Category: CBSE Class 10

Here we are providing NCERT Solutions for Class 11 English Snapshots Chapter 1 The Summer of the Beautiful White Horse. Students can get Class 11 English The Summer of the Beautiful White Horse NCERT Solutions, Questions and Answers designed by subject expert teachers.

The Summer of the Beautiful White Horse NCERT Solutions for Class 11 English Snapshots Chapter 1

The Summer of the Beautiful White Horse NCERT Text Book Questions and Answers

Question 1.
You will probably agree that this story does not have breathless adventure and exciting action. Then what in your opinion makes it interesting?
Answer:
This story does not have breathless adventure and exciting action, yet it is immensely interesting for its refreshing innocence. It is a beautiful reminder of what life was like before materialism gained sway. The story poignantly brings out the point of intersection between the fading influence of old country values and the evolving realisation of the younger characters that might at a point of time lead them away from the values of the community. Bom into a family famed for its honesty, Mourad and Aram hide the white horse and ride it for a long period.

At the same time, the two children—Aram and Mourad—despite the fact that they take away the white horse and put the owner, John Byro, through a lot of inconvenience—do not emerge as delinquents. They are simple innocent youngsters, who are led by temptation of possessing a horse but intend to return it to the owner. The moral fibre of the community brings them back to the path of righteousness. One waits in anticipation to know how the events will take a turn and how the two youngsters will react.

Question 2.
Did the boys return the horse because they were conscience-stricken or because they were afraid?
Answer:
The boys returned the horse because they were conscience-stricken and not because they were afraid. Various pointers in the story lead to this conclusion. Firstly, the tribe had been famous for their honesty for eleven centuries and they took pride in their values. Secondly, when John Byro said that his white horse was stolen last month and was still untraceable, Aram went straight to Mourad’s house and asked him to promise not to take it back until he leamt to ride.

Mourad was outraged. He said that a member of the Garoghlanian family would not steal. “The horse must go back to its true owner.” Thirdly, when on the way to Fetvajian’s deserted vineyard they met John Byro who studied the horse and said that he would swear that it was his horse if he didn’t know their parents, and he would rather believe his heart than his eyes they had no reason to fear. It was their sense of right and wrong that made them return it.

Question 3.
“One day back there in the good old days when I was nine and the world was full of every imaginable kind of magnificence, and life was still a delightful and mysterious dream…” The story begins in a mood of nostalgia.
Can you narrate some incident from your childhood that might make an interesting story?
Answer:
I grew up at a time when pranks were innocent. Children would often tie a piece of string to someone’s door handle and run around the street after knocking at the door—when the householder came to answer the door they had difficulty opening it. One such memory that is etched in my mind is when I was barely eight-years-old.

We ran into trouble when we challenged each other to eat as many sweets as we could. It was inspired by one of the ‘dare’ shows on television. We were told of the repercussions of various stunts performed, so eating sweets was not only safe but satisfied our gluttonous instincts as well.

But as Mom was very strict and gave us a portion a day, we tried to get the sweets ourselves. With our minds set on this purpose and in absolute silence, we started to Climb towards the wardrobe, which in those times, seemed as high as a 500 metre tall sky-scraper. We managed to get on a tall chair and from there on to the window’s sill, which was near the cupboard. Then, we aimed for the top of the cupboard where the sweets were kept, towards which we jumped and managed to hold on to with our hands while hanging in the air.

After that, we reached out for the sweets, with the other holding on to the cupboard. Once we grabbed a piece of chocolate or a candy, we were supposed to jump on the floor and enjoy our ‘prize’ without anyone knowing about it.

Despite our ‘perfect plan’, something went wrong. I was the first one to reach the top of the cupboard and I jumped. But when my sister, Geeta’s turn came, she wasn’t as lucky as me: she got stuck on the handle of the cupboard and remained hanging by her trousers. She looked very funny hanging head over heels. She started to panic, and we made desperate attempts to free her. At that moment of ‘crisis’, entered Mom, who was shocked to see the sight and we didn’t know where to look.

Question 4.
The story revolves around characters who belong to a tribe in Armenia. Mourad and Aram are members of the Garoghlanian family. Now locate Armenia and Assyria on the atlas and prepare a write-up on the Garoghlanian tribes. You may write about people, their names, traits, geographical and economic features as suggested in the story.
Answer:
Armenia is a country located in Eurasia, which is surrounded by nations like Turkey and Iran in the west, Georgia in the North and Azerbaijan in the east. Assyria refers to the cultural region inhabited historically by the Assyrian people which includes parts of Turkey, Iran and Syria. The Assyrians also form minority communities in nations like Armenia. Both Armenia and Assyria are considered amongst the oldest kingdoms in the world with histories dating back to before 6th century BC.

William Saroyan’s book My Name is Aram published in 1940 set in Fresno, California, is based on his own personal experiences of growing up in an Armenian family.In the story Saroyan describes how every branch of the Garoghlanian tribe was living in poverty and no one, including the old men in the family, knew how they managed to make ends meet.

He mentions that the defining feature of their tribe was their honesty, their pride and strong belief in what was right and wrong, and for over eleven centuries they were recognised for these characteristics.

Whether it was in the past when they were wealthy or more recently when they live in poverty, their honour was more important to them than anything else. Their honesty was so widely recognised that even when the Assyrian farmer John Byro finds his stolen horse with Mourad and the narrator, he calls it a twin of his horse and lets them go rather than doubt and confront them. Byro out of respect for their family also walks 10 miles to confide in their uncle Khosrove, despite the lack of concern shown by Khosrove who expresses more anger at the Garoghlanian family having lost their homeland.

NCERT Solutions for Class 11 Physics Chapter 5 Laws of Motion

These Solutions are part of NCERT Solutions for Class 11 Physics. Here we have given NCERT Solutions for Class 11 Physics Chapter 5 Laws of Motion

Question 1.
Give the magnitude and direction of the net force acting on
(a) a drop of rain falling down with a constant speed.
(b) a cork of mass 10 g floating on water.
(c) a kite skilfully held stationary in the sky.
(d) a car moving with a constant velocity of 30 km/h on a rough road.
(e) a high-speed electron in space far from all gravitating objects, and free of electric and magnetic fields.
Answer:
(a) (As the drop of rain is falling with constant speed, therefore, according to Newton’s first law of motion, the net force on the drop of rain is zero, or since v = u = constant, therefore, F =0.
(b) As the cork is floating on water, its weight is balanced by the upthrust due to water. Hence net force on cork is zero.
(c) Since kite is held stationary, in accordance with first law of motion, the net force on the kite is zero.
(d) Since car is moving with a constant velocity, the net force on the car is zero.
(e) Since the high speed electron in space is far from all gravitating objects and free of electric and magnetic fields, the net force on electron is zero.

Question 2.
A pebble of mass 0.05 kg is thrown vertically upwards. Give the direction and magnitude of the net force on the pebble

1. during its upward motion,
2. during its downward motion,
3. at the highest point where it is momentarily at rest. Do your answers change if the pebble was thrown at an angle of say 45° with the horizontal direction? Ignore air resistance.

Answer:

1. When the pebble is moving upward the force acting on it is a gravitational force in a downward direction.
   F = mg = 0.05 × 10 = 0.5 N
2. Even in this case F = mg = 0.5 N in downward direction.
3. Since there is no force other than gravitational force acting on a pebble, during the whole process F = mg = 0.5 N. Note that the pebble moves in opposite direction because of its initial velocity. The situation remains the same for pebble thrown at an angle.

Question 3.
Give the magnitude and direction of the net force acting on a stone of mass 0.1 kg.
(a) just after it is dropped from the window of a stationary train,
(b) just after it is dropped from the window of a train running at a constant velocity of 36 km/h,
(c) just after it is dropped from the window of a train accelerating with I ms^-2,
(d) lying on the floor of a train which is accelerating with 1 ms^-2, the stone being at rest relative to the train. Neglect air resistance throughout.
Answer:
(a) In this case F = weight of stone = Mg = 0.1 x 9.8 = 0.98 N, (vertically downwards)

(b) Since no force acts on the stone due to the motion of the train,
∴ F = 0.98 N (vertically downwards)

(c) The stone will experience an additional force F’ (along horizontal) ie.,
F’ = Ma = 0.1 x 1= 0.1 N
As the stone is dropped, the force F’ no longer acts and the net force acting on the stone is
F = Mg = 0.98 N (vertically downwards)

(d) In this case, the weight of the stone is balanced by the normal reaction. The net force on the stone is given by F’ = Ma = 0.1 x 1 = 0.1 N (horizontally)

Question 4.
One end of a string of length is connected to a particle of mass m and the other to a small peg on a smooth horizontal table. If the particle moves in a circle with speed υ the net force on the particle (directed towards the center) is :

T is the tension in the string. [Choose the correct alternative].
Answer:
(i) The centripetal force necessary for the particle to move in a circular path is provided by the tension in the string. Hence net force on the particle is nothing but tension T in the string.

Question 5.
A constant retarding force of 50 N is applied to a body of mass 20 kg moving initially with a speed of 15 ms^-1. How long does the body take to stop?
Answer:
Here M = 20 kg, F = -50 N [retarding force]


Question 6.
A constant force acting on a body of mass 3.0 kg changes its speed from 2.0 ms^-1 to 3.5 ms^-1 in 25 s. The direction of the motion of the body remains unchanged. What is the magnitude and direction of the force?
Answer:

Mass of body, M = 3 kg
Force acting on the body, F = Ma = 3 x 0.06 = 0.18 N
Since the applied force increases the speed of the body; it acts in the direction of motion.

Question 7.
A body of mass 5 kg is acted upon by two perpendicular forces 8 N and 6 N. Give the magnitude and direction of the acceleration of the body.
Answer:
Here, F₁ = 8 N and F₂ = 6 N
The magnitude of the resultant force acting on the body is given by

Question 8.
The driver of a three-wheeler moving with a speed of 36 km/h sees a child standing in the middle of the road and brings his vehicle to rest in 4.0 s just in time to save the child. What is the average retarding force on the vehicle? The mass of the three-wheeler is 400 kg and the mass of the driver is 65 kg.
Answer:

0 = 10 + 4a                                                              .                ‘
=>a = – 2.5 m s^-2
∴ Magnitude of retarding force = 465 x 2.5 = 1162.5 N

Question 9.
A rocket with a lift-off mass of 20,000 kg is blasted upwards with an initial acceleration of 5.0 ms^-2. Calculate the initial thrust (force) of the blast.
Answer:
Given m = 20000 kg
a = 5ms^-2 (against gravity)
since the rocket has to move upwards against gravity the total initial thrust of the blast is given by
F = ma + mg
= m (a + g) = 20000 (5 + 9.8)
= 296 × 10⁵ N.

Question 10.
A particle of mass 0-40 kg moving initially with a constant speed of 10 ms^–1 to the north is subject to a constant force of 8.0 N directed towards the south for 30 s. Take the instant the force is applied to be t = 0, the position of the particle at that time to be x = 0, and predict its position at f = -5s, 25 s, 100 s.
Answer:
Here m = 0.40 kg, h = 10 ms^–1, F = – 8N (retarding force)

Question 11.
A truck starts from rest and accelerates uniformly with 2.0 ms^-2. At t = 10 s, a stone is dropped by a person standing on the top of the truck (6 m high from the ground). What are the
(a) velocity, and
(b) acceleration of the stone at t = 11s? (Neglect air resistance).
Answer:
(a) Here, u = 0, a = 2.0 ms^-2, t = 10 s, g = 9.8 m s^-2
Velocity along horizontal direction, υ_x = u + at = 0 + 2 x 10 = 20 ms^–1
After Is (11 s – 10 s), velocity along vertical direction, υ_y =u + gt = 0 + 9.8 X 1 = 9.8 m s^–1
Therefore, resultant velocity,

Question 12.
A bob of mass 0.1 kg hung from the ceiling of a room by a string 2 m long is set into oscillation. The speed of the bob at its mean position is 1 ms^-1. What is the trajectory of the bob if the string is cut when the bob is
(1) at one of its extreme positions,
(2) at its mean position?
Answer:
1. When the bob is at one of its extreme positions its velocity is zero. Hence if the string is cut, it will fall straight down due to gravitational force.

2. At the mean position the bob has a horizontal velocity of 1 m/s. If the string is cut, bob is acted by vertical gravitational force = a = 9.8 ms^-2. Hence bob will behave like a projectile and follows a parabolic path.

Question 13.
A man of mass 70 kg stands on a weighing scale in a lift which is moving

1. upwards with a uniform speed of 10 ms^-1,
2. downwards with a uniform acceleration of 5 ms^-2,
3. upwards with a uniform acceleration of 5 ms^-2, What would be the readings on the scale in each case?
4. What would be the reading if the lift mechanism failed and it hurtled down freely under gravity?

Answer:
The weighing machine measures the reaction R which is nothing but the apparent weight.
1. when the lift is moving upwards with uniform speed.
R = mg = 70 × 9.8 = 686 N.

2. When lift moves downwards with an acceleration of 5m/s²
R = m (g – a) = 70 (9.8 – 5) = 336 N.

3. When lift moves upwards with with an acceleration of 5m/s²
R = m (g + a) = 70 (9.8 + 5) = 1036 N.

4. If the lift falls down freely under gravity
R = m (g – g) = 0.

Question 14.
Figure shows the position-time graph of a particle of mass 4 kg. What is the
(1) force on the particle for t < 0, t > 4 s, 0 < f < 4 s ?
(2) (impulse at t = 0 and t = 4 s ? (Consider one-dimensional motion only).
Answer:

1. From the position time graph we can see that the particle is in rest during t < 0 and t > 4. Hence net force on it is zero t < 0, t > 4 s. During 0 < t < 4; the graph has a constant slope i.e, particle
has uniform velocity = 3/4 = 0.75 m/s.
Hence net force is zero.

2. at t = 0 u = 0 v = 0.75
impulse = change in momentum
= M (v – u) = 4 (0.75 – 0)
= 3 kg m/s
at t = 4, u = 0.75 v = 0
impulse = 4 (0 – 0.75) = – 3 kg m/s.

Question 15.
A horizontal force of 600 N pulls two masses 10 kg and 20 kg (lying on a frictionless table) connected by a light string. What is the tension in the string ? Does the answer depend on which mass end the pull is applied ?
Answer:


Question 16.
Two masses 8 kg and 12 kg are connected at the two ends, of a light in extensible string that goes over a frictionless pulley. Find the acceleration of the masses and the tension in the string when the masses are released.
Answer:

Let M₁ = 8 kg and M₂ = 12 kg
Let T be the tension in the string and the acceleration with which the system moves is a

Question 17.
A nucleus is at rest in the laboratory frame of reference. Show that if it disintegrates into two smaller nuclei the products must be emitted in opposite directions.
Answer:
Let M = Initial mass of the nucleus
M₁ and M₂ are masses after disintegration and υ₁ and υ₂ are their respective velocities.
Now, initial momentum of the nucleus = M x 0 = 0

Here, a negative sign shows that the products will be emitted in opposite directions.

Question 18.
Two billiard balls each of mass 0.05 kg moving in opposite directions with speed 6 ms^-1 collide and rebound with the same speed. What is the impulse imparted to each ball due to the other?
Answer:

Impulse = change in momentum
Initial momentum of each ball = 0.05 × 6 = 0.3 kg m/s
Final momentum of each ball = 0.05 × (-6) = -0.3 kg m/s
Impulse = 0.6 kgm/s (in magnitude).

Question 19.
A shell of mass 0.020 kg is fired by a gun of mass 100 kg. If the muzzle speed of the shell is 80 ms^-1, what is the recoil speed of the gun?
Answer:
Initially, gun and shell are at rest, thus Initial momentum = 0
Final momentum = momentum of bullet + momentum of gun = m_bv_b + m_gv_g By applying law of conservation of momentum,
Initial momentum of system = Final momentum of system
0 = m_bv_b + m_gv_g
m_bv_b =- m_gv_g

Negative sign shows that gun moves backward as the shell moves forward.

Question 20.
A batsman deflects ability an angle of 45° without changing its initial speed which is equal to 54 km/h. What is the impulse imparted to the ball? (Mass of the ball is 0.15 kg.)
Answer:
Suppose the point O is the position of bat. AO line shows the path along which the ball strikes the bat with velocity u and OB is the path showing deflection such that


Question 21.
A.stone of mass 0.25 kg tied to the end of a string is whirled round in a circle of radius 1.5 m with a speed of 40 rev./min in a horizontal plane. What is the tension in the string? What is the maximum speed with which the stone can be whirled around if the string can withstand a maximum tension of 200 N?
Answer:
M = 0.25 kg, r = lm

Question 22.
If in Q. 21 the speed of the stone is increased beyond the maximum permissible value, and the string breaks suddenly, which of the following correctly describes the trajectory of the stone after the string breaks :
(a) the stone jerks radially outwards,
(b) the stoneflies oft tangentially from the instant the string breaks.
(c) the stoneflies oft at an angle with the tangent whose magnitude depends on the speed of the particle?
Answer:
(b) Stoneflies off tangentially from the instant the string breaks due to inertia of direction.

Question 23.
For ordinary terrestrial experiments, which of the observers below are inertial and which non-inertial:

1. a child revolving in a “giant wheel”,
2. a driver in a sports car moving with a constant high speed of 200 km/h on a straight road,
3. the pilot of an aeroplane which is taking oft,
4. a cyclist negotiating a sharp turn,
5. The guard of a train which is slowing down to stop at a station?

Answer:

1. In accordance with Newton’s 1^st law of motion since there is no external agent the horse cannot pull cart.
2. The passenger continues to move forward when a speeding bus breaks because of their inertia of motion. Hence they are thrown forward from their seats.
3.  A lawn mover is pulled or pushed by applying a force at an angle. When it is pushed, the normal force (N) must be more than its weight, for equilibrium in the vertical direction. This results in greater friction and hence greater applied force to move. It is just opposite while pulling.
4. The ball will have a large momentum. If the player tries to stop it instantaneously, the time of contact is low which results in a large impulse which may hurt his hand. Hence he tries to move his hands backward which increases the time of contact hence reducing the impulse.

Question 24.
Explain why
(a) a horse cannot pull a cart and run in empty space,
(b) passengers are thrown forward from their seats when a speeding bus stops suddenly,
(c) it is easier to pull a lawnmower than to push it,
(d) a cricketer moves his hands backward while holding a catch.
Answer:
(a) A horse on earth pushes the earth with its feet. According to Newton’s third law of motion, the earth exerts a reaction equal to push on the horse. Hence, horse moves forward and pulls the cart. No reaction is available in empty space and hence horse cannot pull the cart and run in empty space.
(b) Due to inertia of motion.
(c) During pull, the effective weight is reduced due to the vertical component of the pull. In the case of push, the vertical component increases the effective weight.
(d) By increasing time to stop the ball or decreasing its momentum to zero, force is reduced.

Question 25.
The figure shows the position-time graph of a particle of mass 0.04 kg. Suggest a suitable physical context for this motion. What is the time between two consecutive impulses received by the particle? What is the magnitude of each impulse?

Answer:
This graph can be of a ball rebounding between two walls situated at positions 0 cm and 2 cm. The ball is rebounding from one wall to another, time and again every 2s with uniform speed.

Question 26.
Figure shows a man standing stationary with respect to a horizontal conveyor belt that is accelerating with 1 ms^-2. What is the net force on the man ? If the coefficient of static friction between the man’s shoes and the belt is 0.2, up to what acceleration of the belt can the man continue to be stationary relative to the belt ? (Mass of the man = 65 kg.)

Answer:
Acceleration of belt, a = 1 ms^-2, μ_s = 0.2
Net force on the man = mass of man x a = 65 x 1 = 65 N (y man is stationary w.r.t. belt)
The direction of this force is opposite to the direction of motion of the belt.
If a’ is the acceleration of the belt up to which the man can continue to be stationary relative to the belt, then
ma’ = maximum value of static friction
ma’ = μ_sR
ma’ =μ_s mg or a’= μ_s g
∴ d = 0.2 x 9.8 = 1.96 ms^-2

Question 27.
A stone of mass m tied to the end of a string is revolved in a vertical circle of radius R. The net forces at the lowest and highest points of the circle directed vertically downwards are :
[Choose the correct alternative]

Here T₁, T₂ ( υ₁ and υ₂)) denote the tension in the string (and the speed of the stone) at the lowest and the highest point respectively.
Answer:
(a)

Question 28.
A helicopter of mass 1000 kg rises with a vertical acceleration of 15 m s^-2. The crew and the passengers weigh 300 kg. Give the magnitude and direction of the
(a) force on the floor by the crew and passengers,
(b) action of the rotor of the helicopter on the surrounding air,
(c) force op the helicopter due to the surrounding air.
Answer:
(a) Force on the floor by the crew and passengers = apparent weight = m (a + g)
= 300 x (15 + 10) = 7500 N (vertically downwards)
(b) Action of the rotor of the helicopter on the surrounding air= apparent weight of helicopter, crew and passengers = (M + m) (a + g) = (1000 + 300) x (15 + 10) = 32500 N (vertically downwards)
(c) Applying Newton’s III rd law of motion, we find that the force on the helicopter due to the surrounding air is equal and opposite to the action of rotor on the surrounding air = 3500 N (vertically upward).

Question 29.
A steam of water flowing horizontally with a speed of 15 ms^-1 gushes out of a tube of cross-sectional area 10^-2 m², and hits at a vertical wall near by. What is the force exerted on the wall by the impact of water, assuming it does not rebound ?
Answer:
Volume of water striking the wall per second = υ x A = 15 x 10^–2 = 0-15 m³s^-1
Mass of water hitting wall per second, M = p x υ x A = 1000 x 0.15 = 150 kg s^_1
Initial momentum of water per second = Mυ = 150 x 15 = 2250 kg m s^–1
Final momentum of water per second = 0    ( ∴ there is no rebound of water)
Magnitude of force = Rate of change of momentum = 2250 N.

Question 30.
Ten one-rupee coins are put on top of each other on a table. Each coin has a mass m kg. Give the magnitude and direction of
(a) the force on the 7^th coin (counted from the bottom) due to all the coins on its top.
(b) the force on the 7^th coin by the eighth coin,
(c) the reaction of the 6^th coin on the 7^th
Answer:
(a) The seventh coin will experience force equal to the sum of weights of the three coins above it. As each count is of m kg, therefore
force on seventh coin = 3m kgf = 3 mg N
where   g = acceleration due to gravity.
(b) The eighth coin supports the weights of two coins above it. Therefore, the force on seventh coin due to the eighth coin will be equal to the sum of the weights of the eighth coin and the two coins above it.
Therefore, force on seventh coin due to eight coin = m + 2m = 3m kgf = 3mg N
(c) The sixth coin experiences force equal to weight of th.e four coins above it. Hence, reaction due to sixth coin on the seventh coin = 4 m kgf = 4 mgf.

Question 31.
An aircraft executes a horizontal loop at a speed of 720 km/h with its wings banked at 15°. What is the radius of the loop ?
Answer:

Question 32.
A train rounds an unbanked circular bend of radius 30 m at a speed of 54 km/h. The mass of the train is 10⁶ kg. What provides the centripetal force required for this purpose ? The engine or the rails ? What is the angle of banking required to prevent wearing out of the rail ?
Answer:
(1) The centripetal force is provided by the lateral force acting due to outer rails on the wheels of the train.
(2) The outer rails will wear out faster as train exerts force (reaction) on them.
(3)

Question 33.
A block of mass 25 kg is raised by a 50 kg man in two different ways as slown in figure. What is the action on the floor by the man in the two cases ? If the floor yields to a normal force of 700 N, which mode should the man adopt to lift the block without the floor yielding ?
Answer:

In I^st case, man applies an upward force of 25 kg wt., (same as the weight of the block). According to Newton’s third law of motion, there will be a downward reaction on the floor.The action on the floor by the man
= 50 kg wt. + 25 kg wt.
= 75 kg wt = 75 x 9.8 = 735 N.
In case II, the man applies a downward force of 25 kg wt. According to Newton’s III^rd law, the reaction is in the upward direction.
In this case, action on the floor by the man
= 50 kg wt. – 25 kg wt. = 25 kg wt = 25 X 9.8 = 245 N
∴ Man should adopt the second method.

Question 34.
A monkey of mass 40 kg climbs on a rope (Fig.) which can stand a maximum tension of 600 N. In which of the following cases will the rope break : the monkey
(a) climbs up with an acceleration of 6 ms^–2
(b) climbs down with an acceleration of 4 ms^–2
(c) climbs up with a uniform speed of 5 ms^–1
(d) falls down the rope nearly freely under gravity ?
(Ignore the mass of the rope.)
Answer:

Maximum tension the rope can stand = 600 N, g = 10 ms^-2
Mass of monkey = M = 40 kg
(a) Here a = 6 ms^–2 (upwards)
∴ apparent weight of the monkey = M (g + a) = 40 (10 + 6) = 640 N
Since the maximum permissible tension is 600 N, thus the rope will break.

(b) Here a 4ms^–2(downwards)
∴ apparent weight of the monkey = tension in the rope
= M(g – a) = 40 (10 – 4) = 240 N
Thus rope will not break.

(c) Here uniform velocity = 5ms, so a = 0
∴ tension in the rope = M(g + a) = 40(10 + 0) = 400 N
Thus the rope will not break.

(d) When the monkey falls down freely under gravity, it is in the state of weightlessness. As there will be no tension in the string, the rope will not break.

Question 35.
Two bodies A and B of masses 5 kg and 10 kg in contact with each other rest on a
table against a rigid partition (Fig.). The co-efficient of friction between the bodies
and the table is 015. A force of 200 N is applied horizontally at A. What are
(a) the reaction of the partition (b) the action-reaction forces between A and B ? What happens when the partition is removed ? Does the answer to (b) change, when the
bodies are in motion ? Ignore the difference between μ_s and μ_k
Answer:
(a) Limiting force of friction, F₁ = μR= μ (m_A+ m_B) g = O.15(5 + 10) 9.8 = 22.05 N (towards left)
Net force on the partition = F – F_f = 200 — 22.05 = 177.95 N
:. Reaction of partition = -177.95 N
(b) Force of friction on A, F_A = μm_Ag = 0.15 x 5x 9.8 = 7.35 N
;. Net force exerted by A on B
=(F-F_A) =200-7.35=19265 N

Question 36.
A block of mass 15 kg is placed on a long trolley. The co-efficient of static friction between the block and the trolley is 0.18. The trolley accelerates from rest with 0.5 ms^-2 for 20 s and then moves with uniform velocity. Discuss the motion of the block as viewed by
(a) a stationary observer on the ground,
(b) an observer moving with the trolley.
Answer:
(a) Force experienced by block, F = ma = 15 x 0.5 = 7.5 N
Force of friction, F_f – μmg = 0.18 x 15 x 9.8 = 26.46 N
i.e..force experienced by block is less than the friction, so the block will not move. It will remain stationary w.r.t. trolley for a stationary observer on ground.

(b) The observer moving with trolley has an accelerated motion i.e. he forms non inertial frame in which Newton’s laws of motion are not applicable. The box will be at rest relative to the observer.

Question 37.
The rear side of a truck is open and a box of 40 kg mass is placed 5 m away from the open end as shown in Fig.The co-efficient of friction between the box and the surface below it is 0.15. On a straight road, the truck starts from rest and accelerates with 2 ms^-2. At what distance from the starting point does the box fall off the truck ? (Ignore the size of the box).

Answer:


Question 38.
A disc revolves with a speed of 33\( \frac { 1}{ 3 } \)  rev/min, and has a radius of 15 cm. Two coins are placed 4 cm and 14 cm away from the center of the record. If the co-efficient of friction between the coins and the record is 0.15, which of the coins will revolve with the record ?
Answer:
The coin can only revolve with the record when the force of friction is enough to provide the centripetal force. If this force is riot enough then the coin slips on the record.
Here  R = mg and the centripetal force is given by mrω²
Therefore, to prevent slipping, the condition should be μmg ≥ mm
or μg ≥ rω²

Thus, coin placed at 4 cm continues to rotate with the record.

Question 39.
You may have seen in a circus a motorcyclist driving in vertical loops inside a ‘death-well’ (a hollow spherical chamber with holes, so the spectators can watch from outside). Explain clearly why the motorcyclist does not drop down when he is at the uppermost point, with no support from below. What is the minimum speed required at the uppermost position to perform a vertical loop if the radius of the chamber is 25 m ?
Answer:
At the point top of the loop, the equation of motion is given by
(1)
Where R is Normal reaction and r is radius of loop. Minimum possible speed at uppermost point is when R = 0

Question 40.
A 70 kg man stands in contact against the inner wall of a hollow cylindrical drum of radius 3 m rotating about its vertical axis with 200 rev/min. The coefficient of friction between the wall and his clothing is
0.15. What is the minimum rotational speed of the cylinder to enable the man to remain stuck of the wall (without falling) when the floor is suddenly removed?
Answer:
The horizontal reaction R of the wall on the man provides the necessary centripetal force

The frictional force/acting upwards balances the weight mg of the man.
The man will remain stuck to the wall after the floor is removed

Question 41.
A thin circular wire of radius R rotates about its vertical diameter with an angular frequency co. Show that a small bead on the wire remains at its lowermost point for ω≤ \(\sqrt { g/r } \). What is the angle made by the radius vector joining the center to the bead with the vertical downward direction for ω= \(\sqrt { 2g/r } \)? Neglect friction.
Answer:
Let the radius vector joining the bead to the center of the wire make an angle 6 with the vertical downward direction.



We hope the NCERT Solutions for Class 11 Physics Chapter 5 Laws of Motion, help you. If you have any query regarding . NCERT Solutions for Class 11 Physics Chapter 5 Laws of Motion, drop a comment below and we will get back to you at the earliest.

