्थयति।
2. सा ललित-नीति-लीनाम् विनादयतु।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘नवीनाम् वीणाम्’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
2. ‘निनादय नवीनामये वाणि! वीणाम्।’ अत्र वाक्ये क्रियापद किमस्ति?
3. श्लोके ‘कोमलाम्’ इत्यस्य पदस्य अर्थे कि पदम् आगतम्?
4. श्लोके सम्बोधन पदं किम्?

उत्तर:

1. नवीनाम्
2. निनादय
3. मृदुम्
4. वाणि

2. मधुर-मञ्जरी-पिञ्जरी-भूत-मालाः
वसन्ते लसन्तीह सरसा रसालाः
कलापाः ललित-कोकिला-काकलीनाम्।।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. कदा मधुरमञ्जरी पिञ्जरी भूता?
2. कीदृशाः रसालाः वसन्ते लसन्ति?
3. केषाम् कलापाः वसन्ते लसान्ति?

उत्तर:

1. वसन्ते
2. सरसाः
3. वाणि

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. वसन्ते कासाम् कलापाः विलसन्ति?
2. कीदृशी ‘मञ्जरी’ पिञ्जरी भूता?

उत्तर:

1. वसन्ते ललित-कोकिला काकलीनां कालापाः विलसन्ति।
2. मधुरा मञ्जरी पिञ्जरी भूता।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘सरसा: रसालाः’ अनयोः पदयो : विशेषणपदं किमस्ति?
2. श्लोके ‘लसन्ति’ इति क्रियायाः कर्तृपद किम्?
3. श्लोके ‘अत्र (अस्मिन्)’ पदस्य कः पर्याय: लिखितो वर्तते?
4. श्लोके ‘निरसा’ इत्यस्य पदस्य कः विपर्ययः?

उत्तर:

1. सरसाः
2. रसालाः
3. इह
4. सरसा

3. वहति मन्दमन्दं सनीरे समीरे
कलिन्दात्मजायास्सवानीरतीरे,
नतां पडिमालोक्य मधुमाधवीनाम्।।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. कस्याः तीरे समीर: मन्दमन्दं वहति?
2. कासाम् नतां पङ्क्तिम् वाणी अवलोकयतु?
3. कासाम् नतां पङ्क्ति अवलोकितम् भवेत्?

उत्तर:

1. कलिन्दात्मजायाः
2. मधुमाधवीनाम्
3. मधुमाधवीनाम्।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव).

1. कुत्र समीरः मन्दमन्दं वहति?
2. कथं सनीर: समीर: वहित?

उत्तर:

1. कलिन्दात्मजायाः सवानीरतीरे समीरः मन्दमन्द वहति।
2. मन्दमन्दं सनीर: समीरः वहित।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘यमुनायाः’ इत्यस्य पदस्य अर्थे कि पदं श्लोके अत्र आगतम्?
2. श्लोके ‘दृष्ट्वा’ पदस्य कः पर्यायः आगतः?
3. ‘नतां पङ्क्तिम्’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
4. ‘वहति मन्द मन्दं सनीरे समीरे’ अत्र क्रियापदं किम्?

उत्तर:

1. कलिन्दात्मजायाः
2. आलोक्य
3. नताम्
4. वहित्

4. ललित-पल्लवे पादपे पुष्पपुञ्जे
मलयमारुतोच्चुम्बिते मञ्जुकुने,
स्वनन्तीन्ततिम्प्रेक्ष्य मलिनामलीनाम्॥

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. अलीनां कीदृशीम् तति प्रेक्ष्य वाणी नवीनां वीणां निनादयतु?
2. अत्र श्लोके पल्लवाः कीदृशाः वर्णिताः सन्ति?