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 12 अनयोक्त्यः Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 12 अनयोक्त्यः Summary Notes

अन्योक्तयः पाठपरिचयः
अन्योक्ति अर्थात किसी की प्रशंसा अथवा निन्दा अप्रत्यक्ष रूप से अथवा किसी बहाने से करना। जब किसी प्रतीक या माध्यम से किसी के गुण की प्रशंसा या दोष की निन्दा की जाती है, तब वह पाठकों के लिए अधिक ग्राह्य होती है। प्रस्तुत पाठ में ऐसा ही सात अन्योक्तियों का सङ्कलन है जिनमें राजहंस, कोकिल, मेघ, मालाकार, सरोवर तथा चातक के माध्यम से मानव को सवृत्तियों एवं सत्कर्मों के प्रति प्रवृत्त होने का संदेश दिया गया है।

अनयोक्त्यः Word Meanings Translation in Hindi

1. एकेन राजहंसेन या शोभा सरसो भवेत्।
न सा बकसहस्रेण परितस्तीरवासिना।।

शब्दार्थाः
सरसः – तालाब (नदी) की। भवेत् – हो/होती है। बकसहस्रेण – हज़ारों बगुलों से। परितः – चारों ओर। तीरवासिना – किनारे पर रहने वाले।

हिन्दी अनुवाद
एक राजहंस से जो शोभा तालाब (नदी) की होती है। वह शोभा किनारों पर चारों ओर रहने वाले हजारों बगुलों से नहीं होती है अर्थात् एक विद्वान से संसार अथवा समाज का कल्याण (शोभा) होता है परन्तु उसी समाज में रहने वाले हज़ारों मूों से उसकी शोभा नहीं होती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
सरसः + भवेत् = सरसो भवेत्
परितस्तीरवासिना = परितः + तीरवासिना

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
राजहंसेन = राज्ञः हंसः, तेन
बकसहस्त्रेण = बकानाम् सहस्रम् तेन
तीरवासिना = तीरस्य वासी, तेन

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
तीरवासिना = तीरवास + इन् (णिन्)

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
परितः = चारों ओर = विद्यालय परितः पुष्पाणि सन्ति।
न = नहीं = ते कदापि असत्यं न वदन्ति।

विशेषण-विशेष्य चयनम्
विशेषण = विशेष्यः
एकेन = राजहंसेन
या = शोभा
तीरवासिना = बकसहस्रेण

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
अनेकेन = एकेन
बकेन = राजहसेन
नद्याः = तडागस्य
या = सा
सर्वतः = परितः

2. भुक्ता मृणालपटली भवता निपीता
न्यम्बूनि यत्र नलिनानि निषेवितानि।
रे राजहंस! वद तस्य सरोवरस्य,
कृत्येन केन भवितासि कृतोपकारः॥

शब्दार्थाः
भुक्ता – खाया है। मृणालपाटली – कमल नाल के समूह। भवता – आपके द्वारा। निपीतानि – भलीभाँति पाए गए। अम्बूनि – जलों को/जल को। नलिनानि – कमल के फूलों को। निषेवितानि – अच्छी तरह से सेवन किया है। कृत्येन – काम से। भविता असि – चुकाओगे। कृतोपकारः – किए गए उपकार/किया गया उपकार।

हिन्दी अनुवाद
जहाँ आपने कमलनाल के समूह को खाया है, जल को अच्छी तरह से पीया है, कमल के फलों को सेवन किया हैं। हे राजहंस! बोलो, उस तालाब (सरोवर) का किस काम से किया गया उपकार चुकाओगे? अर्थात् जिस देश, जाति, धर्म और संस्कृति से हे मानव! तुम्हारा यह जीवन बना (निर्मित) हुआ है उसका बदला किस कार्य से चुका सकोगे? अतः इन सभी के ऋणी रहो और सम्मान करो।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिच्छेदं
निपीतान्यम्बूनि = निपीतानि + अम्बूनि
भवितासि = भविता + असि
कृतः + उपकारः = कृतोपकार:

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः
मृणाल पाटली = मृणालानाम् पाटली
निपीताम्बूनि = निपीतानि अम्बूनि
कृतोपकारः – कृतः उपकारः / कृतः च सः उपकार:

प्रकृति-प्रत्ययो: विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
भुक्ता = भुज् + क्त + टाप्
पाटली = पाटल + ङीप्
निपीतानि = नि + पा + क्त
कृत्येन = कृ + यत्
कृत = कृ + क्त
निषेवितानि = नि + सेव् + क्त

विशेषण-विशेष्य चयनम्
विशेषण = विशेष्यः
भुक्ता = मृणालपाटली
निपीतानि = अम्बूनि
केन = कृत्येन
निषेवितानि = नलिनानि
तस्य = सरोवरस्य

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
जलानि = अम्बूनि
कमलानि = नलिनानि
तडागस्य = सरोवरस्य
हितम् = उपकारः

3. तोयैरल्पैरपि करुणया भीमभानौ निदाघे,
मालाकार! व्यरचि भवता या तरोरस्य पुष्टिः।
सा किं शक्या जनयितुमिह प्रावृषेण्येन वारां,
धारासारानपि विकिरता विश्वतो वारिदेन॥

शब्दार्थाः
भीमभानौ – सूर्य के अधिक तपने पर। निदाघे – गर्मी में। तोयैः – जलों से। भवता-आपके द्वारा। करुणया – दया से। तरो: – पेड़ की। व्यरचि – की है। वाराम् – जलों के। प्रावृषेण्येन – वर्षा काल के। विश्वतः – चारों ओर से। धारासारान् – धाराओं के प्रवाहों को। विकिरता – बिखेरते हुए। वारिदेन – बादल से। इह – इस संसार में। जनयितुम् – उत्पन्न करने में/के लिए। शक्या – समर्थ है।

हिन्दी अनुवाद
हे माली! सूर्य के तेज चमकने (तपने) पर गर्मी के समय में थोड़े जल से भी आपने दया के इस पेड़ की जो पुष्टि (बढ़ोतरी) की है। जलों को वर्षा काल के चारों ओर से धाराओं के प्रवाहों को भी बिखरते हुए (बरसाते हुए) बादल से इस संसार में वह (पेड़ की) पुष्टि क्या की जा सकती है? अर्थात् उत्तम और सम्पुष्ट जीवन जीने के लिए सुख अर्थात् सुखयुक्त वस्तुओं की अधिकता भी मानव जीवन को पूर्णतया सक्षम नहीं बनाती है। उसके लिए सुख अथवा दुःख भरे क्षणों की भी आवश्यकता होती है क्योंकि सुख और दुःख दोनों मानव जीवन के ही कंधे हैं और दोनों ही आवश्यक हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेद
तोमैरल्पैरपि = तोयैः + अल्पैः + अपि
व्यरचि = वि + अरचि
विश्वतः + वारिदेन = विश्वतो वारिदेन
किम् + शक्या = किं शक्या
तरोरस्य = तरोः + अस्य

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः
भीमभानौ = भीमः भानुः अस्मिन् सः, तस्मिन्
वारिदेन = वारि (वारीणि) ददाति इति. तेन
धारासारान् = धराणाम् आसारान्

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
पुष्टिः = पुष् + क्तिन्
शक्या = शक् + यत् + टाप्
जनयितुम् = जन् + तुमुन्
विकिरता = वि + किर् + शतृ
विश्वतः = विश्व + तसिल्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
अपि = भी = त्वम् अपि मूषकः भव।
इह = यहाँ/इस संसार में = सः इह कदा आगतवान्? रामः इह सदैव पूज्यते।

विशेषण-विशेष्य चयनम्
विशेषण = विशेष्यः
अल्पैः = तोयैः
भीमभानौ = निदाघे
विकिरता = वारिदेन
या = पुष्टिः

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
जलैः = तोयैः
ग्रीष्मे = निदाघे
बद्दलेन = वारिदेन
वृक्षस्य = तरोः

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
अधिकैः = अल्पैः
निर्दयतया = करुणया
शीते = निदाघे
नष्टुम् = जनयितुम्
एकतः = विश्वतः

4. आपेदिरेऽम्बरपथं परितः पतङ्गाः,
भृङ्गा रसालमुकुलानि समाश्रयन्ते।
सङ्कोचमञ्चति सरस्त्वयि दीनदीनो,
मीनो नु हन्त कतमां गतिमभ्युपैतु॥

शब्दार्थाः
पतङ्गाः – पक्षी गण ने। अम्बरपथम् – आकाश मार्ग को। परितः – चारों ओर से। आपेदिर – प्राप्त कर लिए हैं। रसालमुकुलानि – आम की मंजरियों को। समाश्रयन्ते – आश्रय करते (सहारा लेते) हैं। सर: – सरोवर/तालाब। त्वयि – तुझमें। सङ्कोचम् – शुष्कता (सूखापन)। अञ्चति – आने पर। हन्त – अरे/हाय। दीनदीन: – बेसहारा। कतमां – किस। गतिम् – स्थिति (दशा) को। अभ्युपैतु – प्राप्त हो।

हिन्दी अनुवाद
पक्षियों ने चारों ओर से आकाशमार्ग को प्राप्त कर लिए हैं। भौरे आम की मंजरियों को आश्रय बना लिए हैं। सरोवर तुम्हारे संकुचित होने (सूखने) पर अरे निराश्रित (अनाथ) मछली निश्चय से किस गति को प्राप्त करेगी (करे)। अर्थात् अपने एकमात्र सहारे रूप मित्र के बुरे दिन आने पर भी मछली उसका साथ पक्षियों और भौंरों की तरह नहीं छोड़ती है, वह उसी के साथ अपने प्राण भी दे देती है। अतः वही वास्तव में मित्र मानी जाती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
आपेदिरेऽम्बरपथम् = आपेदिरे + अम्बरपथम्
पतङ्गाः = पतम् + गाः
सङ्कोषम् = सम् + कोचम्
अञ्चति = अम् + चति
सरः + त्वयि = सरस्त्वयि
मीनः + नु = मीनो नु
कतमा गतिम् = कतमाम् + गतिम्
अभ्युपैति = अभि + उपैति

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः
अम्बरपथम् = अम्बरस्य पथम्
रसालमुकुलानि = रसालस्य मुकुलानि
दीनदीनः = दीनेषु हीनः / दीनेभ्यः दीनः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
अञ्चति = अञ्च् + शतृ
कतमाम् = कतम + टाप्
गतिम् = गम् + क्तिन्

विशेषण-विशेष्य चयनम्
विशेषण = विशेष्यः
अञ्चति = त्वयि
कतमाम् = गतिम्

अव्यय-पव-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
परितः = चारों ओर से = ग्रामम् परितः वृक्षाः सन्ति।
नु = निश्चय से = त्वं नु ममे बन्धु असि।
हन्त = अरे! = हन्त! इदं किम् अभवत्?

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
आकाशमार्गम् = अम्बरपथम्
दक्षिणः = पतङ्गाः
तडागः = सरः
दशाम् = गतिम्
भ्रमराः = भृङ्गाः

5. एक एव खगो मानी वने वसति चातकः।
पिपासितो वा म्रियते याचते वा पुरन्दरम्॥

शब्दार्थाः
मानी – स्वाभिमानी। खगः – पक्षी। चातकः – चकोर (चकना)। पिपासितः – प्यासा। पुरन्दरम् – इन्द्र को (से)। म्रियते – मर जाता है। कुर्यात् – करे/कर सकता है। इदानीम् – इस संसार में। शिविना – शिवि के। विना – बिना।

हिन्दी अनुवाद
एक ही स्वाभिमानी पक्षी चातक (चकोर) वन में रहता है जो या तो प्यासा ही मर जाता है या फिर इन्द्र से (अपने लिए) वर्षा जल की याचना करता है। अर्थात् चकोर पक्षी की तरह संसार में स्वाभिमानी व्यक्ति भी अपने सम्मान व निर्धारित मर्यादा के साथ जीते हैं। नियमों से विरुद्ध अथवा अमर्यादित जीवन जीने की अपेक्षा वे मरना अधिक पसन्द करते हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धि / सन्धिविच्छेदं
एक एव = एक: + एव
खगो मानी = खगः + मानी
पिपासितो वा = पिपासितः + वा

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः
पुरन्दरम् = पुरम् दरति यः सः, तम्

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
मानी = मान + इन् (णिनि)
पिपासितः = पिपासा + इतस्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
एव = ही = त्वम् एव बन्धुः मम।
वा = अथवा = नरः वा नारी वा भवेत् ईशकृपा आवश्यकी।

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
नगरे = बने
जायते = म्रियते
सन्तुष्टः = पिपासितः
ददाति = याचते

6. आश्वास्य पर्वतकुलं तपनोष्णतप्त
मुद्दामदावविधुराणि च काननानि।
नानानदीनदशतानि च पूरयित्वा,
रिक्तोऽसि यजलद! सैव तवोत्तमा श्रीः॥

शब्दार्थाः
आश्वास्य – तृप्त करके। पर्वतकुलम् – पर्वतों के समूह को। तपनोष्णतप्तम् – सूर्य की गर्मी से तपे हुए को। उद्दामदावविधुराणि – ऊँचे वृक्षों से रहित। काननानि – वनों को। नानानदी – अनेक नदियों (को)। नदशतानि – सैकड़ों नदा (को)। पूरयित्वा – भर (पूर्ण) करके। रिक्तः असि – खाली हो। जलद! – हे बादल! उत्तमा – सबसे उत्तम। श्री: – शोभा। तव – तुम्हारी।

हिन्दी अनुवाद
सूर्य की गर्मी से तपे हुए पर्वतों के समूह को तृप्त करक और ऊँचे वृक्षों (लकड़ियों) से रहित वनों को (तृप्त करके) तथा अनेक नदियों और सैकड़ों नदों (नालों) को जल से पूर्ण (भर) करके भी हे बादल! यदि तुम खाली हो तो तुम्हारी वही उत्तम शोभा है अर्थात् श्रेष्ठ महादानी की तरह सबको अपने जलों से तृप्त करके भी तुम अपनी उदारता के कारण सदैव अतृप्त रहते हो यह तुम्हारी महान उदारता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
तपनोष्णतप्तम् = तपन + उष्णतप्तम्
रिक्तोऽसि = रिक्तो + असि / रिक्तः + असि
यज्जलद = यत् + जलद
सैव = सा + एव
तवोत्तमा = तव + उत्तमा

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः
पर्वतकुलम् = पर्वतानाम् कुलम्
तपनस्य उष्ण = तपनोष्ण
उष्णेन तप्तम् = उष्णतप्तम्
उद्दामानि दावानि च विधुराणि = उद्दाम दाव विधुराणि
नदशतानि = नदानाम् शतानि
जलद = जलम् ददाति इति
उत्तमा श्रीः = उत्तम श्रीः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
आश्वास्य = आ + श्वस् + ल्यप्
पूरयित्वा = पूरय् + क्त्वा
उत्तमा = उत्तम् + टाप्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
च = और = रामः लक्ष्मणः च वनम् अगच्छताम्।
यत् = कि = रामः अकथयत् यत् त्वामि गच्छ।
एव = ही = हे प्रभो! त्वम् एव मम बन्धुः असि।

विशेषण-विशेष्य-चयनम् विशेषण = विशेष्यः
विशेषण = विशेष्यः
तपनोष्णतप्तम् = पर्वतकुलम्
उद्दामदानविधुराणि = काननानि
उत्तमा = श्रीः

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
बद्दल = जलद
शोभा = श्री:
सरिता = नदी
वनानि = काननानि
सूर्य = तपन

7. रे रे चातक! सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रूयता-
मम्भोदा बहवो हि सन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः।
केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचिद् वृथा,
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः॥

शब्दार्थाः
चातक! – चकोर!। क्षणम् – क्षण भर। गगने – आकाश में। अम्भोदा: – बादल। बहवः – बहुत से। एतादृशाः – ऐसे। केचित् – कुछ। धरिणीम् – धरती को। वृष्टिमिः – वर्षा से। आर्द्रयन्ति – भिगोते हैं। वृथा – बेकार में। पुरतः – आगे। दीनं वचः – दुःख भरी वाणी के। मा – मत। ब्रूहि – बोलो।

हिन्दी अनुवाद
हे मित्र चकोर पक्षी! सावधान मन से क्षणभर (तनिक) सुनो। आकाश में निश्चय से बहुत से बादल हैं, परन्तु सभी ऐसे (एक जैसे) नहीं हैं। उनमें से कुछ धरती को बारिशों से भिगो देते हैं और कुछ बेकार में गरजते (ही) हैं, तुम जिस-जिस को (सम्पन्न) देखते हो उस-उस के आगे अपने दुःख भरे वचनों को मत बोलो। अर्थात् सभी के आगे अपने दुःख को प्रकट करके हाथ फैलाना उचित नहीं होता। इससे अपना अपमान होता है और सभी उदार भी नहीं होते हैं। अतः सभी के आगे रोना और माँगना उचित नहीं है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धि / सन्धिविच्छेद
अम्भोदा बहवो = अम्भोदाः + बहवो
बहवो हि = बहवः + हि
सर्वे + अपि = सर्वेऽपि
नैतादृशाः = न + एतादृशाः
वृष्टिभिरार्द्रयन्ति = वृष्टिभिः + आर्द्रयन्ति
वसुधां गर्जन्ति = वसुधाम् + गर्जन्ति
केचिद् वृथा = केचित् + वृथा
पुरतः + मा = पुरतो मा

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः
सावधानमनसा = सावधानेन मनसा/सावधानम् मनः, तेन
अम्भोदाः = अम्भम् ददति ये ते
वसूनि दधाति या ताम् = वसुधाम्
दीनं वचः = दीनवचः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
वृष्टिभिः = वृष् + क्तिन्
पुरतः = पुर + तसिल्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थ = वाक्येषु प्रयोगः
हि = निश्चय से = ते हि मम मित्राणि सन्ति।
अपि = भी = त्वम् अपि किञ्चित् पठ।
वृथा = बेकार में = दुष्टाः वृथा एव जलत्ति।
पुरतः = सामने (से) = मम पुरतः एव बालक: धावितवान्।
मा = मम = कक्षायां कोलाहलं मा कुरुत।

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
अरि = मित्र
अल्प: / न्यूनः = बहवः
धरायाम् = गगने
शुष्कतया = वृष्टिभिः
सार्थकः = वृथा
पृष्ठतः = पुरतः
अदीनम् = दीनम्

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
सखे = मित्र
अधिक: = बहवः
आकाशे = गगने
वर्षाभिः = वृष्टिभिः
धराम् = वसुधाम्
अग्रे = पुरतः

विशेषण-विशेष्यः चयनम्
विशेषण = विशेष्यः
बहवः = अम्भोदाः
दीनम् = वचः

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 11 प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुह्रद् Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 11 प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुह्रद् Summary Notes

प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुहृद् पाठपरिचयः
प्रस्तुत नाट्यांश महाकवि विशाखदत्त द्वारा रचित ‘मुद्राराक्षसम्’ नामक नाटक के प्रथम अङ्क से उद्धृत किया गया है। नन्दवंश का विनाश करने के बाद उसके हितैषियों को खोज-खोजकर पकड़वाने के क्रम में चाणक्य, अमात्य राक्षस एवं उसके कुटुम्बियों की जानकारी प्राप्त करने के लिए चन्दनदास से वार्तालाप करता है, किन्तु चाणक्य को अमात्य राक्षस के विषय में कोई सुराग न देता हुआ चन्दनदास अपनी मित्रता पर दृढ़ रहता है। उसके मैत्री भाव से प्रसन्न होता हुआ भी चाणक्य जब उसे राजदण्ड का भय दिखाता है, तब चन्दनदास राजदण्ड भोगने के लिए भी सहर्ष प्रस्तुत हो जाता है। इस प्रकार अपने सुहृद् के लिए प्राणों का भी उत्सर्ग करने के लिए तत्पर चन्दनदास अपनी सृहद्-निष्ठा का एक ज्वलंत उदाहरण प्रस्तुत करता है।

प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुह्रद् Summary

पाठसारः
प्रस्तुत नाट्यांश महाकवि विशाखदत्त द्वारा विरचित ‘मुद्राराक्षसम्’ नामक नाटक के प्रथम अङ्क से उद्धृत किया गया है। मुद्राराक्षस में चाणक्य का राजनीतिक-कौशल, राष्ट्रसञ्चालन के लिए कूटनीति का ज्ञान है। नन्दसाम्राज्य को समाप्त कर नन्दवंश के विनाश के बाद चन्द्रगुप्त मौर्य को राजा के रूप में स्थापित कर चाणक्य नन्द के मन्त्री अमात्य राक्षस को, उसके कुटुम्बियों को और हितैषियों को खोज-खोजकर पकड़वाते हैं।

चाणक्य को सूचना मिलती है कि अमात्य राक्षस के मित्र मणिकार श्रेष्ठी चन्दनदास के घर में अमात्य राक्षस के कुछ कुटुम्बी छिपे हुए हैं। प्रस्तुत नाटक में चाणक्य और चन्दनदास का वार्तालाप है। चन्दनदास अपने मित्र राक्षस के विषय में चाणक्य को कुछ भी जानकारी नहीं देता। चाणक्य द्वारा मृत्युभय दिखाने पर भी चन्दनदास अपने मित्र और उसके परिवारजनों की सुरक्षा करता है। मित्र की रक्षा करते हुए राजदण्ड भी सहर्ष स्वीकार कर लेता है। अपने मित्र के लिए प्राणों को न्योछावर करने को तत्पर चन्दनदास अपनी मित्रता का एक ज्वलन्त उदाहरण प्रस्तुत करता है। चन्दनदास के अपने मित्र के प्रति निष्ठा देखकर चाणक्य उसकी तुलना राजा शिवि से करते हैं। जिन्होंने शरण में आए एक कबूतर की रक्षा के लिए अपने शरीरांगों का बलिदान कर दिया था।

प्राणेभ्योऽपि प्रियः सुह्रद् Word Meanings Translation in Hindi

1. चाणक्यः – वत्स! मणिकारश्रेष्ठिनं चन्दनदासमिदानीं द्रष्टुमिच्छामि।
शिष्यः – तथेति (निष्क्रम्य चन्दनदासेन सह प्रविश्य) इतः इतः श्रेष्ठिन्! (उभौ परिक्रामतः)
शिष्यः – (उपसृत्य) उपाध्याय! अयं श्रेष्ठी चन्दनदासः।
चन्दनदासः – जयत्वार्यः
चाणक्यः – श्रेष्ठिन्! स्वागतं ते। अपि प्रचीयन्ते संव्यवहाराणां वृद्धिलाभा:?
चन्दनदासः – (आत्मगतम्) अत्यादरः शङ्कनीयः। (प्रकाशम्) अथ किम्। आर्यस्य प्रसादेन अखण्डिता में वाणिज्या।
चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन्! प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः प्रतिप्रियमिच्छन्ति राजानः।
चन्दनदासः – आज्ञापयतु आर्यः, किं कियत् च अस्मज्जनादिष्यते इति।

शब्दार्थाः
वत्स – बेटा/प्रिय। मणिकारश्रेष्ठिनम् – मणियों का व्यापारी। तथा इति – वैसे ही हो। इतः इत: – इधर से-इधर से। प्रचीयन्ते – बढ़ रहे हैं। संव्यवहाराणाम् – व्यापारों के। वृद्धि लाभाः – बढ़ोत्तरी में लाभ। अत्यादर: – अधिक सम्मान। शङ्कनीयः – शंका के योग्य। अखण्डिता – अखंडित/परिपूर्ण। मे – मेरा। वाणिज्य – व्यापार। प्रीताभ्यः – प्रसन्न से। प्रतिप्रियम् – उपकार के बदले में किए गए उपकार। आज्ञापयतु – आज्ञा दें। कियत् – कितना। अस्मत् – मुझ (से)। जनात् – व्यक्ति से। इष्यते – चाहते हैं।

हिंदी अनुवाद
चाणक्य – बेटा (प्रिय)। जौहरी सेठ चन्दनदास को इस समय देखना (मिलना) चाहता हूँ।
शिष्य – ठीक है (वैसा ही हो) (निकलकर चन्दनदास के साथ प्रवेश करके) इधर-से-इधर से श्रेष्ठी (सेठ जी)! (दोनों घूमत है)
शिष्य – (पास जाकर) आचार्य जी! यह सेठ चन्दनदास है। चन्दनदास – आर्य की विजय हो
चाणक्य – सेठ! तुम्हारा स्वागत है। क्या व्यवहारों का (कारोबार में) लाभ बढ़ रहे हैं?
चन्दनदास – (मन-ही-मन में) अधिक सम्मान शंका के योग्य है। (प्रकट रूप से) और क्या। आर्य की कृपा से मेरा व्यापार अखण्डित है।
चाणक्य – अरे सेठ! प्रसन्न स्वभाव वालों (लोगों) से राजा लोग उपकार के बदले किए गए उपकार को चाहते हैं।
चन्दनदास – आर्य आज्ञा दें, क्या और कितना इस व्यक्ति से आशा करते हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धि / सन्धिविच्छेदं
चन्दनदासमिदानीम् = चन्दनदासम् + इदानीम्
द्रष्टुमिच्छामि = द्रष्टुम् + इच्छामि
तथेति = तथा + इति
जयत्वार्यः = जयतु + आर्य:
सु + आगतम् = स्वागतम्
अति + आदरः = अत्यादरः
प्रियमिच्छन्ति = प्रियम् + इच्छान्ति
अस्मज्जनादिष्यते = अस्मत् + जन + आदिष्यते

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः = समासनामानि
अखण्डिता = न खण्डिता – नञ् तत्पुरुष

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
द्रष्टुम् = दृश् + तुमुन्
निष्क्रम्य – निस् + क्रम् + ल्यप्
प्रविश्य = प्र + विश् + ल्यप्
उपसृत्य = उप + स् + ल्यप्

कारकाः उपपदविभक्ति
चन्दनदासेन सह प्रविश्य कृत्वा वदति।
-अत्र सह कारणेन चन्दनदासेन शब्द तृतीयाः विभक्ति प्रयुक्ता।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
तथा = वैसा – यथा राजा तथा प्रजा।
इति = ऐसा – इति विषये तस्याः जिज्ञासा प्रारब्धा।
अथ = आरम्भ – अथ श्री रामायण कथा।
इदानीम् = अब – इदानीम् अहम् पठामि।
प्रति = की तरफ़ – बालकाः क्रीडाक्षेत्रम् प्रति क्रीडनाय गच्छन्ति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
वत्स = पुत्र
मणिकार = रत्नकारं
श्रेष्ठिनम् = वाणिज्यम्
निष्क्रम्य = बहि: गत्वा
उपसृत्य = समीपं गत्वा
परिक्रामतः = परिभ्रमणं कुरुतः
जयतु = जयं भवतु
स्वागतम् = अभिनन्दनम्
आत्मगतम् = मनसि
अत्यादरः = अत्यधिक आदरं
प्रकाशम् = प्रकट
प्रसादेन = कृपया
अखण्डिता = न खण्डिता
आर्य = श्रेष्ठ
कियत् = कति
प्रीताभ्यः = प्रसन्नः जनानां प्रति
प्रतिप्रियम् = उपकारस्य कृते कृतम् उपकारम्
वाणिज्या = व्यापारम्
शङ्कनीयः = सन्देहास्पदम्
प्रचीयन्ते – वृद्धि प्राप्नुवन्ति
संव्यवहाराणाम् = व्यापाराणाम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
निष्क्रम्य = प्रविश्य
आत्मगतन् = प्रकाशम्
उपसृत्य = दूरं गत्वा
इदानीम् = तदानीम्
उपाध्यायः = गुरु:, अध्यापक:
श्रेष्ठी = निर्धनः

शङ्कनीयः – अशङ्कनीयः
आदरः = निरादरः
आर्यः = अनार्यः
वृद्धिः = क्षीणः
लाभः = हानि:
अखण्डिता = खण्डिता
आज्ञापयतु = अनाज्ञापयतु
आदिष्यते = अनादिष्यते
अत्यादरः = अनादरः
आर्यस्य = अनार्यस्य

2. चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन्! चन्द्रगुप्तराज्यमिदं न नन्दराज्यम्। नन्दस्यैव अर्थसम्बन्धः प्रीतिमुत्पादयति। चन्द्रगुप्तस्य
तु भवतामपरिक्लेश एव। चन्दनदासः – (सहर्षम्) आर्य! अनुगृहीतोऽस्मि।
चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन्! स चापरिक्लेशः कथमाविर्भवति इति ननु भवता प्रष्टव्यः स्मः।
चन्दनदासः – आज्ञापयतु आर्यः। चाणक्यः – राजनि अविरुद्धवृत्तिर्भव।
चन्दनदासः – आर्य! कः पुनरधन्यो राज्ञो विरुद्ध इति आर्येणावगम्यते?
चाणक्यः – भवानेव तावत् प्रथमम्।
चन्दनदासः – (कर्णी पिधाय) शान्तं पापम्, शान्तं पापम्। कीदृशस्तुणानामग्निना सह विरोधः?

शब्दार्थाः
श्रेष्ठिन्! – हे सेठ। अर्थसम्बन्धः – धन का सम्बन्धी प्रीतिम् – प्रेम को। उत्पादयति – उत्पन्न करता है। अपरिक्लेश: – दुःख का अभाव। अनुगृहीतः – आभारी। आविर्भवति – उत्पन्न होता है। भवता – आप से आपके द्वारा। प्रष्टव्यः – पूछने योग्य है। अविरुद्धवृत्तिः-विरुद्ध व्यवहार वाला नहीं। अधन्यः-अभागा। अवगम्यते-माना जाता है। पिधाय-बन्द करके/छूकर के। शान्तं पापम्-क्षमा करें। तृणानाम्-घासों का।

हिंदी अनुवाद
चाणक्य – अरे सेठ! यह चन्द्रगुप्त का राज्य है नन्द का राज्य नहीं। नन्द का राज्य ही धन से प्रेम रखता है।
चन्द्रगुप्त तो आपके सुख से ही (प्रेम रखता है)। चन्दनदास – (खुशी के साथ) आर्य! आभारी हूँ।
चाणक्य – हे सेठ! और वह दुःख का अभाव कैसे उत्पन्न होता है यही आपसे पूछने योग्य है। चन्दनदास – आर्य आज्ञा दीजिए।
चाणक्य — राजा में (के लिए) विरुद्ध व्यवहार वाला न होओ (बनो)। चन्दनदास – आर्य! फिर कौन अभागा राजा के विरुद्ध है ऐसा आर्य समझते हैं।
चाणक्य – सबसे पहले तो आप ही। चन्दनदास – (कानों को छूकर/बन्द करके) क्षमा कीजिए, क्षमा कीजिए। सूखी घासों का आग के साथ कैसा विरोध?