उत्तर:

1. मलिनाम्
2. ललिताः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

कुत्र स्वनन्तीम् अलीनां मलिनां ततिं वाणी प्रेक्षयतु?
उत्तर:
ललित-पल्लवे पादपे पुष्पपुजे मञ्जुकुजे मलय-मारुतोच्चुम्बिते स्वनन्तीम् अलीनां मालिनां ततिं वाणी प्रेक्षयतु।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अलीनाम् मलिनाम्’ अनयोः पदयोः विशेषणं किम्?
2. श्लोके ‘वृक्षे’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः आगतः?
3. अत्र श्लोके ‘दृष्ट्वा ‘ पदस्य अर्थ किं पदम् आगतम्?

उत्तर:

1. मलिनाम्
2. पादपे
3. प्रेक्ष्य

5. लतानां नितान्तं सुमं शान्तिशीलम्
चलेदुच्छलेत्कान्तसलिलं सलीलम्,
तवाकये वीणामदीनां नदीनाम्।।

(i) एकपदेन उत्तरत

1. वाण्याः वीणा कीदृशी अस्ति?
2. नदीनां सलिलं कीदृशम् अत्र वर्णितम्?

उत्तर:

1. अदीना
2. कान्तम्

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत लतानां कीदृशं सुमं चले?
उत्तर:
लतानां नितान्तं शान्तिशीलं सुमं चलेत्।

(iii) भाषिककार्यम्

1. ‘सुमनः’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः अत्र आगतः?
2. श्लोके ‘उच्छलेत्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किमस्ति?
3. अत्र श्लोके ‘सुमम्’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?

उत्तर:

1. सुमम्
2. कान्तसलिलम्
3.  चलेत्

प्रश्न 2.
अन्वय लेखनम्

1. निनादयं नवीनामये वाणि! वीणाम्
मृदुं गाय गीति ललित-नीति-लीनाम्।
अन्वयः-

1. ………….. वाणि! नवीनां
2. ………….. निनादय।
3. ………….. गीति
4. ……….. गाय।

मञ्जूषा – ललितनीतिलीनाम्, मृदुम्, अये, वीणाम्।
उत्तर:

1. अये
2. वीणाम्
3. ललितनीतिलीनाम्
4. मृदुम्

2. मधुर-मञ्जरी-पिञ्जरी-भूत-मालाः
वसन्ते लसन्तीह सरसा रसाला:
कलापाः ललित-कोकिला-काकलीनाम्।
अन्वयः- इह

1. …….. मधुरमञ्जरीपिञ्जरी
2. ……… सरसाः रसाला:
3. ……… ललित
4. …..काकलीनां कलापाः (विलसन्ति)

मञ्जूषा – कोकिला भूतमालाः वसन्ते लसन्ति। ।
उत्तर:

1. वसन्ते
2. भूतमाला:
3. लसन्ति
4. कोकिला

3. वहति मन्दमन्दं सनीरे समीरे
कलिन्दात्मजायास्सवानीरतीरे,
नता पङ्किमालोक्य मधुमाधवीनाम्॥
अन्वयः-कलिन्दात्मजायाः

1. ……….. सनीरे समीरे
2. …… वहति
3. …… नतां पक्तिम्
4. ……. ।

(अये वाणि! नवीनां वीणां निनादय।)
मञ्जूषा – आलोक्य, सवानीरतीरे, मधुमाधवीनां, मन्दमन्दं ।
उत्तर:

1. सवानीरतीरे
2. मन्दमन्दं
3. मधुमाधवीनां
4. आलोक्य

4. ललित-पल्लवे पादपे पुष्पपुञ्ज
मलयमारुतोच्चुम्बिते मञ्जुकुञ्ज,
स्वनन्तीन्ततिम्प्रेक्ष्य मलिनामलीनाम्॥
अन्वयः- ललितपल्लवे

1. …… पुष्पपुजे मजकुञ्ज
2. ……… मारुतोच्चुम्बिते
3. ……… अलीना मलिनां
4. ……… प्रेक्ष्य