सन्धिः-विच्छेदो वा

पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
प्रीतिमुत्पादयति = प्रोतिम् + उत्पादयति।
चन्द्रगुप्तराज्यमिदं = चन्द्रगुप्त + राज्यम् + इदम्
नन्दस्य + एव = नन्दस्यैव
अनुगृहीतोऽस्मि = अनुगृहीतः + अस्मि
चापरिक्लेशः = च + अपरिक्लेश:
कथमाविर्भवति = कथम् + अविर्भवति
अविरुद्धवृत्तिर्भव = अविरुद्धः + वृतिः + भव
पुनः + अधन्यः = पुनरधन्यो
आर्येणावगम्यते = आर्येण + अवगम्यते
भचानेव = भवान् + एव
कीदृशस्तृणानामग्निना = कीदृशः + तृणानाम् + अग्निना

नहीं
समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः – समास नामानि
सहर्षम् = हर्षेण सहितम् – अव्ययीभाव समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
शान्त = शम् + क्त
प्रष्टव्याः = प्रच्छ् + तव्यत्
वृत्तिः = वृञ् + क्तिन्
अवगम्यते = अव + गम् + ल्यप्
पिधाय = पि + धा + ल्यप्

कारकाः उपपदविभक्ति
तृणानाम् अग्निना सह विरोधः कीदृश:?
-अत्र सह कारणेन अग्निना पदं तृतीया वि. प्रयुक्ता।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः – अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
इति – ऐसा – इति भवतौ प्रष्टव्याः स्मः।
ननु – निश्चितम् – इति ननु भवता प्रष्टव्याः स्मः।
न – नहीं – इदं चन्द्रगुप्तराज्यं न तु नन्दराज्यम्।
तु – तो – स: तु अवश्यमेव आगमिष्यति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
अर्थसम्बन्धः = धनसम्बन्धः
अपरिक्लेशः = दुखानाम् अभाव:
परिक्लेशः = दुखम्
प्रष्टव्याः = प्रष्टुम् योग्याः
अवगम्यते = ज्ञायते
अविरुद्धवृत्तिः = अविरुद्ध स्वभावः
पिधाय = आच्छाद्य
कर्णो = श्रोत्राभ्याम्
आविर्भवति = उत्पन्नः भवति
अधन्यः = अभागा
प्रीतिः = प्रेम/मित्रता
उत्पादयति = उत्पन्नम् करोति

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
अपरिक्लेशः = परिक्लेश:
अविरुद्ध प्रवृत्तिः = विरुद्ध प्रवृतिः
अधन्यः = धन्यः
प्रीति = बैर / शत्रुता
उत्पादयति = अनुत्पादयति
राजा = प्रजा
सहर्षम् = सदुखम्
अनुग्रहीतः = अकृतज्ञः
विरोधः = सहयोग:
प्रथमम् = द्वितीयम्
पुनः = एकवारम्
आज्ञापयतु = अनाज्ञापयतु
आर्य = अनार्य

3. चाणक्यः – अयमीदृशो विरोधः यत् त्वमद्यापि राजापथ्यकारिणोऽमात्यराक्षसस्य गृहजनं स्वगृहे रक्षसि।
चन्दनदासः – आर्य! अलीकमेतत्। केनाप्यनार्येण आर्याय निवेदितम्।
चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन्! अलमाशङ्कया। भीताः पूर्वराजपुरुषाः पौराणामिच्छतामपि गृहेषु गृहजनं निक्षिप्य देशान्तरं व्रजन्ति। ततस्तत्प्रच्छादनं दोषमुत्पावयति।
चन्दनदासः – एवं नु इवम्। तस्मिन् समये आसीदस्मद्गृहे अमात्यराक्षसस्य गृहजन इति।
चाणक्यः – पूर्वम् ‘अनृतम्’, इदानीम् “आसीत्” इति परस्परविरुद्धे वचने।
चन्दनदासः – आर्य! तस्मिन् समये आसीदस्मद्गृहे अमात्यराक्षसस्य गृहजन इति।

शब्दार्थाः
ईदृशः – ऐसा। राजापथ्यकारिणः – राजा का बुरा करने वाले। गृहजनम् – घर के व्यक्ति/परिवार के व्यक्ति को। अलीकम् – असत्य। एतत् – यह। अनार्येण – दुष्ट के द्वारा। श्रेष्ठिन् – हे सेठ। शङ्कनीय – शंका करने योग्य। पौराणाम् – नगरवासियों के। इच्छताम् अपि – चाहने से भी/इच्छा से भी। निक्षिप्य – रखकर। तत्प्रच्छादनम् – उसे छिपाने को। दोषम् – दोष को। पूर्वम् – पहले। अनृतम् – झूठ। गृहजन: – परिवार/पारिवारिक सदस्य।

हिंदी अनुवाद
चाणक्य – यह ऐसा विरोध है कि तुम आज भी राजा का बुरा करने वाले अमात्य राक्षस के परिवार को अपने घर में रखते हो।
चन्दनदास – हे आर्य! यह झूठ है। किसी दुष्ट ने आर्य को (गलत) कहा है।
चाणक्य – हे सेठ! आशंका (संदेह) मत करो। डरे हुए भूतपूर्व (पिछले/अपदस्थ) राजपुरुष पुर (नगर) वासियों की इच्छा से भी (उनके) घरों में परिवार जन को रखकर (छोड़कर) दूसरे स्थानों को चले जाते हैं। उससे उन्हें छिपाने का दोष पैदा होता है।
चन्दनदास – निश्चय से ऐसा ही है। उस समय हमारे घर में अमात्य राक्षस का परिवार था।
चाणक्य – पहले ‘झूठ’ अब “था” ये दोनों आपस में विरोधी वचन हैं।
चन्दनदास – आर्य! उस समय हमारे घर में अमात्य राक्षस का परिवार था।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेदं
अयमीदृशो = अयम् + ईदृशः
त्वमद्यापि = त्वम् + अद्य + अपि
अलीकमेतत् = अलीकम् + एतत्
केनाप्यनार्येण = केन + अपि + अनार्येण
अलमाशङ्कया = अलम् + अशङ्कया
पौराणामिच्छतामपि = पौराणम् + इच्छताम् + अपि
देशान्तरं = देश + अन्तरम्
ततस्तत्प्रच्छादनं = ततः + तत् + प्रच्छादनम्
दोषमुत्पादयति = दोषम् + उत्पादयति
आसीदस्मदगृहे = आसीत् + अस्मत् + गृहे
अथ + इदानीम् = अथेदानीम्
तत् + प्रतिकारः = तत्प्रतिकार:
राजापथ्यकारिणोऽमात्यराक्षसस्य = राजा + अपथ्यकारिणो + अमात्यराक्षसस्य

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः = समासनामानि
गृहजनं = गृहस्य जनम् = तत्पुरुष समास
न ऋतम् = अनृतम् = नञ् तत्पुरुष समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
निवेदितम् = नि + विद् + क्त
भीताः = भी + क्त
इच्छता – इष् + शतृ
निक्षिप्य = नि + क्षिप् + ल्यप्

कारकाः उपपद विभक्तयश्च
अलमाशङ्कया
-अत्र अलम् कारणेन शङ्कया शब्दे तृतीया वि. प्रयुक्ता।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः – अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
यत् = जो – त्वम् यत् पश्यसि तत् एव वद।
यत् = कि – श्यामः अवदत् यत् सत्यम् वद।
इदानीम् = अब – इदानीम् सः अत्र आगमिष्यति।
इति – किसी के द्वारा बोले गए शब्दों को उसी प्रकार प्रयुक्त करने के लिए – पयः ददाति इति पयोदः।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
अनृतम् = अलीकम्, असत्यम्
इदानीम् = अधुना, सम्प्रति
विरोधः = असहमतिः, खण्डनम्
आर्येण = सज्जनेन
राजा = भूपतिः, नरपतिः
गृहजनं = गृहस्य जनम्
अपथ्यकारिणः = अकल्याणकारी
ततः = तत्पश्चात्
अमात्यः = मन्त्री
देशान्तर – अन्यदेशं प्रति
उत्पादयति = उत्पन्नं भवति
आर्याय = श्रेष्ठाय
निक्षिप्य = स्थापयित्वा
व्रजन्ति = गच्छन्ति
पौराणाम् = नगरवासिनाम्
प्रच्छादनम् = आच्छादनम्
असन्तम् = न निवसन्तम्

विपर्यायपदानि
पदानि = विपर्ययाः
अनृतम् = सत्यम्
आर्याय = अनार्याय
आर्येण = अनार्येण
दोषाः = गुणाः
राजा = प्रजाः
उत्पादयति = अनुत्पादयति
पूर्वम् = पश्चात्
विरुद्ध = अविरुद्ध
आसीत् = अस्ति
विरोधः = समर्थन:
निक्षिप्य = उत्थाय
भीताः = अभीताः
निवेदितम् = प्रार्थितम्
व्रजन्ति = तिष्ठन्ति

4. चाणक्यः – अथेदानी क्व गतः?
चन्दनदासः – न जानामि।
चाणक्यः – कथं न ज्ञायते नाम? भो श्रेष्ठिन्! शिरसि भयम्, अतिदूर तत्प्रतिकारः।
चन्दनदासः – आर्य! किं मे भयं दर्शयसि? सन्तमपि गेहे अमात्यराक्षसस्य गृहजनं न समर्पयामि, किं पुनरसन्तम्?
चाणक्यः – चन्दनदास! एष एव ते निश्चयः?
चन्दनदासः – बाढम्, एष एव मे निश्चयः।
चाणक्यः – (स्वागतम्) साधु! चन्दनदास साधु।

शब्दार्थाः
इदानीम् – इस समय। क्व – कहाँ। गतः – गया। अतिदूरम् – बहुत दूर। तत्प्रतिकारः – उसका समाधान। मे – मुझे। दर्शयसि – दिखाते हो। सन्तमपि – होने पर भी। गेहे – घर में। समर्पयामि – देता हूँ। असन्तम् – न होने पर। ते – तुम्हारा। बाढम् – ठीक है/हाँ। साधु – शाबाश।

हिंदी अनुवाद
चाणक्य – अब इस समय कहाँ गया है?
चन्दनदास – नहीं जानता हूँ।
चाणक्य – क्यों नहीं जानते हो? हे सेठ! सिर पर डर है, उसका समाधान बहुत दूर है।
चन्दनदास – आर्य! क्यों मुझे डर दिखाते हो? अमात्य राक्षस के परिवार के घर में होने पर भी नहीं समर्पित करता, फिर न होने पर तो बात ही क्या है?
चाणक्य – हे चन्दनदास! यही तुम्हारा निश्चय है?
चन्दनदास – हाँ, यही मेरा निश्चय है।
चाणक्य – (अपने मन में) शाबाश! चन्दनदास शाबाश।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेद
अथेदानीम् = अथ + इदानीम्
पुनरसन्तम् – पुनः + असन्तम्
तत् + प्रतिकारः = तत्प्रतिकारः
निः + चयः – निश्चयः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
गतः = गम् + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
एव = ही – एष एव ते निश्चयः।
इदानीम् = अब – इदानीम् अहम् कुत्र गच्छानि?

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
अथ = तत्पश्चात्
इदानीम् = अधुना
क्व = कुत्र
गेहे = सदने
साधु = शोभनम्
गत: = अगच्छत्
जानामि = अवगच्छामि
प्रतिकारः = समाधानम्
समर्पयामि = ददामि
स्वगतम् = मनसि
सन्तमपि = भवते सति
ते = तव
मे = मह्यम्
बाढम् = उचितम्
इदानीम् = अधुना
तस्मिन् समये = तदानीम्
गृहजन = गृहस्य सदस्यम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
स्वगतम् = प्रकाशम्
इदानीम् = तदानीम्
गतः = आगतः
जानामि = अजानामि
आसीत् = अस्ति
शिरसि = चरणे
प्रतिकारः = अप्रतिकारः
भयम् = प्रीतिः
गेहे = वने
ते = मे
सुलभेषु = दुर्लभेषु
अर्थलाभेषु = अनर्थलाभेषु
दुष्करम् = सुकरम्
अतिदूरम् = अतिसमीपम्
पूर्वम् = पश्चात्
अनृतम् = सत्यम्

5. सुलभेष्वर्थलाभेषु परसंवेदने जने।
क इदं दुष्करं कुर्यादिदानीं शिविना विना॥

शब्दार्थाः
सुलभेषु – सरल होने पर। अर्थलाभेषु – धन के लाभ। परसंवेदने – दूसरे की वस्तु को समर्पित करने पर। जने – संसार में। कः – कौन। इदम् – यह। दुष्करम् – कठिन। कुर्यात् – करे/कर सकता है। इदानीम् – इस संसार में। शिविना – शिवि के। विना – बिना।

हिंदी अनुवाद
दूसरे की वस्तु को समर्पित करने पर बहुत धन का लाभ सरल होने की स्थिति में दूसरों की वस्तु की सुरक्षा रूपी कठिन कार्य को एक शिवि को छोड़कर तुम्हारे अलावा कौन कर सकता है?

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेद
सुलभेष्वर्थलाभेषु = सुलभेषु + अर्थलाभेषु
दु: + करम् = दुष्कर
कुर्यादिदानी = कुर्यात् + इदानीम्

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
सुलभेषु = सरलेषु
अर्थलाभेषु = धन लाभेषु
जने = मनुष्ये
इदानीम् = अधुना
दुष्करम् = कठिनम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
इदानीम् = तदानीम्
दुष्करम् = सुकरम्
लाभेषु = हानिषु

अंतिम श्लोक का अन्वय तथा भावादि

अन्वयः परस्य संवेदन अर्थलाभेषु सुलभेषु इदं दुष्करं कर्म जने (लोके) शिविना विना कः कर्यात।

भावः – परस्य परकीयस्य अर्थस्य संवेदने समर्पणे कृते सति अर्थलाभेषु सुलभेषु सत्सु स्वार्थ तृणीकृत्य परसंरक्षणरूपमेवं दुष्करं कर्म जने (लोके) एकेन शिविना विना त्वदन्यः कः कुर्यात्। शिविरपि कृते युगे कृतवान् त्वं तु इदानीं कलौ युगे करोषि इति ततोऽप्यतिशयित-सुचरितत्वमिति भावः।

अर्थ – दूसरों की वस्तु को समर्पित करने पर बहुत धन प्राप्त होने की स्थिति में भी दूसरों की वस्तु की सुरक्षा रूपी कठिन कार्य को एक शिवि को छोड़कर तुम्हारे अलावा दूसरा कौन कर सकता है?

आशय – इस श्लोक के द्वारा महाकवि विशाखत्त ने बड़े ही संक्षिप्त शब्दों में चन्दनदास के गुणों का वर्णन किया है। इसमें कवि ने कहा है कि दूसरों की वस्तु की रक्षा करनी कठिन होती है। यहाँ चन्दनदास के द्वारा अमात्य राक्षस के परिवार की रक्षा का कठिन काम किया गया है। न्यासरक्षण को महाकवि भास ने भी दुष्कर कार्य मानते हुए स्वप्नवासवदत्तम् में कहा है-दुष्कर न्यासरक्षणम्।

चन्दनदास अगर अमात्य राक्षस के परिवार को राजा को समर्पित कर देता, तो राजा उससे प्रसन्न भी होता और बहुत सा धन पारितोषिक के रूप में देता, पर उसने भौतिक लाभ व लोभ को दरकिनार करते हुए अपने प्राणप्रिय मित्र के परिवार की रक्षा को अपना कर्त्तव्य माना और इसे निभाया भी। कवि ने। चन्दनदास के इस कार्य की तुलना राजा शिवि के कार्यों से की है, जिन्होंने अपने शरणागत कपोत की रक्षा के लिए अपने शरीर के अंगों को काटकर दे दिया था। राजा शिवि ने तो सतयुग में ऐसा किया था, पर चन्दनदास ने ऐसा कार्य इस कलियुग में किया है, इसलिए वे और अधिक प्रशंसा के पात्र हैं।

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 4 शिशुलालनम् Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 4 शिशुलालनम् Summary Notes

शिशुलालनम् पाठपरिचयः
प्रस्तुत पाठ संस्कृतवाङ्मय के प्रसिद्ध नाटक ‘कुन्दमाला’ के पंचक अंक से सम्पादित कर लिया गया है। इसके रचयिता प्रसिद्ध नाटककार दिङ्नाग हैं। इस नाटकांश में राम कुश और लव को सिंहासन पर बैठाना चाहते हैं, किन्तु वे दोनों अतिशालीनतापूर्वक मना करते हैं। सिंहासनारूढ़ राम कुश और लव के सौन्दर्य से आकृष्ट होकर उन्हें अपनी गोद में बैठा लेते हैं और आनन्दित होते हैं। पाठ में शिशु स्नेह का अत्यन्त मनोहारी वर्णन किया गया है।

शिशुलालनम् Summary

पाठसारः
प्रस्तुत नाटक संस्कृत वाङ्मय के प्रसिद्ध नाटक ‘कुन्दमाला’ के पञ्चमाङ्क से सम्पादित किया है। इसके रचयिता प्रसिद्ध नाटककार दिङ्नाग है। प्रस्तुत नाटक में रामकथा के करुण अवसाद पूर्ण उत्तरार्ध की हृदयस्पर्शी और मार्मिक भावनाओं को सरल व सुन्दर रूप से प्रस्तुत किया गया है।

सिंहासन पर स्थित राम लव-कुश को देखकर उन्हें राजसिंहासन पर बैठाना चाहते हैं किन्तु वे दोनों शालीनतापूर्वक इन्कार कर देते हैं। लव-कुश के सौंदर्य से आकृष्ट राम उन्हें अपनी गोद में बैठाकर आनन्दित होते हैं।

प्रस्तुत पाठ में राम के हृदय में शिशु-प्रेम की भावना का अति मनोहारी वर्णन है। राम लव-कुश से उनके वंश, नाम, गुरु और माता-पिता के विषय में जानना चाहते हैं। प्रत्युत्तर में लव-कुश के कथनों से माता-पिता के प्रति सहानुभूति, गुरु के प्रति सम्मान और पिता के प्रति आक्रोश स्पष्ट रूप से परिलक्षित होता है। अपना परिचय देते हुए दोनों बालक गुरु वाल्मीकिः, सूर्यवंश में जन्म, माता का नाम ‘देवी’ और वाल्मीकि ऋषि द्वारा दिया गया नाम वधू बताते हैं।

पिता का नाम ‘निरनुक्रोश’ कहते हैं विदूषक इस नाम का कारण माता का तिरस्कृत और अपमानित होना कहता है आहृत हुए राम विदूषक से कहते हैं कि इन कुमारों और उनका पारिवारिक वृत्तान्त एक रूप है। तभी लव-कुश गुरु के आदेश से वाल्मीकि द्वारा रचित रामायण का सुन्दर गान करते हैं।

शिशुलालनम् Word Meanings Translation in Hindi

1. (सिंहासनस्थः रामः। ततः प्रविशतः विदूषकेनोपदिश्यमानमार्गों तापसौ कुशलवी)
विदूषकः – इत इत आयौं!
कुशलवी – (रामस्य समीपम् उपसृत्य प्रणम्य च) अपि कुशल महाराजस्य?
रामः – युष्मद्दर्शनात् कुशलमिव। भवतो: किं वयमत्र कुशलप्रश्नस्य भाजनम् एव, न पुनरतिथिजनसमुचितस्य कण्ठाश्लेषस्य। (परिष्वज्य) अहो हृदयग्राही स्पर्श। (आसनार्धमुपवेशयति)
उभौ – राजासनं खल्वेतत्, न युक्तमध्यासितुम्।
रामः – सव्यवधानं न चारित्रलोपाय। तस्मादङ्क-व्यवहितमध्यास्यता सिंहासनम्। (अङ्कपवेशयति)
उभौ – (अनिच्छा नाटयतः) राजन्!
अलमतिदाक्षिण्येन।
रामः – अलमतिशालीनतया।

शब्दार्थाः
सिंहासनस्थ: – सिंहासन पर बैठे हैं। प्रविशतः – (दो) प्रवेश करते हैं। उपदिश्यमानमार्गौ – मार्ग हेतु मार्गदर्शन पाते हुए। तापसौ – दो तपस्वी। उपसृत्य – पास जाकर। कुशलप्रश्नस्य – कुशलता के प्रश्न को। भाजनम् – पात्र। अतिथिजनसमुचितस्य – अतिथि के औचित्य का। कण्ठाश्लेषस्य – गले लगाने का। हृदयग्राही – हृदय को छू लेने वाला। उपवेशयति – बैठाते हैं। युक्तम् – उचित है। अध्यासितुम् – बैठना। चारित्रलोपाय – चरित्र के लोप के लिए। अङ्क-व्यवहितम् – गोद के समीप होने से। अनिच्छाम् – अनिच्छा को। अलम् – बस (मत) करो। अतिदाक्षिण्येन – अधिक कुशलता (उदारता)। अतिशालीनतया – अधिक शिष्टता।

हिंदी अनुवाद
(श्रीराम सिंहासन पर बैठे हैं। उसके बाद विदूषक से उपदेश दिए जाते हुए (बातचीत करते हुए) तपस्वी कुश और लव प्रवेश करते हैं।)
विदूषक – हे आर्य! इधर से-इधर से।
कुश-लव – (राम के पास जाकर और प्रणाम करके) क्या महाराजा की कुशलता है?
राम – तुम्हारे दर्शन से कुशल जैसा हूँ। क्या दोनों के कुशलता के प्रश्न का ही मैं यहाँ पात्र हूँ, फिर अतिथि के गले लगाने का औचित्य नहीं है। (आलिंगन करके) अरे हृदय को ले लेने (छू लेने) वाला स्पर्श है।
(आधे सिंहासन पर बैठा लेते हैं)
दोनों – निश्चय से यह राजा का सिंहासन है, यहाँ (हमारा) बैठना उचित नहीं है।
राम – रूकावट के साथ आचरण करना चरित्र के लोप का कारण नहीं होता तो हृदय के (गोद के) समीप होने के कारण सिंहासन पर बैठो।
(गोद में बैठाते हैं)
दोनों – (अनिच्छा को प्रकट करते हैं) महाराज!
अधिक कुशलता (उदारता) न करें।
राम – बहुत अधिक शालीनता (शिष्टता) न करें।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेदं
विदूषकेनोपदिश्यमान = विदूषकेन + उपदिश्यमान
खल्वेत् = खलु + एतत्
कुशलं महाराजस्य = कुशलम् + महाराजस्य
युक्तध्यासितुम् = युक्तम् + अधि + आसितम्
युष्मदर्शनात् = युष्मत् + दर्शनात्
तस्मादक = तस्मात् + अङ्क
पुनरतिथिजन = पुनः + अतिथिजन
सिंह + आसनम् = सिंहासनम्
कण्ठाश्लेषस्य = कण्ठ + अश्लेषस्य
अध्यास्यताम् = अधि + आस्यताम्
आसन + अर्धम् = आसनार्धम्
अनिच्छा नाटयतः = अनिच्छाम् + नाटयतः
राजासनम् – राजा + आसनम्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः – समासनामानि
सिंहासनस्थः = सिंहासन स्थः – सप्तमी तत्पुरुषः
तापसौ – तापसः च तापसः च – एकशेष द्वन्द्वः
रामस्य समीपम् = उपरामम् – अव्ययीभावः
कुशलवी = कुशः च लवः च – इतरेतर द्वन्द्वः
कुशलप्रश्नस्य भाजनम् = कुशलप्रश्नभाजनम् – षष्ठी तत्पुरुषः
सव्यवधानम् = व्यवधानेन सह / सहितम् – अव्ययीभाव:
युष्मदर्शनात् = युवयोः दर्शनात् – षष्ठी तत्पुरुषः
आसनार्धम् = आसनस्य अर्धम् – षष्ठीतत्पुरुषः
कण्ठाश्लेषस्य = कण्ठे आश्लेषस्य – सप्तमी तत्पुरुषः
हृदयग्राही = हृदयं ग्रह्णाति यः सः – बहुव्रीहिः
चारित्र्यलोपाय = चारित्र्यस्य लोपाय – षष्ठी तत्पुरुषः
राजासनम् = राज्ञः आसनम् – षष्ठी तत्पुरुषः
अङ्कव्यवहितम् – अङ्कस्य व्यवहितम् – षष्ठी तत्पुरुषः
अनिच्छाम् = न इच्छाम् – नञ् तत्पुरुषः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः – प्रत्ययः
उपदिश्यमान = उप + दिश् + शानच्
उपसृत्य = उप + स् + ल्यप्
प्रणम्य = प्र + नम् + ल्यप्
भाजनम् = भाज् + ल्युट्
परिष्वज्य = परि + स्वज् + ल्यप्
हृदयग्राही = हृदयग्राह + इन्
आसनम् = आस् + ल्युट्
युक्तम् = युज् + क्त
अध्यासितुम् = अधि + आस् + तुमुन्
व्यवहितम् = वि + अव + हि + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
ततः = उसके बाद = ततः किम् अभवत्?
इत:-इतः – इधर से इधर से = भगवन्! इतः इतः आगच्छतु भवान्।
च = और = रामः लक्ष्मणः च भ्रातरौ आस्ताम्।
अपि = क्या (भी) = अपि तत्र रामः आगच्छत्?
इव = की तरह = त्वं मम माता इव प्रतिभासि।
अत्र = यहाँ = सः अत्र केन कारणेन आगतवान्?
एव = ही = त्वमेव मम बन्धुः।
अहो! = अरे! = अहो! किं कथितं तेन?
खलु = निश्चय से = सः खलु मम मित्रमस्ति।
अलम् – बस / मत करो = अलम् मिथ्याभाषेणेन न।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
तपस्विनौ = तापसौ
पात्रम् = भाजनम्
उचिततम् = युक्तम्
सविघ्नम् = सव्यवधानम्
निकषा = समीपम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
निर्विघ्नम् = सव्यवधानम्
स्थातुम् = अध्यासितम्
अयुक्तम् = युक्तम्
निरस्कृत्थ = परिष्वज्य
त्यागी = ग्राही
अकुशलम् = कुशलम्
निर्गच्छतः = प्रतिशतः

2. भवति शिशुजनो वयोऽनुरोधाद्
गुणमहतामपि लालनीय एव।
व्रजति हिमकरोऽपि बालभावात्
पशुपति-मस्तक-केतकच्छदत्वम्॥

शब्दार्थाः
शिशुजन: – बच्चा। मस्तक – मस्तक के। अनुरोधात् – कारण से। गुणमहताम् – गुणी लोगों के। लालनीयः – लालन (प्यार) के योग्य। हिमकर: – चन्द्रमा। बालभावात् – बचपन के कारण से। पशुपति – शिवजी के। वयः – आयु (के)। केतकच्छदत्वम् – केतकी के पुष्पों से बने जूड़े का स्वरूप। व्रजति – धारण कर लेता है।

हिंदी अनुवाद
बच्चा अपनी आयु के कारण से गुणों से महान लोगों के (में) भी लालन के योग्य ही तो है। चन्द्रमा भी बालभाव की सुन्दरता के कारण से शिवजी के मस्तक के केतकी के पुष्पों से बने जूड़े का रूप धारण कर लेता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेद
वयोऽनुरोधाद् = वयः + अनुरोधात्
गुणमहतामपि = गुणमहताम् + अपि
हिमकरोऽपि = हिमकरः + अपि
केतक + छदत्वम् = केतकच्छदत्वम्
लालनीयः + एव = लालनीय एव

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः – समासनामानि
शिशुजनो = शिशुः जनः – कर्मधारय
हिमकरः = हिमं करोति इति – उपपद तत्पुरुष
बालभावात् – बालस्य भावात् – षष्ठी तत्पुरुष
पशुपति-मस्तक – पशुपतेः मस्तक – षष्ठी तत्पुरुष
वयोऽनुरोधाद् = वयसः अनुरोधाद् – षष्ठी तत्पुरुष

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
लालवीयः = लाल + अनीयर्
छदत्वम् = छद + त्व

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
एव = ही = सत्यमेव जयते।
अपि = भी = अहम् अपि पठामि।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
शिशुजनः = बालकः
वयः = आयु
गुणमहताम् = गुणी जनानाम्
अङ्कम् = क्रोडम्
हिमकरः = चन्द्रमा
पशुपति = शिवः
व्रजति = धार्यते

3. रामः – एष भवतोः सौदर्यावलोकजनितेन कौतूहलेन पृच्छामि-क्षत्रियकुल-पितामहयोः सूर्यचन्द्रयोः को वा भवतोवंशस्य कर्ता?
लवः – भगवन् सहनदीधितिः।
रामः – कथमस्मत्समानाभिजनौ संवृत्तौ?
विदूषकः – किं द्वयोरप्येकमेव प्रतिवचनम्?
लवः – भ्रातरावावां सोदयौं।
रामः – समरूपः शरीरसन्निवेशः। वयसस्तु न किञ्चिदन्तरम्।
लवः – आवां यमलौ।
रामः – सम्प्रति युज्यते। किं नामधेयम्?
लवः – आर्यस्य वन्दनायां लव इत्यात्मानं श्रावयामि (कुशं निर्दिश्य) आर्योऽपि गुरुचरणवन्दनायाम्……………..
कुशः – अहमपि कुश इत्यात्मानं श्रावयामि।

शब्दार्थाः
भवतो: – आप दोनों के। सौदर्यावलोकजनितेन – सुन्दरता को देखने से उत्पन्न। कौतूहलेन – कुतुहल के कारण। पितामहयो: – पितामहों में से। कर्ता – बनाने वाला (करने वाला)। कथम् – कैसे। अस्मत् – हम दोनों। संवृत्तौ – हो गए हैं। प्रतिवचनम् – उत्तर है। आवाम् – हम दोनों। सोदयौं – सगे भाई। समरूपः – समान रूप वाली है। शरीरसन्निवेश: – शरीर की बनावट। वयसः – आयु की (का)। किञ्चित – कुछ। यमलौ – जुड़वे भाई। युज्यते – ठीक/उचित है। वन्दनायाम् – सम्मान में। आत्मानम् – अपने आपको। श्रावयामि – सुनाता हूँ। निर्विश्य – निर्देश करके।

हिंदी अनुवाद
राम – यह आप दोनों ही सुन्दरता को देखने से उत्पन्न कुतूहल के कारण पूछता हूँ-क्षत्रिय कुल के पितामह सूर्य अथवा चन्द्रमा में (से) कौन आपके वंश का कर्ता (पूर्वज) है?
लव – भगवान् सूर्य।
राम – कैसे हम दोनों एक समान कुल (वंश) में पैदा होने वाले हो गए हैं?
विदूषक – क्या दोनों का एक ही उत्तर है?
लव – हम दोनों सगे भाई हैं?
राम – शरीर की बनावट एक जैसी है। आयु में भी कुछ अन्तर नहीं है।
लव – हम दोनों जुड़वे हैं।
राम – अब ठीक है। क्या नाम है?
लव – आर्य की वन्दना में लव इस प्रकार अपने आपको सुनाता हूँ (कुश को निर्देश करके) आर्य भी गुरुचरणों की वन्दना में………..
कुश – मैं भी कुश इस तरह अपने आपको सुनाता हूँ।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
सौन्दर्यावलोकजनितेन = सौन्दर्य + अवलोकजनितेन।
भवतोवंशस्य = भवतोः + वंशस्य
इत्यात्मानं = इति + आत्मानम्।
कथमस्मत् = कथम् + अस्मत्
किञ्चिदन्तरम् = किञ्चित् + अन्तरम्
अहमपि = अहम् + अपि
वयसस्तु = वयसः + तु
समानाभिजनौ = समान + अभिजनौ
आर्योऽपि = आर्यः + अपि
भ्रातरावावां = भ्रातरों + आवाम्
द्वयोरप्येकमेव = द्वयोः + अपि + एकमेव

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
सूर्यचन्द्रयोः = सूर्यः च चन्द्रः च तयोः – द्वन्द्व समासः
गुरुचरणम् = गुरोः चरणम् – षष्ठी तत्पुरुषः
सहस्रदीधितिः = सहस्रं दधाति इति – उपपदतत्पुरुषः
शरीरसन्निवेशः = शरीरेण सन्निवेश: – तृतीया तत्पुरुषः
पितामहयोः = पितामहः च पितामहः च तयोः – द्वन्द्व समासः
क्षत्रियकुल = क्षत्रियाणाम् कुल: – षष्ठी तत्पुरुषः
प्रतिवचनम् = वचनं वचनम् प्रति – अव्ययीभावः
भ्रातरौ = भ्राता च भ्राता च – द्वन्द्व

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
संवृत्तौ = सम् + वृत् + क्त
नामधेयम् = नाम + धा + यत्
निर्दिश्य = निर् + दिश् + ल्यप्
जनितेन = जन् + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोग
वा = अथवा = सूर्य चन्द्रयोः को वा भवतोर्वशस्य कर्ता?
सम्प्रति = अब = सम्प्रति पाठं पठ।
प्रति = की ओर = सः ग्राम प्रति गच्छति।
एव = ही = सः एवम् एव किरष्यति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
सूर्यः = रविः
चन्द्रः = शशि
प्रतिवचनम् = उत्तरम्
सोदयौं = सहोदरौ
संवृत्तौ = संजाती
यमलौ = युगलौ
समुदाचारः = शिष्टाचारः
शरीर = तनु
वन्दना = प्रार्थना
सम्प्रति = अधुना
वयसः = आयु

उपसर्ग:-प्रकृतिः विभाजनम्
पदानि = उपसर्गः + प्रकृतिः
सन्निवेशः = सत् + निवेशः
समरूप = सम् + रूपः
संवृत्तौ = सम् + वृत्तौ।
निर्दिश्य = निर् + दिश्

4. रामः – अहो! उदात्तरम्यः समुदाचारः।
किं नामधेयो भवतोर्गुरुः?
लवः – ननु भगवान् वाल्मीकिः।
रामः – केन सम्बन्धेन?
लवः – उपनयनोपदेशेन।
रामः – अहमत्रभवतोः जनक नामतो वेदितुमिच्छामि।
लवः – न हि जानाम्यस्य नामधेयम्। न कश्चिदस्मिन् तपोवने तस्य नाम व्यवहरति।
रामः – अहो महात्म्यम्।
कुशः – जानाम्यहं तस्य नामधेयम्।
रामः – कथ्यताम्।
कुशः – निरनुक्रोशो नाम….
राम: – वयस्य, अपूर्व खलु नामधेयम्।
विदूषकः – (विचिन्तय) एवं तावत् पृच्छामि निरनुक्रोश इति क एवं भणति?
कुश: – अम्बा।
विदूषकः – किं कुपिता एवं भणति, उत प्रकृतिस्था?
कुशः – यद्यावयोर्बालभावजनितं किञ्चिदविनयं पश्यति तदा एवम् अधिक्षिपति-निरनुक्रोशस्य पुत्रौ, मा चापलम् इति।
विदूषकः – एतयोर्यदि पितुर्निरनुक्रोश इति नामधेयम् एतयोर्जननी तेनावमानिता निर्वासिता एतेन वचनेन दारको निर्भर्त्सयति।

शब्दार्थाः (Word-meanings Sanskrit to Hindi)
उदात्तरम्यः – उदात्त और सुन्दर। समुदाचारः – आचरण है। नामधेयम् – नाम वाले। उपनयनोपदेशेन – उपनयन के उपदेश से। नामतः – नाम से। वेदितुम् – जानना। कश्चित् – कोई। व्यवहरति – व्यवहार करता है। निरनुक्रोशः – निर्दयी। अपूर्वम् – अनोखा (विचित्र)। भणति – बोलना/बोलती है। कुपिता – क्रोधित हुई। प्रकृतिस्था – स्वाभाविक रूप से। बालभावजनितम् – बालपन से उत्पन्न। कञ्चित् – कोई (किसी)। अविनयम् – उद्दण्डता को। अधिक्षिपति – फटकारती (डाँटती) है। चापलम् – चंचलता को। अवमानिता – अपमानित किया है। निर्वासिता – निकाल दिया है। निर्भर्त्सयति – धमकाती है।

हिंदी अनुवाद
राम – अरे! यह उदात्त और सुन्दर आचरण है। आप दोनों के गुरु जी का क्या नाम है?
लव – निश्चय से भगवान वाल्मीकि।
राम – किस सम्बन्ध से? (किस नाते से)
लव – उपनयन (यज्ञोपवीत/जनेऊ) के उपदेश के कारण से।
राम – मैं आप दोनों के पिता को नाम से जानना चाहता हूँ।
लव – मैं इनका नाम नहीं जानता हूँ। न कोई इस तपोवन में उनका नाम लेता है।
राम – अरे! महानता।
कुश – मैं उनका नाम जानता हूँ।
राम – कहो।
कुश – निर्दयी नाम………….
राम – मित्र, निश्चय से यह विचित्र नाम है।
विदूषक – (सोचकर) तो ऐसे ही पूछता हूँ। निर्दयी यह कौन बोलता है?
कुश – माँ।
विदूषक – क्या क्रोधित होकर ऐसा बोलती हैं अथवा स्वाभाविक रूप से?
कुश – यदि हम दोनों के बालपन से उत्पन्न कुछ उद्दण्डता देखती हैं तो ऐसे फटकारती हैं-निर्दयी के पुत्रो, चंचलता मत करो।
विदूषक – यदि इन दोनों के पिता निर्दयी नाम वाले हैं ता इनकी माता उनेक द्वारा अपमानित एवं निकाल दी गई हैं। अतः इस वचन से बच्चों को धमकाती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
उपनयनोपदेशेन = उपनयन + उपदेशेन
जानाम्यस्य = जानामि + अस्य
समुदाचारः = सम् + उत् + आचारः
यद्यावयोर्बालभावजनितं = यदि + आवयो + बालभावजनित
भवतोर्गुरुः = भवतोः + गुरुः
एतयोर्यदि = एतयोः + यदि
अहमत्र = अहम् + अत्र
एतयोर्जननी = एतयोः + जननी
वेदितुमिच्छामि = वेदितुम् + इच्छामि
तेनावमानिता = तेन + अवमानिता
पितुर्निरनुक्रोश = पितुः + निरनुक्रोश
कञ्चिदविनयं = कञ्चित् + अविनया
जानामि + अहं = जानाम्यह
धिक् + माम् + एवं = धिङ्मावेवं

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
भवतोगुरुः = भवतः गुरुः – षष्ठी तत्पुरुषः
अविनयम् = न विनयः नजयं – षष्ठी तत्पुरुषः
दारकोः = दारक: च दारक: च – द्वन्द्व समासः
उपनयनोपदेशेन = उपनयनस्य उपदेशेन – षष्ठी तत्पुरुषः
अपूर्वम् = न पूर्वम् – नञ् तत्पुरुषः
स्वापत्यमेव = स्वम् अपत्यम् – कर्मधारयः
निरनुक्रोशो = निर्गत: अनुक्रोशः यस्मात् सः – बहुव्रीहिः
न युक्तं = अयुक्तम् – नञ् तत्पुरुष
तपोवने = तपसे वनम् / तपसः वनम् – चतुर्थी तत्पुरुषः
प्रकृतिस्था – प्रकृतौ स्था – सप्तमी तत्पुरुष

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
कुपिता = कुप् + क्त् + टाप्
मानिता = मन + णिच + क्त + टाप
भगवान् = भग् + मातुप्
वेदितुम् = विद् + तुमुन्
निर्वासिता = निर् + वस् + क्त + टाप्
नामतो = नाम + तसिल
रम्यः = रम् + यत्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
अपि = भी = लवः अपि कुशेन सह राजभवनं अगच्छत्।
ननु = निश्चय से ही = ननु त्वमेव मम गुरुः।
न = नहीं = एतत् अहम् न जानामि।
खलु = निश्चय से ही = अपूर्व खलु इदम् चित्रम्।
एवं = ऐसा / इस प्रकार = मां एवं वद।
तावत् = तब तक = यावत् अहं पठामि तावत् त्वम् लिखः।
इति = इस प्रकार = पयः ददाति इति पयोदः।
मा = मत = क्रोधं मा कुरु।
यदि = अगर/शायद = यदि सः न गमिष्यति तदा अहम् अपि न गमिष्यामि।
यदा = जब = यदा मेघाः वर्षन्ति तदा मयूरः आनन्दति।
तदा = तब = यदा रामः आगमिष्यति तदा सीता प्रसन्ना भविष्यति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
वयस्य = मित्र
उत = अथवा
भणति = वदति
अम्बा = माता
निरनुक्रोशः = निर्दयः
दारको = पुत्रौ
स्वापत्यम् = स्वसन्ततिम्
अवमानिता = तिरस्कृता
अपूर्व = अद्भुतम्।

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
वयस्य – रिपुः
अवमानिता = सम्मानिता
स्वापत्यम = परभृत्य
चापलम् = सरलता
अधिक्षिपति = लालयति
निरनुक्रोशः = सहृदयः
पृच्छामि = वदामि
कुपिता = हर्षिता
विनयं = अविनयम्
अत्र = तत्र

5. रामः – (स्वगतम्) धिङ् मावेवंभूतम्। सा ततस्विनी मत्कृतेनापराधेन स्वापत्यमेवं मन्युगभैरक्षरैर्निर्भर्त्सयति।
(सवाष्पमवलोकयति)
रामः – अतिदीर्घः प्रवासोऽयं दारुणश्च। (विदूषकमवलोक्य जनान्तिकम्) कुतूहलेनाविष्टो मातरमनयो मतो वेदितुमिच्छामि। न युक्त च स्वीगतमनुयोक्तुम्, विशेषतस्तपोवने। तत् कोऽत्राभ्युपायः?
विदूषकः – (जनान्तिकम्) अहं पुनः पृच्छामि। (प्रकाशम् ) किं नामधेया युवयोर्जननी?
लवः – तस्याः द्वे नामनी।
विदूषकः – कथमिव?
लवः – तपोवनवासिनो देवीति नाम्नाह्वयन्ति, भगवान् वालमीकिर्वधूरिति।
रामः – अपि च इतस्तावद् वयस्य! मुहूर्त्तमात्रम्।
विदूषकः – (उपसृत्य) आज्ञापयतु भवान्।
रामः – अपि कुमारयोरनयोरस्माकं च सर्वथा समरूपः कुटुम्बवृत्तान्तः?
(नेपथ्ये)
इयती वेला सजाता रामायणगानस्य नियोगः किमर्थं न विधीयते?
उभौ – राजन्! उपाध्यायदूतोऽस्मान् त्वरयति।
रामः – मयापि सम्माननीय एव मुनिनियोगः।

तथाहिशब्दार्थाः
एवंभूतम् – इस प्रकार से हुए। मत्कृतेन – मेरे द्वारा किए गए। मन्युग:: – क्रोध भरे। अक्षरैः – शब्दों से। सवाष्पम् – आँसुओं के साथ। अतिदीर्घः – बहुत लम्बी। दारुण: – कष्टदायी। जननन्तिकम् – परदे के पीछे। कुतूहलेनः – उत्सुकता से। आविष्ट:घिरा हुआ। नामतः – नाम से। वेदितुम् इच्छामि – जानना चाहता हूँ। युक्तम् – उचित। स्वीगतम् – स्त्री से सम्बन्धित। अनुयोक्तम् – उचित कार्य। विशेषत: – विशेषकर। तपोवनवासिनः – तपोवन के निवासी। अभ्युपायः – उपाय। नाम्नाह्वयन्ति – नाम से बुलाते हैं। वधूः – बहू। इतः – इधर से। वयस्य – मित्र। समरूपः – समान रूपता। कुटुम्बवृत्तान्तः – परिवार का विवरण। वेला सञ्जाता-समय हो गया। नियोगः-कार्य/ आज्ञा। विधीयते-किया जाता है। त्वरयति-जल्दी करने के लिए कहते हैं।

हिंदी अनुवाद
राम – (अपने मन में) ऐसे हुए (सीता को निकालने से) मुझको धिक्कार है। वह तपस्विनी (सीता) मुझसे किए गए अपराध से अपनी सन्तान को इस प्रकार क्रोध भरे शब्दों से धमकाती है। (नेत्रों में आँसू के साथ देखते हैं)
राम – यह यात्रा बहुत लम्बी और कष्टदायी है। (विदूषक को देखकर परदे के पीछे) कौतूहल वश घिरे हुए इनकी माता को नाम से जानना चाहता हूँ और स्त्री से संबंधित कार्य (पूरा परिचय जानना) उचित नहीं है। विशेषकर तवोवन में तो यहाँ क्या उपाय है?
विदूषक – (परदे के पीछे) मैं फिर से पूछता हूँ। (प्रकट रूप में) तुम्हारी माता किस नाम वाली है?
लव – उनके दो नाम हैं।
विदूषक – कैसे?
लव – तपोवन निवासी उनको देवी नाम से बुलाते हैं, भगवान वाल्मीकि बहू के नाम से।
राम – मित्र तो और इधर भी थोड़ी देर के लिए।
विदूषक – (पास जाकर) आप (महाराज) आज्ञा दीजिए।
राम – इन दोनों कुमारों का और मेरे परिवार का विवरण पूरी तरह समान है? (परदे के पीछे से)
इतना समय हो गया रामायण के गाने का कार्य क्यों नहीं किया जा रहा है?
दोनों – महाराज। गुरुवर के दूत हमको जल्दी करने के लिए कह रहे हैं।
राम – मुझे भी गुरुवर का आदेश सम्माननीय (मानने योग्य) है। क्योंकि

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
मामेवंभूतम् = माम् + एवंभूतम्
मातरमनयो मतो = मातरम् + अनयोः + नामतो
मत्कृतेनापराधेन = मत्कृतेन + अपराधेन
वेदितुमिच्छामि = वेदितुम् + इच्छामि
मन्युगभैरक्षरैर्निर्भर्त्सयति = मन्युगुभैः + अक्षरैः + निर्भर्त्सयति
कोऽत्राभ्युपायः = को + अत्राभ्युपाय:
सवाष्यमवलाकयति = सवाष्पम् + अवलोकयति
युवयोर्जननी – युवयोः + जननी
प्रवासोऽयं = प्रवासः + अयम्
वाल्मीकिर्वधूरिति = वाल्मीकिः + वधूरिति
दारुणः + च = दारुणश्च
कुमारयोरनयोरस्माकं = कुमारयोः + अनयोः + अस्माकम्
स्त्रीगतमनुयोक्तुम् = स्त्रीगतम् + अनुयोक्तम्
मयापि = मया + अपि
दूतोऽस्मान् = दूतो + अस्मान्
स्वापत्यमेवं = स्व + अपत्यम् + एवं
इतस्तावद् = इतिः + तावद्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
रामायण = रामस्य अयनम् – षष्ठी तत्पुरुषः
तपोवनवासिनः = तपोवनस्य वासिनः – षष्ठी तत्पुरुषः
स्वापत्यमेवम् = स्वम् अपत्यमेवम् – कर्मधारयः
अध्याध्याय = अध्यायस्य समीपम् अस्ति यः सः – बहुव्रीहिः
कुटुम्बवृत्तान्तः = कुटुम्बस्य वृत्तान्त: – षष्ठी तत्पुरुषः
उपाध्यायदूतः = उपाध्यायस्य दूतः – षष्ठी तत्पुरुषः
अपूर्व = न पूर्वम् – नञ् तत्पुरुष

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
सजाता = सम् + जन् + क्त + टाप्
नामधेया = नामधेय + टाप्
आविष्टा = आ + विश् + क्त + टाप्
देवी = देव + ङीप्
अवलोक्य = अव लोक् + ल्यप्
वासिनः = वास् + इन्
भूतम् = भू + क्त्
भगवान् = भग् + मतुप्
नामतो = नाम + तसिल्
विशेषतः = विशेष + तसिल्
युक्तम् = युज् + क्त्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
एवम् = इस प्रकार = रामः एवम् एव करिष्यति।
न = नहीं = एतत् उचितम् न अस्ति।
च = और = लवः च कुशः च राजकुमारौ आस्ताम्।
अत्र = यहाँ = अत्र कोऽपि नास्ति।
पुन: = दुबारा = अहं पुनः पृच्छामि।
अपि = क्या (भी) = अपि तत्र सीता आगच्छत्।
किमर्थम् = किसलिए = त्वाम् किमर्थम् अत्र आगच्छ?
इव = की तरह = सः नृपः इव अवदत्।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
अतिदीर्घः = विशाल:
मातरम् = अम्बाम्
कुटुम्बः = परिवारः
दारुणः = कष्टपूर्णः
त्वरितम् = झटिति
वयस्य = बन्धुः
अयुक्तं = न समीचीन
नियोगः = कार्यः

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
युक्तम् = अयुक्तम्
उपसृत्य = निसृत्य
प्रकाशम् – नेपथ्ये
उपायः = अपाय:
वनवासिनः = नगरवासिनः
सम्माननीयः = निन्दनीयः

6. भवन्तौ गायन्तौ कविरपि पुराणो व्रतनिधिर्
गिरां सन्दर्भोऽयं प्रथममवतीर्णो वसुमतीम्।
कथा चेयं श्लाघ्या सरसिरुहनाभस्य नियतं,
पुनाति श्रोतारं रमयति च सोऽयं परिकरः।।

शब्दार्थाः
गायन्तौ – (दोनों से) गाए जाते हुए। पुराण: – वयोवृद्ध। व्रतनिधिः – व्रतों के सागर। गिराम् – वाणी को। अवतीर्णः – उतरी है। वसुमतीम् – धरती पर। श्लाघ्या – प्रशंसनीय। सरसिरुहनाभस्य – कमलनाभि भगवान विष्णु के। नियतम् – निश्चय से। पुनाति – पवित्र करता है। रमयति – प्रसन्न करता है। सोऽयम् – वह यह। परिकरः – प्रकरण।

हिंदी अनुवाद
आप दोनों के द्वारा गाया जाने वाला यह विवरण (कथा) अति वयोवृद्ध (पुराण) व्रतों के सागर कवि विद्वान भगवान वाल्मीकि की रचना है। इसकी वाणी धरती पर प्रथमवार उतरी है। यह कथा भगवान कमल नाभि विष्णु से सम्बन्धित है। इस तरह निश्चय से यह संयोग श्रोताओं को पवित्र व आनन्दित करता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेदं
कविरपि = कविः + अपि
सोऽयं = सः + अयं
सन्दर्भः + अयं = सन्दर्भोऽयं
च + इयं = चेयं

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
व्रतनिधिः = व्रतानाम् निधिः – षष्ठी तत्पुरुषः
श्लाघ्यकथा = श्लाघ्याकथा – कर्मधारयः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
गायन्तौ = गै + शतृ
अवतीणों = अव + तू + क्त्

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
गिराम् = वाणीम्
वसुमतीम् = धरायाम्
श्लाघ्या = प्रशंसनीया
नियतम् = निश्चितरूपेण
परिकरः = प्रकरणः
अपूर्णः = अद्वितीय

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
रमयति = दु:खयति
प्रशंसनीय = निन्दनीयः
श्लाघ्या = अश्लाघ्या
नियतम् – अनियतम्

7. वयस्य! अपूर्वोऽयं मानवानां सरस्वत्यवतारः, तदहं सुहृज्जनसाधारणं श्रोतुमिच्छामि। सन्निधीयन्तां सभासदः, प्रेष्यतामस्मदन्तिकं सौमित्रिः, अहमप्येतयोश्चिरासनपरिखेद विहरणं कृत्वा अपनयामि। (इति निष्क्रान्ताः सर्वे)

शब्दार्थाः
वयस्य – मित्र। अपूर्वः – अनोखा (विचित्र)। सुहृज्जन – प्रियजन। सन्निधीयन्ताम् – शांत कर दिये जाएँ। प्रेष्यताम् – भेज दो। अस्मद् – हमारे। अन्तिकम् – समीप। सौमित्रिः – लक्ष्मण। चिरासन – देर तक आसन पर बैठने से। परिखेदम् – कष्ट को। विहरणम् – घूमना। अपनयामि – दूर करता हूँ।

हिंदी अनुवाद
हे मित्र! यह मनुष्यों में सरस्वती के अवतार अनोखे (विचित्र) हैं, तो मैं साधारण हृदयशील लोग की तरह सुनना चाहता हूँ। सभासद शान्त हो, लक्ष्मण को हमारे पास भेज दो, मैं भी इन दोनों के समाने बहुत देर से आसन पर बैठने से दुःख को घूम करके हटा रहा हूँ। (इस प्रकार से सब निकल गए)

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
अपूर्वोऽयं = अपूर्व + अयं
सरस्वत्यवतारः = सरस्वती + अवतार:
सुहृज्जनसाधारण = सुहृत् – जनसाधारण
सन्निधीयन्ता = सत् + निधीयन्ताम्
प्रेष्यतामस्मदन्तिकं = प्रेष्यताम् + अस्मद् + अन्तिकं
तदहं = तत् + अहं
श्रोतुमिच्छामि = श्रोतुम् + इच्छामि
अहमप्येतयोश्चिरासनपरिखेदं = अहम् + अपि + एतयोः + चिरासनपरिखेद

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
सरस्वत्यवतारः = सरस्वत्याः अवतार: – षष्ठी तत्पुरुषः
सभासद: = सभायाः सदः – षष्ठी तत्पुरुषः
सौमित्रिः = सुमित्रायाः पुत्रः – षष्ठी तत्पुरुषः
अपूर्वम् = न पूर्वम् – नञ् तत्पुरुषः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
विहरणं = वि + ह + ल्युट्
कृत्वा = कृ + क्त्वा
श्रोतुम् = श्रु + तुमुन्
प्रेष्यताम् = प्र + ईष् + ण्यत्

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
परिखेदम् = कष्टम्
विहरणम् = भ्रमणम्
अपूर्व = अद्वितीयः
अन्तिकम् = समीपम्
सुहृज्जन = सज्जनः

विपर्ययपदानि
पदानि = पर्यायाः
अपनयामि = नयामि
सुहृज्जन = दुष्टजन
वयस्य = अरि
अन्तिकम् = दूरम्
परिखेदम् = प्रसन्नताम्

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 3 व्यायामः सर्वदा पथ्यः Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 3 व्यायामः सर्वदा पथ्यः Summary Notes

व्यायामः सर्वदा पथ्यः पाठपरिचयः
प्रस्तुत पाठ आयुर्वेद के प्रसिद्ध ग्रन्थ ‘सुश्रुतसंहिता’ के चिकित्सा स्थान में वर्णित 24वें अध्याय से संकलित है। इसमें आचार्य सुश्रुत ने व्यायाम की परिभाषा बताते हुए उससे होने वाले लाभों की चर्चा की है। शरीर में सुगठन, कान्ति, स्फूर्ति, सहिष्णुता, नीरोगता आदि व्यायाम के प्रमुख लाभ हैं।

व्यायामः सर्वदा पथ्यः Summary

पाठसारः
प्रस्तुत पाठ आयुर्वेद के प्रसिद्ध ग्रन्थ ‘सुश्रुतसंहिता’ के चिकित्सा स्थान में वर्णित 24वें अध्याय से संकलित है। इसमें आचार्य सुश्रुत ने व्यायाम का तात्पर्य समझाते हुए उससे होने वाले लाभों की चर्चा की है। शरीर में सुगठन, कान्ति, स्फूर्ति, सहिष्णुता और आरोग्यता आदि व्यायाम के प्रमुख लाभ हैं।

अधिक स्थूलता को दूर करने के लिए व्यायाम से बढ़कर और कोई औषधि नहीं है। व्यायामी से उसके शत्रु भी डरते हैं। व्यायामी मनुष्य से बुढ़ापा भी दूर रहता है। शारीरिक सौष्ठव मनोहर और सुदृढ़ होता है। व्यायामी के पास व्याधियाँ नहीं आतीं। जैसे-गरुड़ के समीप सर्प नहीं आते। आयु रूप और गुणहीन व्यक्ति भी सुदर्शन होता है। व्यायाम से दीघार्यु, आरोग्यता, पाचनशक्ति में वृद्धि प्राप्त होती है। सब ऋतुओं में प्रतिदिन अपना कल्याण चाहने वालों को आधे बल से ही व्यायाम करना चाहिए।

हृदय में स्थित वायु जब मुख में प्रवेश करती है वह ही व्यायाम करते हुए मनुष्य का अर्धबल कहा जाता है। अत: आयु, बल, शरीर, देशकाल और भोजन को देखकर ही व्यायाम करना उचित है। अन्यथा मनुष्य रोगों को। प्राप्त करता है।

व्यायामः सर्वदा पथ्यः Word Meanings Translation in Hindi

1. शरीरायासजननं कर्म व्यायामसंज्ञितम्।
तत्कृत्वा तु सुखं देह विमृद्नीयात् समनततः ॥1॥

शब्दार्थाः
शरीर – शरीर (के)। आयासजननम् – परिश्रम से प्राप्त (उत्पन्न)। व्यायामसंज्ञितम् – व्यायाम नाम वाला। देहम् – देह का। विमृद्नीयात् – मालिश करनी चाहिए। समन्ततः – एक ओर से।

हिंदी अनुवाद
शरीर के परिश्रम का काम व्यायाम नाम वाला होता है। उसे करके देह का सुख प्राप्त होता है। अतः सब तरफ से शरीर की मालिश करनी चाहिए।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेदं
शरीरायासजननं = शरीर + आयासजननं

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
कृत्वा = कृ + क्त्वा
जननम् = जन + ल्युट्
संज्ञितम् = सम् + ज्ञा + क्त

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामनि
शरीरायासजननं = शरीरस्य आयासजननम् – षष्ठी तत्पुरुष।
देहस्य सुखम् = देहसुखं – षष्ठी तत्पुरुष।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः – वाक्येषु प्रयोगः
तु = तो – अहं तु वनं गच्छामि।
समन्ततः – सब और / पूरी तरह = अधुना वर्षाकाले धरायाम् समन्ततः जलं अस्ति।

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
सुखं = दु:खम्
देहं = अदेहं

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
शरीर = तनु
देह = वपु
आयासः = श्रमः

2. शरीरोपचयः कान्तित्राणां सुविभक्तता।
दीप्ताग्नित्वमनालस्यं स्थिरत्वं लाघवं मजा ॥2॥

शब्दार्थाः
शरीरोपचयः – शरीर की अभिवृद्धि। कान्ति – सुन्दरता। गात्राणाम् – अंगों की। सुविभक्तता – शरीरिक सौन्दर्य। दीप्ताग्नित्वम् – जठराग्नि का प्रकाशित होना (भूख लगना)। स्थिरत्वम् – स्थिरता (शान्ति)। लाघवम् – हल्कापन। मजा – शरीरिक स्वच्छता।

हिंदी अनुवाद
(व्यायाम करने से) शरीर की वृद्धि, शारीरिक अंगों की सुन्दरता, सम्पूर्ण शरीर का सौन्दर्य है। जठराग्नि में प्रकाश (भूख लगना), आलस्य की समाप्ति, स्थिरता, हल्कापन तथा शरीर की स्वच्छता भी व्यायाम से ही होती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
शरीरोपचयः = शरीर + उपचयः
दीप्तोग्नित्वमनालस्यं = दीप्ते + ग्नित्वम् + अनालस्यम्
कान्ति + गात्राणाम् = कान्तिर्गात्राणां

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
सुविभक्तता – सुविभक्त + तल्
स्थिरत्वम् = स्थिर + त्व
दीप्तोगिनत्वम् = दीप्तोग्नि + त्व
लाघवम् = लघु + व्यञ्
मृजा – मृज् + टाप्
कान्ति – कम् + क्तिन्

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः – समासनामानि
शरीरोपचयः = शरीरस्य उपचयः – षष्ठी तत्पुरुष
अनालस्यम् – न आलस्यम् – नञ् तत्पुरुष

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
कान्ति = सौन्दर्यः
मृजा = स्वच्छीकरणम्
लाघवम् = लघुता
स्थिरत्वम् = शान्तिः
उपचयः = अभिवृद्धि

3. श्रमक्लमपिपासोष्ण-शीतादीनां सहिष्णुता।
आरोग्यं चापि परमं व्यायामादुपजायते ॥3॥

शब्दार्थाः
श्रम – परिश्रम (मेहनत)। क्लम – थकान। पिपासा – प्यास। उष्णशीतादीनाम् – गर्मी तथा ठण्डियों की। सहिष्णुता – सहनशीलता। आरोग्यम् – स्वास्थ्य। परमम् – उत्तम। व्यायामात् – व्यायाम से। उपजायते – उत्पन्न (पैदा) होता है।

हिंदी अनुवाद
शारीरिक परिश्रम, थकान, प्यास, गर्मी और ठण्डियों की सहनशीलता और उत्तम स्वास्थ्य व्यायाम से उत्पन्न (प्राप्त) होते हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिः/सन्धिच्छेद
पिपासोष्ण = पिपासा + उष्ण
शीतादीनां = शीत + आदीनां
च + अपि = चापि
व्यायामादुपजायते = व्यायामात् + उपजायते

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
सहिष्णुता = सहिष्णु + तल्।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु-प्रयोगः
च = और = व्यायाम् पौष्टिकं भोजनम् च शरीराय आवश्यक अस्ति।
अपि = भी = अहम् अपि व्यायाम करोमि।
परमम् = उत्तम् = व्यायामेन परमं सुखं प्राप्नोति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
आरोग्यं = नीरोग्य
परमम् = श्रेष्ठम्
क्लम् = श्रान्त
स्थिरत्वम् = शान्तिः
सहिष्णुता = सहनशीलताः

4. न चास्ति सदृशं तेन किञ्चित्स्थौल्यापकर्षणम्।
न च व्यायामिनं मर्त्यमर्दयन्त्यरयो बलात् ॥4॥

शब्दार्थाः
सदृशम् – समान। तेन – उसके (उससे)। किञ्चित् – कुछ। स्थौल्य – आपर्षणम्- मोटापे को दूर करने वाला। व्यायामिनम् – व्यायाम करने वाले को। मर्त्यम् – व्यक्ति को। अर्दयन्ति – कुचल पाते हैं। अरयः – शत्रु गण। बलात् – बलपूर्वक।