(अये वाणि! नवीनां वीणां निनादय।)
मञ्जूषा – मलय, तति, पादपे, स्वनन्तीम् ।
उत्तर:

1. पादपे
2. मलय
3. स्वनन्तीम्
4. ततिं

5. लताना नितान्तं सुमं शान्तिशीलम्
चलेदुच्छलेत्कान्तसलिल सलीलम्,
तवाकर्ण्य वीणामदीनां नदीनाम्॥
अन्वयः- तव अदीनाम्

1. ……… आकर्ण्य लतानां नितान्तं
2. …… सुमं चलेत् नदीना
3. ……… सलीलम्
4. …….. ।

मञ्जूषा – उच्छलेत् वीणाम् शान्तिशीलं कान्तसलिलम्
उत्तर:

1. वीणाम्
2. शान्तिशील
3. कान्तसलिलम्
4. उच्छलेत्

प्रश्न 3.
निम्न श्लोकानि पठित्वा भावलेखनम् कुरुत –

1. निनादय नवीनामये वाणि! वीणाम्
मृदुं गाय गीति ललित-नीति-लीनाम्।
मधुर-मञ्जरी-पिञ्जरी-भूत-माला:
वसन्ते लसन्तीह सरसा रसालाः
कलापाः ललित-कोकिला-काकलीनाम्॥
अस्य भावोऽस्ति- हे सरस्वति देवि! अस्मिन्

1. …….. मधुर मञ्जरीणिः पीताः आम्र वृक्षाणां
2. ……… शोभिन्ताः भवन्ति। सहैव मनोहराणां
3. ……… शोभायुक्ताः कोकिलसमूहाः अपि शोभन्ते। अत: हे वाणि शारदे! त्वं ललितनीतिलीनां
4.  ……… मृदु गाय नवीनां वीणां च निनादय।

मञ्जूषा – काकलीना, वसन्ते, गीति, मालाः ।।
उत्तर:

1. वसन्ते
2. मालाः
3. काकलीनां
4. गीति।

2. कलिन्दात्मजायास्सवानीरतीरे,
नतां पङ्किमालोक्य मधुमाधवीनाम्॥
अस्य श्लोकस्य भावोऽस्ति-यमुनायाः सवानीरे तटे

1. …….. पूरिते वार्यों
2. …….. वहति सति पुष्पैः नता
3. ……… पङ्क्तिम् दृष्ट्वा हे वाणि शारदे! त्वं नवीनां
4. ……… निनादय।

मञ्जूषा – वीणा, जलबिन्दुभिः, मधुमाधवीनाम्, मन्दं मन्दं ।
उत्तर:

1. जलबिन्दुभिः
2. मन्दं मन्दं
3. मधुमाधवीनाम्
4. वीणां।

3. ललित-पल्लवे पादपे पुष्पपुञ्जे
मलयमारुतोच्चुम्बिते मञ्जुकुञ्जे,
स्वनन्तीन्ततिम्प्रेक्ष्य मलिनामलीनाम्॥

अस्य श्लोकस्य भावोऽस्ति-यत् मलयपर्वतात् आगतैः पवनैः चुम्बितेषु

1. …….. वृक्षेषु, पुष्प पुजेषु एवं
2. …….. कृष्णभ्रमराणां
3. ……… पऽक्ती: दृष्ट्वा हे
4. …….. शारदे त्वं नवीनां वीणां निनादय।

मञ्जूषा – ललितपल्लवानां, गुञ्जायमानाः, वाणि, सुन्दरकुञ्जेषु ।
उत्तर:

1. ललितपल्लवाना
2. सुन्दरकुञ्जेषु
3. गुञ्जायमानाः
4. वाणि।

लतानां नितान्तं सुमं शान्तिशीलम्
चलेदुच्छलेत्कान्तसलिलं सलीलम्,
तवाकर्ण्य वीणामदीनां नदीनाम्।।