हिंदी अनुवाद
और उसके (व्यायाम के) समान कोई (कुछ) भी मोटापे को दूर (कम) करने वाला नहीं है। और ना ही व्यायाम करने वाले व्यक्ति को बलपूर्वक शत्रु कुचल पाते हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धि / सन्धिविच्छेद
च + अस्ति = चास्ति
मर्त्यमर्दयन्त्यरयो = मर्त्यम् + अर्दयन्ति + अरयः
किञ्चित्स्थौल्यापकर्षणम् = किञ्चित् + स्थौल्य + अपकर्षणम्

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृति + प्रत्ययः
अपकर्षणम् = अप + कृष् + ल्युट्
अर्दन् = अर्ट्स + ल्युट्
व्यायामिनम् = व्यायाम + इव्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
न = नहीं – लता गीतं न गायति।
च = और = वयम् पठामः क्रीडामः च।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
सदृशम् – अनुरूपम् / समानरूपम्
अरयः = रिपवः
मर्त्यम् = मरणशीलम्
अर्दयन्ति = अर्दनं कुर्वन्ति / पीडायच्छन्ति।

5. न चैनं सहसाक्रम्य जरा समधिरोहति।
स्थिरीभवति मांसं च व्यायामाभिरतस्य च ॥5॥

शब्दार्थाः
चैनम् (च एनम्) – और इसको। सहसा – अचानक। आक्रम्य – आक्रमण (हमला) करके। जरा – बुढ़ापा। समधिरोहति – आता (दबाता) है। स्थिरीभवति – परिपक्व हो जाता है। मांसम् – मांस। व्यायाम – व्यायाम (में)। अभिरतस्य – लगे रहने वाले का।

हिंदी अनुवाद
और इस (व्यायामशील) व्यक्ति को अचानक बुढ़ापा नहीं आता (दबाता) है। और व्यायाम में तल्लीन (लोग) रहने वाले मनुष्य का मांस परिपक्व होता जाता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
च + एनम् – चैनं
व्यायामाभिरतस्य = व्यायाम + अभिरतस्य
सहसाक्रम्य = सहसा + आक्रम्य

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृति + प्रत्ययः
आक्रम्य = आ + क्रम् + ल्युट्
स्थिरी = स्थिर + ङीप
समाधिरोहति = सम् + अधि+ रुह् + धञ्

विपयर्यपदानि
पदानि = विपर्ययाः
जरा = यौवनं
अधिरोहति = अवरोहति
स्थिर = अस्थिर

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
जरा = वार्धक्यम्
आक्रम्य = आक्रमणं कृत्वा।
अभिरतस्य = संलग्नस्य।

6. व्यायामस्विन्नगात्रस्य पद्भ्यामुवर्तितस्य च।
व्याधयो नोपसर्पन्ति वैनतेयमिवोरगाः
वयोरूपगुणीनमपि कुर्यात्सुदर्शनम् ॥6॥

शब्दार्थाः
व्यायाम – व्यायाम के कारण। उरगाः – साँप। स्विन्नगात्रस्य – पसीने से लथपथ शरीर वाले के। वयः – आयु (से)। पद्भ्याम् – दोनो पैरों से। रूप – सुन्दरता (से)। उद्वर्तितस्य – ऊपर उठने वाले के। गुणैः – गुणों से। व्याधयः – बीमारियाँ। हीनम् अपि – हीन को भी। उपसर्पन्ति – पास जाती हैं। सुदर्शनम् – सुन्दर। वैनतेयम् – गरुण के (को)। कुर्यात् – करता है। इव – समान।

हिंदी अनुवाद
व्यायाम के कारण पसीने से लथपथ शरीर वाले के और दोनों पैरों से ऊपर उठने वाले व्यायाम करने वाले के पास रोग वैसे ही नहीं आते हैं जैसे गरुड़ के पास साँप। व्यायाम से आयु, रूप तथा गुणों से हीन व्यक्ति भी सुन्दर दिखाई देने लगता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
नोपसर्पन्ति = न + उपसर्पन्ति
वैनतेयमिवोरगाः = वैनतेयम् + इव + उरगाः
वयः + रूप = वयोरूप
गुणैीनमपि = गुणैः + हीनम् + अपि
कुर्यात्सुदर्शनम् = कुर्यात् + सुदर्शनम्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामनि
वयोरूपगुणैीनम् = वयसा च रूपेण च गुणैः च हीनम् – तत्पुरुषः
सुदर्शनम् = सुष्ठुरूदर्शनम् – कर्मधारय

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
उपसर्पः = उप + सृप् + धञ्
उद्वर्तितस्य = उत् + वृत् + क्त

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
वैनतेयाः = गरुड़ाः
उरगः = सर्पः

7. व्यायाम कुर्वतो नित्यं विरुद्धमपि भोजनम्।
विदग्धमविदग्धं वा निर्दोष परिपच्यते ।।7।।

शब्दार्थाः
व्यायामम् – व्यायाम को। कुर्वतः – करते हुए का। नित्यम् – प्रतिदिन। विरुद्धमपि – अनुपयोगी भी। भोजनम् – भोजन। विदग्धम् – भली प्रकार से पका हुआ। अविदग्धम् – भली प्रकार से न पका हुआ। निर्दोषम् – बिना कष्ट के। परिपच्यते – पच जाता है।

हिंदी अनुवाद
प्रतिदिन व्यायाम करते हुए व्यक्ति का विरुद्ध (अनुपयोगी), भली प्रकार, से पका हुआ अथवा न पका हुआ भोजन भी बिना कष्ट के पच जाता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
विदग्धमविदग्धं = विदग्धम् + अविदग्ध
विरुद्धमपि = विरुद्धम् + अपि

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृति + प्रत्ययः
कुर्वत् = कृ + शतृ
विदग्ध = वि + दह् + क्त
विरुद्ध = वि + रुह् + क्त

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
अविदग्धम् = न विदग्धम् – नञ् तत्पुरुष
निर्दोषं = दोषे न रहितम् – तृतीया तत्पुरुष

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
नित्यम् = प्रतिदिनम्
परिपच्यते – जीर्यते
विरुद्धम् = अनुपयुक्तम्
विदग्धम् – सुपक्वम्

8. व्यायामो हि सदा पथ्यो बलिनां स्निग्धभोजिनाम्।
स च शीते वसन्ते च तेषां पथ्यतमः स्मृतः ॥8॥

शब्दार्थाः
हि – निश्चय से। सदा – हमेशा। पथ्यः – लाभदायक है। बलिनाम् – बलवानों का। स्निग्धभोजिनाम् – चिकनाई युक्त भोजन खाने वालों का। शीते – शीतकाल में। वसन्ते – वसन्त ऋतु में। तेषाम् – उनका (उनके लिए)। पथ्यतमः – बहुत ही लाभदायक। स्मृतः – कहा गया है।

हिंदी अनुवाद
निश्चय से व्यायाम सदा ही बलशालियों का और चिकनाई युक्त भोजन रखने वालों की दवा है। और वह शीतकाल में और वसन्त ऋतु में उसके लिए अतीव लाभदायक कहा गया है।

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
स्निग्धभोजिनाम् = स्निधं भुनक्ते यः सः तेषाम् – बहुव्रीहि
शीते वसन्ते च = शीत वसन्तयोः – द्वन्द्व

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृति + प्रत्ययः
पथ्य = पथ् + यत्
बलिनाम् = बल + इन्
पथ्यतमः = पथ्य + तमप्
स्मृतः – स्मृ + क्त

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
पथ्य = लाभदायक:
शीते = शीतले शिशिर ऋतौ

9. सर्वेष्वतुष्वहरहः पुम्भिरात्महितैषिभिः।
बलस्यार्धेन कर्त्तव्यो व्यायामो हन्त्यतोऽन्यथा ॥9॥

शब्दार्थाः
सर्वेषु – सभी। ऋतुषु – ऋतुओं में । अहरहः – प्रतिदिन। पुम्भिः – पुरुषों के द्वारा। आत्महितैषिभि – अपना (आत्मा का) हित चाहने वालों के द्वारा। बलस्य – बल का। अर्धेन – आधे भाग से। कर्तव्यः – करना चाहिए। हन्तयत: – रहित (कम) हो जाता है (हानिकारक)। अन्यथा – नहीं तो।

हिंदी अनुवाद
आत्मा का (अपना) हित चाहने वाले पुरुषों के द्वारा सभी ऋतुओं में प्रतिदिन आधे बल से व्यायाम करना चाहिए। नहीं तो (अन्यथा) व्यायाम हानिकारक हो जाता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
सर्वेष्वतुष्वहरहः = सर्वेषु + ऋतुषु + अहरहः
पुम्भिरात्महितैषिभिः = पुम्भिः + आत्महितैषिभिः
बलस्यार्धन = बलस्य + अर्धन
हन्त्यताऽन्यथा = हन्त्यतः + अन्यथा

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः – समास नामानि
आत्महितैषिभिः = आत्मनः हितैषिभिः – षष्ठी तत्पुरुष
आत्महितैषिभिः = आत्मनः हितं इच्छति यैः तैः – बहुव्रीहि
बलस्यार्धेन = बलार्धन – षष्ठी तत्पुरुष
सर्वेष्वृतुषु = सर्वर्तुषु – षष्ठी तत्पुरुष

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
कर्तव्यो – कृ + तव्यत्।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
पुम्भिः = पुरुषैः
अहरहः = प्रतिदिनम्
अर्धन = अर्धभागेन

10. हृदिस्थानस्थितो वायुर्यदा वक्त्रं प्रपद्यते।
व्यायाम कुर्वतो जन्तोस्तबलार्धस्य लक्षणम् ॥10॥

शब्दार्थाः
हृदिस्थानस्थितः – हृदय देश (स्थान) में स्थित। वायुः – हवा। वक्त्रम्-मुँह को। प्रपद्यतेः – पहुँचती है। कुर्वतः – करते हुए के। जन्तोः – जीव (व्यक्ति) के। तद् – वह। बलार्धस्य – आधे बल का। लक्षणम् – लक्षण होता है।

हिंदी अनुवाद
जब हृदय स्थान में स्थित वायु (हवा) मुँह तक पहुंचती है। व्यायाम को करते हुए व्यक्ति के वह आधे बल का लक्षण होता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
वायुर्यदा = वायुः + यदा
जन्तोस्तद् = जन्तोः + तद्
बलार्धस्य = बल + अर्धस्य

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः – समासनामानि
हृदिस्थानस्थितः = हृदस्थितः – सप्तमी तत्पुरुष
बलार्धस्य = बलस्य अर्धस्य – षष्ठी तत्पुरुष

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृति + प्रत्ययः
कुर्वतः = कृ + क्त
स्थितः = स्था + क्त

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
वक्त्रं = मुखम्
जन्तोः = नरस्य
वायु = पवनः

11. वयोबलशरीराणि देशकालाशनानि च।
समीक्ष्य कुर्यात् व्यायाममन्यथा रोगमाप्नुयात् ॥11॥

शब्दार्थाः
वयः – आयु। बलशरीराणि – बल और शरीरों को। देश – स्थान। काल – समय। अशनानिः – भोजन को। समीक्ष्यदेखभाल करके। कुर्यात् – करना चाहिए। अन्यथा – नहीं तो (अन्यथा)। आप्नुयात् – प्राप्त करे। रोगम् – रोग को (बीमारी को)।

हिंदी अनुवाद
आयु, बल, शरीर, देश (स्थान), समय और भोजन को देखकर ही व्यायाम को करना चाहिए अन्यथा (नहीं तो) रोग प्राप्त करेगा (रोगी हो जाएगा)।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
वयोबलशरीराणि = वयः + बलशरीराणि
देशकालाशनानि = देशकाल + अशनानि
व्यायाममन्यथा = व्यायामम् + अन्यथा
रोगमाप्नुयात् = रोगम् + आप्नुयात्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः – समासनामानि
वयोबलशरीराणि = वयः च बलं च शरीरं च – द्वन्द्व समास
देशकालाशनानि = देशः च कालः च अश्नम् च – द्वन्द्व समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
समीक्ष्यः = सम् + ईक्ष + ल्यप्
रोगः = रुज् + धञ्

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
वयः – आयु
कालः = समय:
समीक्ष्य – सम्यग्दृष्ट्वा
आप्नुयात् = प्राप्नुयात्
अशनानि = आहारा: / भोजनानि

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book अशुद्धि-संशोधनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions अशुद्धि-संशोधनम्

अभ्यास:

प्रश्न 1.
एकः छात्रः अधोलिखितम् अनुच्छेद लिखितवान्। तत्र तेन काश्चन अशुद्धयः कृताः। भवान् तेषां संशोधनं कृत्वा तस्य सहायतां करोतु-

(i) एकः पथिकः ह्यः नगरम् गच्छति।
(ii) तत्र स: बहूनि भवनम् दृष्ट्वा चकितः जातः।
(iii) तस्य मित्रः अपि तत्र तेन सह गतवान्।
(iv) सः अवदत्-अहो विडम्बना! नगरेषु एकतः धनप्रदर्शनम् अपरतः नग्नाः दरिद्राः क्षुधया पीडिताः च स्थ।
उत्तराणि:
(i) अगच्छत्
(ii) भवनानि
(iii) मित्रम्
(iv) सन्ति।

प्रश्न 2.
अस्मिन अनुच्छेदे कानिचित् पदानि पुरुष-वचन-लिङ्ग-लकारदृष्ट्या अशुद्धानि सन्ति। शुद्धीकृत्य समक्षं लिखत-

(i) अहम् पत्रवाहकः अस्ति।
(ii) जनेभ्यः प्रतिदिनम् आगताः पत्राणि वितरामि।
(iii) ते पत्राणि प्राप्य न केवलं निजवृत्तानि अवागच्छत् अपितु साक्षात्कारपत्रम्, नियुक्तिपत्रं, परीक्षाफलम् अपि प्राप्नुवन्ति।
(iv) अहम् स्वकर्म सदा निष्ठया अकरोत्।
उत्तराणि:
(i) अस्मि
(ii) आगतानि
(iii) अवगच्छन्ति
(iv) करोमि।

प्रश्न 3.
एकः छात्रः विहारार्थं जन्त्वागारम् अगच्छत्। ततः आगत्य तस्य वर्णनम् अकरोत्। तत्र च तेन काशचन् अशुद्धयः कृताः। कृपया तासां संशोधनं करोतु-

(i) जन्त्वागारे बहवः सिंहः आसन्।
(ii) तत्र वानराः अपि वृक्षात् वृक्षं कूदते स्म।
(iii) एकः दुष्टः बालकः पाषाण-खण्डान् वानरान् अताडयत्।
(iv) तदैव तत्र रक्षकः आगत्य अवदत्-भौः एतेषु अपि प्राणाः सन्ति अतः एतान् मा ताडयत इति।
उत्तराणि:
(i) सिंहाः
(ii) कूर्दन्ते स्म
(iii) पाषाणखण्डै:
(iv) ताडय।

प्रश्न 4.
अस्मिन् अनुच्छेदे कानिचित् पदानि अशुद्धानि सन्ति तानि शुद्धीकृत्य लिखत-

(i) अहम् एकम् पञ्चाशत् वर्षीया महिला अस्मि।
(ii) अहं किञ्चित् किञ्चित् संस्कृतं अवगच्छति।
(iii) इदानीं यदा बालः अपि-
(iv) संस्कृतभाषा वदन्ति तदा अहम् अति प्रसन्ना भवामि।
उत्तराणि:
(i) एका
(ii) अवगच्छामि
(iii) बालाः
(iv) संस्कृतभाषाम्।

प्रश्न 5.
द्वयोः सख्योः वार्तालापमध्ये काश्चन अशुद्धयः सञ्जाताः। तासां संशोधनं कृत्वा लिखत-

राधिका – अयि लता! अद्य मम विद्यालये वार्षिकोत्सवः अस्ति।
अहम् स्वपितुः सह विद्यालयं गमिष्यामि।
लता – राधिके! किम् तत्र तव मित्राः अपि भविष्यन्ति।
राधिका – आम्र। तत्र अहं पुरस्कारम् अपि लप्स्यते।
लता – शोभनम्, प्रतीक्षस्व तावत्। सञ्जीभूय अहम् अपि आगच्छामि।
उत्तराणि:
(i) अयि लते!
(ii) स्वपित्रा
(iii) मित्राणि
(iv) लप्स्ये।

प्रश्न 6.
अधोलिखित वाक्येषु काश्चन अशुद्धयः रेखांकित कृत्वा तासां संशोधनं कृत्वा पुनः लिखत-

1. (i) जन्तुशालायाम् अनेकाः पशवः बसन्ति।
(ii) मृगानां सह मृगाः चरन्ति।
(iii) धूर्ताः बालकाः पाषाणखण्डान् वानरान् ताडयन्ति।
(iv) केचन बालकाः खगेभ्यः चणकान् यच्छति।
उत्तराणि:
(i) अनेके
(ii) मृगैः
(iii) पाषाणखण्डैः
(iv) यच्छन्ति।

2. (i) अद्य पर्यावरणदिवसः भविष्यति।
(ii) ‘वृक्षाः न छेत्स्यामः’ इति प्रतिज्ञा सर्वैः छात्रैः कृता।
(iii) प्लास्टिकस्यूतानाम् बहिष्कारार्थम् अपि सङ्कल्पः ते कृतः।
(iv) अवकरः जले न क्षेप्तव्यः इत्यपि घोषणां ते कृतवान।
उत्तराणि:
(i) अस्ति
(ii) वृक्षान्
(iii) तैः
(iv) कृतवन्तः।

3. (i) एषा मम विद्यालयः अस्ति।
(ii) इदम् विद्यालये पञ्चाशत् अध्यापकाः अध्यापिकाः च पाठयन्ति।
(iii) किम् त्वत् पार्वे संगणकयन्त्रम् अस्ति?
(iv) अद्यत्वे वयं सर्वाणि कार्याणि संगणकयन्त्रेण एव क्रियन्ते।
उत्तराणि:
(i) एषः
(ii) अस्मिन्
(ii) तव
(iv) कुर्मः।

4. (i) सा बालकः भोजनं खादति।
(ii) त्वया सह के गच्छति?
(iii) किं सा श्वः आगच्छत?
(iv) किं त्वम् अपि खादिष्यति?
उत्तराणि:
(i) सः बालकः भोजनं खादति।
(ii) त्वया सह के गच्छन्ति?
(iii) किं सा श्वः आगमिष्यति?
(iv) किं त्वम् अपि खादिष्यसि?

5. (i) सः बालिका अस्ति।
(ii) मया सह मम मित्रम् अपि गच्छन्ति।
(iii) किं त्वम् अपि पठिष्यति?
(iv) सः अपि खादिष्यसि।
उत्तराणि:
(i) सा बालिका अस्ति।
(ii) मया सह मम मित्राणि अपि गच्छन्ति।
(iii) किं त्वम् अपि पठिष्यसि?
(iv) सः अपि खादिष्यति।

6. (i) सः बालकः खादसि।
(ii) त्वं कुत्र गच्छामि।
(iii) किं सा ह्यः आगमिष्यति?
(iv) ताः अत्र फलं खादतः।
उत्तराणि:
(i) खादति
(ii) अहम्
(iii) श्वः
(iv) ते।

7. (i) सा बालकः फलं खादति।
(ii) मया सह ते अपि गच्छति।
(iii) किं सा ह्यः आगमिष्यति?
(iv) किम् अहम् अपि चलिष्यति?
उत्तराणि:
(i) सः बालकः फलं खादति।
(ii) मया सह ते अपि गच्छन्ति।
(iii) किं सा ह्यः आगच्छत्?
(iv) किम् अहम् अपि चलिष्यामि?

8. (i) सः रमा अस्ति।
(ii) त्वया सह तव पिता अपि गच्छन्ति।
(iii) किं त्वं तत्र श्वः गच्छति?
(iv) सः अपि जलं पास्यसि।
उत्तराणि:
(i) सा रमा अस्ति।
(ii) त्वया सह तव पिता अपि गच्छति।
(iii) किं त्वं तत्र श्व: गमिष्यसि?
(iv) सः अपि जलं पास्यति।

प्रश्न 7.
छात्राः कुतुबमीनारं द्रष्टुम् अगच्छन्। एकः छात्रः तस्य वर्णनम् अकरोत्। वर्णने तेन अनेकाः अशुद्धयः कृताः याः रेखाङ्किताः तासां संशोधनं कृत्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

(i) कुतुबमीनारे वयं बहून् जनाः अपश्याम।
(ii) तेषु अनेकाः उपरि गच्छन्ति स्म।
(iii) वयम् एकस्य छायायुक्त-वृक्षस्य अधः भोजनं अकुर्वन्।
(iv) माम् कुतुबमीनारः अतीव अरोचत।
उत्तराणि:
(i) कुतुबमीनारे वयं बहून् जनान् अपश्याम।
(ii) तेषु अनेके उपरि गच्छन्ति स्म।
(iii) वयम् एकस्य छायायुक्त-वृक्षस्य अधः भोजनं अकरवाम।
(iv) मह्यम् कुतुबमीनारः अतीव अरोचत।

प्रश्न 8.
अधोदत्तेषु वाक्येषु कानिचित् पदानि रेखाङ्कितानि, तानि पुरुष-वचन-लिङ्ग-लकारदृष्ट्या अशुद्धानि सन्ति। तानि शुद्धीकृत्य पूर्णं वाक्यम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

(i) अहं पत्रवाहकः अस्ति।
(ii) जनेभ्यः प्रतिदिनम् आगताः पत्राणि वितरामि।
(iii) ते पत्रेषु साक्षात्कारपत्रः, परीक्षाफलं, नियुक्तिपत्रम् अपि आप्नुवन्ति।
(iv) अहं स्वकर्म सदा निष्ठया करोमि।
उत्तराणि:
(i) अहं पत्रवाहकः अस्मि।
(ii) जनेभ्यः प्रतिदिनम् आगतानि पत्राणि वितरामि।
(iii) ते पत्रेषु साक्षात्कारपत्रम्, परीक्षाफलं, नियुक्तिपत्रम् अपि आप्नुवन्ति।
(iv) अहं स्वकर्म सदा निष्ठया करोमि।

प्रश्न 9.
रेखाङ्किपदानां संशोधनं कृत्वां वाक्यानि पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

(i) ते बालिकाः गृहस्य बहिः क्रीडन्ति।
(ii) माता बालिकेभ्यः क्रुध्यन्ति।
उत्तराणि:
(i) ताः बालिकाः गृहात् बहिः क्रीडन्ति।
(ii) माता बालिकाभ्यः क्रुध्यति।

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

1. प्रदत्तेषु उत्तरेषु यत् उत्तरम् शुद्धम् अस्ति तत् चीयताम्।

(दिए गए उत्तरों में से जो उत्तर शुद्ध है उसे चुनिए। Choose the appropriate answer from the options given below.)

प्रश्न 1.
शुद्धम् पवनः वहति।
(क) शुद्धा
(ख) शुद्धः
(ग) शुद्ध
(घ) शुद्धम्
उत्तराणि:
(ख) शुद्धः

प्रश्न 2.
त्वम् मम मित्रः अस्ति।
(क) मित्रम्
(ख) मित्रे
(ग) मित्राणि
(घ) मित्रेण
उत्तराणि:
(क) मित्रम्

प्रश्न 3.
छात्राः विद्यालयं गच्छति।
(क) गच्छति
(ख) गच्छतः
(ग) गच्छसि
(घ) गच्छन्ति
उत्तराणि:
(घ) गच्छन्ति

प्रश्न 4.
त्वम् पुस्तकं पठामि।
(क) पठति
(ख) पठसि
(ग) पठावः
(घ) पठथः
उत्तराणि:
(ख) पठसि

प्रश्न 5.
गुरवः छात्रेभ्यः विद्यां ददाति।
(क) गुरुः
(ख) गुरुम्
(ग) गुरुणा
(घ) गुरु
उत्तराणि:
(क) गुरुः

प्रश्न 6.
इमे छात्रौ पठतः।
(क) इमाः
(ख) इमानि
(ग) इमौ
(घ) इमम्
उत्तराणि:
(ग) इमौ

प्रश्न 7.
अस्य बालिकायाः गृहं कुत्रास्ति?
(क) अनेन
(ख) अस्याः
(ग) अस्यै
(घ) अस्याम्
उत्तराणि:
(ख) अस्याः

प्रश्न 8.
धर्म: आचरणीयम्।
(क) आचरणीयः
(ख) आचरणीया
(ग) आचरणीयौ
(घ) आचरणीये
उत्तराणि:
(क) आचरणीयः

प्रश्न 9.
वृक्षः परोपकाराय फलन्ति।
(क) वृक्षान्
(ख) वृक्षम्
(ग) वृक्षौ
(घ) वृक्षाः
उत्तराणि:
(घ) वृक्षाः

प्रश्न 10.
अहं पुस्तकं पठति।
(क) पठसि
(ख) पठावः
(ग) पठामि
(घ) पठथः
उत्तराणि:
(ग) पठामि

प्रश्न 11.
ते बालकाः पुस्तकं पठतः।
(क) पठथः
(ख) पठावः
(ग) पठन्ति
(घ) पठामः
उत्तराणि:
(ग) पठन्ति

प्रश्न 12.
यः सत्यं भाषते सः सुखं लभति।
(क) लभसि
(ख) लभते
(ग) लप्स्यते
(घ) लभ्यते
उत्तराणि:
(ख) लभते

प्रश्न 13.
वृक्षे चत्वारि खगाः सन्ति।
(क) चतुरः
(ख) चत्वारि
(ग) चत्वारः
(घ) चतस्रः
उत्तराणि:
(ग) चत्वारः

प्रश्न 14.
रामः विद्यालयं गच्छसि।
(क) गच्छति
(ख) गच्छामि
(ग) गच्छानि
(घ) गच्छथः
उत्तराणि:
(क) गच्छति

प्रश्न 15.
अहम् शास्त्रं पठामः।
(क) पठसि
(ख) पठामि
(ग) पठति
(घ) पठावः
उत्तराणि:
(ख) पठामि

प्रश्न 16.
सत्यः कथयितव्यम्।
(क) सत्येन
(ख) सत्यम्
(ग) सत्यम्
(घ) सत्याय
उत्तराणि:
(ग) सत्यम्

प्रश्न 17.
धर्माचरणेन सुखं लभति।
(क) लभसि
(ख) लभते
(ग) लभ्यते
(घ) लभसे
उत्तराणि:
(ख) लभते

प्रश्न 18.
उद्याने सुन्दराः पुष्पाणि सन्ति।
(क) सुन्दरम्
(ख) सुन्दरः
(ग) सुन्दराणि
(घ) सुन्दरे
उत्तराणि:
(ग) सुन्दराणि

प्रश्न 19.
धनं सुखाय भवथः।
(क) भूयते
(ख) भवति
(ग) भवसि
(घ) भवतः
उत्तराणि:
(ख) भवति

प्रश्न 20.
रामः मम मित्रः अस्ति।
(क) मित्रे
(ख) मित्रा
(ग) मित्रम्
(घ) मित्रौ
उत्तराणि:
(ग) मित्रम्

प्रश्न 21.
क्रोधः न कर्तव्यम्।
(क) कर्तव्यः
(ख) कर्तव्या
(ग) कर्तव्ये
(घ) कर्तव्याः
उत्तराणि:
(क) कर्तव्यः

प्रश्न 22.
इदानीं त्वं किं कुर्वन्ति?
(क) करोमि
(ख) कुर्मः
(ग) करोषि
(घ) कुरुथः
उत्तराणि:
(ग) करोषि

प्रश्न 23.
सः अपि जलं पास्यसि।
(क) पास्यति
(ख) पास्यतः
(ग) पास्यथः
(घ) पास्यन्ति
उत्तराणि:
(क) पास्यति

प्रश्न 24.
कुतुबमीनारे वयं बहून् जनाः अपश्याम।
(क) जनान्
(ख) जनैः
(ग) जनः
(घ) जनम्
उत्तराणि:
(क) जनान्

प्रश्न 25.
तेषु अनेकाः उपरि गच्छन्ति स्म।
(क) अनेकान्
(ख) अनेके
(ग) अनेकः
(घ) अनेकेन
उत्तराणि:
(ख) अनेके

प्रश्न 26.
वयम् एकस्य छायायुक्त-वृक्षस्य अधः भोजनं अकुर्वन्।
(क) अकरवम्
(ख) अकरवाव
(ग) अकरवाम
(घ) अकरोः
उत्तराणि:
(ग) अकरवाम

प्रश्न 27.
माम् कुतुबमीनारः अतीव अरोचत।
(क) मम
(ख) मत्
(ग) मया
(घ) मह्यम्।
उत्तराणि:
(घ) मह्यम्।

प्रश्न 28.
अहं पत्रवाहकः अस्ति।
(क) असि
(ख) अस्मि
(ग) स्थ
(घ) स्तः
उत्तराणि:
(ख) अस्मि

प्रश्न 29.
जनेभ्यः प्रतिदिनम् आगताः पत्राणि वितरामि।
(क) आगतानि
(ख) आगतान्
(ग) आगतेभ्यः
(घ) आगतैः
उत्तराणि:
(क) आगतानि

प्रश्न 30.
ते पत्रेषु साक्षात्कारपत्रः, परीक्षाफलं, नियुक्तिपत्रम् अपि आप्नुवन्ति।
(क) साक्षात्कारपत्रम्
(ख) साक्षात्कारपत्राणि
(ग) साक्षात्कारपत्रैः
(घ) साक्षात्कारपत्रे
उत्तराणि:
(क) साक्षात्कारपत्रम्

प्रश्न 31.
अहं स्वकर्मं सदा निष्ठया करोमि।
(क) स्वकर्मः
(ख) स्वकर्मान्
(ग) स्वकर्मणा
(घ) स्वकर्म
उत्तराणि:
(घ) स्वकर्म

प्रश्न 32.
येन जनाः शिक्षितः भवेयुः।
(क) शिक्षितम्
(ख) शिक्षितान्
(ग) शिक्षिताः
(घ) शिक्षितेन
उत्तराणि:
(ग) शिक्षिताः

प्रश्न 33.
एकस्मिन् ग्रामे द्वे मित्रौ आस्ताम्-रामः च श्यामः च।
(क) मित्रम्
(ख) मित्राणि
(ग) मित्रेण
(घ) मित्रे
उत्तराणि:
(घ) मित्रे

प्रश्न 34.
तयोः रामः बहूनां दीनानां सहायतां कुर्वन्ति स्म।
(क) करोति
(ख) कुरुतः
(ग) करोषि
(घ) करोमि
उत्तराणि:
(क) करोति

प्रश्न 35.
श्यामः च तस्य सह सहयोगं करोति स्म।
(क) तयोः
(ख) तेन
(ग) तस्मै
(घ) तम्
उत्तराणि:
(ख) तेन

प्रश्न 36.
तयोः अपूर्वं मैत्रीं दृष्ट्वा जनाः कथयन्ति स्म-अहो धन्यौ एतौ सुहृदौ।
(क) अपूर्वा
(ख) अपूर्वां
(ग) अपूर्वी
(घ) अपूर्वः
उत्तराणि:
(ख) अपूर्वां

प्रश्न 37.
वयं नित्यम् अग्रजानां चरणौ स्पृशन्ति,
(क) स्पृशति
(ख) स्पृशामि
(ग) स्पृशामः
(घ) स्पृशावः
उत्तराणि:
(ग) स्पृशामः

प्रश्न 38.
तेषाम् आशीर्वादाः अस्मान् रक्षति।
(क) आशीर्वादम्
(ख) आशीर्वादान्
(ग) आशीर्वादौ
(घ) आशीर्वादः
उत्तराणि:
(घ) आशीर्वादः

प्रश्न 39.
ये शिष्यौ गुरुजनानां चरणौ स्पृशन्ति,
(क) शिष्यः
(ख) शिष्याः
(ग) शिष्यान्
(घ) शिष्यौ
उत्तराणि:
(ख) शिष्याः

प्रश्न 40.
तेषाम् आयुः वर्धन्ते।
(क) वर्धते
(ख) वर्धेते
(ग) वर्धे
(घ) वर्धसे
उत्तराणि:
(क) वर्धते

प्रश्न 41.
अहं प्रतिदिनं मातापितरौ प्रणमति।
(क) प्रणमतः
(ख) प्रणमन्ति
(ग) प्रणमामि
(घ) प्रणमामः
उत्तराणि:
(ग) प्रणमामि

प्रश्न 42.
तौ च माम् आशीर्वादं यच्छतः।
(क) मह्यम्
(ख) मत्
(ग) मम
(घ) मयि
उत्तराणि:
(क) मह्यम्

प्रश्न 43.
भवान् सुखी भवन्तु।
(क) भव
(ख) भवत
(ग) भवतु
(घ) भवन्तु
उत्तराणि:
(ग) भवतु

प्रश्न 44.
सर्वेषां दीनजनस्य सेवां करोतु इति।
(क) दीनजनानाम्
(ख) दीनजनान्
(ग) दीनजनयोः
(घ) दीनजनेभ्यः
उत्तराणि:
(क) दीनजनानाम्

प्रश्न 45.
रात्रौ सर्वे निद्रामग्नाः आसीत्।
(क) आस्ताम्
(ख) आस्त
(ग) आसी:
(घ) आसन्
उत्तराणि:
(घ) आसन्

प्रश्न 46.
एकं शब्दः श्रुतः ढमढम् इति। कश्चित् चौरः भवेत् इति।
(क) एकः
(ख) एकाम्
(ग) एका
(घ) एकया
उत्तराणि:
(क) एकः

प्रश्न 47.
वयं भीतः परन्तु वस्तुतः पाकशालायाम्।
(क) भीतम्
(ख) भीताम्
(ग) भीता
(घ) भीताः
उत्तराणि:
(घ) भीताः

प्रश्न 48.
एकः बिडाली पात्रम् अपातयत्।
(क) एका
(ख) एकाम्
(ग) एकम्
(घ) एक
उत्तराणि:
(क) एका

प्रश्न 49.
वयं प्रतिदिनं भ्रमणाय गच्छन्ति।
(क) गच्छावः
(ख) गच्छामः
(ग) गच्छथ
(घ) गच्छथः
उत्तराणि:
(ख) गच्छामः

प्रश्न 50.
उद्याने अनेकाः जनाः व्यायाम कुर्वन्ति।
(क) अनेकं
(ख) अनेकः
(ग) अनेके
(घ) अनेकान्
उत्तराणि:
(ग) अनेके

प्रश्न 51.
वयं च द्रष्टारः भविष्यामि।
(क) भविष्याव:
(ख) भविष्यामः
(ग) भविष्यन्ति
(घ) भविष्यति
उत्तराणि:
(ख) भविष्यामः

प्रश्न 52.
वृक्षे चतस्त्रः फलानि सन्ति।
(क) चत्वारि
(ख) चत्वारः
(ग) चतुरः
(घ) चतुर्णाम्
उत्तराणि:
(क) चत्वारि

प्रश्न 53.
द्वे बालकौ पठतः।
(क) द्वा
(ख) द्वि
(ग) द्वौ
(घ) द्वयोः
उत्तराणि:
(ग) द्वौ

प्रश्न 54.
वयं श्वः प्रदर्शनी गच्छामः।
(क) गमिष्यावः
(ख) गमिष्यथ:
(ग) गमिष्यामः
(घ) गमिष्यन्ति
उत्तराणि:
(ग) गमिष्यामः

प्रश्न 55.
यूयं तस्मै फलानि यच्छिष्यथ।
(क) दास्यथ
(ख) दास्यथः
(ग) दास्यसि
(घ) दास्यन्ति
उत्तराणि:
(क) दास्यथ

प्रश्न 56.
सा कन्या आयुष्मान् भवतु।
(क) आयुष्मत्
(ख) आयुष्मन्
(ग) आयुष्मती
(घ) आयुष्मतः
उत्तराणि:
(ग) आयुष्मती

2. विकल्पेभ्यः शुद्धम् उत्तरं चित्त्वा रिक्तस्थानानि सम्पूरयत।

(विकल्पों से शुद्ध उत्तर चुनकर खाली स्थान भरें। Fill in the blank by correct words who given below.)

प्रश्न 1.
तस्य _____________ अपि तत्र तेन सह गतवान्। सः अवदत्-
(क) मित्राणि
(ख) मित्रम्
(ग) मित्रे
(घ) मित्रेण
उत्तराणि:
(ख) मित्रम्

प्रश्न 2.
अहो विडम्बना! नगरेषु एकतः धनप्रदर्शनम् अपरतः नग्नाः दरिद्राः क्षुधया पीडिताः च _____________।
(क) स्थः
(ख) अस्मि
(ग) सन्ति
(घ) स्मः
उत्तराणि:
(ग) सन्ति

प्रश्न 3.
अहम् एकः पत्रवाहकः _____________।
(क) अस्मि
(ख) असि
(ग) सन्ति
(घ) स्मः
उत्तराणि:
(क) अस्मि

प्रश्न 4.
जनेभ्यः प्रतिदिनम् _____________ पत्राणि वितरामि।
(क) आगतान्
(ख) आगता
(ग) आगतानि
(घ) आगताः
उत्तराणि:
(ग) आगतानि

प्रश्न 5.
जन्त्वागारे बहवः _____________ आसन्।
(क) सिंहः
(ख) सिंहम्
(ग) सिंहाः
(घ) सिंहान्
उत्तराणि:
(ग) सिंहाः

प्रश्न 6.
तत्र _____________ अपि वृक्षात् वृक्षं कूर्दन्ते स्म।
(क) वानरं
(ख) वानरान्
(ग) वानरैः
(घ) वानराः
उत्तराणि:
(घ) वानराः

प्रश्न 7.
एकः दुष्ट: बालकः _____________ वानरान् अताडयत्।
(क) पाषाण-खण्डैः
(ख) पाषाण-खण्डेभ्यः
(ग) पाषाण-खण्डाः
(घ) पाषाण-खण्डः
उत्तराणि:
(क) पाषाण-खण्डैः

प्रश्न 8.
तदैव तत्र रक्षकः आगत्य अवदत्-भोः एतेषु अपि प्राणाः सन्ति अतः त्वम् एतान् मा _____________ इति।
(क) ताडय
(ख) ताडयत
(ग) ताडयतु
(घ) ताडयानि
उत्तराणि:
(क) ताडय

प्रश्न 9.
अहम् _____________ पञ्चाशत् वर्षीया महिला अस्मि।
(क) एकम्
(ख) एकाम्
(ग) एकः
(घ) एका
उत्तराणि:
(घ) एका

प्रश्न 10.
अहं किञ्चित् संस्कृतम् _____________।
(क) अवगच्छामि
(ख) अवगच्छति
(ग) अवगच्छसि
(घ) अवगच्छन्ति
उत्तराणि:
(क) अवगच्छामि

प्रश्न 11.
इदानीं यदा _____________ अपि संस्कृतभाषां वदन्ति।
(क) बालः
(ख) बालम्
(ग) बालाः
(घ) बालैः
उत्तराणि:
(ग) बालाः

प्रश्न 12.
तदा अहम् अति _____________ भवामि।
(क) प्रसन्नः
(ख) प्रसन्ना
(ग) प्रसन्न
(घ) प्रसन्नाः
उत्तराणि:
(क) प्रसन्नः

प्रश्न 13.
राधिका-अयि _____________ ‘अद्य मम विद्यालये वार्षिकोत्सवः अस्ति।
(क) लताः!
(ख) लते!
(ग) लताम्!
(घ) लता!
उत्तराणि:
(ख) लते!

प्रश्न 14.
अतः अहम् _____________ सह विद्यालयं गमिष्यामि।
(क) स्वपितुः
(ख) स्वपित्रा
(ग) स्वपितः
(घ) स्वपिता
उत्तराणि:
(ख) स्वपित्रा

प्रश्न 15.
लता-राधिके! किम् तत्र तव _____________ अपि भविष्यन्ति?
(क) मित्रम्
(ख) मित्राः
(ग) मित्राणि
(घ) मित्रैः
उत्तराणि:
(ग) मित्राणि

प्रश्न 16.
राधिका-आम्। तत्र अहं पुरस्कारम् अपि _____________।
(क) लप्स्य ते
(ख) लप्स्यन्ते
(ग) लप्स्य ते
(घ) लप्स्ये
उत्तराणि:
(घ) लप्स्ये

प्रश्न 17.
‘अवकरः जले न क्षेप्तव्यः’ इत्यादि घोषणां ते _____________।
(क) कृतवान्
(ख) कृतवत्
(ग) कृतवती
(घ) कृतवन्तः
उत्तराणि:
(घ) कृतवन्तः

प्रश्न 18.
_____________ मम विद्यालयः अस्ति।
(क) एषा
(ख) एतत्
(ग) एषः
(घ) एते
उत्तराणि:
(ग) एषः

प्रश्न 19.
_____________ विद्यालये पञ्चाशत् अध्यापका: अध्यापिका: च पाठयन्ति।
(क) अयम्
(ख) अस्मिन्
(ग) अस्य
(घ) अस्मात्
उत्तराणि:
(ख) अस्मिन्

प्रश्न 20.
किम् _____________ पार्श्वे संगणकयन्त्रम् अस्ति?
(क) त्वत्
(ख) त्वम्
(ग) तव
(घ) त्वाम्
उत्तराणि:
(ग) तव

प्रश्न 21.
अद्यत्वे वयं सर्वाणि कार्याणि संगणकयन्त्रेण एव _____________।
(क) क्रियन्ते
(ख) कुर्मः
(ग) कुर्वन्ति
(घ) कुरुथ
उत्तराणि:
(ख) कुर्मः

प्रश्न 22.
_____________ बालक: भोजनं खादति।
(क) तत्
(ख) सः
(ग) सा
(घ) तेन
उत्तराणि:
(ख) सः

प्रश्न 23.
त्वया सह के _____________?
(क) गच्छन्ति
(ख) गच्छामः
(ग) गच्छति
(घ) गच्छतः
उत्तराणि:
(क) गच्छन्ति

प्रश्न 24.
_____________ एका योग्या बालिका अस्ति।
(क) तत्
(ख) तेन
(ग) सः
(घ) सा
उत्तराणि:
(घ) सा

प्रश्न 25.
मया सह मम _____________ अपि गच्छन्ति।
(क) मित्राणि
(ख) मित्रम्
(ग) मित्रेण
(घ) मित्रे
उत्तराणि:
(क) मित्राणि

प्रश्न 26.
किं त्वम् अपि _____________?
(क) पठिष्यसि
(ख) पठिष्यति
(ग) पठिष्यथ
(घ) पठिष्यथः
उत्तराणि:
(क) पठिष्यसि

प्रश्न 27.
सः अपि फलानि _____________।
(क) खादिष्यसि
(ख) खादिष्यति।
(ग) खादिष्यामि
(घ) खादिष्यामः
उत्तराणि:
(ख) खादिष्यति।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book वाच्यपरिवर्तनम् (केवलं लट्लकारे) Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions वाच्यपरिवर्तनम् (केवलं लट्लकारे)

अभ्यास:

प्रश्न 1.
उदाहरणमनुसृत्य यथानिर्दिष्टिं वाच्यपरिवर्तनं कुरुत-

यथा- रामः गृहं गच्छति। (कर्तृवाच्य)
रामेण गृहं गम्यते।
कमलया पायसम् पक्वम्। (कर्मवाच्य)
कमला पायसम् पक्ववती।
छात्राः हसन्ति। (भाववाच्य)
छात्रैः हस्यते।

(i) अहं कार्यं कृतवान्। (कर्मवाच्य)
(ii) त्वम् पुस्तकम् पठितवान्। (कर्मवाच्य)
(iii) सः गायति। (भाववाच्य)
(iv) युवाभ्यां सुलेखः लिखितः। (कर्तृवाच्य)
(v) ताः रुदन्ति। (भाववाच्य)
(vi) मोहनः कन्दुकम् क्रीडति। (कर्मवाच्य)
(vii) छात्रैः दुग्धं पीतम्। (कर्तृवाच्य)
(viii) छात्रः हसति। (भाववाच्य)
(ix) मम भ्राता उद्याने भ्रमति। (भाववाच्य)
(x) सैनिकः युद्धक्षेत्र गच्छति। (कर्मवाच्य)
उत्तराणि:
(i) मया कार्यं कृतम्।
(ii) त्वया पुस्तकं पठितम्।
(iii) तेन गीयते।
(iv) युवां सुलेखं अलिखतम्।
(v) ताभिः रुद्यते।
(vi) मोहनेन कन्दुकं क्रीड्यते।
(vii) छात्राः दुग्धं पीतवन्तः।
(viii) छात्रेण हस्यते।
(ix) मम भ्रात्रा उद्याने भ्रम्यते।
(x) सैनिकेन युद्धक्षेत्रं गम्यते।

प्रश्न 2.
अधोलिखितवाक्येषु कर्तृपदे वाच्यानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत-

यथा- राजेन्द्रः पाटलिपुत्रं गच्छति।
राजेन्द्रेण पाटलिपुत्रं गम्यते।

उत्तराणि:
(i) सः
(ii) छात्रेण
(iii) शकुन्तला
(iv) दुष्यन्तेन
(v) गायकः

प्रश्न 3.
अधोलिखितवाक्यानां कर्मपदे परिवर्तनं कुरुत-

उत्तराणि:
(i) देवम्
(ii) फलं
(iii) गृहं
(iv) साधुम्
(v) कथा

प्रश्न 4.
अधोलिखितवाक्यानां क्रियापदे परिवर्तनं कुरुत-


उत्तराणि:
(i) पीयते
(ii) उत्पतति
(iii) धार्यते
(iv) क्रियते
(v) श्रुतवान्
(vi) कृतम्
(vii) पूजितवान्
(viii) आदृतः

प्रश्न 5.
अधोलिखितवाक्यानां कथानानाम् उत्तरे त्रयः विकल्पाः दत्ता। शुद्धविकल्पस्य समक्षे इति (✓) कुरुत-

कर्तृवाच्य कर्मवाच्य
(क) कर्तृवाच्यस्य कर्तरि विभक्तिः भवति-
(i) प्रथमा
(ii) द्वितीया
(iii) तृतीया
उत्तराणि:
(i) प्रथमा

(ख) कर्तृवाच्यस्य कर्मणि विभक्तिः भवति-
(i) प्रथमा
(ii) द्वितीया
(iii) तृतीया
उत्तराणि:
(ii) द्वितीया

(ग) कर्मवाच्यस्य कर्तरि विभक्तिः भवति-
(i) प्रथमा
(ii) द्वितीया
(iii) तृतीया
उत्तराणि:
(iii) तृतीया

(घ) कर्मवाच्यस्य कर्मणि विभक्ति भवति-
(i) प्रथमा
(ii) द्वितीया
(iii) तृतीया
उत्तराणि:
(i) प्रथमा

(ङ) भाववाच्यस्य कर्तरि विभक्तिः भवति-
(i) प्रथमा
(ii) द्वितीया
(iii) तृतीया
उत्तराणि:
(iii) तृतीया

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अत्र प्रत्येक प्रश्नस्य उत्तरे रिक्तस्थानपूर्तिः वाच्य-अनुसारम् क्रियताम्-

यथा- आचार्यः – वत्स! किम् त्वम् गीताम् पठसि?
छात्रः – आम्, मया गीता पठ्यते।
(i) आचार्यः – किम् भानुः पत्रम् लिखति?
छात्रः – आम् ___________ पत्रम् लिख्यते।
(ii) आचार्यः – किम् बालाः क्रीडन्ति?
छात्रः – आम् बालैः ___________।
(iii) आचार्यः – किम भृत्यः गृहम् गच्छति?
छात्रः – आम्, भृत्येन ___________ गम्यते।
उत्तराणि:
(i) भानुना
(ii) क्रीड्यते
(iii) गृहम्।

प्रश्न 2.
अधोलिखितम् संवादम् उचितपदैः पूरयत-

सुधा – दीपिके! त्वम् किम् लिखसि?
दीपिका – अहम् तु पर्यावरणविषये लेखं लिखामि।
सुधा – त्वया सुन्दरः लेखः (i) ___________।
दीपिका – धन्यवादः सम्प्रति (ii) ___________ कुत्र गम्यते?
सुधा — विद्यालयम्। किम् त्वया न (iii) ___________ यत् अद्य तत्र वनोत्सवः अस्ति।
दीपिका – आम् ज्ञातम्। मया अपि सः वनोत्सवः द्रष्टव्यः।
उत्तराणि:
(i) लिख्यते
(ii) त्वया
(iii) ज्ञायते।

प्रश्न 3.
अधोलिखितम् संवादम् उचितक्रियापदैः पूरयत-

कामना – सखि! पश्य, इदं मम गुरुकुलम्।
वन्दना – आम् सुन्दरम्। प्रतीयते अध्ययनकालः समाप्तः।
कामना – आम्। पश्य, छात्राः घटेषु जलम् पूरयन्ति।
वन्दना – किम् ते पादपान् सिञ्चन्ति?
कामना – आम् तैः पादपाः (i) ___________।
वन्दना ___- किम् तत्र आचार्यः सन्ध्यां करोति?
कामना – आम् तत्र आचार्येण (ii) ___________ क्रियते।
वन्दना – किम् उद्याने नम्रता एव गायति?
कामना – अथ किम्, उद्याने (iii) ___________ एव गीयते।
उत्तराणि:
(i) सिञ्च्यन्ते
(ii) सन्ध्या
(iii) नम्रतया।

प्रश्न 4.
अधोलिखितं संवाद उचितपदैः पूरयत-

माता – मधुर! जानासि एषः विशालः कः वृक्षः अस्ति?
पुत्रः – आम्, मया (i) ___________ एषः तु वटवृक्षः।
माता – किम् वृक्षाः अस्मभ्यम् छायाम् यच्छन्ति?
पुत्रः – आम् तैः अस्मभ्यम् शीतला (ii) ___________ दीयते।
माता – किम् वयम् वृक्षान् रक्षेम?
पुत्रः – आम्! (iii) ___________ वृक्षाः रक्षितव्याः।
उत्तराणि:
(i) ज्ञायते
(ii) छाया
(iii) अस्माभिः।

प्रश्न 5.
अधोलिखितम् संवाद वाच्य-अनुसारणम् उचितक्रियापदैः पूरयत-

पिता – कुत्रास्ति अद्यतनं समाचारपत्रम्?
पुत्रः – इदं तु मम पार्वे अस्ति।
पिता – किं (i) ___________ समाचार-पत्रं पठ्यते?
पुत्रः – नहि, अहम् तु केवलम् खेल-चित्राणि एव पश्यामि।
पिता – त्वया कस्य खेलस्य (ii) ___________ दृश्यन्ते?
पुत्रः – अहम् तु विजेतृणां क्रिकेटक्रीडकानां चित्राणि (iii) ___________।
पिता – मम अपि अस्ति कौतूहलम्। समाचारपत्रं मह्यम् देहि।
पुत्रः – तात! गृहाण इदम्।
उत्तराणि:
(i) त्वया
(ii) चित्राणि
(ii) पश्यामि।

प्रश्न 6.
अधोलिखतं संवादं वाच्य-अनुसारं पूरयित्वा पुनः लिखत-

राकेशः – त्वं वृक्षम्-आरुह्य किमर्थं खादसि?
सुधाकरः – (i) ___________ आम्राणि न खाद्यन्ते, केवलं वृक्षशाखा कर्त्यते।
राकेशः – कर्तनम् मा कुरु। वृक्षाः अस्माकं जीवनरक्षकाः खलु।
सुधाकरः – क्षम्यताम् भविष्ये मया वृक्षशाखानां (ii) ___________ न करिष्यते।
राकेशः – शोभनम्। मया एषा एव अपेक्षा (iii) ___________।
उत्तराणि:
(i) मया
(ii) कर्तनम्
(iii) क्रियते।

प्रश्न 7.
अधोलिखितं संवादं वाच्यानुसारं पूरयित्वा पुनः लिखत-

माधवी – अद्य तव जन्मदिन, मम वर्धापनं स्वीकरोतु।
जाह्नवी – अतः मया आपणं गत्वा (i) ___________ क्रीण्यन्ते।
माधवी – किं त्वं जन्मदिने नवीनं परिधानं न क्रेष्यसि?
जाह्नवी – नहि, मह्यं नवीन परिधान क्रयः न (ii) ___________ (रुच्)।
माधवी – परम् अहं तु प्रतिवर्ष नवीनं परिधानम् इच्छामि।
जाह्नवी – किं परिधानैः? (iii) ___________ पुस्तकानि एव क्रेतव्यानि यतः तानि ज्ञानवर्धकानि।
उत्तराणि:
(i) पुस्तकानि
(ii) रोचते
(iii) मया।

प्रश्न 8.
अधोलिखितं संवादं वाच्यानसारं परयित्वा पुनः लिखत-

राधिका – सुधे! त्वं विद्यालयं केन यानेन गच्छसि?
सुधा – राधिके! (i) ___________ विद्यालयन बसयानेन विद्यालयं गम्यते।
राधिका – सुधे! कतिवादने गृहं प्रत्यागच्छसि?
सुधा – मया एकवादने (ii) ___________ प्रत्यागम्यते।
राधिका – किं सायं क्रीडायै उपवनम् अपि गच्छसि?
सुधा – आम् मया सायं नित्यं क्रीडायै उपवनम् अपि (iii) ___________
उत्तराणि:
(i) मया
(ii) गृहम्
(iii) गम्यते।

प्रश्न 9.
रोहित: ग्रीष्मावकाशे स्वमातुलस्य गृहं गच्छति। तत्र मातुलस्य पुत्री श्वेता अपि अस्ति। रोहित-श्वेतयो: मध्ये संवादः भवति। रोहितः कर्तृवाच्यस्य श्वेता च कर्मवाच्यस्य प्रयोगं करोति। वाच्यानुसारं समुचितपदैः रिक्तस्थानानि पुरयत-

रोहितः – श्वेते! अधुना कस्यां कक्षायां (i) ___________?
श्वेता – (ii) ___________ तु नवमकक्षायां पठ्यते।
रोहितः – किं (iii) ___________ मणिकायाः पदानुशीलनीम् अपि पश्यसि?
श्वेता – आम्! मया (iv) ___________ अपि दृश्यते।
रोहितः – किं त्वम् अभ्यासपुस्तके उत्तराणि लिखसि?
श्वेता – आम्! मया अभ्यासपुस्तके एव उत्तराणि (v) ___________।
रोहितः – किं प्रहेलिकापाठं पठित्वा छात्राः हसन्ति?
श्वेता – सत्यम्, प्रहेलिकापाठं पठित्वा (vi) ___________ हस्यते।
उत्तराणि:
(i) पठसि
(ii) मया
(iii) त्वम्
(iv) पदानुशीलनी
(v) लिख्यन्ते
(vi) छात्रैः।

प्रश्न 10.
द्वे मित्रे दूरभाष वार्तालापं कुरुतः निरुपमा कर्तृवाच्ये वदति, विनीता च कर्मवाच्ये वदति। वाच्यानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत-

निरुपमा – विनीते! अधुना किं करोषि?
विनीता – (i) ___________ नवीनं पुस्तकं मणिका पठ्यते।
निरुपमा – कीदृशः संयोगः। अहम् अपि (ii) ___________ एव पठितुम् उपविशामि। कश्चिद् ध्वनिः आगच्छति। कं कार्यक्रमं दूरदर्शने (iii) ___________?
विनीता – मया तु समाचाराः (iv) ___________।
निरुपमा – “अहं रामायणं पश्यामि”-अस्य वाक्यस्य कर्मवाच्ये किं रूपं भविष्यति?
विनीता – कर्मवाच्ये अस्य रूपं भविष्यति- (v) ___________ दृश्यते।
उत्तराणि:
(i) मया
(ii) मणिकां
(iii) पश्यसि
(iv) श्रूयन्ते
(v) मया रामायणम्।

प्रश्न 11.
दूरभाषै द्वौ छात्रौ वार्तालापं कुरुतः। प्रथमः छात्रः कर्तृवाच्यस्य द्वितीयः च छात्रः कर्मवाच्यस्य प्रयोगं करोति। वाच्यानुसारं समुचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयितव्यानि-

प्रथमः छात्रः – त्वं किं पश्यसि?
द्वितीयः छात्रः – मया पाठ्यक्रमः (i) ___________।
प्रथमः छात्रः – किं विद्यालये अध्यापकाः पाठ्यपुस्तकानि सम्यग् न पाठयन्ति।
द्वितीयः छात्रः – न अध्यापकैः पाठ्यपुस्तकानि सम्यग् (ii) ___________।
प्रथमः छात्रः – अहं पाठं कण्ठस्थं करोमि।
द्वितीयः छात्रः – परं मया तु पाठः कण्ठस्थः न (iii) ___________।
उत्तराणि:
(i) दृश्यते
(ii) पाठ्यन्ते
(iii) क्रियते।

प्रश्न 12.
अत्र द्वयोः मित्रयोः संवादः प्रस्तूयते यस्मिन् गायत्री प्रश्नान् करोति सन्ध्या च उत्तराणि ददाति। गायत्री कर्तृवाच्यस्य संध्या च कर्मवाच्यस्य प्रयोगं करोति। वाच्यानुसारं समुचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयितव्यानि।

गायत्री – सन्ध्ये! किं (i) ___________ ओदनं पचसि?
सन्ध्या – आम् मया ओदनः (ii) ___________।
गायत्री – तदनन्तरं त्वं किं करिष्यसि?
सन्ध्या – तदनन्तरं (iii) ___________ गीता पठिष्यते।
गायत्री – ह्यः अहमपि गीताम् (iv) ___________।
सन्ध्या – अधुना मया पत्राणि (v) ___________।
गायत्री – (vi) ___________ निबन्धं लिखामि।
उत्तराणि:
(i) त्वम्
(ii) पच्यते
(iii) मया
(iv) अपठम्
(v) लिख्यन्ते
(vi) अहम्।

प्रश्न 13.
अधोलिखितं संवादं समुचित-क्रिया-कर्म-कर्तृपदैः पूरयत-

सागर – लते! किं त्वं बालोत्सवं द्रष्टुं गमिष्यसि?
लता – आम्! अहं (i) ___________ द्रष्टुं गमिष्यामि परन्तु न जानामि यत् अहं कदा गमिष्यामि।
सागर – किं कारणम्! अधुना किं करोषि?
लता – अधुना (ii) ___________ गृहकार्यं करोमि। त्वं किं करोषि?
सागर – (iii) ___________ तु अधुना एकः लेखः लिख्यते।
लता – लिख। अहम् अपि पठामि।
उत्तराणि:
(i) बालोत्सवं
(ii) अहं
(iii) मया।

प्रश्न 14.
अधोलिखितं संवादं समुचित-क्रिया-कर्म-कर्तृपदैः पूरयत-

नयना – सुमेश! त्वं किं करोषि?
सुमेशः – अधुना तु मया पुस्तकं पठ्यते।
नयना – शोभनम्! अधुना त्वं पुस्तकं (i) ___________
सुमेशः – (ii) ___________ किं क्रियते।
नयना – मया अपि (iii) ___________ पठ्यते।
सुमेशः – शोभनम्। पुस्तकं पठ्।
उत्तराणि:
(i) पठसि
(ii) त्वया
(iii) पुस्तकम्।

प्रश्न 15.
अधोलिखितं संवादं समुचित-क्रिया-कर्म-कर्तृपदैः पूरयत-

रामः – त्वं कुत्र गच्छसि?
श्यामः – अहम् तु आपणम् (i) ___________।
रामः – तत्र (ii) ___________ किमर्थं गम्यते।
श्यामः – अहं फलानि केतुम् गच्छामि।
रामः – अहं तु फलानि न क्रीणामि।
श्यामः – तर्हि त्वं किम् (iii) ___________?
उत्तराणि:
(i) गच्छामि
(ii) त्वया
(iii) क्रीणासि।

प्रश्न 16.
अधोलिखितं संवादं समुचित-क्रिया-कर्म-कर्तृ-पदैः पूरयत-

मोहनः – कमले! किं त्वया प्रदर्शनी (i) ___________?
कमला – आम्! अहं प्रदर्शनी द्रष्टुं (ii) ___________।
मोहनः – अधुना यावत् कथं न गता?
कमला – अहं स्वपरीक्षायाः सज्जायां व्यस्ता (iii) ___________
उत्तराणि:
(i) दृश्यते
(ii) गच्छामि
(iii) अस्मि।

प्रश्न 17.
अधोलिखितं संवादं समुचित-क्रिया-कर्म-कर्तृ-पदैः पूरयत-

श्यामः – सोहन! किं त्वं पत्रालयम् गच्छसि?
सोहनः – न, अहं तु स्वपाठं स्मरामि।
श्यामः – शोभनम्। अधुना त्वं निबन्धम् अपि (i) ___________ किम्?
सोहनः – मया तु अधुना गणितस्य अभ्यासः (ii) ___________।
श्यामः – अहं तु पत्रालयमेव (iii) ___________।
सोहनः – तथास्तु।
उत्तराणि:
(i) स्मरसि
(ii) क्रियते
(iii) गच्छामि।