अस्य श्लोकस्य भावोऽस्ति – हे सरस्वति मातः! तव

1. ……. वीणानादं श्रुत्वा लतानां
2. ……… शान्तिशील
3. ……… नदीनाञ्च मनोहर
4.  ……… अपि उच्छलेत।

अतः हे वाणि शारदे! त्वं नवीनां वादय।
मञ्जूषा – कम्पेत् (चलेत्), जलम्, ओजपूर्ण, नितान्तं ।
उत्तर:

1. ओजपूर्ण
2. नितान्तं
3. कम्पेत् (चलेत्)
4. जलम्।

प्रश्न 4.
निम्नवाक्येषु रेखाङ्कित पदानाम् स्थानेषु प्रश्नवाचक पद लिखत –

प्रश्न 1.
अये वाणि! नवीनां वीणाम् (त्वं) निनादय।
(क) कम्
(ख) काम्
(ग) कीदृशी
(घ) कीदृशीम्
उत्तर:
(घ) कीदृशीम्

प्रश्न 2.
ललितनीतिलीना गीति मृदु गाय।
(क) कम्
(ख) कथम्
(ग) कीदृशम्
(घ) काम्
उत्तर:
(ख) कथम्

प्रश्न 3.
इह वसन्ते सरसाः रसाला: लसन्ति।
(क) कदा
(ख) कुत्र
(ग) कति
(घ) के
उत्तर:
(क) कदा

प्रश्न 4.
वसन्ते इह मधुर मञ्जरी पिञ्जरी भूतमालाः रसालाः लसन्ति।
(क) कुत्र
(ख) कदा
(ग) के
(घ) किम्
उत्तर:
(क) कुत्र

प्रश्न 5.
वसन्ते सरसाः रसालाः लसन्ति।
(क) काः
(ख) कदा
(ग) के
(घ) कीदृशाः
उत्तर:
(ग) के

प्रश्न 6.
ललित कोकिला काकलीनाम् कलापाः बिलसन्ति।
(क) काः
(ख) के
(ग) कति
(घ) कथम्
उत्तर:
(ख) के

प्रश्न 7.
कलिन्दात्मजायाः तीरे समीर: वहति।
(क) काम्
(ख) के
(ग) कस्याः
(घ) काः
उत्तर:
(ग) कस्याः

प्रश्न 8.
कलिन्दात्मजायाः सवानीरतीरे सनीरः समीर: वहति।
(क) कुत्र
(ख) कथम्
(ग) कम्
(घ) कम्
उत्तर:
(क) कुत्र

प्रश्न 9.
सनीरः समीर: मन्दमन्दं वहति।
(क) काः
(ख) कथम्
(ग) कति
(घ) कदा
उत्तर:
(ख) कथम्

प्रश्न 10.
कलिन्दात्मजायाः तीरे सनीरे समीरे वहति (सति) मधुमपवीनां पङ्क्तिमः दृश्यते।
(क) कीदृशाः
(ख) कस्मिन्
(ग) कुत्र
(घ) के
उत्तर:
(ख) कस्मिन्

प्रश्न 11.
मलिनाम् अलीना ततिम् प्रेक्ष्य वाणि। नवीना वीणां निनादय।
(क) कासाम्
(ख) कम्
(ग) कीदृशीम्
(घ) काः
उत्तर:
(क) कासाम्

प्रश्न 12.
मलिनाम् अलीनां स्वनन्तीम् ततिम् पश्य।
(क) कीदृशीम्
(ख) कम्
(ग) काम्
(घ) काः
उत्तर:
(क) कीदृशीम्

प्रश्न 13.
लतानां नितान्तं शान्तिशीलम् सुमं चलेत्।
(क) कुत्र
(ख) किम्
(ग) कीदृशम्
(घ) काः
उत्तर:
(ग) कीदृशम्

प्रश्न 14.
लतानां नितान्तं शान्तिशीलम् सुमं चलेत्।।
(क) कासाम्
(ख) कीदृशी
(ग) के
(घ) काः
उत्तर:
(क) कासाम्

प्रश्न 15.
तव अदीनां वीणाम् आकर्ण्य सुमं चलेत्।
(क) कथम्
(ख) कुत्र
(ग) काम्
(घ) कति
उत्तर:
(ग) काम्

प्रश्न 16.
नदीनाम् कान्त सलिलम् सलीलम् उच्छलेत्।
(क) कथम्
(ख) कति
(ग) कदा
(घ) कति
उत्तर:
(क) कथम्

प्रश्न 17.
ललितपल्लवे पादपे मलिनां अलीनां स्वतन्तींततिं पश्यत।
(क) कुत्र
(ख) कीदृशे
(ग) किम्
(घ) कति
उत्तर:
(ख) कीदृशे

प्रश्न 5.
समुचितानि पर्यायपदानि मेलनं कुरुत –

पदानि – अर्थाः
1. वाणि – अतीव
2. समीरे – दृष्ट्वा
3. ततिम् – शान्तस्वभावम्
4. अलीनाम् – वायौ
5. नवीनाम् – शोभन्ते
6. सनीरे – गुञ्जायमानाम्
7. लसन्ति – सुन्दरपत्रयुक्ते
8. पादपे – हे सरस्वति
9. स्वनन्तीम् – ओजस्विनीम्
10. प्रेक्ष्य – नूतनाम्
11. ललितपल्लवे – वृक्षे
12. अदीनाम् – पुष्पम्
13. नितान्तम् – पङ्क्तिम्
14. सुमम् – जलयुक्ते
15. शान्तिशीलम् – भ्रमराणाम
उत्तर:
1. हे सरस्वति
2. वायौ
3. पङ्क्तिम्
4. भ्रमराणाम्
5. नूतनाम्
6. जलयुक्ते
7. शोभन्ते
8. वृक्षे
9. गुञ्जायमानाम्
10. दृष्ट्वा
11. मनोहरपत्रयुक्ते
12. ओजस्विनीम्
13. अतीव
14. पुष्पम्
15. शान्तस्वभावम्

प्रश्न 6.
निम्न ‘क’ वर्गीय पदायं ‘ख’ वर्गीय पदेषु विपर्यायपदानि चीयताम्।

‘क’ पदानि – ‘ख’ विपर्यायपदानि
1. मृदु – कष्टकम्
2. सरसाः – कोलाहल:
3. सुमम् – स्वच्छ
4. शान्तिः – कटुका:
5. मलिनाम् – कठोरं
उत्तर:
1.  – कठोरं
2. – कटुकाः
3. – कष्टकम्
4. – कोलाहलः
5. – स्वच्छ

Here we are providing Class 12 Physics Important Extra Questions and Answers Chapter 15 Communication Systems. Important Questions for Class 12 Physics with Answers are the best resource for students which helps in Class 12 board exams.

Class 12 Physics Chapter 15 Important Extra Questions Communication Systems

Question 1.
flow will you classifi.’ communication systems?
Answer:
Communication systems can be classified based on the nature of source. mode of communication. type of modulation and nature of channel used.

Question 2.
What are the lips of channels used for transmission?
Answer:
i. Space communication (Broadcasting, microwave mobile etc.)
ii. Line communication (Two wire, co-axial cables, fiber optical etc.)

Question 3.
What is the length of antenna required to transmit wave of frequency 40 Hz and 40 MHz?
Answer:
The minimum length of antenna required is \(\frac {λ}{4} \)
Velocity,c = υλ
λ = \(\frac {c}{υ} \)

Question 4.
Identify the sound that can travel a longer distance – siren from a factory or horn of a car. Why?
Answer:
Siren from a factory. High intensity.