प्रश्न 18.
अधोलिखितं संवादं पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

प्रत्यूषः – किं विद्यालये छात्राः पादपान् सिञ्चन्ति।
राघवः – आम् तैः पादपाः (i) ___________।
प्रत्यूषः – आचार्यः कुत्र सन्ध्यां करोति?
राघवः – आचार्येण स्वप्रकोष्ठे (ii) ___________।
प्रत्यूषः – किम् उद्याने नम्रता गायति?
राघवः – अथ किम्! उद्याने (iii) ___________ एव गीयते।
उत्तराणि:
(i) सिञ्च्यन्ते
(ii) सन्ध्या
(iii) नम्रतया।

प्रश्न 19.
अधोलिखितं संवादं वाच्यानुसारं पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

पिताः – कुत्र अस्ति अद्यतनं समाचारपत्रम्?
पुत्रः – इदं मम पार्वे अस्ति।
पिताः – किं (i) ___________ समाचारपत्रं पठ्यते।
पुत्रः – अहं तु केवलं खेल-चित्राणि पश्यामि।
पिताः – त्वया कस्य खेलस्य (ii) ___________ दृश्यन्ते?
पुत्रः – मया क्रिकेट-क्रीडकानां चित्राणि (iii) ___________।
उत्तराणि:
(i) त्वया
(ii) चित्राणि
(iii) दृश्यन्ते।

प्रश्न 20.
अधोलिखितं संवादं उचितपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

लता – सीते! कुत्र गच्छसि?
सीता – मया तु कुत्रापि न (i) ___________ (गम्)।
लता – किं (ii) ___________ (युष्मद्) प्रदर्शिनी न दृश्यते?
सीता – नहि मया तु (iii) ___________ (पुस्तक) पठ्यते, श्वः परीक्षा अस्ति।
उत्तराणि:
(i) गम्यते
(ii) त्वया
(iii) पुस्तकम्।

प्रश्न 21.
अधोलिखितेषु वाक्येषु कर्तृवाच्यानि कर्मवाच्यानि च विचित्य पृथक् पृथक् लिखन्तु-

(i) उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः।
(ii) सर्पाः पवनं पिबन्ति।
(iii) विद्वान् सर्वैः पूज्यते।
(iv) मूढैः पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते।
(v) विद्या विनयं ददाति।
(vi) बुभुक्षितैः व्याकरणं न भुज्यते, न पीयते काव्यरसः पिपासुभिः।
(vii) मत्तदन्तिनः रज्ज्वा बध्यन्ते।
(viii) बालकेन (जलेन) घटः पूर्यते।

उत्तराणि:
(क) कर्तृवाच्ये
(i) सर्पाः पवनं पिबन्ति।
(ii) विद्यया विनयं ददाति।
(ख) कर्मवाच्ये
(i) मूढैः पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते।
(ii) बुभुक्षितैः व्याकरणं न भुज्यते, न पीयते काव्यरसः पिपासुभिः।
(iii) मत्तदन्तिनः रज्ज्वा बध्यन्ते।
(iv) बालकेन (जलेन) घटः पूर्यते।

प्रश्न 22.
(अ) अधोलिखित वाक्येषु कर्तृपदं कर्मवाच्ये परिवर्त्य लिख्यताम्-
यथा-

उत्तराणि:
(i) शिष्यैः
(ii) पुत्रेण
(iii) मया
(iv) त्वया।

(ब) अधोलिखित वाक्येषु कर्तृपदं परिवर्त्य रिक्तस्थानपूर्तिः क्रियताम्-
यथा-

उत्तराणि:
(i) छात्राः
(ii) प्रदर्शनी
(iii) पुरस्कारः
(iv) छायाचित्रम्।

(स) कर्मवाच्यस्य वाक्येषु क्रियापदानि लिखित्वा रिक्तस्थानि पूरयत-
यथा-

उत्तराणि:
(i) अभिलष्यते
(ii) सम्बोध्यते
(iii) अभिनन्द्यते
(iv) सम्मान्यन्ते।

प्रश्न 23.
उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितानि वाक्यानि भाववाच्ये परिवर्त्यन्ताम्-

यथा-

उत्तराणि:
(i) शिशुना रुद्यते।
(ii) छात्रेण अत्र स्थीयते।
(iii) सिंहेन वने गय॑ते।
(iv) अलसेन दिने सुप्यते।
(v) वानरैः वृक्षेषु कूद्यते।
(vi) लतया वध्यते।

प्रश्न 24.
कोष्ठकात् उचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानपूर्तिः क्रियताम्-

(कोष्ठक से उचित पद चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।)
यथा- कर्तृवाच्यम्-विद्याहीनाः न शोभन्ते।
भाववाच्यम्-विद्याहीनैः न शोभ्यते। (शुभ्यते / शोभ्यते)
(i) विमानम् उड्डयते।
विमानेन ___________। (उड्डीयते / उड्डयते)
(ii) सज्जनाः उपविशन्ति।
सज्जनः ___________। (उपविश्यन्ते / उपविश्यते)
(iii) वृक्षाः कम्पन्ते।
वक्षः ___________। (कम्प्यते / कम्प्यन्ते)
(iv) विद्यार्थिनः धावन्ति।
विद्यार्थिभिः ___________। (धाव्यते / धाव्यन्ते)
(v) सः आचार्यः भवति।
तेन आचार्येण ___________। (भव्यते / भूयते)
उत्तराणि:
(i) उड्डीयते
(ii) उपविश्यते
(iii) कम्प्यते
(iv) धाव्यते
(v) भूयते।

प्रश्न 25.
अत्र द्वयोः मित्रयोः संवादः दत्तः। सञ्जयः प्रश्नान् करोति, रमा च उत्तराणि ददाति।

उदाहरणम् अनुसृत्य रमायाः उत्तराणि कर्मवाच्ये लिख्यन्ताम्।
(यहाँ दो मित्रों संजय तथा रमा के संवाद में संजय प्रश्न करता है और रमा उत्तर देती है। रमा के उत्तरों को कर्मवाच्य में लिखा गया है।)
यथा-
सञ्जयः – रमे! किं त्वं प्रातः चतुर्वादने उत्तिष्ठसि?
रमा – आम्। मया प्रातः चतुर्वादने उत्थीयते।
सञ्जयः – किं त्वं प्रातः उत्थाय भ्रमसि, क्रीडसि, पठसि च?
रमा – आम् (i) ___________।
सञ्जयः – किं तव अग्रजः अभिनयं करोति?
रमा – नहि! (ii) ___________।
सञ्जयः – किं तव पितामहः वाटिकां सिञ्चति?
रमा – आम् (iii) ___________।
सञ्जयः – किं ते भगिनी चिकित्साशास्त्रं पठति?
रमा – नहि! (iv) ___________।
उत्तराणि:
(i) मया प्रातः उत्थाय भ्रम्यते, क्रीड्यते पठ्यते च।
(ii) मम अग्रजेण अभिनयः न क्रियते।
(iii) मम पितामहेन वाटिका सिञ्च्यते।
(iv) मम (मे) भगिन्या चिकित्साशास्त्रं न पठ्यते।

प्रश्न 26.
कर्तृपदे तृतीयां विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थाने पूरयत-

यथा-
(i) कन्यया चिरं सुप्तम्।
(ii) बालकेन रात्रौ जागरितम्।

(i) ___________ उच्चैः हसितम्। (जन)
(ii) ___________ वृक्षस्य अधः स्थितम्। (पथिक)
(iii) ___________ औद्योगिकक्षेत्रे विकसितम्। (भारत)
(iv) ___________ तत्र उपविष्टम्। (भवत्-पुंल्लिङ्गे)
(v) ___________ मयि विश्वसितम्। (तत्-पुंल्लिने)
उत्तराणि:
(i) जनेन
(ii) पथिकेन
(iii) भारतेन
(iv) भवता
(v) तेन।

प्रश्न 27.
मञ्जूषायाः क्रियापदानि विचित्य रिक्तस्थानानि पूर्यन्ताम्-

(मञ्जूषा से क्रियापद चुनकर रिक्तस्थानों को भरिए।)
रुदितम्, उपविष्टम्, विस्मृतम्, उत्थितम्, हसितम्।
(i) ममतया सभायां न ___________।
(ii) सिंहचित्रं दृष्ट्वा शिशुना ___________।
(iii) तेन प्रातः पञ्चवादने ___________।
(iv) अधुना तु मया ___________।
(v) यात्रिभिः वृक्षच्छायायां ___________।
उत्तराणि:
(i) हसितम्
(ii) रुदितम्
(ii) उत्थितम्
(iv) विस्मृतम्
(v) उपविष्टम्।

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

1. प्रदत्तेषु उत्तरेषु यत् उत्तरम् शुद्धम् अस्ति तत् चित्वा रिक्त स्थाने लिखत।
(दिए गए उत्तरों में से जो उत्तर शुद्ध है उसे चुनकर रिक्त स्थान में लिखिए। Fill in the blanks by Choose the appropriate answer from the options given below.)

प्रश्न 1.
मया चन्द्रः ___________।
(क) दृश्यते
(ख) पश्यते
(ग) पश्यानि
(घ) पश्यामि।
उत्तराणि:
(क) दृश्यते

प्रश्न 2.
श्रोतृभिः कथा ___________।
(क) शृणोति
(ख) श्रूयते
(ग) श्रृण्वन्ति
(घ) श्रूयन्ते।
उत्तराणि:
(ख) श्रूयते

प्रश्न 3.
बालकाः फलानि ___________।
(क) खादति
(ख) खादन्ति
(ग) खाद्यन्ते
(घ) खादन्ते।
उत्तराणि:
(ख) खादन्ति

प्रश्न 4.
सः ___________ लिखति।
(क) लेखम्
(ख) लेखाम्
(ग) लेख:
(घ) लेखाः।
उत्तराणि:
(क) लेखम्

प्रश्न 5.
सर्वैः विद्वान् ___________।
(क) पूज्यन्ते
(ख) पूज्यते
(ग) पूजयन्ति
(घ) पूजन्ति।
उत्तराणि:
(ख) पूज्यते

प्रश्न 6.
___________ अधुना गीता पठ्यते।
(क) भक्तः
(ख) भक्तेन
(ग) भक्ताः
(घ) भक्तेभ्यः।
उत्तराणि:
(ख) भक्तेन

प्रश्न 7.
___________ पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते।
(क) मूढः
(ख) मूढाः
(ग) मूढैः
(घ) मूढान्।
उत्तराणि:
(ग) मूढैः

प्रश्न 8.
सर्वैः जनैः सम्प्रति ___________ श्रूयते।
(क) कथाः
(ख) कथा
(ग) कथाम्
(घ) कथान्।
उत्तराणि:
(ख) कथा

प्रश्न 9.
परोपकारी सदैव ___________ करोति।
(क) परोपकारं
(ख) परोपकारः
(ग) परोपकारेण
(घ) परोपकाराः।
उत्तराणि:
(क) परोपकारं

प्रश्न 10.
आचार्याः ___________ पाठयन्ति।
(क) छात्रान्
(ख) छात्रः
(ग) छात्राः
(घ) छात्रैः।
उत्तराणि:
(क) छात्रान्

प्रश्न 11.
छात्राः ___________।
(क) वदन्ति
(ख) उद्यते
(ग) वद्यन्ते
(घ) वदति।
उत्तराणि:
(क) वदन्ति

प्रश्न 12.
पिता विद्याधनं बाल्ये पुत्राय ___________।
(क) ददति
(ख) दीयते
(ग) ददते
(घ) यच्छति।
उत्तराणि:
(घ) यच्छति।

प्रश्न 13.
___________ सम्प्रति आपणं गम्यते।
(क) वयम्
(ख) अस्माभिः
(ग) अहम्
(घ) अस्मभ्यम्।
उत्तराणि:
(ख) अस्माभिः

प्रश्न 14.
___________ कविता: श्रूयन्ते।
(क) त्वया
(ख) त्वम्
(ग) यूयम्
(घ) युवाम्।
उत्तराणि:
(क) त्वया

प्रश्न 15.
सैनिकैः देश: ___________।
(क) रक्षति
(ख) रक्ष्यन्ते
(ग) रक्ष्यते
(घ) रक्षन्ति।
उत्तराणि:
(ग) रक्ष्यते

प्रश्न 16.
अस्माभिः पयः ___________।
(क) पीयन्ते
(ख) पिबति
(ग) पीयते
(घ) पिबन्ति।
उत्तराणि:
(ग) पीयते

प्रश्न 17.
सैनिकैः शिविरेषु ___________।
(क) उष्यन्ते
(ख) वस्यते
(ग) उष्यते
(घ) वसन्ति।
उत्तराणि:
(ग) उष्यते

2. दत्तानि वाक्यानि दृष्ट्वा तदाधारिते रिक्तस्थानपूर्तिः प्रदत्तेषु पदेषु उचितं पदं चित्वा क्रियताम्।

(दिए गए वाक्यों को देखकर उस पर आधारित रिक्त स्थानों की पूर्ति दिए गए विकल्पों में से उचित पद चुनकर कीजिए। Look at the given sentences and fill up the blanks based on these sentences by choosing correct option given below.)

प्रश्न 1.
परोपकारी परोपकारम् करोति।
परोपकारिणा परोपकारः ___________।
(क) क्रिये
(ख) क्रियन्ते
(ग) क्रियते
(घ) कुर्वन्ति।
उत्तराणि:
(ग) क्रियते

प्रश्न 2.
वृक्षाः फलानि यच्छन्ति।
वृक्षैः ___________ दीयन्ते।
(क) फलाः
(ख) फलान्
(ग) फलानि
(घ) फलानी।
उत्तराणि:
(ग) फलानि

प्रश्न 3.
छात्रा: गुरून् नमन्ति।
___________ गुरवः नम्यन्ते।
(क) छात्रेण
(ख) छात्रया
(ग) छात्राभ्याम्
(घ) छात्राभिः।
उत्तराणि:
(घ) छात्राभिः।

प्रश्न 4.
त्वम् कथां शृणोषि।
त्वया ___________ श्रूयते।
(क) कथाः
(ख) कथाम्
(ग) कथया
(घ) कथा।
उत्तराणि:
(घ) कथा।

प्रश्न 5.
अहं मोहं त्यजामि।
___________ मोहं त्यह्यते।
(क) मया
(ख) आवाभ्याम्
(ग) अस्माभिः
(घ) मह्यम्।
उत्तराणि:
(क) मया

प्रश्न 6.
राज्यपालः शिक्षकान् सम्मानयति।
___________ शिक्षकाः सम्मानीयन्ते।
(क) राज्यपालेन
(ख) राज्यपालं
(ग) राज्यपालैः
(घ) राज्यपालाः।
उत्तराणि:
(क) राज्यपालेन

प्रश्न 7.
आचार्याः प्रदर्शनीं पश्यन्ति।
___________ प्रदर्शनी दृश्यते।
(क) आचार्येण
(ख) आचार्यः
(ग) आचार्याभ्याम्
(घ) आचार्यान्।
उत्तराणि:
(ख) आचार्यः

प्रश्न 8.
राष्ट्रपतिः राष्ट्र सम्बोधयति।
राष्ट्रपतिना ___________ सम्बोध्यते।
(क) राष्ट्रः
(ख) राष्ट्रं
(ग) राष्ट्राः
(घ) राष्ट्रान्।
उत्तराणि:
(क) राष्ट्रः

प्रश्न 9.
सेवकः नृपम् सेवते।
___________ नृपः सेव्यते।
(क) सेवकैः
(ख) सेवकाः
(ग) सेवकेन
(घ) सेवकाभ्याम्।
उत्तराणि:
(ग) सेवकेन

प्रश्न 10.
त्वं पुरस्कारं गृह्णासि।
त्वया ___________ गृह्यते।
(क) पुरस्काराः
(ख) पुरस्कारं
(ग) पुरस्कारः
(घ) पुरस्कारान्।
उत्तराणि:
(ग) पुरस्कारः

प्रश्न 11.
छायाकारः छायाचित्रं रचयति।
छायाकारेण ___________ रच्यते।
(क) छायाचित्रान्
(ख) छायाचित्राणि
(ग) छायाचित्रम्
(घ) छायाचित्राः।
उत्तराणि:
(ग) छायाचित्रम्

प्रश्न 12.
शिशुः स्वपिति।
शिशुना ___________
(क) स्वपते
(ख) सुप्यते
(ग) स्वप्यते
(घ) सुपते।
उत्तराणि:
(ख) सुप्यते

प्रश्न 13.
छात्राः तिष्ठन्ति।
___________ स्थीयते।
(क) छात्राभिः
(ख) छात्रया
(ग) छात्रेण
(घ) छात्रान्।
उत्तराणि:
(क) छात्राभिः

प्रश्न 14.
बालिकाः हसन्ति।
बालिकाभिः ___________
(क) हसन्ते
(ख) ह्सयन्ते
(ग) हस्यन्ते
(घ) हस्यते।
उत्तराणि:
(घ) हस्यते।

प्रश्न 15.
धावकाः धावन्ति।
धावकैः ___________
(क) धावन्ते
(ख) धाव्यते
(ग) धावते
(घ) धाव्येते।
उत्तराणि:
(ख) धाव्यते

प्रश्न 16.
विद्याहीनाः न शोभन्ते।
___________ न शुभ्यते।
(क) विद्याहीनैः
(ख) विद्याहीनेन
(ग) विद्याहीनया
(घ) विद्याहीनाभिः।
उत्तराणि:
(क) विद्याहीनैः

प्रश्न 17.
मालाकारः सिञ्चति।
___________ सिञ्च्य ते।
(क) मालाकारैः
(ख) मालाकाराभिः
(ग) मालाकारेण
(घ) मालाकारया।
उत्तराणि:
(ग) मालाकारेण

प्रश्न 18.
ते पश्यन्ति।
तैः ___________।
(क) दृश्यते
(ख) पश्यते
(ग) पश्यन्ते
(घ) दृश्यन्ते।
उत्तराणि:
(क) दृश्यते

3. दत्तेषु पदेषु उचितानि पदानि नीत्वा रिक्तस्थानपूर्तिः वाच्यपरिवर्तनमाध्यमेन क्रियताम्।

(दिए गए पदों में से उचित पद लेकर खाली स्थान की पूर्ति वाच्य परिवर्तन के माध्यम से पूर्ण कीजिए। Change the voice by choosing the right word who given in the options.)

प्रश्न 1.
सुधा – दीपिके! त्वम् किम् लिखसि?
दीपिका – (i) ___________ तु पर्यावरणविषये लेखं लिखामि।
(क) अहम्
(ख) मया
(ग) वयम्
(घ) अस्माभिः।
सुधा – त्वया सुन्दरः लेखः (ii) ___________।
(क) लिखयते
(ख) लिखसि
(ग) लिख्यते
(घ) लिख्यन्ते।
दीपिका – धन्यवादः। सम्प्रति (iii) ___________ कुत्र गम्यते?
(क) त्वया
(ख) मया
(ग) त्वम्
(घ) युष्मभ्यम्।
सुधा – विद्यालयम्। किम् त्वया न (iv) ___________ यत् अद्य तत्र वनोत्सवः अस्ति।
(क) ज्ञायते
(ख) ज्ञायते
(ग) ज्ञायन्ते
(घ) ज्ञाये।
दीपिका – आम्, ज्ञातम्। मया अपि सः वनोत्सवः द्रष्टव्यः।
उत्तराणि:
(i) (क) अहम्, (ii) (ग) लिख्यते, (iii) (क) त्वया, (iv) (क) ज्ञायते

प्रश्न 2.
माता – मधुर! जानासि एषः विशाल: क: वृक्षः (i) ___________?
(क) असि
(ख) अस्ति
(ग) अस्मि
(घ) स्तः।
पुत्रः – आम्, मया (ii) ___________ एषः तु वटवृक्षः।
(क) ज्ञायते
(ख) ज्ञायेते
(ग) ज्ञाये
(घ) ज्ञायसे।
माता – किम् वृक्षाः अस्मभ्यं छायाम् यच्छन्ति?
पुत्रः – आम् तैः अस्मभ्यम् शीतला (iii) ___________ दीयते।
(क) छायाम्
(ख) छाया
(ग) छायया
(घ) छायाः।
माता – किम् वयम् वृक्षान् रक्षेम?
पुत्रः – आम्! (iv) ___________ वृक्षाः रक्षितव्याः।
(क) अस्माकं
(ख) अस्मभ्यं
(ग) अस्माभिः
(घ) मया।
उत्तराणि:
(i) (ख) अस्ति, (ii) (क) ज्ञायते, (iii) (ख) छाया, (iv) (ग) अस्माभिः

प्रश्न 3.
पिता – अद्य दिवसस्य समाचारपत्रं कुत्रास्ति?
पुत्रः – इदं तु मम पार्वे अस्ति।
पिता – किं (i) ___________ समाचारपत्रं पठ्यते?
(क) त्वया
(ख) त्वम्
(ग) त्वत्
(घ) युष्माभिः।
पुत्रः – नहि, अहम् तु केवलम् खेल-चित्राणि एव पश्यामि।
पिता – त्वया कस्य खेलस्य (ii) ___________ दृश्यन्ते?
(क) चित्रम्
(ख) चित्राणि
(ग) चित्रे
(घ) चित्रेण।
पुत्रः – अहम् तु विजेतृणां क्रिकेटक्रीडकानां चित्राणि (iii) ___________।
(क) दृश्यामि
(ख) दृश्यते
(ग) दृश्यन्ते
(घ) पश्यामि।
पिता – मम अपि अस्ति कौतूहलम्। (iv) ___________ मह्यम् देहि।
(क) समाचारपत्रं
(ख) समाचारपत्रः
(ग) समाचारपत्राणी
(घ) समाचारपत्रान्।
पुत्रः – तात! गृहाण इदम्।
उत्तराणि:
(i) (क) त्वया, (ii) (ख) चित्राणि, (iii) (घ) पश्यामि।, (iv) (क) समाचारपत्रं

प्रश्न 4.
माधवी – अद्य तव जन्मदिवसः मम वर्धापनं स्वीकरोतु।
जाहनवी – अत: मया आपणं गत्वा (i) ___________ क्रीणन्ते।
(क) पुस्तकानि
(ख) वस्तूनि
(ग) वस्त्राणि
(घ) पुस्तकम्।
माधवी – किं त्वं जन्मदिने नवीनं (ii) ___________ न क्रेष्यसि?
(क) परिधानः
(ख) परिधानम्
(ग) परिधानाः
(घ) परिधानान्।
जाह्नवी – नहि, मह्यम् नवीन-परिधान-क्रयः न (iii) ___________ (रुच्)
(क) रोचन्ते
(ख) रुच्यते
(ग) रोचते
(घ) रोचसे।
माधवी – परम् अहं तु प्रतिवर्षं नवीनं परिधानम् इच्छामि।
जाह्नवी – किं परिधानैः? (iv) ___________ तु पुस्तकानि एव क्रेतव्यानि यतः तानि ज्ञानवर्धकानि?
(क) मया
(ख) मह्यम्
(ग) अस्माभिः
(घ) तुभ्यम्।
उत्तराणि:
(i) (क) पुस्तकानि, (ii) (ख) परिधानम्, (iii) (ग) रोचते, (iv) (क) मया

प्रश्न 5.
राधिका – सुधे! त्वं विद्यालयं केन यानेन गच्छसि?
सुधा – राधिके! (i) ___________ विद्यालयबसयानेन विद्यालयं गम्यते।
(क) त्वया
(ख) मया
(ग) अहम्
(घ) वयम्।
राधिका – सुधे! कतिवादने गृहं प्रत्यागच्छसि?
सुधा – मया एकवादने (ii) ___________ प्रत्यागम्यते।
(क) गृहः
(ख) गृहे
(ग) गृहम्
(घ) गृहाणि।
राधिका – किं सायं क्रीडायै (iii) ___________ अपि गच्छसि?
(क) उपवने
(ख) उपवनम्
(ग) उपवनः
(घ) उपवनानि।
सुधा – आम्, मया सायं नित्यं क्रीडायै उपवनम् अपि (iv) ___________।
(क) गच्छते
(ख) गमयते
(ग) गम्यन्ते
(घ) गम्यते।
उत्तराणि:
(i) (ख) मया, (ii) (ग) गृहम्, (iii) (ख) उपवनम्, (iv) (घ) गम्यते।

4. द्वे मित्रे दूरभाषे वार्तालापं कुरुतः। निरुपमा कर्तृवाच्ये वदति, विनीता च कर्मवाच्ये वदति।वाच्यानुसारं मञ्जूषायाः उचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयत।

(दो मित्र दूरभाष पर वार्तालाप कर रही हैं। निरुपमा कर्तृवाच्य में बोलती है और विनीता कर्मवाच्य में बोलती है। वाच्यानुसार मंजूषा के उचित पदों से रिक्त स्थान भरिए। Two friends are talking over telephone. Nirupama speaks in active voice and Vineeta speaks in passive voice. Fill in the blanks according to voice by.)

निरुपमा – विनीते! अधुना किं करोषि?
विनीता – (i) ___________ नवीनं पुस्तकं मणिका पठ्यते।
(क) मया
(ख) अस्माभिः
(ग) आवाभ्याम्
(घ) अस्मभ्यम्।
निरुपमा – कीदृशः संयोगः। अहम् अपि मणिकाम् एव पठितुम् उपविशामि।
कश्चिद् ध्वनिः आगच्छति। कं कार्यक्रमं दूरदर्शने (ii) ___________?
(क) पश्यसि
(ख) पश्यन्ति
(ग) पश्यसि
(घ) पश्यसे।
विनीता – मया तु समाचारा: (iii) ___________
(क) दृश्यन्ते
(ख) दृश्यते
(ग) पश्यते
(घ) पश्यन्ते।
निरुपमा – “अहं रामायणं पश्यामि”- अस्य वाक्यस्य कर्मवाच्ये किं रूपं भविष्यति?
विनीता – कर्मवाच्ये अस्य रूपं भविष्यति (iv) मया ___________ दृश्यते।
(क) रामायणं
(ख) रामायणः
(ग) रामायणाः
(घ) रामायणान्।
उत्तराणि:
(i) (क)
(ii) (क)
(iii) (क)
(iv) (क)

5. दूरभाषे द्वौ छात्रौ वार्तालापं कुरुतः। प्रथमः छात्रः कर्तृवाच्यस्य द्वितीयः च छात्रः कर्मवाच्यस्य प्रयोगं करोति। वाच्यानुसारं मञ्जूषायाः समुचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयितव्यानि।

(दो छात्र दूरभाष पर वार्तालाप कर रहे हैं। पहला छात्र कर्तृवाच्य का और दूसरा छात्र कर्मवाच्य का प्रयोग करता है। वाच्य के अनुसार मंजूषा के उचित पदों से रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए। Two students are talking over telephone. The first student uses active voice and the second student uses passive voice. Fill in the blanks with suitable words whoose given in options according to voice.

प्रथमः छात्रः – त्वं किं पश्यसि?
द्वितीयः छात्रः – मया पाठ्यक्रमः (i) ___________।
(क) पश्यते
(ख) पश्यन्ते
(ग) दृश्यते
(घ) दृश्येते।
प्रथमः छात्रः – किं विद्यालये अध्यापकाः (ii) ___________ सम्यग् न पाठयन्ति?
(क) पाठ्यपुस्तके
(ख) पाठ्यपुस्तकं
(ग) पाठ्यपुस्तकाः
(घ) पाठ्यपुस्तकानि।
द्वितीयः छात्रः – न, अध्यापकैः पाठ्यपुस्तकानि सम्यग् (iii) ___________।
(क) पाठ्यन्ते
(ख) पाठयन्ते
(ग) पाठ्यते
(घ) पाठयेते।
प्रथमः छात्रः – अहं पाठं कण्ठस्थं करोमि।
द्वितीयः छात्रः – परं मया तु पाठः कण्ठस्थ: न (iv) ___________।
(क) कृयते
(ख) करोमि
(ग) क्रियते
(घ) क्रियन्ते।
उत्तराणि:
(i) (ग) (ii) (घ) (iii) (क) (iv) (ग)

6. अत्र द्वयोः मित्रयोः संवादः प्रस्तूतयते यस्मिन् गायत्री प्रश्नान् करोति सन्ध्या च उत्तराणि ददाति। गायत्री कर्तृवाच्यस्य सन्ध्या च कर्मवाच्यस्य प्रयोगं करोति । वाच्यानुसारं मञ्जूषायाः समुचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयितव्यानि।

(यहाँ दो मित्रों का संवाद प्रस्तुत किया जा रहा है जिसमें गायत्री प्रश्न करती है और संध्या उत्तर देती है। वाच्य के अनुसार मंजूषा के उचित पदों से रिक्त स्थान भरिए। The conversation of two friends is given here in which Gayatri asks questions and Sandhya replies. Fill in the blanks with suitable words whoose given in options according to voice.)

गायत्री – सन्ध्ये! किं (i) ___________ अधुना ओदनं पचसि?
(क) त्वम्
(ख) त्वया
(ग) त्वाम्
(घ) तुभ्यम्।
सन्ध्या – आम्, मया ओदनः अधुनैव (ii) ___________।
(क) पचयते
(ख) पचयेते
(ग) पच्यते
(घ) पच्यन्ते।
गायत्री – तदनन्तरं त्वं किं करिष्यसि?
सन्ध्या – तदनन्तरं (iii) ___________ गीता पठिष्यते।
(क) मया
(ख) त्वया
(ग) अहम्
(घ) त्वम्।
गायत्री – ह्यः अहमपि (iv) ___________ अपठम्।
(क) गीताम्
(ख) गीता
(ग) गीतया
(घ) गीताः।
सन्ध्या – अधुना मया पत्राणि लिख्यन्ते।
गायत्री – अहम् तु निबन्धं लिखामि।
उत्तराणि:
(i) (क) (ii) (ग) (iii) (क) (iv) (क)

7. अधोलिखितं संवादं मञ्जूषायाः समुचित-क्रिया-कर्म-कर्तृपदैः पूरयत।

(अधोलिखित संवाद मंजूषा के उचित क्रिया, कर्म एवं कर्ता पदों से भरिए। Complete the following dialogue with option’s suitable verb, object and subject.)