Question 5.
Mention the factors on which power of electromagnetic wave transmitted depends.
Answer:
The power of electromagnetic wave is related to the length of antenna and wavelength of the wave.
Power α \(\left(\frac{l}{\lambda}\right)^{2}\), where l is the length and λ-the wavelength.

Question 6.
Which range of wave is more reliable of intermixing – shorter or longer wavelength?
Answer:
Longer wavelength

Question 7.
is there any change in the frequency or phase due to amplitude modulation?
Answer:
No change of either frequency or phase.

Question 8.
Which physical quantity of wave is varied in AM. FM and PM?
Answer:
In AM. the physical quantity of carrier that changes is amplitude.
In FM, the physical quantity of carriers that change is frequency.
In PM, the physical quantity of carrier that changes is a phase.

Question 9.
What are the advantages and limitations of AM and FM?
answer:

	Advantages	Limitations
AM	Wireless transmission possible, simple circuit, two-sided bands	Low efficiency, small operating range. noisy receptions, interference-effect.
FM	More resistant to noise, a large number of sidebands, carrier frequency high (television broadcast), more economical space wave propagation	Bandwidth wide, circuit more complex, a smaller area of reception

Question 10.
What is ground wave propagation?
Answer:
Ground wave follows curvature of the earth and has carrier frequencies up to 2MHz. e.g. AM radio.
Ground waves progress along the surface of the earth and must be vertically polarized to prevent short circuiting the electric equipments. A wave induces currents in the ground over which it passes and thus loses some energy by absorption. This is made up by energy diffracted downwards from the upper portion of the wavefront.

There is another way also by which the ground waves get attenuated. Because of diffraction, the wavefront gradually tilts over, as shown in the figure. As the wave propagates over the earth, the tilt increases and this tilt causes greater short-circuiting of the electric component of the wave. Hence there is a reduction in the field strength. Eventually, at some distance from the antenna, the wave gets weakened and dies off. The maximum range of such a transmitter depends on its frequency and power. The ground wave propagation is effective only at VLF.

Question 11.
Ground waves are not sustained for long-range communication. Why?
Answer:
Because of damping by earth surface.

Question 12.
What is the range of frequencies used in ground wave propagation? Why?
Answer:
VLF. The attenuation of surface waves increases very rapidly with an increase in frequency.

Question 13.
How can we overcome this limitation?
Answer:
By changing to space wave communication.

Question 14.
What is the basic requirement of space wave communication?
Answer:
There should be a transmitter and receiving antenna.

Question 15.
Why is space communication also known as the line of sight communication?
Answer:
The transmitting and receiving antenna are on sight.

Question 16.
Why are repeaters needed in the line of sight communication?
Answer:
To compensate for the loss of energy during propagation.

Question 17.
What are the limitations of space wave propagation?
Answer:
This method needs repeaters and a suitable antenna length (height).

Question 18.
What is skywave communication?
Answer:
Skywave communication is otherwise called ionospheric communication. In this the electromagnetic wave of high frequency is directed towards the ionosphere which reflects the wave back to earth.

Question 19.
Which space transmission technology makes use of total internal reflection?
Answer:
ionospheric transmission.

Question 20.
is sky wave propagation possible on moon? Why?
Answer:
No. Moon has no ionosphere.

Question 21.
Can all frequencies be transmitted using sky wave propagation?
Answer:
No. Only frequencies below the critical value.

Question 22.
How does sky wave propagation depend on refractive index of atmosphere?
Answer:
The refractive index of ionosphere decreases below that of free space by the change of velocity of electrons in the ionosphere and the electromagnetic saves undergo total internal reflection.

Question 23.
Through which atmospheric layer. does the propagation take place in ground. space and sky communications?
Answer:
Ground wave – Troposphere
Space wave – Troposphere
Sky wave – Ionosphere

Question 24.
Which type of space communication has maximum range of transmission?
Answer:
Satellite

Question 25.
Compare the principle applied for each type of communication.
Answer:
Ground wave – Wireless
Space wave – Line of sight
Skywave – Total internet reflection by the ionosphere.