प्रश्न 1.
नयना – सुमेश! त्वं किं करोषि?
सुमेशः – अधुना तु मया पुस्तकं (i) ___________।
(क) पठ्यते
(ख) पठ्येते
(ग) पठ्यसे
(घ) पठ्ये।
नयना – ओह! अधुना त्वं पुस्तकं (ii) ___________।
(क) पठसि
(ख) पठ्यते
(ग) पठामि
(घ) पठति।
सुमेशः – (iii) ___________ किं क्रियते?
(क) त्वया
(ख) मया
(ग) अहम्
(घ) त्वम्।
नयना – मया अपि (iv) ___________ पठ्यते।
(क) पुस्तके
(ख) पुस्तकानि
(ग) पुस्तकं
(घ) पुस्तकः।
सुमेशः – शोभनम्। पुस्तकं पठ।
उत्तराणि:
(क), (क), (क), (ग)

प्रश्न 2.
रामः – त्वं कुत्र गच्छसि?
श्यामः – अहम् तु आपणम् (i) ___________।
(क) गच्छामि
(ख) गच्छसि
(ग) गच्छामः
(घ) गच्छति।
रामः – तत्र (ii) ___________ किमर्थं गम्यते?
(क) त्वम्
(ख) त्वाम्
(ग) त्वया
(घ) तुभ्यम्।
श्यामः – अहं फलानि क्रेतुम् गच्छामि।
रामः – अहं तु (iii) ___________ न क्रीणामि।
(क) फले
(ख) फलम्
(ग) फलानि
(घ) फलेन।
श्यामः – तर्हि त्वं किम् (iv) ___________?
(क) क्रीणासि
(ख) क्रीणाति
(ग) क्रीणामि
(घ) क्रीणथः।
उत्तराणि:
(क), (ग), (ग), (क)

प्रश्न 3.
श्यामः – सोहन! किं त्वं (i) ___________ गच्छसि?
(क) पत्रालयः
(ख) पत्रालयं
(ग) पत्रालयाः
(घ) पत्रालयान्।
सोहनः – न, अहं तु स्वपाठं स्मरामि।
श्यामः – शोभनम्। अधुना त्वं निबन्धम् अपि (ii) ___________ किम्?
(क) लिखसि
(ख) लिखति
(ग) लिखामि
(घ) लिखामः।
सोहनः – मया तु अधुना गणितस्य अभ्यासः (iii) ___________।
(क) क्रियसे
(ख) क्रिये
(ग) कृयते
(घ) क्रियते।
श्याम: – अहं तु पत्रालयमेव (iv) ___________।
(क) गच्छति
(ख) गच्छसि
(ग) गच्छामि
(घ) गच्छथ।
सोहनः – तथास्तु।
उत्तराणि:
(ख), (क), (घ), (ग)

प्रश्न 4.
प्रत्यूषः – किं विद्यालये छात्राः पादपान् सिञ्चन्ति?
राघवः – आम्, तैः पादपाः (i) ___________।
(क) सिञ्च्यन्ते
(ख) सिच्यन्ते
(ग) सिञ्चयन्ते
(घ) सिञ्चन्ति।
प्रत्यूषः – (ii) ___________ कुत्र सन्ध्यां करोति?
(क) आचार्यः
(ख) आचार्याः
(ग) आचार्य
(घ) आचार्यान्।
राघवः – आचार्येण स्वप्रकोष्ठे (iii) ___________।
(क) सन्ध्या
(ख) सन्ध्यां
(ग) सन्ध्याः
(घ) सन्ध्यया।
प्रत्यूषः – किम् उद्याने नम्रता गायति?
राघवः – अथ किम् ! उद्याने (iv) ___________ एव गीयते।
(क) नम्रता
(ख) नम्रताम्
(ग) नम्रतया
(घ) नम्रताः।
उत्तराणि:
(क), (क), (क), (ग)

प्रश्न 5.
गुरुः – राघव! गत्वा पश्य किम् उद्याने (i) ___________ क्रीडन्ति?
(क) छात्रा
(ख) छात्राः
(ग) छात्रैः
(घ) छात्रेण।
राघवः – आम्, आचार्य! उद्याने (ii) ___________ क्रीड्यते।
(क) छात्रेण
(ख) छात्राः
(ग) छात्रैः
(घ) छात्रः।
गुरुः – किं कोऽपि तत्र चित्रमपि रचयति?
राघवः – आम् आचार्य! तत्र कैश्चित् चित्रमपि (iii) ___________।
(क) रचयते
(ख) रच्येते
(ग) रच्यन्ते
(घ) रच्यते।
गुरुः – शोभनम्। किं ते तत्र पुष्पाणि तु न त्रोटयन्ति?
राघवः – नहि, नहि, श्रीमन्! (iv) ___________ तत्र पुष्पाणि न त्रोट्यन्ते।
(क) तैः
(ख) ते
(ग) तेन
(घ) ताभिः।
उत्तराणि:
(ख), (ग), (घ), (क)

प्रश्न 6.
रमा – सीते! किं त्वं विद्यालयं गच्छसि?
सीता – आम्, रमे! मया विद्यालयः (i) ___________।
(क) गम्यते
(ख) गमयते
(ग) गमयन्ते
(घ) गम्यन्ते।
रमा – किं त्वं तत्र (ii) ___________ पठसि?
(क) संस्कृत
(ख) संस्कृतं
(ग) संस्कृतः
(घ) संस्कृते।
सीता – आम् (iii) ___________ तत्र संस्कृतं पठ्यते।
(क) अस्माभिः
(ख) त्वया
(ग) मया
(घ) अस्मभ्यं।
रमा – किं त्वं तत्र चित्राणि अपि रचयसि?
सीता – आम्, मया तत्र (iv) ___________ अपि रच्यन्ते।
(क) चित्राणि
(ख) चित्रं
(ग) चित्रे
(घ) चित्रेण।
उत्तराणि:
(क), (ख), (ग), (क)

प्रश्न 7.
माता – पुत्रि! बहिः के आगच्छन्ति?
पुत्री – मातः! बहिः भिक्षुकैः (i) ___________।
(क) आगम्यन्ते
(ख) आगम्यते
(ग) आगम्येते
(घ) आगच्छन्ति।
माता – पुत्रि! किं ते (ii) ___________ याचन्ति?
(क) भोजनं
(ख) भोजन:
(ग) भोजननि
(घ) भोजानि।
पुत्री – मात:! (iii) ___________ भोजनं न याच्यते।
(क) तेन
(ख) ताभ्याम्
(ग) तैः
(घ) ताभिः।
माता – तर्हि भिक्षुकाः किं वाञ्छन्ति?
पुत्री – मातः! भिक्षुकैः (iv) ________ (वस्त्र) वाञ्छ्य ते।
(क) वस्त्रं
(ख) वस्त्राय
(ग) वस्त्रे
(घ) वस्त्राणि।
उत्तराणि:
(ख), (क), (ग), (क)

प्रश्न 8.
भ्राता – भगिनि! किं भवत्याः विद्यालये विदेशीयाः छात्राः अपि पठन्ति?
भगिनी – आम् भ्रात:! अस्माकं विद्यालये विदेशीयाभिः छात्राभिः अपि (i) ___________।
(क) पठ्यन्ते
(ख) पठन्ति
(ग) पठ्यते
(घ) पठ्येते।
भ्राता – (ii) ________ कस्यां भाषायां वार्तालापं कुर्वन्ति?
(क) ता:
(ख) ता
(ग) सा
(घ) ते।
भगिनी – ताभिः संस्कृतेन एव (iii) ___________ क्रियते।
(क) वार्तालापः
(ख) वार्तालापं
(ग) वार्तालापेन
(घ) वार्तालापाय।
भ्राता – किं ताः युष्माभिः सह मैत्री कुर्वन्ति?
भगिनी – आम्! (iv) ___________ अस्माभिः सह मैत्री क्रियते।
(क) ताः
(ख) ताभ्यः
(ग) ताभिः
(घ) तया।
उत्तराणि:
(ग), (क), (क), (ग)

प्रश्न 9.
रामः – श्याम! अद्य विद्यालये चेन्नईतः छात्राः आगच्छन्ति।
श्यामः – सखे! छात्रैः चेन्नईतः किमर्थम् (i) ________? ते इदानीं कुत्र तिष्ठन्ति?
(क) आगम्यन्ते
(ख) आगम्यते
(ग) आगम्येते
(घ) आगच्छन्ति।
रामः – सखे! ते प्रतियोगितायै अत्र आगताः। इदानीं (ii) ________ छात्रावासे स्थीयते?
(क) तैः
(ख) ते
(ग) तेन
(घ) ताः।
श्यामः – मित्र! किं ते संस्कृतम् अपि (iii) ___________।
(क) जानाति
(ख) जानीतः
(ग) जानन्ति
(घ) जानासि।
रामः – आम्! तैः (iv) ________ केवलं न सम्यग् ज्ञायते, अपि च भाष्यते अपि।
(क) संस्कृतं
(ख) संस्कृतः
(ग) संस्कृत
(घ) संस्कृतेन।
उत्तराणि:
(ख), (क), (ग), (क)

प्रश्न 10.
अशोकः – मित्र! छायाचित्रं कः रचयति?
श्यामः – छायाचित्रं छायाकारः (i) ________?
(क) रचयसि
(ख) रचयति
(ग) रचयतः
(घ) रचयन्ति।
अशोकः – एवम्। छायाचित्रं (ii) ________ रच्यते। पत्रं कः लिखति?
(क) छायाकारेण
(ख) छायाकारैः
(ग) छायाकाराः
(घ) छायाकाराय।
श्यामः – पत्रं विद्यार्थिना (iii) ___________।
(क) लिखति
(ख) लिख्यते
(ग) लिख्यन्ते
(घ) लिख्यते।
अशोकः – एवम्। किं जनैः प्रदर्शनी दृश्यते?
श्यामः – आम्! (iv) ___________ प्रदर्शनीं पश्यन्ति।
(क) जनाः
(ख) जनैः
(ग) जनः
(घ) जनान्।
उत्तराणि:
(ख), (क), (ख), (क)

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 6 सन्धिः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Abhyasvan Bhav Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 6 सन्धिः

शिक्षकः – (कक्षां प्रविश्य) नीरजादित्योमेशौजसाः किं भवद्भिः कार्यं कृत न वा?
(सर्वे छात्रा: विस्मयेन इतस्तत: दृष्ट्वा शिक्षकं पश्यन्ति।)
शिक्षकः – किं जातम्? नीरज! आदित्य! उमेश! औजस! युष्मान् एव पृच्छामि।
नीरजः – (आश्चर्येण) गुरुवर! भवद्भिः अस्माकं सर्वेषां नामानि कथं संयोजितानि?
शिक्षक: – सन्धिमाध्यमेन।
उमेशः – किमेवम्? कृपया विस्तरेण बोधयतु।
शिक्षकः – बोधयामि, बोधयामि, धैर्यवन्तः भवन्तु। प्रथम ह्यस्तनं कार्यं तु दर्शयत।
(सर्वे छात्राः शीघ्रतया कार्यं दर्शयन्ति।)
आदित्यः – महोदय! कार्यं सर्वैः कृतमस्ति। अधुना कृपया बोधयत।
शिक्षकः – नवमकक्षायां सन्धिविषये पठितुम् आसीत्। किं स्मर्यते?
औजसः – आम्, आम्, स्मरामः वयम्। अस्तु-‘नीरज-आदित्य’ इति नीरजादित्य-अत्र दीर्घ-सन्धिः कृतः भवद्भिः।
उमेशः – आम्, आम्, स्मर्यते मयाऽपि नीरजादित्य-उमेश एवं तु दीर्घसन्धेः अनन्तरं गुणसन्धिः कृतः भवता।
आदित्यः – स्पष्टम्। पुनः वृद्धि-सन्धिः कृतः नीरजादित्योमेशौजसाः इति।
शिक्षकः – शोभनम्। अतीव शोभनम्। एवमेव प्रयोगेण पठिताशान् अवगन्तुं पारयामः।
अदितिः – गुरुवर! अत एव मम नाम्ना सह दीप्तेः नामयोजनेन ‘दीप्त्यदिती’ इति यण सन्धे: नियमानुसारमेव भवता आकार्यते प्रायशः।
शिक्षकः – आम्, सम्यगवगतम्। अधुना अभ्यासेन एतान् चतुरः भेदान् पुनरावृत्त्य स्वरसन्धेः नवीनान् भेदान् पठिष्यामः।

अधोलिखितात् अनुच्छेदात् दीर्घ-गुण-यण् वृद्धि-सन्धिनाम् उदाहरणानि चित्वा लिखत-
जानामि + अहम् (i) ________ यत् जलोपप्लवेन (ii) ________ + ________पीडितः रमा-ईश: (iii) ________ वृक्षारूढः (iv) ________ + ________ अभवत्। लीलया+एव (v) ________ सर्वमसहत। तदा सः साधु+उपदेशम् (vi) ________ स्मृतवान् यत् कदापि धैर्य न त्याज्यम्। स्थितेः सामान्ये जाते सः महा + औत्सुक्येन (vii) ……….. गृहं गतवान् अचिन्तयत् च सर्वं खल्विदम् (vii) ________ + ________ब्रह्म। तदा मोहनः सोहनः च द्वौ + अपि (ix) ________ रमेशस्य गृहमागच्छतः। सर्वेऽपि (x) ________ + ________ एकत्रीभूय भोजनं पचन्ति।
(सर्वे छात्राः एकैकं कृत्वा सर्वेषाम् उदाहरणानाम् समाधानं कुर्वन्ति तदा एकः छात्रः वदति।)
उत्तरम्:
(i) जानाम्यहम्
(ii) जल + उपप्लवेन
(iii) रमेशः
(iv) वृक्षः + आरूढः
(v) लीलयेव
(vi) साधूपदेशम्
(vii) महौत्सुक्येन
(viii) खलु + इदम्
(ix) द्वावपि
(x) सर्वे + अपि

आदित्यः – गुरुवर! अन्तिमौ द्वौ तु स्पष्टौ न भवतः।
शिक्षकः – अस्तु, अवबोधयामि एकैकं कृत्वा।
यथा – द्वौ + अपि – द्वावपि गृहमागच्छतः।
एवमेव
(i) द्वौ + एते – _______ पठतः।
(ii) तौ + अत्र – ________ लिखतः।
(iii) पो + अनम् – पवनम् मन्दं मन्दं वहति।
(iv) पौ + अक: – _________ सर्व दहति।
(v) भावुकः – _________ + _________ न भवितव्य।
(vi) ने + अनम् – नयनम् उद्घाट्य एव मार्गे चलत।
(vii) शे + अनम् – _________ रात्रौ एव करणीयम्।
(viii) _____ + _____ चयनम् कृत्वा एव खाद्याखाद्यं खादनीयम्।
(ix) गै + अकः – गायक: मधुरं गायति।
(x) नै + अक: – _____ सुन्दरं नृत्यति।
(xi) शायिकाः – _____ + _____ रेलयानेषु भवन्ति।
उत्तरम्:
(i) द्वावेते
(ii) तावत्र
(iv) पावकः
(v) भौ+उक:
(vii) शयनम्
(viii) चे + अयनम्
(x) नायक:
(xi) शै + इका:

‘एचोऽयवायावः’ इति नियमानुसारं ए, ऐ, ओ, औ-इत्येतेषां स्वराणां परतः कस्मिंश्चिदपि स्वरे आगते एतेषां चतुर्णा स्थाने क्रमशः अय्, आय, अव्, आव् च भवन्ति। एते ‘अयादिचतुष्टय’ इति नाम्नाऽपि ज्ञायन्ते।

छात्राः – अवगतः अस्माभिः अयादिसन्धिः।
शिक्षकः – पठिते अनुच्छेदे अन्तिम वाक्यमासीत्-सर्वेऽपि(सर्वे अपि)एकत्रीभूय भोजन पचन्ति। एतत् पूर्वरूपसन्धेः उदाहरणम् अस्ति।

एवमेव अन्यानि उदाहरणानि पश्यन्तु-
(i) अन्येऽपि – _____ + _____ जनाः भोजनं खादन्ति।
(ii) सर्वत्र – _____ + _____ उपविशन्ति।
(iii) विष्णोऽवतु – अवतु माम्।
(iv) शिशोऽपि – _____ + _____ कुशली त्वम्।
(v) साधोऽत्र – _____ + _____ भोजनं कुरु।
उत्तरम्:
(i) अन्ये + अपि
(ii) सर्वे + अत्र
(iv) शिशो + अपि
(v) साधो + अत्र

‘एङः पदान्तादति’, इति सूत्रानुसार पदान्तयोः ए, ओ इत्येतयोः परतः यदि अकारः आगच्छेत् तर्हि द्वयोः स्थाने पूर्वरूपः अर्थात् ‘ए, ओ’ एव भवति। अकारश्च s इति अवग्रहस्य चिह्वेन दर्श्यते। एषः भेद: ‘पूर्वरूपसन्धिः’ इति कथ्यते।

छात्राः – पूर्वरूपसन्धिरपि स्पष्टः। किं कोऽप्यन्यः भेदः भवति स्वरसन्धेः।
शिक्षकः – आम्, प्रकृतिभावः पररूपश्च एतौ द्वौ अन्यौ भेदो अपि स्तः। परं दशमकक्षायां केवलं षड्भेदाः। अधुना एतेषां पुनरभ्यासम् कुर्मः येन स्वरसन्धिः पूर्णतया हृदयंगमः भवेत्।

अभ्यासः

1. अधः प्रदत्तवाक्येषु सन्धिम्/सन्धिविच्छेद वा कृत्वा लिखत-

(i) वानराः सर्वत्र वृक्षे अपि _______ कूर्दन्ति।
(ii) के + अत्र _______ विद्यालयम् आगत्य कक्षां न आगताः।
(iii) हे शिशोऽत्र _______ + _______ आगत्य उपविश।
(iv) ते पठन्ति, तावपि _______ + _______ पठतः।
(v) यथा उचितं _______ कार्यं करणीयम्।
(vi) एतत् पुस्तकं तु तवैवास्ति _______ + _______ + _______
(vii) साधूपरि _______ + _______ गच्छतः।
(viii) कविः इन्द्रः _______ नवीनां कवितां श्रावयति।
(ix) कस्मिन्नपि अत्याचार: _______ + _______ तु न करणीयः।
(x) भानो + ए _______ जलार्पणं करणीयम्।
उत्तरम्:
(i) वृक्षेऽपि
(ii) केऽत्र
(ii) शिशो + अत्र
(iv) तौ + अपि
(v) यथोचित
(vi) तव + एव + अस्ति
(vii) साधु + उपरि
(vii) कवीन्द्रः
(ix) अति + आचारः
(x) भानवे

शिक्षकः – छात्राः! हाः अस्माभिः स्वरसन्धिः सम्यगवगतः। अद्य व्यञ्जनसन्धि विसर्गसन्धि चावबोधयामि।
छात्राः – (समवेतस्वरेण) आम् श्रीमन्! वयमपि सन्धेः अन्यान् भेदान् अवगन्तुम् इच्छामः।
(अध्यापक: श्यामपट्टसहायतया पाठयति।)
(छात्राश्च स्वपुस्तिकासु लिखन्ति)

व्यञ्जन-सन्धिः

1. उदाहरणमनुसृत्य सन्धिं सन्धिविच्छेदं वा कुरुत-

(क) चलत् + अनिशम् – चलदनिशम् एव उन्नतिं करोति।
(i) एतस्मादेव = _______ + _______ पाठात् त्वं पठ।
(ii) जगत् + ईशः = _______ सर्वत्र विद्यमानः।
(iii) यस्य शब्दस्य अन्ते स्वरः सः शब्दः अजन्तः = _______ + _______ कथ्यते।
(iv) शब्दरूपः सुप्+अन्तः = _______ कथ्यते, धातुरूपश्च तिङन्तः।
उत्तरम्:
(i) एतस्मात् + एव
(ii) जगदीशः
(iii) अच् + अन्तः
(iv) सुबन्तः

(ख) अस्मात् + नगरात् = अस्मान्नगरात् ग्रामः अतिदूरम्।
(i) सम्यक् + नेता = __________ एव राष्ट्रोन्नत्यै प्रयतते।
(ii) किन्नु = __________ + __________ खल्विदं लिखितम्।
(iii) सः प्रत्यक्+आत्मा = __________ भूत्वा परोपकारं करोति।
(iv) दिङ्नागः = __________ + __________ ‘कुन्दमाला’ इत्यस्य लेखकः।
(v) वर्षस्य षण्मासाः = __________ + __________’व्यतीताः।
उत्तरम्:
(i) सम्यग्नेता
(ii) किम् + नु
(iii) प्रत्यगात्मा
(iv) दिक् + नागः
(v) षड् + मासाः

(ग) सः कदाचित् ध्यानेन शृणोति कदाचित् + च = कदाचितच्च न।
(i) शरत् + चन्द्र = _________ मम मित्रस्य नाम।
(ii) मनुष्यः ज्ञानेन सफलं कुर्याज्जीवितम् = _________ + _________
(iii) मनस्+चञ्चलम् = _________ हि भवति।
(iv) हरिश्शेते = _________ + _________ वैकुण्ठे।
उत्तरम्:
(i) शरच्चन्द्रः
(ii) कुर्यात् + जीवितम्
(iii) मनश्चञ्चलम्
(iv) हरि: + शेते

(घ) धनुस् + टङ्कार-धनुष्टङ्कारः तु युद्धस्य संकेतः।
(i) प्रथमपंक्त्याः बालस् + षष्ठ = ________ पाठं पठेत।
(ii) रामायणं वाल्मीकिना लिखितम्, तट्टीका = ________ + ________ च केन लिखिता?
(iii) मह्यम् पक्षिणाम् उत् + डयनम् = ________ अतीव रोचते।
(iv) टीकां तु लेखकष्टीकते = ________
उत्तरम्:
(i) बालष्षष्ठः
(ii) तत् + टीका
(iii) उड्डयनम्
(iv) लेखकस् + टीकते

(ङ) अतिथे: सद्-कार:-सत्कार: करणीयः।
(i) परिश्रमी छात्रः एव परीक्षायां सफलतां लभ + स्यते = _______
(ii) दिक्पाल: = _______ + _______ क: भवति?
उत्तरम्:
(i) लप्स्यते
(ii) दिक् + पाल:

(च) अ. हरिम् + वन्दे = हरिं वन्दे जगद्गुरुम्।
(i) अहम् + पुनः = ________ पाठं पठिष्यामि।
(ii) अपूर्व खलु = ________ + ________ आसीत् नाटके नायकस्य अभिनयम्।
(iii) त्वं माम् = ________ + ________ आकारयसि किम्?
(iv) श्रेष्ठम् + कर्म = ________ एव कर्तव्यम्।
उत्तरम्:
(i) अहंपुनः
(ii) अपूर्वम् + खलु
(iii) त्वम् + माम्
(iv) श्रेष्ठकर्म

(छ) आ. अति सम् + चयः = सञ्चयः न कर्तव्यः।
(i) शीतकाले शैत्यं कम्पनम् + च = ________ अप्यनुभूयते।
(ii) शीतकाले रात्रौ सञ्चरणम् = ________ + ________ दुष्करम्।
(iii) भुजनगरम् + तु = ________ गुजरातराज्ये अस्ति।
(iv) त्वं किमर्थं कुम् + ठित: = ________ असि?
उत्तरम्:
(i) कम्पनञ्च
(ii) सत् + चरणम्
(ii) भुजनगरमस्तु
(iv) कुण्ठितः

विसर्ग-सन्धिः

1. उदाहरणमनुसृत्य सन्धिं सन्धिविच्छेदं वा कुरुत-

(क) हे मित्र! नमः + ते = नमस्ते।
(i) शत्रोः अपि शिरः + छेदः = शिरश्छेदः न करणीयः।
(ii) कठिना परिस्थितिः दारुणः + च = _______ कालः।
(iii) तुरका + तुरझौः = ________ सह धावन्ति।
(iv) धनुष्टङ्कारः = ________ + ________ श्रूयते।
(v) सः कठिन तपस्तेपे = ________ + ________
उत्तरम्:
(ii) दारुणश्च
(ii) तुरश्तुरङ्गैः
(iv) धनु: + टङ्कारः
(v) तपः + तेपे

(ख) रामः वनमगच्छत् लक्ष्मणः + अपि = लक्ष्मणोऽपि तेन सह अगच्छत्।
(i) निर्धनः + जन:- निर्धनो जनः धनाभावे सदा दुःखितः भवति।
(ii) चौरः + अयम् = _______ मम स्यूतं चोरितवान्।
(iii) एकस्मिन् वने व्याघ्रः + नष्ट = _______ अभवत्।
(iv) पण्डितो जनः = _______ + _______ विद्वान् भवति।
(v) सः पठति ततोऽसौ = _______ + _______ लिखति।
(vi) तस्य मनोरथ = _______ + _______ सिध्यति।
उत्तरम्:
(ii) चोरोऽयम्
(iii) व्याघ्रोनष्टः
(iv) पण्डितः + जनः
(v) ततः + असौ
(vi) मनः + रथः

(ग) वने वह्निः + दह्यते = वह्निर्दह्यते पादपान्।

(i) वसन्ते प्रकृतिः + एव = प्रकृतिरेव मनोहारिणी।
(ii) कन्या पितुः + गृहत् = _________ त्यक्त्वा पतिगृहं गच्छति।
(iii) नाविक: = _________ + _________ नौकां चालयति।
(iv) नाटककार: कविरपि = _________ + _________ च काव्यं कुरुतः।
(v) अहं पदातिरेव = _________ + _________ विद्यालयम् आगच्छामि।
उत्तरम्:
(ii) पितुर्गृहम्
(ii) नौ + इक:
(iv) कविः + अपि
(v) पदातिः + एव

(घ) ध्यानेन न पठसि अतः + एव = अत एव उत्तमाकान् न प्राप्नेषि।
(i) आकाशे = ________ + ________ कपोता उत्पतन्ति।
(ii) अर्जुनः + उवाच = ________ अहं युद्धं न करिष्यामि।
(iii) विद्यालयं बालका आगच्छन्ति = ________ + ________ पठन्ति च।
(iv) बसयानेन स गच्छति = ________ + ________ विद्यालयम्।
(v) एषः + आगच्छति = ________ कार्यं करोति पठति च।
उत्तरम्:
(i) आ + काशे
(ii) अर्जुनोऽवाच
(iii) आ + गच्छन्ति
(iv) सः + गच्छति
(v) एषागच्छति

अनुनासिकसन्धिः

1. अधोलिखितानि वाक्यानि ध्यानेन पठत-

(क) एतन्न शोभनीयम्।
(i) तन्न उचितम्।
(ii) वाङ्मयं तपः।
(ii) तन्मयो भूत्वा कार्यं कुरु।
(iv) एतन्मुरारिः अस्ति।
(v) तन्नाम किमस्ति।

उपरि लिखितानि सर्वाणि उदाहरणानि अननासिकसन्धेः सन्ति।
अनुनासिकसन्धौ पूर्वपदस्य अन्तिमः वर्ण: यदि वर्गस्य कोऽपि वर्णः भवति, उत्तरपदस्य प्रथमः वर्ण: यदि अनुनासिक वर्णः भवति तदा पूर्वपदस्य अन्तिमवर्णः स्ववर्गस्य पञ्चमवणे परिवर्तितः भवति। यथा-
तन्नाम – तत्(त्) + नाम
वर्गस्य प्रथमः वर्ण: + वर्णस्य अन्तिमः वर्णः
तदा त् वर्णः स्ववर्गस्य अन्तिमे ‘न्’ इति वर्णे परिवर्तितः भवति।
एते सर्वे वर्णाः अनुनासिकवर्णाः सन्ति।
यथा- ङ्, ज्, ण, न्, म्

अभ्यासः

1. अधोलिखितानां सन्धिं सन्धिविच्छेदं वा कुरुत-

(i) हे ईश्वर! सन्मतिं यच्छ।
(ii) हे छात्रा:! सत् + मार्गे चलत।
(iii) प्रलयकाले सर्वत्र अम्मयं भवति।
(iv) जगन्नाथः सर्वान् रक्षति।
(v) तन्मात्रम् एव खाद।
(vi) कक्षायां षट् + नवतिः छात्रा:सन्ति।
(vii) सा जगत् + माता इति रूपेण प्रसिद्धा अस्ति।
(viii) मम सन्मुखे तिष्ठ।
(ix) दिक् + नागः सर्वान् रक्षति।
उत्तरम्:
(i) सत् + मति
(ii) सन्मार्गे
(iii) अत् + मयं
(iv) जगत् + नाथ:
(v) तत् + मात्रम्
(vi) षण्नवतिः
(vii) जगन्माता
(vii) सत् + मुखेः
(ix) दिङ्नागः

तुक् आगम-सन्धिः

2. अधोलिखितानि वाक्यानि पठत-

(i) ग्रीष्मे जनाः वृक्षच्छायां सेवन्ते।
(ii) हे छात्रा:! एकम् अनुच्छेदं लिखत।
(ii) पुरा भारते एकच्छत्र राज्यम् आसीत्।
(iv) आकाशः मेघैः आच्छन्नः अस्ति।
(v) सम्बन्ध-विच्छेद: न करणीयः।
उत्तरम्:
(i) वृक्षः + छायां
(ii) अनु + छेदं
(ii) एक + छत्रं
(iv) आ + छन्न:
(v) वि + छेद:

उपरि यानि रेखाङ्कितपदानि सन्ति तानि सर्वाणि ‘तुक्’ आगम-सन्धेः उदाहरणानि सन्ति।
तुक्-आगम: – सन्धौ यदि पूर्वपदे ‘अ, इ, उ, ऋ स्वराः भवन्ति उत्तरपदे च ‘छ’ भवति तदा उभयो: पदयो: मध्ये ‘च्’ वर्ण: आगच्छति।
परं यदि पूर्वपदे आ, ई ऊ स्वरा: भवन्ति तदा ‘च्’ वर्णस्य आगम: विकल्पेन भवति।
यथा- लक्ष्मी-छाया = लक्ष्मी छाया / लक्ष्मीच्छाया

3. अधोलिखितानां सन्धिं सन्धिविच्छेदं वा कुरुत-

(i) शोधच्छात्राः – ___________
(ii) विच्छेद: – ___________
(iii) अनु + छेदः – ___________
(iv) परि + छेदः – ___________
(v) लक्ष्मीच्छाया – ___________
(vi) वृक्ष + छाया – ___________
(vii) तवः + छवि: – ___________
(viii) वृक्षच्छेदनम् – ___________
(ix) छुरिका + छिन्नः – ___________
(x) शब्दच्छेदः
उत्तरम्:
(i) शोध + छात्रा:
(ii) वि + छेदः
(ii) अनुच्छेदः
(iv) परिच्छेदः
(v) लक्ष्मी + छाया
(vi) वृक्षच्छाया
(vii) तवच्छवि:
(viii) वृक्ष + छेदनम्
(ix) छुरिकाच्छिन्नः
(x) शब्द + छेदः