Question 26.
What is the range of frequency used ¡n each case?
Answer:
Ground wave – <2 MHz
Space wave -> 30 MHz
Skywave -< 10 MHz

Question 27.
Point out the limitations and uses in each case.
Answer:
Ground wave – Damping effect, wireless communication.
Space wave – Finite curvature of the earth, line of sight
Skywave – Critical frequency, long-distance coverage

Question 28.
Name the type of channel used in telephone, cable TV, and high-speed internet connections.
Answer:
Telephone – Two-wire
Cable TV – Coaxial cable
Internet – Space (satellite) .

Question 29.
Which ¡s the cheapest mode of line communication?
Answer:
Two-wire system

Question 30.
What are the merits and demerits of two wire communication?
Answer:
Signals can travel kilometres without amplification, digital and analogue signals can be sent cheap.
Attenuation of signal, interference etc.

Question 31.
Why twisted wires are preferred?
Answer:
To reduce interference of electromagnetic radiations.

Question 32.
Under which condition, does maximum power transmission occur through two wire lines?
Answer:
When the impedance of the detecting device at the receiver (load) is matched (i.e., equal) to the characteristic impedance of the two wire system.

Question 33.
What kind of cable is used to connect VC’R to TV?
Answer:
Coaxial

Question 34.
Draw the figure of coaxial cable.
Answer:

Question 35.
What is the structure of coaxial cable?
Answer:
Coaxial cables are shielded i.e., outer conductor surrounds the insulated inner wire and the outer is always grounded.

Question 36.
Which type of material  is suitable to use as spacer in coaxial cable? Why?
Answer:
Solid dielectric material, for insulation.

Question 37.
What are the merits of coaxial cables?
Answer:
These cables do not suffer from radiation problem and can he used for microwaves.

Question 38.
For establishing a communication between a transmitting and receiving station, a physical medium is used.
Answer:
(a) Name the two principal classes of communication based on the physical medium used for propagation.
(b) Construct a table showing advantages and one practical application each for the two wire, coaxial cable and optic fiber communication.
(c) in cable TV transmission usually channel in UHF band carries relatively more noise, compared to VHF band. Justify
Answer:
(a) Line communication and space communication.

(c) At higher frequency, radiation loss is high.

Question 39.
Schematic diagram for three types of satellite orbits are shown below and named as A.B.C.
Answer:

(a) Identify the polar orbit and give its approximate height from earth.
(b) Give the criteria for selecting frequency of em wave to be used in photographs from satellites.
(c) A satellite T V company attempts to use 25,000 kHz for up linking signal to a sat ellite. Say whether they have selected apt frequency. Justify.
Answer:
(a) Orbit C. Its height is about 1000 km.
(b) i. Nature of the atmosphere.
ii. Reluctance of the object.
(c) No. Because frequency below 20 MHz will undergo total internal reflection at the ionosphere.

Question 40.
The following diagrams represent some of ihe modulated signals.



Which among is following correct
a. i only
b. ii only
c. iii only
d. both i and ii
Answer:
d. both i and ii

Question 41.
in communication the concept of information is the central thing. Instead of information we deal with messages, since there is no precise definition for the word information.
(a) Name the two distinct message categories.
(b) Explain them with examples.
Answer:
(a) In electronic communication systems, we use
i. analog
ii. digital signals

(b) i. Analog signal is continuous in amplitude and time variables. e.g. Speech converted microphone signal, the ECO etc.
ii Digital – This signal is discrete in amplitude and time. Here, the analog signal is subjected to time-sampling and amplitude quantization. e.g. Digital video stream, Data files etc.

Question 42.
List the various types of communications according to
(a) nature of information
(b) mode of transmission
(c) transmission channel
(d) types of modulation
Answer:
(a) Speech. picture, fax, data transmission
(b) Analog and digital communication
(c) i. Space communication
ii. Line communication
(d) i. Sinusoidal waves – AM, FM, PM
ii. Pulsed carrier waves – PAM, PTM, PPM, PNM, PCM

Question 43.
Explain the necessity of modulation.
Answer:
The unmodified signal from the source will be usually weak to be transmitted to long distance through channel. The Long-wave signal is then suitably combined with a high frequency (short wave) wave called carrier. During combining some property of the carrier is allowed to vary in proportion to that of the signal. This process is called modulation.

Question 44.
(a) What is meant by demodulation?
(b) What is its necessity?
(c) What are the different types of demodulation?
Answer:
(a) The process of extracting the information from a modulated wave is called demodulation or detection.
(b) Demodulation is an essential process for realization at the receiving end.
(c) There are different types of detectors depending on the type of modulation. e.g. optical detector, diode detector, etc.

Question 45.
(a) What does the figure represent?
(b) What is the function of ‘C’?
(c) What is the function of ‘R’?

Answer:
(a) This is an AM demodulate (or detector)
(b) The capacitor charges to the peak voltage and then discharges through R. It serves as a capacitor filter. The diode rectifies the incoming AM signal. The rectified wave, while passing through the network, gets the RF carrier component removed thus producing the original signal.
(c) The voltage across R is the envelope of modulated wave (the signal)

Question 46.
Space wave communication is called troposphere wave propagation or LOS.
Answer:
It takes place at line of sight condition.

Question 47.
Name the four areas in which space technology finds application.
Answer:
Meteorology, climatology, oceanography, and coastal studies

Question 48.
“For long TV transmission, we need satellites “. Give reason.
Answer:
The bandwidth of picture from TV camera is about 64 Hz. Because of various factors that alternate the wave, a signal directly transmitted may not reach the destination.

Question 49.
Flow Kepler’s III law plays an important role in satellite communication?
Answer:
The stable orbit is designed by the condition that square of time period is x to the cube of mean distance of the satellite from earth.

Question 50.
(a) What do you understand by synchronous satellite?
(b) Why are such satellites used for world wide communications?
Answer:
(a) A satellite with period of revolution 24 hrs.
(b) High availability, reliability and wide coverage area.

Important Questions for Class 12 Physics Chapter Wise with Solution Pdf Download 2020-21: Here we are providing CBSE Important Extra Questions for Class 12 Physics Chapter Wise Pdf download in Hindi and English Medium. Students can get Class 12 Physics NCERT Solutions, Physics Class 12 Important Extra Questions and Answers designed by subject expert teachers.

CBSE Class 12th Physics Important Extra Questions and Answers Chapter Wise Pdf

1. Class 12 Physics Chapter 1 Important Questions Electric Charges and Fields
2. Class 12 Physics Chapter 2 Important Questions Electrostatic Potential and Capacitance
3. Current Electricity Class 12 Important Questions
4. Moving Charges and Magnetism Class 12 Physics Important Questions
5. Magnetism and Matter Physics Class 12 Important Questions
6. Electromagnetic Induction Imp Question of Physics Class 12
7. Alternating Current Important Questions of Physics Class 12
8. Electromagnetic Waves Physics Important Questions Class 12
9. Ray Optics and Optical Instruments Class 12 Important Questions
10. Wave Optics Class 12 Important Questions
11. Dual Nature of Radiation and Matter Class 12 Important Questions
12. Atoms 12th Physics Important Questions
13. Nuclei CBSE Class 12 Physics Important Questions
14. Semiconductor Electronics: Materials, Devices and Simple Circuits Important Questions
15. Communication Systems Class 12 Important Questions

We hope the given CBSE Important Questions of Physics Class 12 Chapter Wise Pdf download in Hindi and English Medium will help you. If you have any queries regarding NCERT Class 12 Physics Extra Important Questions and Answers, drop a comment below and we will get back to you at the earliest.